E&W 005 2014 by EWvakblad

E&W Onafhankelijk Vakblad voor

Energie en Water

Jaargang 2 oktober / november 2014

Nieuwe doelen voor energie en klimaat voor 2030

Onderzoeksprogramma Kennis voor Klimaat

Noordzee als proeftuin voor kostprijsverlaging

Besturen • Beslissen • Opinievorming • Management

E&W 05 2014.indd 1

15-10-14 09:00

150

JAAR

PERFORMANCE 3. OPTIMALE REGELING, MINIMALE ENERGIE. NIEUWE EFFICIENCY WATERZUIVERING.

Proces technische kenmerken stellen met een sterk wisselende luchtvraag hoge eisen aan de beluchtingstechnologie van iedere waterzuiveringsinstallatie. Energiekosten van blowers of compressoren kunnen 60-80% van de totale kosten zijn. Aerzen heeft de knowhow en de machines voor efficiĂŤnte oplossingen waarmee besparingen van 20% realistisch zijn. Een combinatie van Delta Blower, Delta Hybrid en Aerzen Turbo kan ideaal zijn voor de minimale, nominale en piekbelasting van uw proces. Een investering die zich al in 2 jaar kan terugverdienen. www.aerzen.nl

Aerzen_advertentie E&W 05 2014.inddA42E&W def.indd 1

9-7-2014 10:26:08 15-10-14 09:00

10:26:08

VOORWOORD

Tegenwind Voor u ligt alweer de 5e uitgave van 2014. Energie- en WaterVakblad. Kortweg E&W genoemd. Hét onafhankelijke- en integrale vakblad dat alle sectoren en vraagstukken binnen de energie- en waterbranche bundelt. E&W vormt dan ook een uitstekend multimediaal platform voor overheid, semioverheid/waterschappen, ontwerp- en adviessector, installatiebranche, industrie & grootverbruik, transport, wetenschap en onderwijs. Het gaat hierbij om actief management waarbij geen verbruik van energie- en waterbronnen naast verduurzaming centraal staan.

EU-spagaat Minder CO2 uitstoten en meer schone energie zijn de uitdagingen in Europa. Feit daarbij is dat er te veel emissierechten zijn waardoor de zware industrie deze te goedkoop kan inkopen. Voor deze industrie zijn de schone bronnen dus te duur en daardoor minder rendabel. Europa wil nu het emissiesysteem veranderen om haar doelen te halen. Minister Kamp wacht dit af om daarna de tegenwind van het Centraal Planbureau te kunnen pareren. Volgens het CPB is wind op zee te duur en levert geen milieu winst op. Nederland heeft in relatie tot andere Europese landen, zoals Duitsland en Frankrijk, weinig zware industrie. CO2-uitstoot houdt niet op aan onze landsgrenzen. De zware industrie elders in de EU blijft vervuilen omdat de emissierechten EU-breed verhandelbaar zijn, terwijl de uitstoot op peil blijft of zelfs stijgt. Wat een spagaat! Het energieakkoord gaat ervan uit dat in 2020 14% van de verbruikte energie duurzaam is opgewekt bij een geplande besparing van 100 petajoule. Hoeveel subsidie is daar voor nodig om energie duurzaam te maken en betaalbaar te houden? Beschikbaarheid, betaalbaarheid en consistente emissieafspraken

www.ewvakblad.nl

die hout snijden en doelstellingen over minder CO2 en schone energie gebruik gaan waarmaken. Dat is de taak van minister Kamp!

Digitaal wordt speerpunt Het aantal volgers op ons twitter account ‘twitter.com/eenwvakblad’ stijgt verder. Inmiddels hebben wij de grens van 750 zakelijke volgers ruimschoots overschreden. Wie volgt? Op naar 1.000 volgers. Meld u ook aan en blijf actueel op de hoogte van de laatste ontwikkelingen in de energie- en watermarkt. De energie- en watermarkt zijn flink in beweging. Strategische- en operationele beslissingen worden opnieuw herzien. Verdienmodellen moeten worden aangepast. Kortom veel stuurmanskunst en managementvaardigheden zijn vereist om bedrijfsprocessen ook tot een commercieel succes te maken. Wilt u ook onze lezers informeren over uw productontwikkelingen? Stuur uw informatie per mail naar: info@ewvakblad.nl en maak gebruik van de multimediale mogelijkheden. In het snel veranderende concurrentieveld houdt E&W u beleidsmatig op de hoogte! Wij wensen u veel leesplezier met deze editie van E&W. Blijf wijs met energie en water! Jan W. Olthof Uitgever

www.ewvakblad.nl www.watervakblad.nl www.energievakblad.nl

Vanwege de grote vraag naar berichtgeving over economie en marketing op het gebied van energie en water, zijn wij gestart met de tweewekelijkse nieuwsbrief E&W DIGITAAL. Vraag nu gratis een half jaar de nieuwsbrief aan op onze website www.ewvakblad.nl of stuur een mail naar info@ewvakblad.nl. E&W nr 5 2014

E&W 05 2014.indd 3

15-10-14 09:00

COLOFON UITGEVERIJ: OLTHOF/M&MP BV T: 0315 32 40 10 F: 0315 32 40 14 E: info@ewvakblad.nl

In deze E&W Hoe hoog moet een dijk zijn?

POSTADRES: ENERGIE & WATER

Slimme en toekomstbestendige keuzes

Postbus 13 7064 ZG SILVOLDE UITGEVER: Jan W. Olthof BLADMANAGER Drs. Lisa Geurts MEDEWERKERS AAN DIT NUMMER: Martijn Kerssen Jan Koornstra

Afwatering op vliegbasis Volkel

Gerard Olthof

Jelle Vaartjes Ing. Robert Wagenveld ART-DIRECTION & VORMGEVING

Energiewende in cijfers

Triumphus BV, Natasja Venhorst Sabina Visser

ABONNEMENTEN: OLTHOF/M&MP BV Jaarabonnement 2014: h 75,- incl. 6 % BTW ADVERTENTIES: Erwin Visser T: 06 516 28 684 E: erwinvisser@ewvakblad.nl FREQUENTIE: 6 edities per jaar

En verder

Waterschappen Vallei en Veluwe en Zuiderzeeland ‘Vak uitoefenen zonder innovatief denken, is onmogelijk 5

VOLGENDE EDITIE: 16 december 2014 AFSLUITDATA:

Nieuwe doelen voor energie en klimaat voor 2030

3 weken voor verschijndatum DRUK: Van der Weij b.v.

Onderzoeksprogramma Kennis voor Klimaat: Weerstand en veerkracht

Noordzee als proeftuin voor kostprijsverlaging van duurzame energie

Duitse Energiewende vraagt om regionale samenwerking van energiemarkt

Onafhankelijk Vakblad voor

Energie en Water

Jaargang 2 oktober / november 2014

Onderzoeksprogramma Kennis voor Klimaat

Noordzee als proeftuin voor kostprijsverlaging

Besturen • Beslissen • Opinievorming • Management

Vaste rubrieken Economie & Marketing

ISSN: 2215-1141

Product- & Branchenieuws

Niets uit deze uitgave mag zonder toestemming van de uitgever worden overgenomen of vermenigvuldigd.

Agenda

E&W 05 2014.indd 4

E&W

Nieuwe doelen voor energie en klimaat voor 2030

Coverfoto: Struyk Verwo Aqua www.struykverwoaqua.nl BAM Wegen Regio Zuidoost www.bamwegen.nl

15-10-14 09:18

WATERSCHAPPEN

Dijkgraaf Tanja Klip-Martin van waterschap Vallei en Veluwe:

Vak uitoefenen zonder innovatief denken, is onmogelijk

Tanja Klip-Martin, foto: Sake Elzinga

E&W nr 5 2014

E&W 05 2014.indd 5

15-10-14 09:00

WATERSCHAPPEN

‘B

ezuinigingen strijdig met innovaties? Integendeel!’ Dat zegt Tanja Klip, sinds anderhalf jaar (maart 2013) dijkgraaf van het per 1 januari 2013 gefuseerde waterschap Vallei en Veluwe. Ook een gesprek met Lida Schelwald-Van der Kley, heemraad bij waterschap Zuiderzeeland. ‘We gaan toe naar meer waardecreatie in de afvalwaterketen.’

Tanja Klip is dijkgraaf van waterschap Vallei en Veluwe. Eerder was ze gedeputeerde in Drenthe en nog eerder wethouder in Coevorden. Qua oppervlak is het waterschap, na Friesland, het grootste waterschap van Nederland. Het waterschap beslaat qua gebied onder meer de Veluwe en de Gelderse Vallei. ‘Ja, we moeten bezuinigen’, zegt Klip. ‘Dat wil zeggen: we willen onze schuldenpositie niet verder laten stijgen. Waterschappen hebben geen eigen vermogen, althans veel waterschappen niet. Alles wat we doen, doen we op basis van geleend geld. De kapitaallasten zitten in de exploitatie. Als dadelijk de economie gaat aantrekken, wat we allemaal wel denken, gaat op enig moment ook de rente omhoog. En dan gaan de kapitaallasten zwaarder op de exploitatie drukken. Om die reden willen we onze schuldenpositie niet verder laten stijgen.’ Het waterschap doet veel aan innovatie. ‘Je kunt geen enkel vak uitoefenen zonder innovatief te denken, dat doen wij als vanzelfsprekend ook. Dat is de enige manier om steeds effectiever te werken, ook met het oog op de toekomst. Je ziet dat op dit moment die innovaties zich voor een belangrijk deel, maar niet uitsluitend, voltrekken in de waterketen, dus het hele systeem van afvalwaterbeheer en -zuivering en daar doen we eigenlijk wel vrij veel. Net als een aantal andere waterschappen zetten we in op een steeds effectievere manier van vergisten van ons slib, dat overblijft in het hele zuiveringsproces. Het via vergisting verkregen biogas kan vervolgens twee routes volgen. Via de ene, nog steeds vrij gebruikelijke, richting wordt er elektriciteit opgewekt, waarbij ook warmte vrijkomt. Deze weg bewandelen wij ook. Die elektriciteit gebruiken we voor een deel zelf, maar wordt ook aan het net geleverd. De warmte die daarbij vrijkomt, wordt zoveel mogelijk, maar dat kan niet op alle plaatsen, geleverd aan andere gebruikers zoals huishoudens. Dat passen we toe in Apeldoorn. We zijn ver6

der bezig om steeds nieuwere technieken (zoals thermische drukhydrolyse) te gebruiken. Daartoe verbouwen we op dit moment onze twee grote zuiveringen in Apeldoorn en Amersfoort. Op die manier halen we extra biogas uit het slib. Deze thermische drukhydrolyse zorgt er namelijk voor dat de bacteriecellen nog verder worden opengebroken, zodat er meer gas kan worden gemaakt. Verder produceren we struviet, een basis voor kunstmest. Het belangrijkste bestanddeel daarbij is fosfaat, een eindige natuurlijke grondstof. Op deze manier proberen we de fosfaatkringloop te sluiten. Waar we op dit moment ook naar kijken is of we van dat biogas groengas kunnen gaan maken, in plaats van elektriciteit en warmte. Groengas is gezuiverd biogas van aardgaskwaliteit, dat je dus ook in het gasnet kunt invoeren. Je kunt er ook auto’s op laten rijden. Onderzoeken om grootschalig op vloeibaar biogas te gaan rijden lopen. Dit traject lijkt zeer haalbaar.’ ‘Je ziet dat we in onze huidige situatie, dus nog zonder de totale verbouwing van Apeldoorn en Amersfoort, zelf al zeventig procent van alle energie opwekken die we nodig hebben op onze zestien zuiveringen. We staan in de startblokken om de sprong te maken naar honderd procent energieneutrale

afvalwaterzuivering. Eerste stap is een “go” van ons bestuur voor de upgrading van onze rioolwaterzuiveringsinstallatie in Harderwijk, waar we naar co-vergisting kijken. Als het bestuur akkoord gaat en de RWZI Harderwijk 2.0 operationeel is, dan wekken we 250 procent van alle energie die we zelf nodig hebben voor onze zuiveringen op. We hebben de ambitie om in 2025 als waterschap helemaal energieneutraal te zijn, dus dat betekent inclusief bijvoorbeeld ons kantoor. Dat moet royaal gaan lukken als we onze plannen kunnen doorzetten.’ Door slimmere besturing van de zuiveringen gebruikt het waterschap ook aanzienlijk minder chemicaliën. ‘Dat heeft een financieel effect, maar ook een milieueffect. Ook hebben we een paar jaar geleden, als eerste in Nederland, een Nereda-zuivering geopend in Epe. Meer waterschappen hebben dit voorbeeld inmiddels gevolgd. Die techniek, die een korrelvormige bacteriegroei tot gevolg heeft, kost veel minder energie, neemt veel minder ruimte in beslag en het zuiveringsproces gaat sneller. Het bijzondere van dit Neredaproces is, dat je uit die slibkorrels alginaat kunt halen. Dat is een biopolymeer, die de basis kan zijn voor bioplastics. Dus je ziet dat we enerzijds steeds beter onze zuive-

E&W nr 5 2014

E&W 05 2014.indd 6

15-10-14 09:00

WATERSCHAPPEN

ringsprocessen in de hand krijgen en dat levert absoluut geld op. Maar dat we tegelijkertijd stappen maken op het gebied van duurzame energie, dus de vergroening van onze processen, en op het gebied van het hergebruik van grondstoffen. Die zaken lopen parallel. Anders geformuleerd: vergroening van de uitvoering van onze taken levert geld op.

Maatschappelijke plicht De dijkgraaf ziet het ook als ‘meer dan onze maatschappelijke plicht’ om je als overheid zo op te stellen. ‘Het beheersen van onze schuldenpositie met het oog op de toekomst was niet de aanleiding om met innovatieve technieken aan de slag te gaan. We waren al lang met de energie- en grondstoffenfabriek en Nereda-zuivering aan de slag.’ ‘Dus bezuinigingen zijn geenszins strijdig met innovaties. Daar wil ik wel iets aan toevoegen. Waterschappen geven belastinggeld uit. Dus het zo zuinig mogelijk uitvoeren van onze taken is iets waar we al voortdurend mee bezig zijn. Ook dat is onze dure maatschappelijke plicht en een vanzelfsprekendheid.’ Is zo’n grondstoffenfabriek noodzakelijk in deze tijd? ‘Ja, nogmaals fosfaat is een eindige grondstof. Dat willen we dus uit het afvalwater halen en geschikt maken voor hergebruik. Immers, zonder fosfaat gaat er weinig groeien en bloeien in ons land.’ Dus het is zowel nuttig als noodzakelijk? ‘Ja, en als je toch iets breder de zaken bekijkt, waar het in de wereld de komende decennia over gaat, dan gaat het om energie, voedsel, grondstoffen en water. Die vier hebben op de een of andere manier een relatie met het waterschapswerk. Wij moeten daar optimaal in mee ontwikkelen. Een ander voorbeeld is alginaat, ook een grondstof. Het feit dat het als biopolymeer mogelijk ook kan dienen als basis voor het omhulsel van medicijnen is misschien een stapje in het vergroenen van onze geneesmiddelen. Zo zetten we ons op allerlei manieren in voor een groter geheel. Met één overtuiging die bovenaan staat: effectief innoveren lukt alleen als je intensief samenwerkt met mede-overheden, ondernemers en kennisinstellingen.’

Lida Schelwald-Van der Kley

Lida Schelwald Lida Schelwald-Van der Kley is heemraad (dagelijks bestuurder) bij Waterschap Zuiderzeeland, een schap dat voornamelijk het gebied Flevoland beslaat. In de portefeuille heeft ze het programma schoon water (onder meer de vijf afvalwaterzuiveringen), duurzaamheid/innovatie en internationaal beleid. Op de vraag of het schap moet bezuinigen, geeft ze een ontkennend antwoord. ‘Nee, we zijn financieel gezond. Dat neemt niet weg dat er altijd een focus is om nog doelmatiger en duurzamer te opereren. In die zin kijken we ook naar onze zuiveringen. Kunnen we daar nog verdere stappen zetten? Maar als je kijkt naar Zuiderzeeland dan is de zuiveringsprestatie op zich al goed. In de ranking tussen de waterschappen staan we op de tweede plaats qua zuive-

ringsrendement tegen gemiddelde kosten, of liever gezegd lastenniveau. Dat neemt niet weg dat we toch wel elke keer kijken of het nog doelmatiger kan.’ Ze wijst erop dat in 2011 het klimaatakkoord is ondertekend met het rijk en collega-overheden. ‘Daarmee hebben we ons met alle waterschappen tezamen overigens de opdracht gegeven om in 2020 dertig procent energiezuiniger te zijn in de afvalwaterketen. En daarnaast tenminste 40 procent zelfvoorzienend te zijn. Als je kijkt naar de zuiveringstaak dan zijn er nu nog grote kostenposten: het energiegebruik van met name de beluchting en de eindverwerking van het slib dat overblijft als resultaat van het proces.’ Ze geeft terloops wat getallen. ‘Als ik een totaalplaatje geef voor E&W nr 5 2014

E&W 05 2014.indd 7

15-10-14 09:00

WATERSCHAPPEN

Zuiderzeeland, dan geven we zo’n 5 miljoen per jaar uit aan energielasten. Ik zeg ongeveer, want het is ook afhankelijk van het weer per jaar. Het merendeel van de energiekosten, gemiddeld 61 procent, is voor onze bemalingstaak. We liggen in een diepe polder, beneden zeeniveau. We moeten jaarlijks een miljard kuub water uit de polder malen. We zijn daar redelijk uniek in, in Nederland. Iets minder dan 39 procent van die 5 miljoen gaat qua energiekosten naar de zuiveringstaak. En het restant, minder dan één procent, gaat naar gebouwen. We hebben onszelf doelstellingen opgelegd zelfvoorzienend te zijn, en dat gaat ons voor de zuiveringen zeker lukken. Qua energiereductie zitten we al op een heel mooi niveau, maar gezien die zeer grote bemalingstaak die we hebben in onze polder, gaan we die zelfvoorzienendheid overall in 2020 nog niet redden. Daar hebben we ook andere duurzame energiebronnen voor nodig, zoals bijvoorbeeld zon en wind. Ons bestuur heeft besloten dat daar tien jaar extra voor nodig is. In het zuiveringsproces kunnen we wel die veertig procent bereiken, met name om de biomassa te vergisten. Daar zijn we ook mee bezig. Daarnaast zetten we in op innovatieve slibvergistingsactiviteiten.’

Innovatieve zaken Welke innovatieve zaken is het schap zoal aan het doen? Schelwald: ‘Het gaat van kleine procesoptimalisaties tot

systeemoptimalisaties die voor de langere termijn rendement op gaan leveren. Bij procesoptimalisaties heb je het bijvoorbeeld over de beluchting op de zuiveringen, vervangingen door energiezuinige beluchting. Als we het hebben over grotere systeeminnovaties dan kijken we naar hele innovatieve slibvergistingsinitiatieven. We zijn nu net met een proef gestart op Tollebeek, onze zuivering in de Noordoostpolder. Het is een pilot op praktijkschaal. We kijken of we met innovatieve, nieuwe slibgistingstechnieken de hoeveelheid slib nog verder kunnen reduceren. Want hoe minder slib je hebt, hoe beter het is en het levert tegelijkertijd de nodige energie op voor het zuiveringsproces. Slib is ook een grote kostenpost. Het kost zo’n 3,5 miljoen euro op jaarbasis om het slib te ontwateren en te transporteren en daarna te laten eindverwerken. Hoe minder slib je produceert, hoe voordeliger het is voor een waterschap. Volgend jaar weten we meer of die proef, die we overigens ook samen met anderen doen in STOWA verband, is gelukt. Zo proberen we om in die hoek het nodige te doen. We kunnen ook het slib van een andere zuivering in Lelystad daar naartoe te brengen, zo win je ook in het proces.’ Er wordt ook gekeken op een nog grootschaliger niveau. ‘We hebben vijf grote centrale zuiveringen. Bijvoorbeeld Almere, die is halverwege het volgende decennium toe aan een renovatie en mogelijke uitbreiding, afhankelijk van de groei van Almere. Die groei gaat overigens op dit moment niet zo hard als een paar jaar geleden nog gedacht. Maar als die groei nog wel aantrekt en doorzet, dan moet je daar toch weer voor tientallen miljoenen in gaan investeren. We kijken nu ook of je voor nieuwe wijken bijvoorbeeld naar decentrale toepassingen toe kan. Dat je op wijkniveau gaat zuiveren of wellicht zelfs op huisniveau. Zover zijn we nog niet trouwens, maar daar richten we ons ook op met onze innovaties.’

Vergroening Gaat het ook om vergroening, bijvoorbeeld de terugwinning van energie uit afvalwater? Schelwald: ‘Ja, zeker, maar het is wel zo dat duurzaamheidsdefinities hand in hand gaan met doelmatigheidsambities om kosten te besparen. Maar we hebben ook duide8

lijk een MVO-taak (maatschappelijk verantwoord ondernemen) aan ons waterschap gesteld. We opereren als waterschap midden in de maatschappij en we vinden het ook belangrijk dat we aan dit soort maatschappelijke vraagstukken een bijdrage leveren.’ En die grondstoffenfabriek, bent u daar mee bezig? ‘Jazeker’, zegt Schelwald. ‘Daar geloven we ook helemaal in. Ik denk dat we ook op dit vlak een verplichting hebben een bijdrage te leveren. We kijken bijvoorbeeld naar fosfaatterugwinning. Mogelijk gaan we ook iets doen aan cellulose terugwinning uit afvalwater. Je moet altijd even kijken wat het handigste is. Als je cellulose aan de voorkant eruit haalt, kun je minder biogas produceren. Zo wordt er ook naar gekeken. Maar we gaan er zeker mee aan de slag. Als waterschappen tezamen in Nederland hebben we zelfs de potentie om wat fosfaat betreft in twintig procent van de landbouwbehoefte te voorzien. Fosfaat is een grondstof die schaars wordt, die nu geïmporteerd wordt uit landen, zoals Marokko maar ook andere landen die politiek wat instabieler zijn. Misschien is het goed dat we wat meer in eigen land de kringloop kunnen sluiten.’

Toekomst Hoe ziet u de toekomst? ‘We hebben nu als Nederland voor miljarden aan investeringen aan riolering in de ondergrond liggen. We hebben hele grote robuuste zuiveringen gebouwd en we hebben een grote bijdrage geleverd aan op de eerste plaats de volksgezondheid. Dat blijft voorop staan. Het afvalwater moet op een dusdanige manier verwerkt worden dat de volksgezondheid op peil blijft. Maar ik denk dat we steeds meer gaan naar waardecreatie van de afvalwaterketen. Want er zitten zoveel stoffen in die we nuttig kunnen hergebruiken, dat we daar ook maximaal op moeten inzetten en die ketens sluiten. Waarbij we ook samenwerken, want vernieuwing doe je niet alleen. Je hebt andere partners, collega-overheden, kennisinstellingen en het bedrijfsleven, nodig om te zorgen dat je die waardecreatie echt kunt realiseren.’ Ze ziet de toekomst rooskleurig tegemoet. ‘Ik ben van nature een optimist, maar de toekomst is zeker rooskleurig.’

E&W nr 5 2014

E&W 05 2014.indd 8

15-10-14 09:00

EUROPESE COMMISSIE

Nieuwe doelen voor energie en klimaat voor 2030

e Europese Commissie heeft begin dit jaar voorstellen gedaan voor het Europees beleidskader voor klimaat en energie voor 2030. De voorstellen omvatten drie onderdelen. De commissie wil de broeikasgasemissies met 40% verlagen ten opzichte van het referentiejaar 1990. Het aandeel hernieuwbare energie in de Europese energiemix wordt verhoogd naar 27%. Het doel is om 30% energie te besparen. De doelen betreffen de Europese Unie als geheel voor het jaar 2030.

E&W nr 5 2014

Bron: Gazprom, infografics 2014

E&W 05 2014.indd 9

15-10-14 09:00

EUROPESE COMMISSIE

Het emissiedoel is in de voorstellen van de Commissie uitgesplitst in een doelstelling voor bedrijven die onder het Europese Emission Trading System (ETS) vallen en die daarbuiten blijven. Elektriciteitscentrales en de grote industriële bedrijven vallen onder het ETS-systeem. Zij krijgen een doelstelling opgelegd van 43% CO2 -reductie ten opzichte van het peiljaar 2005. Bij de overige sectoren zoals landbouw, verkeer en gebouwde omgeving ligt de reductiedoelstelling op 30% in 2030. Dit doel moet nog verdeeld worden over de 28 lidstaten en bindend worden verklaard via een “effort sharing decision”. Afhankelijk van deze verdeling resulteert voor Nederland een doelstelling in de bandbreedte tussen 28% en 48% (ten opzichte van 2005). De doelstellingen voor hernieuwbare energie en energiebesparing worden niet bindend opgelegd. Wel zullen de lidstaten aanvullend beleid moeten formuleren om het EU-brede doel te halen.

• De Europese doelen zijn zo op elkaar afgestemd dat een Europees hernieuwbaar doel van 27% en een besparingsdoel van 25% overeenstemmen met het overkoepelende CO2 -reductiedoel van 40%. • Voor de Nederlandse situatie betekent dit dat de doelstelling voor hernieuwbare energie uitkomt op 20 tot 23%. • De Commissie geeft geen inzicht in hoe de doelstelling van 30% energiebesparing verdeeld moet worden over de lidstaten. De onderzoekers van ECN en PBL concluderen dat een energiebesparing van 12% voor Nederland wordt gerealiseerd door het huidige beleid te continueren tot 2030. • Het stellen van hogere doelen voor energiebesparing en hernieuwbare energie naast een CO2 -reductiedoel kan leiden tot hogere nationale kosten. Maar alleen als deze doelen de gevraagde inzet overstijgen. Met name de extra kosten bij een apart nationaal doel voor energiebesparing kunnen hoog oplopen. • Het is daarom van belang - indien wordt gekozen voor nationale doelen - deze goed op elkaar te laten aansluiten. Deze doelen moeten dan regelmatig worden getoetst op ongewenste neveneffecten. • Inzetten op innovatie is van belang. Pas dan is het mogelijk om na 2030 goede vervolgstappen te zetten zodat de doelstelling van 80-95% CO2 -reductie in 2050 gehaald wordt. Echter, de hoogte van de CO2 -prijs stimuleert innovaties op dit vlak niet, verwachten de onderzoekers. Aanvullende investeringen zullen hier nodig zijn, bijvoorbeeld op het gebied van CO2 -afvang. Maar ook het stimuleren van innovaties op het gebied van opslag en batterijtechnologie, innovatieve biobrandstoffen, smart grids en de elektriciteitsinfrastructuur is hard nodig. In tabel 1 geven onderzoekers van ECN en PBL een indicatie van de kosten voor Nederland om de drie doelstellingen te realiseren. De genoemde bedragen zijn geen absolute kosten. Het is een indicatie die met veel onzekerheid is omgeven.

Onderzoek Het kabinet heeft de onderzoeksbureaus ECN en PBL gevraagd de gevolgen van de Europese doelstellingen voor de Nederlandse situatie te analyseren. Concreet is hen gevraagd te onderzoeken of de kosten voor ons land verder oplopen met de aanvullende doelstellingen voor hernieuwbare energie en energiebesparing én wat de impact daarvan is op de ETS-prijs. Wat betreft de aanvullende doelen voor ‘hernieuwbaar’ en ‘besparing’ constateren de onderzoeksbureaus het volgende: 10

M€/jaar

Emissiereductiedoelstelling niet-ETS 28-33%

38%

43%

48%

Alleen niet-ETS doel

-70

1130

8230

Hernieuwbaar 22%

930

7830

Hernieuwbaar 24%

230

930

7630

Hernieuwbaar 26%

630

1030

7630

Energieverbruik -15%

4330

4830

6930

16230

Energieverbruik -17%

18630

19230

21130

Buiten bereik

Energieverbruik -19% of -21%

Tabel 1: Nationale kosten (mln € 1 jaar) bij verschillende doelstelling voor emissiereductie voor bedrijven die niet onder ETS vallen, voor hernieuwbare energie en energiebesparing, inclusief maatregelen met negatieve kosten. Bron: Rapport: EU-doelen klimaat en energie 2030: Impact op Nederland. ECN & PBL, september 2014.

E&W nr 5 2014

E&W 05 2014.indd 10

15-10-14 09:00

EUROPESE COMMISSIE

Wat betreft de inspanningen voor Nederland bij verschillende reductieopgaven voor de niet-ETS sectoren is de conclusie van ECN/PBL: • Op nationaal niveau is het realiseren van een niet-ETS reductiedoel tot 33% mogelijk met het huidige beleid. Ook als het aansluitend doel voor hernieuwbare energie 20% is en er ook nog 12% energiebesparing in 2030 moet worden gehaald. • De kosten bij een niet-ETS doel in de bandbreedte van 33 tot 38% én een aansluitend doel voor hernieuwbare energie van 21% en daar bovenop nog een energiebesparing van 2% bedragen € 80 miljoen tot € 200 miljoen per jaar. • Hogere doelen voor niet-ETS gaan voor Nederland gepaard met sterk oplopende kosten: € 870 tot € 1.490 miljoen per jaar bij 43% en € 5 miljard tot € 15 miljard bij 48%. Vanuit maatschappelijk perspectief gezien zijn dit netto kosten. Ze omvatten naast de kosten ook baten zoals uitgespaarde energiekosten en vermeden investeringen. Andere baten maken daar verder geen deel van uit.

kabinet stemt in met de Commissie om een apart Europees bindend doel van 27% hernieuwbare energie in 2030 te realiseren. De hogere indicatieve doelstelling voor 30% energiebesparing mag dan echter niet ten koste gaan van de effectiviteit van het ETS-systeem. Een gouvernance systeem waarin lidstaten nationale plannen opstellen voor hernieuwbare energie en energiebesparing is eveneens bespreekbaar. Daarvoor is wel regionaal overleg en beleidsafstemming nodig. Bovendien moet dat systeem leiden tot lagere administratieve lasten en mag het de huidige bevoegdheidsverdeling tussen de Unie en de lidstaten niet aantasten. Bronnen: - EU-doelen klimaat en energie 2030: Impact op Nederland. ECN/ PBL, september 2014 - Kamerbrief van minister Kamp van Economische Zaken: EU-doelen klimaat en energie 2030, 26 september 2014.

Reactie kabinet

Websites: - Rijksoverheid - ECN (Energieonderzoek Centrum Nederland) - PBL (Planbureau voor de Leefomgeving)

Het kabinet is voorstander van een bindend Europees CO2 reductiedoel van 40% in 2030. Ook steunt het kabinet het voorstel van de Europese Commissie om de CO2 -reductie te verdelen zoals voorgesteld: ETS 43% en niet-ETS 30%. En het

Dagbladen: - Financieel Dagblad - NRC E&W nr 5 2014

E&W 05 2014.indd 11

15-10-14 09:00

BEDRIJFSPORTRET

Zachte of strenge winter?

Wij zitten zittenereraltijd altijd Wij comfortabelbij! bij! comfortabel En we besparen ook flink op de stookkosten met onze TONZON Vloerisolatie Vloerisolatie

www.tonzon.nl www.tonzon.nl

WaaromTONZON TONZON vloerisolatie? Waarom vloerisolatie? Na zomer dienen najaar en winter zich aan. gordijnen Na een eenlange langewarme warme zomer dienen najaar en winter zichDe aan. De gordijnen gaan worden langer en de gaat gaat aan. aan. gaan weer weerdicht, dicht,dedeavonden avonden worden langer enverwarming de verwarming Krijgen een strenge winter of blijft het zacht? Krijgenwe wedit ditjaar jaar een strenge winter of blijft het zacht? Vloerisolatie van TONZON biedt altijd warmte en behaaglijkheid, minder vochtoverlast en levert veel meer rendement op dan een spaarrekening. Waarom zou je dan nog in een huis blijven wonen met een koude, slecht geïsoleerde vloer. DaaromTONZON TONZONVloerisolatie Vloerisolatie Daarom TONZON Thermoskussens hebben een ongeëvenaard effect op de vloertemperatuur zoals infrarood opnamen in de praktijk laten zien. Links Boven

ziet u een betonvloer voor het aanbrengen van de Thermosrechtseen eendag dag kussens en onder later. De vloer wordt een stuk warmer en houdt deze beter vast. Bijkomend voordeel; de kachel hoeft minder hard en minder lang te branden. TONZON Vloerisolatie bespaart bij gewone vloeren gemiddeld 15 tot 20% op de stookkosten en bij vloeren met vloerverwarming tot wel 40%.

Waarlevert levert spaargeld meer op bij dandebij de bank? Waar uwuw spaargeld meer op dan bank? Spaargeld dat u nu onder de vloer stopt, levert u direct meer wooncomfort, minder vochtproblemen en meer rendement op dan bij de bank. TONZON Vloerisolatie: al 34 jaar het beste resultaat met de modernste techniek.

VOOR

Profiteer teervan van het lage tarief Profi het lage btwbtw tarief voorvoor het echt echtte telaat laatis.is. het

TONZON Vloerisolatie nunu nog heel Vloerisolatie heelbetaalbaar. betaalbaar. Bijvoorbeeld richtprijs all-in*: 50 m² € 1.850,1.850,30 m² € 1.325,1.325,NA

*Vrijblijvende offerte, alle voorrijkosten, materiaal, montage en btw

Droge vocht overlast en muffe luchtlucht Drogekruipruimte kruipruimtestopt stopt vocht overlast en muffe De revolutionaire Thermoskussens tegen de onderkant van de vloer worden gecombineerd met Bodemfolie, een stevig zeil dat de verdamping van vocht en het radioactieve radongas uit de bodem remt. Deze dubbele

aanpak maakt een einde aan de muffe geur en vochtoverlast vanuit de kruipruimte. Beslaat dubbelglas in de woonkamer? Neem TONZON Bodemfolie en laat u eens echt verrassen.

TONZON BV • Postbus 1375 • 7500 BJ Enschede • T: 0900 - 28 66 966 (€ ( 0,10 p/min) • E: info@tonzon.nl • www.tonzon.nl 12

E&W nr 5 2014

25-14-134_TonZon_MagazinesAlgemeen_210x297.indd 1 Naamloos-1 1 E&W 05 2014.indd 12

29-08-14 09:45 04-09-14 15-10-14 09:29 09:00

14 09:45 14 09:29

DIJKEN

Onderzoeksprogramma Kennis voor Klimaat:

Weerstand en veerkracht

Hoogwater bij autosnelweg langs de IJssel in Overijssel. Foto: Martin van Lokven/RWS

oe hoog moet een dijk zijn? Beleidsmakers en waterbeheerders beantwoorden die vraag meestal op basis van analyses van de risicoâ&#x20AC;&#x2122;s en van de kosten en baten. Onderzoek toont aan dat een derde factor van belang is: systeemrobuustheid. Beslissingen kunnen hierdoor heel anders uitpakken.

E&W nr 5 2014

E&W 05 2014.indd 13

15-10-14 09:00

DIJKEN

Ondanks een toenemende hoeveelheid kennis over klimaatverandering, blijft onzekerheid over de exacte gevolgen ervan bestaan. Extreme afvoeren van rivierwater zullen waarschijnlijk vaker voorkomen, maar het is de vraag hoe hoog het water zal komen. Hoe hoog een dijk ook is, er bestaat altijd een kans dat het gebied erachter overstroomt tijdens extreme omstandigheden. Die onzekerheid vormde het uitgangspunt voor het onderzoek dat Marjolein Mens uitvoerde naar de systeemrobuustheid van de IJsselvallei. Ze vroeg zich af of het meetbaar is in hoeverre een gebied van een eventuele overstroming kan herstellen en welke maatregelen het best zijn om de robuustheid van het gebied te vergroten.

Onacceptabele schade vermijden Robuustheid bestaat volgens de onderzoeker uit een combinatie van weerstand en veerkracht. Weerstand is het beschermingsniveau dat de dijken bieden; veerkracht wil zeggen dat de overstromingsschade beperkt blijft en het gebied zich snel kan herstellen. ‘Denken vanuit robuustheid is niet gestoeld op het vermijden van schade, maar op het vermijden van onacceptabele schade’, zegt Mens. ‘Bij een robuust systeem gaat het er niet alleen om hoe vaak het mis gaat, maar ook hoe het misgaat. Als een gebied geleidelijk overstroomt, is er meer tijd om maatregelen te treffen. Dat is ook het geval als er minder gebieden tegelijkertijd overstromen. Robuustheid verkleint de kans op een overstroming die onbeheersbaar is.’ Mens nam voor haar onderzoek de IJsselvallei als uitgangspunt, maar bracht op een aantal onderdelen fictieve wijzigingen in het gebied aan om zoveel mogelijk aspecten tegen het licht te kunnen houden. Ze bestudeerde de effecten van doorbraakvrije dijken, reguliere dijkverhoging, compartimentering en diverse maatregelen van het programma Ruimte voor de Rivier. Ze concludeert dat conventionele dijken niet robuust genoeg zijn om rampen uit te sluiten, in tegenstelling tot doorbraakvrije dijken. Welke maatregelen uiteindelijk het hoogst scoren op de schaal van robuustheid, hangt onder meer af van de ligging van het gebied en hoe het gebruikt wordt. 14

Meerlaagsveiligheid Het onderzoek naar robuustheid past goed bij het principe van meerlaagsveiligheid, dat de Rijksoverheid in het Nationaal Waterplan 2009-2015 heeft benoemd. Dit principe onderscheidt drie elementen: hoogwaterbescherming (eerste laag), het beperken van de gevolgen door een duurzame ruimtelijke inrichting (tweede laag) en rampenbeheersing (derde laag). Maatregelen op het gebied van robuustheid werken op meer lagen tegelijk, zegt Mens. ‘Het onderzoek in de IJsselvallei laat zien dat bepaalde hoogwaterbeschermingsmaatregelen veel invloed hebben op de beperking van de gevolgen.’ Ze doelt op het variëren van de dijkhoogte in een stroomgebied. Uit het robuustheidsonderzoek blijkt dat het zinvol kan zijn om doorbraakvrije dijken in het landelijk gebied lager te maken dan die in het stedelijk gebied. Bij een extreme rivierafvoer loopt dan vooral het landelijk gebied onder water en wordt de stad ontlast, zegt de onderzoeker. ‘Daardoor is de economische schade aanzienlijk lager dan wanneer alle dijken even hoog zouden zijn.’ Directeur Jan Lourens van waterschap Rijn en IJssel is blij met het onderzoek naar systeemrobuustheid. Vooral het uitgangspunt ‘veerkracht’ spreekt hem aan. ‘Veiligheid is betrekkelijk. Het is heel verstandig om te kijken wat er moet gebeuren met het restrisico dat er altijd zal zijn. Beheersbaarheid speelt een belangrijke rol, net als handelingsperspectieven voor burgers: mensen moeten weten wat ze kunnen doen als er een overstroming plaatsvindt.’ Of het variëren van de dijkhoogte een goede oplossing is voor het gebied rondom de Rijn en de IJssel vraagt Lourens zich af. ‘Dit betekent dat er altijd één dijkring als eerste overstroomt. Misschien zijn doorbraakvrije dijken alleen een betere keuze. Daar loopt het water wel overheen, maar dan gaat het om beheersbare overlast. En dat is van essentieel belang. In de IJsselvallei zou de economische schade van een dijkdoorbraak ergens tussen de 26 en 37 miljard euro liggen. Maar minstens zo belangrijk is nog dat de Betuweroute en de A12, onze handelsaders naar het Ruhrgebied, er maandenlang uit zouden liggen. Dat kunnen we ons economisch niet veroorloven.’ Welke oplossingen ook worden gekozen, internationale afstemming is van wezen-

lijk belang, betoogt Lourens. ‘Eén van de dijken in ons gebied ligt een flink aantal kilometers op Duits grondgebied. Als net over de grens de dijk doorbreekt omdat daar andere maatstaven gelden, zitten wij alsnog met een probleem.’

Aanvullend en vernieuwend Lilian van den Aarsen, directeur van het Deelprogramma Rivieren van het Deltaprogramma, noemt het onderzoek naar systeemrobuustheid ‘aanvullend en vernieuwend’, juist omdat het een relatie tussen maatregelen, effecten en kosten legt. ‘Het verbindt de wetenschap met de praktijk en dat is precies wat wij met het Deltaprogramma ook

E&W nr 5 2014

E&W 05 2014.indd 14

15-10-14 09:00

DIJKEN

Rivier de Waal bij veerpont Werkendam - Kop van’t Land. Foto: Anneke Hymmen/KvK

willen doen. Wij zeggen: basisveiligheid voor iedereen en een schepje erbovenop in economisch belangrijke gebieden. Vervolgens moet je kunnen uitleggen waarom de ene dijk wel versterkt wordt en de andere niet. Het onderzoek van Marjolein Mens helpt daarbij, want het geeft ons argumenten met een fundamentele, relevante wetenschappelijke onderbouwing.’ De Deelprogrammadirecteur benadrukt het belang van duidelijkheid voor diegenen die uiteindelijk besluiten moeten nemen over de inrichting van een gebied. ‘Een burgemeester of gedeputeerde wil weten waar hij of zij zich op moet voorbereiden en of de noodzakelijke investe-

ringen kosteneffectief zijn. Inzicht in systeemrobuustheid kan hieraan een belangrijke bijdrage leveren.’

Invuloefening voor beleidsmakers Het onderzoek in de IJsselvallei vormt de basis voor een praktische online toepassing waarmee beleidsmakers aan de slag kunnen. Het eerste gebied waarvoor dit is uitgewerkt is het rivierengebied Bedijkte Maas. Met een paar muisklikken wordt inzichtelijk welke maatregelen voorkomen dat de grens van acceptabele overstromingsschade wordt overschreden. Het is een vereenvoudigde vorm van het uitgebreide onderzoek dat Mens heeft uitgevoerd.

Ze hoopt dat beleidsmakers voortaan, naast een risicoanalyse voor een stroomgebied, ook de robuustheid van het gekozen systeem onderzoeken. ‘Dat kan op basis van de gegevens die toch al voor de risicoanalyse zijn verzameld. En het is heel goed mogelijk dat de robuustheidsanalyse laat zien dat de gevolgen van een overstroming beheersbaarder zijn als voor andere oplossingen wordt gekozen.’ Deze tekst verscheen in ‘Klimaat en overstromingen’, een publicatie van onderzoeksprogramma Kennis voor Klimaat, te downloaden op www.kennisvoorklimaat.nl/oogst. E&W nr 5 2014

E&W 05 2014.indd 15

15-10-14 09:00

????

WWW.KASTANJEHOUT.NL Van Vliet Kastanjehout 16

t +31 (0)343 454 400

E&W nr 5 2014

E&W 05 2014.indd 16

Gooyerdijk 41 f +31 (0)343 452 004

3947 NB Langbroek e info@kastanjehout.nl

15-10-14 09:00

ENERGIE

Noordzee als proeftuin voor kostprijsverlaging van duurzame energie

ee Noordzee Noordzee wint wint steeds steeds meer meer aan aan importantie. importantie. Zowel Zowel in in economisch economisch als als maatschapmaatschappelijk pelijk opzicht. opzicht. Dat Dat vraagt vraagt om om slimme slimme en en toekomstbestendige toekomstbestendige keuzes. keuzes. Vaarwegen, Vaarwegen, natuurgebieden, natuurgebieden, windparken windparken en en platforms platforms worden worden immers immers voor voor langere langere tijd tijd gepland. Nederland heeft groot belang bij een veilige, schone, gezonde en ecologisch gepland. Nederland heeft groot belang bij een veilige, schone, gezonde en ecologisch diverse diverse zee zee langs langs haar haar kustlijn. kustlijn. Een Een lange lange termijnvisie termijnvisie en en actualisering actualisering van van de de beleidsnota beleidsnota Noordzee Noordzee is is dan dan ook ook hard hard nodig. nodig. De De “Noordzee “Noordzee 2050 2050 Gebiedsagenda” Gebiedsagenda” geeft geeft daartoe daartoe de de eerste eerste aanzet. aanzet. Het Het vormt vormt de de opmaat opmaat naar naar een een geïntegreerd, geïntegreerd, maritiem maritiem beleid beleid dat dat richting richting geeft geeft aan aan het het handelen handelen op op de de korte korte en en middellange middellange termijn. termijn. Er Er is is nog nog veel veel te te doen. doen. Niet Niet alleen alleen op op nationaal nationaal niveau, niveau, maar maar ook ook op op de de schaal schaal van van het het hele hele Noordzeegebied. Noordzeegebied.

E&W nr 5 2014

E&W 05 2014.indd 17

15-10-14 09:01

ENERGIE

Het traditionele gebruik van de zee is in transitie. Een gezamenlijke sturing is nodig op gewenst gebruik in ruimte en tijd. Versterking en uitbouw van de natuurlijke potentie van zee en kust behoeft de aandacht van ecologen én economen. Een hoog niveau van functiecombinaties is noodzakelijk om de toenemende drukte op de Noordzee het hoofd te bieden. Soms gaan die functies samen zoals bij wind- en getijde-energie, maar soms moeten ze worden gescheiden uit oogpunt van veiligheid en milieu. Er is dringend behoefte aan een internationale Noordzeestrategie. Kustregio’s en kustplaatsen ontberen vooralsnog een grondige analyse van de lokale situatie. Maar ook het financieringsvraagstuk en de rolverdeling tussen overheden, bedrijfsleven en kennisinstellingen, waaronder de topsectoren, moet in kaart worden gebracht. Medio december wordt de nieuwe beleidsnota gepresenteerd als onderdeel van het Tweede Nationaal Waterplan (NWP 2). Die omvat ook een uitvoeringsagenda voor de periode 2015 tot 2021, waaronder de energietransitie op zee. Energiewinning op zee krijgt een fors groter ruimtebeslag door de geplande windparken. Dat heeft nadrukkelijk gevolgen voor het gebruik van de Noordzee. Recreatie- en beroepsvaart zullen om moeten varen in de toekomst. Activiteiten zoals bijvoorbeeld de visserij worden mogelijk verplaatst. Het besef overheerst dat er zuinig met de beschikbare ruimte moet worden omgegaan. Ook als het om energiewinning gaat. Alle kansen om de energieopwekking per vierkante nautische mijl optimaal te benutten worden dan ook onderzocht. Wat als futuristisch beeld oprijst zijn geïntegreerde energieparken op zee. Zij vormen een aantrekkelijk toekomstbeeld. In de Noordzee 2050 Gebiedsagenda wordt toegewerkt naar een energieprogramma met aandacht voor de gasvoorraden op zee, de toekomst van windenergie en andere vormen van energieopwekking waaronder getijden-energieparken. Maar ook voor diepe geothermie en een internationaal elektriciteitsnet op zee (North Sea grid) wordt een plek ingeruimd.

Infografic: ruimtegebruik Noordzee Bron: Noordzee 2050 Gebiedsagenda

Energietransitie op zee In het Energieakkoord voor duurzame groei is vastgelegd dat in 2023 op het Nederlandse deel van de Noordzee windmolenparken zijn gebouwd met een piekvermogen van tenminste 4.450 megawatt. Het betreft dan zo’n 1.000 windturbines die stroom leveren voor 5 miljoen huishoudens. 18

Netto nemen ze 1.000 km2 in beslag. Daarvoor zijn buiten de 12 mijlszone eerder door het kabinet vier grote gebieden aangewezen waar vanaf 2015 gebouwd kan worden. Samen goed voor een oppervlakte van 2.900 km2, ofwel 5% van de Nederlandse Exclusieve Economische Zone (EEZ). Dat is dat deel van de kustwateren buiten de territoriale zone waar Nederland rechten claimt tot maximaal 200 zeemijlen uit de kust. Het theoretisch potentieel voor dit gebied is 17.600 MW vermogen aan windenergie. Die rekensom is gebaseerd op 6 MW per vierkante kilometer, uitgaande van de huidige technische kennis. De bedoeling was dat er windkavels werden uitgegeven van 300 tot 400 MW met een netto oppervlakte van 24 tot 60 km2 per windpark. Dit omdat ecologische waarden, praktische bezwaren (zoals bestaande leidingen en kabels) en het gebruik van ruimte door andere partijen zoals bijvoorbeeld defensie het feitelijk gebruik ervan inperken. Eind september is duidelijk geworden dat het kabinet slechts drie gebieden kiest voor offshore windparken. Dit op voorstel van minister Kamp van Economische Zaken en minister Schulz van Haegen van Infrastructuur en Milieu. ‘We willen in Nederland meer duurzame energie, maar dat willen we wel zo goedkoop mogelijk doen. Met dit plan kunnen windmolens op zee gebouwd worden tegen zo laag mogelijke kosten voor burgers’, zegt minister Kamp. In het Zeeuwse Borssele kan in 2015 worden gestart met de bouw van het windpark. De ontwikkelingen van de windparken voor de Zuid-Hollandse en Noord-Hollandse kust zijn gepland voor 2017. De keuze voor een beperkt aantal grotere windparken in plaats van meerdere kleine betekent een forse besparing op overheidssubsidies en minder horizonvervuiling, vindt Kamp. Energiebedrijf Eneco is onaangenaam verrast door deze beslissing. ‘De schade is enorm en gaat ten koste van bedrijven die al ver zijn’, zegt Jeroen de Haas, bestuursvoorzitter van Eneco. Hij vreest voor het investeringsklimaat nu minister Kamp plotsklaps de spelregels verandert. In de Tweede Kamer is kritiek op de plannen van minister Kamp. De VVD is tegen parken binnen de 12-mijlszone en Groen Links vindt dat eerder verstrekte vergunningen niet zomaar ingetrokken kunnen worden. Natuurorganisaties als Greenpeace en Natuur en Milieu vrezen voor onnodige vertraging van de windparken. Ook vragen zij zich af of de nieuwe plannen van Kamp wel goedkoper uitpakken. Coalitiegenoot PvdA reageert positief op de beslissing van het kabinet.

E&W nr 5 2014

E&W 05 2014.indd 18

15-10-14 09:01

ENERGIE

De Rijksstructuurvisie windenergie op zee 2.939 kmÂ˛ (5%) met 17.634 MW (Het huidig totale elektrisch vermogen in Nederland bedraagt ca. 20.000 MW)

van duurzame energie op een langere termijn te onderzoeken dan de huidige levensduur van turbines (25 jaar). Windenergiegebieden die verder uit de kust liggen kunnen op grond van die bevindingen over een lange termijn van 50 jaar worden ontwikkeld, waardoor ze per saldo goedkoper kunnen gaan produceren. Bronnen: - Kamerbrief 28 juli 2014: Noordzee 2050 Gebiedsagenda met kenmerk: IenM/BSK-2014/75484 - Noordzee 2050 Gebiedsagenda, Ministerie van Infrastructuur en Milieu & Ministerie van - Economische zaken, juli 2014. Verslag van een gezamenlijk onderzoek naar de potentie - van de zee en kustgebieden op lange termijn, vertaald in een visie, ambities, kansen en opgaven en in kaarten. Websites: - Noordzeeloket - Rijksoverheid Dagbladen: - Financieel Dagblad - NRC

Bron: Noordzee 2050 Gebiedsagenda

De eerste twee windturbineparken die op de Noordzee werden gebouwd, zijn het offshore Windpark Egmond aan Zee (8 mijl uit de kust) en het Prinses Amalia Windpark (buiten de 12-mijlszone). Ze beslaan een oppervlakte van respectievelijk 26,8 en 16,6 km2. De uitdaging is om windenergie op zee goedkoper te gaan produceren. Beoogd wordt een kostenreductie van 40% in 2023. De huidige levensduur van turbines bedraagt 25 jaar. Als de kostenreductie inderdaad gehaald wordt, betekent dit dat windenergie in 2048 volop toekomst heeft. Het kan dan concurreren met andere energiebronnen. Hergebruik van de dan aanwezige infrastructuur van funderingen, kabels en transformatiestations draagt bij aan de verdere verlaging van de kostprijs.

Energievoorziening lange termijn Offshore hernieuwbare energie biedt uitkomst voor de langere termijn als de markt en de overheid zich de komende jaren nadrukkelijk toeleggen op energie op zee. Het gaat dan om de lange termijnplanning tot 2070 en omvat zowel fossiel, wind, waterkracht, diepe geothermie, warmte van water, biomassa en - eventueel - zonne-energie. Offshore olie- en gasproducenten stellen dat ze nog tot 2060 fossiele brandstof kunnen winnen op de Noordzee. In de tussentijd kan onderzocht worden hoe de kostprijs van duurzame energie op zee verder naar beneden kan worden gebracht. Door Van Oord is het initiatief gelanceerd voor een werkeiland op zee, gesteund door het Topconsortium Kennis en Innovatie (TKI) Wind op zee. Het werkeiland is bedoeld om investeringen op het gebied van aanleg, onderhoud en productie E&W nr 5 2014

E&W 05 2014.indd 19

15-10-14 09:01

COVERSTORY

Struyk Verwo Aqua levert ruim 5 kilometer goten aan BAM op vliegbasis Volkel

elfs voor een zeer ervaren leverancier in afwateringssystemen is het even passen, meten ĂŠn een zorgvuldige planning maken, wanneer je onder een bijzonder strikt tijdschema gevraagd wordt kilometers verholen goten te produceren. Dit overkwam het Nederweertse bedrijf Struyk Verwo Aqua toen zij verkozen werd om de afwatering te verzorgen op vliegbasis Volkel, die aan beide zijden van de vernieuwde hoofdstart- en landingsbaan aangelegd moest gaan worden.

E&W nr 5 2014

E&W 05 2014.indd 20

15-10-14 09:01

COVERSTORY

Voortraject Defensie De eerste contacten met het ministerie van Defensie voor dit omvangrijke project, kwamen al in 2013 tot stand. De verantwoordelijkheid voor de juiste productkeuze ligt bij de Dienst Vastgoed Defensie. In dit kader vonden er diverse voorbereidende gesprekken plaats met projectmanager Harrie Lodewijks van Struyk Verwo Aqua. Laatstgenoemde heeft vanuit zijn jarenlange ervaring met projecten op nationale en internationale luchthavens (zowel civiel als militair), containerterminals en zeehavens een belangrijke adviserende rol waar het gaat om de keuze van materialen, berekeningen en eventuele aanpassingen op bestaande producttypes. ‘Voor vliegbasis Volkel zijn aspecten als vloeistofdichtheid, belasting en afvoercapaciteit uitermate relevant. In deze situatie dienden er klant specifieke elementen aangebracht te worden aan de verholen goten en zandvangers, om aan de uiteenlopende producteisen te voldoen. Het voortraject van bespreking en advies ging daarom niet over een nacht ijs, maar duurde ongeveer anderhalf jaar’, aldus Lodewijks.

Intensieve samenwerking BAM en SVA De opdracht tot uitvoering werd na aanbesteding, met 8 vooraf geselecteerde partijen, aan BAM Wegen B.V. regio Zuidoost gegund. Direct na de overdracht van de hoofdbaan door Defensie, startte de aannemer op 1 mei met het werk. Naast het vervangen van de volledige circa 3 kilometer lange hoofdbaan, inclusief funderingslagen, werd ook een deel (+/- 2,5 km) van de riolering, afwateringsgoten en trafoputten verwijderd. Eveneens voerde BAM een bodemsanering uit en werden niet gesprongen explosieven gedetecteerd tijdens de sloop van de baan. Een enorm project onder grote tijdsdruk, daar medio oktober opgeleverd moet worden en vliegbasis weer volledig operationeel dient te zijn. Struyk Verwo Aqua bleek uiteindelijk de enige partij die aan alle producteisen kon voldoen en derhalve werd de keuze gemaakt voor haar verholen goten. Na een intensief traject van onderhandelingen, met name op het vlak van zeer strikte levertermijnen, is SVA gekozen als leverancier van de goten,

zandvangers en putafdekkingen. Dienst Vastgoed Defensie heeft de eindverantwoordelijkheid voor de constructie van het project renovatie hoofdbaan vliegbasis Volkel. BAM zorgt dat belangrijke beslissingen goed doordacht worden en er direct wordt ingespeeld op veranderlijke situaties. Contact houden tussen diverse onderdelen van Defensie zoals Luchtverkeersleiding/meteo en de basisbeveiliging over de stand van zaken en mogelijke veranderingen, is van belang voor de planning en voortgang. De afwateringsgoten krijgen van hem een 9,9, mede dankzij de snelle en goede service van Struyk Verwo Aqua. ‘Deze producten zijn op een zeer korte termijn onder enorme druk geproduceerd en geleverd én van uitmuntende kwaliteit.’, aldus hoofduitvoerder Bert Klerx, die zich zichtbaar tevreden toont over de samenwerking met Struyk Verwo Aqua. Gedurende het werktraject is er steeds nauw overleg geweest over de voortgang van de productie en de snelheid van uitvoering op het werk. De informatievoorziening over en weer was goed en dat is cruciaal in een project met een dergelijk korte doorlooptijd. Jeffrey van der Putten is een van de projectbegeleiders van BAM, welke werkzaam is op project renovatie hoofdbaan vliegbasis Volkel. Jeffrey heeft de kerntaak om de hoeveelheden en uitvoeringshoeveelheden te monitoren, te weten wat en hoeveel exact geplaatst wordt. Kortom: alle voorbereidende en begeleidende werkzaamheden ten behoeve van de uitvoering van de landingsbaan te monitoren. Snel schakelen is noodzakelijk om de snelheid van dit project bij te houden. De goede contacten met Struyk Verwo Aqua vanaf het begintraject hebben geresulteerd in een goed, eerlijk en open samenwerkingsverband waarbij men van twee kanten weet wat er verwacht wordt. Dit heeft eraan bijgedragen dat alles in een snelle levering en een perfect gelopen aanmeldingsprocedure op het werk heeft kunnen komen.

JIT-delivery verholen goten Voor de nieuwe baan brengt BAM in totaal 63.000 ton asfalt en 5.000 m2 betonplaten aan. Wat betreft de afwateringsproducten, telt het Volkel-project qua omvang circa 5.200 meter verholen goten (type Forte 300 FZ Volkel) met

stalen hoeklijn, ongeveer 465 zandvangafvoerputten en ca. 125 speciale putafdekkingen (type Solid Berm). Struyk Verwo Aqua kreeg de niet eenvoudige uitdaging om in een termijn van slechts 3 weken, 4.800 meter goten (dit zijn 1.200 stuks) te leveren. Het bedrijf had 6 weken tijd beschikbaar om deze te produceren. Tevens kwamen daar in anderhalve week nog 29 stuks pasgoten bij, waarvan de unieke maatvoering pas bekend werd tijdens de uitvoering! Vandaar dat het leveren van de goten nauw is afgestemd op de snelheid van het plaatsen op het werk. Een fraai staaltje van JIT-delivery. Per dag dienden 9 volle vrachten afgeleverd te worden in Volkel om het leggen ter plaatse bij te benen. Gezien dat het dan toch om 540 goten per week gaat, mag gesteld worden dat het hier een nauw luisterend logistiek proces betrof. De verholen goten type Forte 300 FZ Volkel zijn voorzien van stalen tussenbruggen en sleuf. Voor dit project heeft dit niet (enkel) te maken met het zeer zware verkeer en belasting, maar te meer met pieren. Projectbegeleider Jeffrey van der Putten legt uit: ‘Defensie heeft uitgezocht dat pieren die in de goot kruipen, dankzij de stalen sleuf hun grip verliezen en er dus niet meer uit kunnen. Dit is belangrijk omdat de pieren hierdoor niet de baan op kunnen. Pieren trekken vogels aan en dat is gevaarlijk op een start- en landingsbaan. Als je die in de motor krijgt, heb je een groot probleem.’ En zo blijkt zelfs een onschuldig lijkend verschijnsel als pieren nog invloed te hebben op de keuze van het type afwateringsgoot. Het afwateringsproject is inmiddels opgeleverd. Voor meer informatie: Struyk Verwo Aqua info@struykverwoaqua.nl

E&W nr 5 2014

E&W 05 2014.indd 21

15-10-14 09:01

ENERGIEWENDE

E&W nr 5 2014

E&W 05 2014.indd 22

15-10-14 09:01

ENERGIEWENDE

Duitse Energiewende vraagt om regionale samenwerking van energiemarkt

e afgelopen jaren zijn de nodige stappen gezet om een sterke interne energiemarkt te realiseren. Verschillende energiewetgevingstrajecten zijn daar de uitkomst van. Zo verbiedt de REMIT-verordening uit 2011 handel met voorkennis en marktmanipulatie voor energieproducten op de groothandelsmarkt. Het Derde Energiepakket (2012) richt zich op een beter functionerende energiemarkt. En het Infrastructuurpakket van 15 mei 2013 beoogt een beter geïntegreerd en robuuster energienetwerk. Het onderstreept de noodzaak om energienetwerken binnen Europa te moderniseren en met elkaar te verbinden. Ook de richtlijnen voor hernieuwbare energie en energie-efficiëntie bieden kaders waarbinnen de markt haar werk kan doen. Wetgeving alleen is echter onvoldoende.

Europese overheden moeten de implementatie en uitwerking van deze wetgeving ook voortvarend oppakken. Het streven is immers een gemeenschappelijk beleid op energiegebied binnen de Europese Unie. Dat vraagt ook om nauwe samenwerking tussen de energietoezichthouders en de Europese netwerkbedrijven. In de optiek van minister Kamp van Economische Zaken is dat alles echter nog niet genoeg. Hij streeft aanvullend naar regionale en bilaterale samenwerking. Kamp vindt dat regionale samenwerking cruciaal is voor de ontwikkeling van de Noordwest-Europese energiemarkt. Niet alleen op het gebied van elektriciteit, maar ook voor het waarborgen van voorzienings- en leverzekerheid en een goed investeringsklimaat. Begin juni heeft onze minister dan ook een verklaring ondertekend, samen met de Duitse minister voor Economie en Energie, Sigmar Gabriel (SPD), over meer samen-

werking tussen de beide buurlanden op het gebied van energie. Marktintegratie, verduurzaming, efficiëntie en het waarborgen van leverzekerheid zijn daarin de speerpunten. Met die handtekening legt Nederland opnieuw de focus op het integreren van de beide markten en op een regionale aanpak voor investeringen in productievermogen. De basis voor vergaande samenwerking tussen Nederland en haar Duitse buur zijn de rondetafelgesprekken geweest over de Energiewende in Duitsland. Op de agenda stonden vragen als: wat zijn de effecten van de Duitse Energiewende op de Nederlandse elektriciteits- en gasmarkt? Is daarop meer samenwerking mogelijk? Hoe beïnvloedt de energietransitie de economische ontwikkelingen? En welke effecten heeft de Duitse Energiewende op de mondiale CO2uitstoot en het gebruik van verschillende energiebronnen?

Energiewende in cijfers Met de Energiewende wil Duitsland een CO2-neutrale energievoorziening realiseren. Het “Energiekonzept” is vastgelegd in 2010 en moet leiden tot: - Reductie van de uitstoot van broeikasgassen met 40% in 2020 tot maximaal 95% in 2050 (vergeleken met het peiljaar 1990). - Uitbreiding van het aandeel hernieuwbare energie naar 18% in 2020 (conform de EU-richtlijn) tot 60% in 2050; uiteindelijk moet in 2050 tenminste 80% van de elektriciteitsproductie uit hernieuwbare bronnen komen. - Een besparing op het primaire energiegebruik met 20% in 2020, oplopend naar 50% in 2050 (ten opzichte van 2008). Deze reductie dient te worden gerealiseerd in de transportsector, de gebouwde omgeving en door het terugdringen van het landelijk elektriciteitsverbruik. E&W nr 5 2014

E&W 05 2014.indd 23

15-10-14 09:01

ENERGIEWENDE

daarvan op te vangen, en voor netwerken, opslagen en belastingen om al die subsidies te betalen. In plaats van versterking en eenwording van de Europese energiemarkt ziet hij verdere nationalisatie van beleid én veel te hoge energieprijzen voor bedrijven en consumenten. Met name de consument is de dupe. Die betaalt vaak het tienvoudige van de groothandelsprijs.

Effecten op Nederland

- Aanvullend op deze doelstellingen wordt kernenergie voor elektriciteitsproductie volledig uitgefaseerd (der “Atomausstieg”). In totaal gaat het om 20.470 MW dat wegvalt. Inmiddels zijn 8 van de 17 kerncentrales uit bedrijf genomen. De laatsten sluiten hun deuren in 2022. Vooralsnog wordt de weggevallen productie opgevangen door de bruinkoolen steenkoolcentrales. De doelstelling van 18% hernieuwbare energie komt voor Duitsland nu al in zicht. 12,6% daarvan is gerealiseerd (cijfers 2013). Vooral omdat de Duitsers vol hebben ingezet op hernieuwbare elektriciteitsproductie. Dat aandeel bedroeg vorig jaar 23,4 procent van de totale bruto elektriciteitsopwekking (629 miljard kWh; bron: BDWE 14 januari 2014). Elektriciteit is dan ook de essentie van de Energiewende. De belangrijkste hernieuwbare productiebronnen zijn windenergie (7,9%), bioenergie (6,8%), zonne-energie (4,5%), water (3,4%) en afval (0,8%). Het merendeel van de Duitse energiemix bestaat naast kernenergie (15,4%) vooralsnog uit fossiele brandstoffen zoals bruinkool (25,8%), steenkool (19,7%), aardgas (10,5%) en stookolie (5,2%). De piekvraag naar elektriciteit in Duitsland schommelt rond 80 GW (80.000 MW). In 2012 bedroeg het totale vermogen aan hernieuwbare elektriciteitsproductie in Duitsland iets meer dan 76 GW. Het opgesteld vermogen hernieuwbaar komt daarmee al in de buurt van de piekvraag en zal de komende jaren alleen nog maar stijgen. 24

Bij gunstige weersomstandigheden produceert Duitsland meer elektriciteit dan het nodig heeft. Gevolg is een toenemende export naar het buitenland en een negatieve prijsontwikkeling.

Subsidies In Duitsland wordt de stijging van het aandeel hernieuwbare energie gefinancierd via het feed-in tarief (Erneuerbare Energie Gesetz, ofwel EEG). De consument betaalt dit via een opslag op z’n energierekening. En die opslag is substantieel. Het bedraagt inmiddels € 5,28 per kWh (was € 0,88 in 2007). Procentueel maakt die EEG-opslag 18,3% uit van de energierekening van de individuele stroomverbruiker (was 4,5% in 2006). De totale subsidiekosten van het feed-in tarief zijn opgelopen tot € 16 miljard per jaar. Bij een gelijkblijvend beleid stijgen die kosten verder naar € 680 miljard in 2022 en € 1.000 miljard in 2040. En dat zijn alleen nog maar de kosten voor subsidies die “prosumenten” ontvangen die duurzame energie leveren aan het Duitse elektriciteitsnet. De kosten voor investeringen in energie-infrastructuur, energiebesparing, onderzoek & ontwikkeling en reservecapaciteit vallen daar nog buiten. Dus Duitsland moet dus flink aan de noodrem gaan hangen om het systeem betaalbaar te houden. Volgens Hans ten Berge, secretarisgeneraal van Eurelectric, de vereniging van Europese elektriciteitsproducenten, is de elektriciteitsmarkt al kapot gemaakt door allerlei subsidies. Niet alleen voor hernieuwbare energie zelf, maar ook subsidies om de gevolgen

De Energiewende heeft effect op de Nederlandse elektriciteits- en gasmarkt. Maar het is niet goed mogelijk die te isoleren van markteffecten in de geïntegreerde Noordwest-Europese elektriciteitsmarkt. Zo staan de prijzen voor kolen en gas mede onder invloed van de schalierevolutie in de Verenigde Staten. De economische crisis veroorzaakt een lagere elektriciteitsvraag dan verwacht en ook de lage CO2-prijs beïnvloedt de marktontwikkelingen. Wel heeft de Energiewende onmiskenbaar invloed op de volgende zaken: - De import van elektriciteit neemt toe, met name uit Duitsland. Nederland is inmiddels netto-importeur van elektriciteit. - Door de zwaar gesubsidieerde hernieuwbare elektriciteitsproductie in Duitsland ligt de groothandelsprijs in Nederland gemiddeld € 4 per MWh hoger dan in ons buurland. Dit komt omdat op de stroombeurzen de subsidiekosten niet worden doorberekend. Ook zijn de kosten daar lager door het grote aanbod aan duurzame stroom. Dit kan de concurrentiepositie van Nederlandse bedrijven schaden, vindt minister Kamp. - Een afnemende elektriciteitsvraag en toenemende import uit Duitsland drukken de conventionele energiecentrales, met name de gasgestookte centrales uit de markt. - En de “loop flows” uit Duitsland nemen toe. Deze vaak onaangekondigde “afvoer” van overtollige energie naar buurlanden als Polen, Tsjechië, België en, in mindere mate, Nederland zorgt voor een extra belasting van het net. Dit vraagt om nauwe afstemming tussen de nationale netbeheerders TenneT Nederland, TenneT Duitsland, Elia (België) en Amprion (Duitsland). Dit om te voorkomen dat een buurland in een kritische situatie belandt.

E&W nr 5 2014

E&W 05 2014.indd 24

15-10-14 09:01

ENERGIEWENDE

Meer marktintegratie nodig In de intentieverklaring van juli 2014 tussen Nederland en Duitsland wordt de noodzaak voor verdere regionale marktintegratie erkend. Het gaat dan zowel om integratie van netwerken als van handelssystemen. TenneT moet zorgen voor een betere verbinding van de stroommarkten. De eerste stappen daartoe zijn al gezet. In Doetinchem bouwt de beheerder van het Nederlandse hoogspanningsnet aan een nieuwe interconnector. Die krijgt een capaciteit van 1500 MW en moet in 2017 klaar zijn. Vergeleken met de beschikbare grensoverschrijdende transportcapaciteit van 2449 MW in 2014 betekent dat een forse toename. Ook op andere locaties wordt door TenneT, in overleg met Amprion, toegewerkt naar uitbreiding van de capaciteit van de interconnectoren. Dit moet uiteindelijk leiden tot meer prijsconvergentie. De leverzekerheid is een bron van zorg voor de Duitse overheid. Verdere toename van het aandeel duurzame energieproductie in de energiemix vraagt om reservecapaciteit. Die is vooral nodig op zon-arme en windstille dagen. Maar marktpartijen voelen niets voor investeringen die niet renderen. Gascentrales worden nu al noodgedwongen stilgelegd omdat ze te weinig draaiuren kunnen maken. Duitsland is daarom voorstander van het invoeren van capaciteitsmechanismen. Elektriciteitscentrales krijgen dan een basisvergoeding om de capaciteit in stand te houden. Minister Kamp ziet daar niets in. Dat heeft zijn terugslag op de interne elektriciteitsmarkt vindt hij. De oplossing ligt op Europees niveau. Zo zouden Nederlandse centrales in die capaciteitsvraag kunnen voorzien. Bijvoorbeeld de centrales in de Eemshaven. Het ligt voor de hand om Nederland nauwer bij dit Duitse vraagstuk te betrekken, vindt ook de woordvoerster van het Duitse ministerie voor Economische Zaken en Energie, Beate Braams.

dat op 19 september is aangeboden aan minister Kamp en zijn Duitse collega Gabriel. De geschatte kostenbesparingen raamt de denktank op € 250 miljoen tot een miljard euro per jaar. Zo zou Nederland met Duitse hulp de doelstelling van 14% duurzame energie in 2020 kunnen halen zegt Aad Groenenboom, secretaris van de Nederlandse tak van het WEC. De Duitsers hebben tegen die tijd een groot overschot dat Nederland zou kunnen kopen. Maar dan moeten wel onderdelen van het Energieakkoord op de helling. En dat ziet minister Kamp niet zitten. Wel stimuleert hij investeringen in de uitbreiding en versterking van stroomnetten in de grensstreken. TenneT heeft daartoe al opdracht gekregen.

Samenwerking In zijn brief aan de Tweede kamer stelt minister Kamp dat de ontwikkelingen in Duitsland van bijzonder belang zijn voor Nederland. Dat geldt feitelijk voor de hele Noordwest-Europese regio. Nederland maakt zich dan ook sterk voor het verstevigen van de bilaterale samenwerking met Duitsland. Inmiddels zijn afspraken gemaakt over verdergaande energiesamenwerking daar waar het gaat om de integratie van de energiemarkten, inpassing van de infrastructuur, borging van de leverzekerheid in de regio en samenwerking op het terrein van hernieuwbare energie en energie-innovatie. Het DuitsNederlandse topoverleg over duurzame groei op 23 mei dit jaar tussen de beide regeringsdelegaties in het Duitse stadje Kleef, aan de grens met Nederland,

heeft die samenwerking een stevige “boost” gegeven. Mogelijk wordt het een jaarlijks terugkerende ontmoeting gezien de economische verbondenheid tussen beide landen. Ook omdat Nederland en Duitsland een gezamenlijke voortrekkersrol ambiëren als het gaat om innovatie, duurzame energie en financiële duurzaamheid. Bronnen: - The benefits of coordination. Increasing welfare through coordination of German and Dutch energy markets and policies. World Energy Council, september 2014 - Kamerbrief van minister Kamp 24 aan de Tweede kamer van mei 2013: Reactie op rondetafelgesprek Energiewende (met kenmerk DGETM-ED / 13085932) - Entwicklungen in der deutschen Strom und Gaswirtschaft 2013. BDEW Bundesverband der Energie- und Wasserwirtschaft e.V. ,14 januari 2014 - TenneT, Transportmogelijkheden 2014. Verwachte veilig beschikbare landsgrensoverschrijdende transportcapaciteit voor elektriciteit in het jaar 2014 voor Nederland (referentie: SO-SOC 14-008) Websites: - Ensoc.nl - Ivvd.nl (Instituut voor Vastgoed & Duurzaamheid) - TenneT.eu - Rijksoverheid.nl - Eurelectric.org - Worldenergy.org - bdew.de Dagbladen: - Financieel Dagblad - NRC

De World Energy Council (WEC), de denktank voor de energiesector, denkt aan een meer ingrijpend grensoverschrijdend beleid. Nederland en Duitsland kunnen veel geld uitsparen als intensief wordt samengewerkt op energiegebied stellen ze in hun rapport E&W nr 5 2014

E&W 05 2014.indd 25

15-10-14 09:01

RUBRIEK

E&W nr 5 2014

E&W 05 2014.indd 26

15-10-14 09:01

RUBRIEK

E&W nr 5 2014

E&W 05 2014.indd 27

15-10-14 09:01

ECONOMIE/MARKETING

Anticiperen op veiligheid bij energietransitie

Nederlandse watersector aast op Nicaraguakanaal

Energieakkoord: besparing niet haalbaar

De Europese Unie moet beter anticiperen op nieuwe veiligheidsuitdagingen die door de energietransitie gecreëerd worden. Dat zegt het Den Haag Centrum voor Strategische Studies (HCSS) naar aanleiding van het vaststellen van het klimaat- en energieakkoord voor 2030. De overgang van fossiel naar duurzaam betekent niet alleen een prijsdaling van olie en gas, maar ook een verminderde kans op conflicten over toegang tot deze bronnen. De Europese Unie zal hierdoor minder kwetsbaar zijn voor politieke en economische druk van energieleveranciers zoals Rusland. Tegelijkertijd zullen de inkomsten van de veelal autocratische regimes in olie- en gas exporterende landen buiten Europa ook terugvallen, waardoor hun machtsbasis kan afbrokkelen. Daarom moet ook oog blijven voor de kwetsbaarheden van deze landen, zo stelt het HCSS.

Diverse Nederlandse bedrijven zijn voornemens te investeren in het megaproject om dwars door Nicaragua een kanaal van 278 kilometer aan te leggen. Deze zal lopen van de Golf van Mexico naar de Grote Oceaan. De kosten ervan bedragen zeker € 30 mrd. Onder meer Fugro, Van Oord, Boskalis en Damen Shipyards zouden met de kanaalcommissie, regering en investeerdersmaatschappij HKND hebben gesproken. Het project gaat gepaard met de aanleg van een nieuwe infrastructuur, waaronder een luchthaven, spoorwegen, oliepijpleidingen en wegen. In tegenstelling tot het Panamakanaal wordt het Nicaraguakanaal wel geschikt gemaakt voor de grootste containerschepen ter wereld.

De doelstellingen voor energiebesparing in 2020 zijn niet haalbaar. Zo blijkt uit de Nationale Energieverkenning (NEV) dat in opdracht van het ministerie van Economische Zaken werd uitgevoerd door het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) en Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN). Vorig jaar werd in het Energieakkoord besloten dat jaarlijks een energiebesparing van 1,5% moet worden gerealiseerd. In 2020 zou 100 petajoule (PJ) bespaard moeten worden. Nu blijkt hooguit 61 PJ haalbaar. De percentages van het aandeel hernieuwbare energie van 14% in 2020 en 16% in 2023 zullen bijgesteld moeten worden naar respectievelijk 12,4% en 15,1%. Daarmee voldoet Nederland niet aan de gestelde eisen. Daarnaast zouden de aanvragen voor subsidies via SDE+ voor zonne- en windenergie achterblijven. Het is nu de beurt van het ministerie van Economische Zaken om nog eens grondig naar de energiebesparingen te kijken.

Elektriciteitsprijzen dalen meer in Nederland De elektriciteitsprijzen in Nederland zijn sterker gedaald dan in de omringende landen. Dat blijkt uit de Market Review 2014 van netbeheerder TenneT. In de eerste zes maanden van 2014 daalde de prijs met 11%. In 2013 daalden de prijzen vanaf het najaar zelfs met bijna 30%. De daling is het gevolg van een lagere gasprijs, waardoor gasgestookte centrales in Nederland goedkoper kunnen produceren. Ook was er een toename van zonne- en windstroomproductie in Duitsland. Nederland kon hier dankzij de internationale stroomverbindingen van profiteren door op grote schaal goedkope, duurzame elektriciteit te importeren. Bovendien kon TenneT dankzij de NorNed zeekabel tussen Noorwegen en Nederland gebruik maken van goedkopere elektriciteit uit Noorse waterkrachtcentrales. De komende jaren zal de netbeheerder verder gaan met de uitbreiding van de internationale verbindingen. Zo verbindt de COBRAkabel Nederland met Denemarken, komt er een 1.500 MW verbinding tussen het Nederlandse Doetinchem en Duitse Wesel en wordt de NederlandsDuitse verbinding tussen Meeden en Diele met 500 MW verhoogd. 28

Bezuinigingen Kamp nadelig voor bodemonderzoekers De plannen van minister Henk Kamp van Economische Zaken om € 4,3 mrd te bezuinigen op offshore windmolenparken, hebben een negatief effect op bodemonderzoekers zoals Fugro. Nu komen er niet twaalf, maar vijf parken op drie locaties. Fugro zou hiervoor onderzoek verrichten, maar deze werkzaamheden zijn nu aanzienlijk minder geworden. Dat heeft gevolgen voor de omzet stellen analisten van SNS Securities.

Kamp past plannen windenergie aan Het ministerie van Economische Zaken wil meer invloed uitoefenen over de locaties en oplevertijden van (offshore) windparken. Parken kunnen dan goedkoper worden gerealiseerd. Als het aan minister Kamp ligt, worden er dit jaar geen subsidies meer verstrekt voor windparken op zee. De negen ongebruikte vergunningen voor windparken op zee wil hij intrekken. De betreffende bedrijven worden gecompenseerd. Energiebedrijf Eneco is het oneens met de beslissing van Kamp. De minister wil de komende vijf jaar jaarlijks 700 MW subsidiëren. Voorheen was het plan om de subsidie voor 500 MW in 2015 tot aan 2020 te verhogen naar 900 MW.

Redding Delta nabij Met de verkoop van afvalverwerker Indaver, lijkt de redding van nutsbedrijf Delta nabij. Delta heeft voor € 600 mln schulden, maar kunnen deze grotendeels afbetalen als Indaver daadwerkelijk is verkocht. Delta kan dan zelfstandig verder. Daarmee worden de uitzichten voor het bedrijf een stuk beter, al heeft het nog de nodige problemen. Zo zit Delta nog steeds met de oude kolencentrale in z’n maag die door afspraken in het energieakkoord moest sluiten. De centrale kan worden ingezet om restafval uit biomassa te verbranden, maar daarvoor zijn de subsidies nog te laag. Toch is de groene energie wel de kant die Delta op wil gaan. Het heeft onder meer een contract voor afname van groene stroom uit het Gemini-windpark en er zijn plannen voor het plaatsen van windmolens op land. Toch blijft de toekomst van Delta onzeker; het kan nog jaren duren voordat de overheid een besluit neemt over de splitsingswet. Voor Delta is het belangrijk dat ze zowel het transport als de commerciële verkoop kunnen blijven verzorgen. Splitsing zou voor Delta einde oefening betekenen.

E&W nr 5 2014

E&W 05 2014.indd 28

15-10-14 09:01

ECONOMIE/MARKETING

Total stoot voor $ 10 mrd af Oliebedrijf Total gaat divisies afstoten nu het de beoogde olieproductie niet verwacht te halen, stelt het Financieel Dagblad. De olieproductie was geschat op 2,6 miljoen vaten per dag, maar zal volgend jaar naar verwachting 2,3 miljoen vaten per dag bedragen. De oliegigant zou $ 10 mrd willen afstoten. Eerder werd al bekend dat Total tussen 2012 en 2014 voor $ 15 tot $ 20 mrd aan diverse bedrijfsonderdelen wilde verkopen. De tegenvallende olieproductie is het gevolg van problemen in de Kaspische zee. Vanwege een lek moesten daar veel leidingen worden vervangen.

‘Europa te makkelijk met sancties’ Niet Rusland, maar Europa zou gas inzetten als politiek drukmiddel. Dat beweert Marcel Kramer, oud topman van Gasunie en huidig adviseur van het Russische Gazprom, in het Financieel Dagblad. Volgens Kramer zou Rusland Oekraïne terecht hebben afgesloten; het land was al langer een slecht betalende klant. De sancties van Europa, die ook de olie- en gassector treffen, zouden puur emotioneel zijn als reactie op de situatie in Oekraïne na het neerhalen van vlucht MH17. Kramer plaatst zijn vraagtekens bij het gemak waarmee gedreigd wordt met boycots richting Rusland. Dit gezien de sterke afhankelijkheid van Russisch gas. Het elders importeren is kostbaar. Ook kunnen we in de toekomst financieel belangrijke kansen missen. Dat kan in de miljarden lopen, zegt kramer.

TenneT legt ‘groene’ zeekabel naar Denemarken

QAT neemt gasdivisie Kamstrup over

Netbeheerder TenneT en zijn Deense partner Energinet hebben groen licht gekregen voor de aanleg van een 300 kilometer lange ‘groene’ zeekabel tussen Nederland en Denemarken. De nieuwe interconnector krijgt een transportcapaciteit van circa 700 megawatt (MW) en loopt van Eemshaven (Nederland) naar Endrup (Denemarken). Naar verwachting worden eind 2015 de contracten gegund, start de bouw in 2016 en is de kabel in 2019 gereed. De kabel wordt aangelegd met een subsidie van de Europese Commissie van € 86,5 mln. TenneT en Energinet investeren ruim € 600 mln in het project. ‘Het doel van de COBRA-kabel is om meer duurzame elektriciteit - voornamelijk opgewekt door windmolenparken - te integreren in het Nederlandse elektriciteitssysteem’, aldus TenneT-CEO Mel Kroon.

Het Doesburgse hightechbedrijf Kamstrup, dochteronderneming van het Deense Kamstrup, wordt overgenomen door QAT. QAT is een NederlandsBelgische investeringsmaatschappij. Kamstrup levert industriële producten voor de distributie van aardgas. Afgelopen jaar waren 23 medewerkers in dienst en boekte het bedrijf een omzet van € 6 mln. Door de overname verwacht de leverancier verder te kunnen groeien onder de nieuwe naam Wigersma & Sikkema BV.

Shell overschatte schaliegas Noord-Amerika Ben van Beurden, topman van energieconcern Shell, heeft toegegeven dat het bedrijf zich heeft vertild aan de schaliegasvelden in de Verenigde Staten. Ondanks de bewuste keuze om te investeren, bleken de velden te grootschalig. Shell moest teveel investeren in het productieklaar maken. Inmiddels bouwt het energieconcern een aantal schaliegasvelden in Noord-Amerika weer af. Slecht renderende bezittingen worden afgestoten is het beleid. Dat moet in 2015 naar schatting $ 15 mrd opleveren. Shell blijft actief in Amerika, maar ziet meer heil in andere locaties.

Nederland heeft gebrek aan duurzaam gas In Nederland is sprake van een gebrek aan duurzaam gas. Er zijn nauwelijks groengrasprojecten, terwijl door het hele land duurzame energie wordt opgewekt. Voor de Nederlandse consument is dat nadelig, want stroom en gas van verschillende partijen afnemen is niet aantrekkelijk. Inmiddels biedt energieleverancier Vandebron als eerste in Nederland gas aan met CO2compensatie volgens het keurmerk Gold Standard. Het bedrijf haalde als start-up € 1,9 mln op aan fondsen.

Duurzaam energiebedrijf Topell failliet Het innovatieve duurzame energiebedrijf Topell uit Duiven heeft het faillissement aangevraagd omdat er te weinig kopers waren voor hun product. Het bedrijf verwerkt snoeihout tot “energiebrokjes”, inzetbaar als duurzame alternatief voor kolengestookte elektriciteitscentrales. De provincie Gelderland en provincie Overijssel investeerden € 17 mln in het bedrijf.

Half miljoen voor model overstromingsrisico’s Het ministerie van Infrastructuur en Milieu trekt dit jaar een half miljoen euro aan subsidie uit voor de ontwikkeling van een innovatief model voor overstromingsrisico’s. Het online model, Aqueduct, moet in beeld brengen hoe kwetsbaar laaggelegen gebieden zijn voor overstromingen. Ook geeft het model inzicht welke overstromingsrisico’s kunnen ontstaan door klimaatverandering. Dat maakt het mogelijk voor landen om maatregelen te nemen die de gevolgen van klimaatverandering zo veel mogelijk beperken. Zo kan een veiligere leefomgeving ontstaan. Dit heeft staatssecretaris Mansveld onlangs bekend gemaakt tijdens een klimaattop van de Verenigde Naties in New York.

Deltaplan: stijging werkgelegenheid waterbouw Het ministerie verwacht de komende jaren een sterke stijging van de werkgelegenheid in de waterbouw en aanpalende sectoren. Dat staat in het op Prinsjesdag gepresenteerde Deltaplan. Tot 2028 wordt jaarlijks € 1 mrd geïnvesteerd in dijkversterking en andere beschermingsmaatregelen. Deze investering staat volgens minister Schultz van Haegen van Infrastructuur en Milieu gelijk aan jaarlijks 7 tot 8 miljoen manuren. In het Deltaplan staan strategieën om Nederland tot en met 2050 droog te houden. Deltacommissaris Wim Kuijken werkte sinds 2010 aan het plan. E&W nr 5 2014

E&W 05 2014.indd 29

15-10-14 09:01

PRODUCT- & BRANCHENIEUWS

Prijs voor duurzaamheidsfonds Amsterdam De gemeente Amsterdam heeft in New York een Climate Leadership Award gewonnen voor haar duurzaamheidsfonds. De jury noemt het fonds ‘een uitstekend voorbeeld van innovatie, waarmee de duurzaamheidsprestaties van de stad significant worden verbeterd’. Staatssecretaris Mansveld (Infrastructuur en Milieu) nam de prijs namens burgemeester Van der Laan en wethouder Choho in ontvangst. Veel bedrijven, bewoners en gemeenschappen in Amsterdam zijn bereid te investeren in duurzaamheid, maar het ontbreekt ze aan mogelijkheden om dit te financieren. De gemeente Amsterdam ontwikkelde hiervoor in 2013 een duurzaamheidsfonds dat financiering verstrekt aan duurzame projecten van Amsterdammers die zichzelf kunnen terugverdienen. Het fonds kan dat geld vervolgens weer opnieuw investeren. Momenteel heeft het fonds ruim 22 miljoen euro aan investeringen toegewezen. Een van de investeringen uit het fonds zijn de zonnepanelen op de Amsterdam Arena; het grootste zonnedak van de hoofdstad. Voor informatie: www.rijksoverheid.nl of www.amsterdam.nl

Enovos en NPG energy openen een biogasinstallatie in de haven van Antwerpen De inwijding van deze biogasinstallatie in de haven van Antwerpen is de eerste van drie openingen in de loop van het komende jaar. Door deze nieuwe installaties integreert Enovos de waardeketen verder door naast investeerder en operator ook projectontwikkelaar te worden. Enovos doet dit niet alleen voor zichzelf, maar ook ten behoeve van derden. Het bedrijf hoopt samen met NPG energy in staat te zijn een antwoord te geven op de energietekorten en tegelijkertijd de energieproductie in België duurzamer te maken. De installatie werd in een recordtijd van slechts tien maanden gebouwd. De installatie heeft een totaal vermogen van 3 MW en zal 21 GWh produceren, wat correspondeert met het energiegebruik van ongeveer 6.000 huishoudens. Het grootste gedeelte van de geproduceerde energie zal worden gebruikt door het ernaast gesitueerde bedrijf Antwerpen Gateway; het restant zal direct worden geïnjecteerd in het netwerk. Voor informatie: www.npgenergy.be of www.enovos.be

Slimme oplossing om warmte te leveren en energie te besparen

De nieuwe energieleverancier Zelfstroom en Stichting Greencrowd bundelen de krachten om aan de groeiende vraag naar de verhuur van zonnepanelen te voldoen. Particulieren zonder eigen of geschikt dak kunnen via een investering een bijdrage leveren aan een duurzamere samenleving en tegelijkertijd zelf gebruikmaken van de groene energie van Zelfstroom. Het voordeel van crowdfunding is dat 'funders' een hoger rendement krijgen (4%) dan bij een spaarrekening en dat iedereen weet waaraan het geïnvesteerde geld wordt besteed. Op die wijze worden dure banken overbodig gemaakt en helpen consumenten elkaar op weg naar een betere wereld. Zelfstroom heeft als proef de eerste tranche van € 80.000,- op het crowdfundingplatform van Greencrowd geplaatst ter financiering en verhuur van 20 tot 25 zonne-energiesystemen. Investeren kan vanaf € 250,-. Indien dit project aanslaat, zal Zelfstroom meer projecten plaatsen gezien de grote vraag naar "huurpanelen".

Om de herbestemming van Strijp-T – één van de voormalige Philipsterreinen in Eindhoven – vorm en inhoud te geven, zijn nieuwe energieoplossingen noodzakelijk. In de zoektocht naar een nieuwe vorm van duurzame warmtelevering organiseerden de gemeente Eindhoven én de provincie Noord-Brabant een match making event. Tijdens dit event gaven potentiële aanbieders tekst en uitleg over hun mogelijke oplossing. Het voorstel van OVVIA sprak het meest tot de verbeelding. ‘Deze duurzame oplossing garandeert de levering van warmte én vermindert de CO2-uitstoot’, vertelt OVVIA-directeur Jan van Hout. ‘Zonder dat de huurder of eigenaar van een gebouw zelf hoeft te investeren.’ Kenmerkend voor de duurzame oplossing van OVVIA is de vraag gestuurde regeling van warmte. Warmtekrachtkoppeling, biomassa en gasgestookte ketels met een zeer hoog rendement wekken de energie op. Het transport hiervan verloopt via voorgeïsoleerde leidingen. Geavanceerde regeltechniek en hydraulische inpassing zorgen voor maatwerk.

Voor informatie: www.zelfstroom.nl of www.greencrowd.nl

Voor informatie: www.ovvia.nl of 040-2942926

Nieuw energiebedrijf start met crowdfunding voor verhuur zonnepanelen

E&W nr 5 2014

E&W 05 2014.indd 30

15-10-14 09:01

PRODUCT- & BRANCHENIEUWS

Wetlands International treedt toe tot Ecoshape

Grontmij plaatst ook ‘reuzenpanty’ in Rotterdam Advies- en ingenieursbureau Grontmij heeft samen met gemeente Rotterdam de tweede Vuilfuik® van Nederland geplaatst in een riooloverstort aan de Boezemsingel in Rotterdam. Dit is een grote filter in de vorm van een reusachtige panty, die aan de rand van een rioolbuis hangt om vuilrestanten in het singelwater te voorkomen. Na hevige regenbuien lopen riolen soms over waardoor allerlei vuil zoals rioolslib, papierrestanten, bladeren en ander zwerfvuil in het oppervlaktewater van sloten, singels en dergelijke terechtkomen. Grontmij bedacht hiervoor de deze innovatie. Jan Kollen, consultant Waterconcepten bij Grontmij, vertelt: ‘Vaak gebruiken gemeentes grote, dure en lastig inpasbare bassins om het vuil in het rioolwater te laten bezinken om te voorkomen dat het vuil de sloten inloopt. Met de Vuilfuik® kan volstaan worden met een eenvoudig filter; dat is ca. 90% voordeliger dan een bassin.’ De resultaten in Rotterdam zijn voorjaar 2015 bekend. Als het althans hard genoeg gaat regenen. Voor informatie: www.grontmij.nl of 030-2207911

Wetlands International is officieel toegetreden tot het consortium Ecoshape, waarin onder andere baggerbedrijven Van Oord en Boskalis deelnemen. Een opvallende samenwerking tussen partijen die jaren geleden op gespannen voet met elkaar stonden, vanwege de negatieve impact van veel waterbouwprojecten op de natuur. Nu slaan ze de handen ineen, want er wordt steeds meer gekeken hoe je mét de natuur in plaats van tegen de natuur kunt bouwen. Deze benadering is niet alleen veel duurzamer, maar ook goedkoper, veiliger en aantrekkelijker. ‘Building with Nature’ is een unieke innovatie van de Nederlandse watersector. Waar mogelijk worden natuurgebieden ingezet om de kusten te beschermen en waar nodig biedt infrastructuur extra bescherming. Deze combinatie van ‘grijze’ en ‘groene’ oplossingen betekent een unieke omslag in het denken. Deze werkwijze moet internationaal ook haar vruchten afwerpen als duurzaam exportproduct van de Nederlandse watersector. Voor informatie: www.wetlands.org of www.ecoshape.nl

Foto: Nanang Sujana

Itho Daalderop ‘Nul-op-de-meter-trailer’ geopend op Energie 2014 Onder grote belangstelling is de Itho Daalderop Nul-op-de-metertrailer geopend op Energie 2014, de grootste energievakbeurs van Nederland. In en om deze trailer presenteerde Itho Daalderop haar nieuwste totaalconcepten voor renovatie en nieuwbouw. Leen van Dijke van kernteam De Stroomversnelling, een samenwerkingsverband tussen bouwers en corporaties om 111.000 huurwoningen naar ‘nul op de meter’ te renoveren, verrichte om 11.00 uur de openingshandeling onder het toeziend oog van genodigden en overige belangstellenden. Daarvoor hield directeur Bas Korte namens Itho Daalderop een korte inleiding over de veelbelovende toekomst die ‘nul op de meter’, wonen zonder energierekening, tegemoet gaat. Een toekomst die vandaag begonnen is, want met haar totaalconcepten voldoet Itho Daalderop vandaag al aan de klimaateisen van morgen. Voor informatie: www.ithodaalderop.nl of 010-4278500. E&W nr 5 2014

E&W 05 2014.indd 31

15-10-14 09:01

Met systeem-intelligentie naar energie-efficiĂŤntie. De Wolf systeemwereld biedt voor iedereen energiebesparing, comfort en een optimaal klimaat. We blijven innoveren en ontwikkelen met een focus op duurzaamheid en Total Cost of Ownership. Het assortiment HR-WTW units is daarom uitgebreid met de CRL serie voorzien van energiebesparende en traploos regelbare EC ventilatoren en HR warmtewiel met meer dan 80% rendement. De nieuwe staande MGK-2 ketelserie onderscheidt zich onder meer door een groot modulatiebereik, hoog rendement en benodigd geen minimale waterhoeveelheid of retourtemperatuur. Wolf levert nu ook lucht/water en bodem/water warmtepompen, respectievelijk de BWL en BWS. De zonne-energiesystemen bieden naast een hoog rendement een breed assortiment, waardoor voor iedere situatie een oplossing kan worden geboden. De producten kunnen uiteraard afzonderlijk toegepast worden, maar bieden verregaande voordelen als totaalsysteem, dankzij het intelligente regelsysteem.

Zonnecollector F3-1

Warmtepomp BWL

CRL HR-WTW unit

MGK-2 ketelserie

Meerlagenbuffervat BSP

Op de Wolf website vindt u alle energiebesparende kenmerken. Wilt u een advies op maat neemt u dan contact met ons op. Wolf Energiesystemen, www.wolf-energiesystemen.nl, Tel. 038- 333 50 86, Fax 038 - 333 68 02

Fachanzeige_NL_A4.indd 1 E&W 05 2014.indd 32

Het merk voor energiesystemen

02.04.14 14:14 15-10-14 09:01

14 14:14

PRODUCT- & BRANCHENIEUWS

Nader onderzoek naar medicijnresten in Gelders water De provincie Gelderland, de drie Gelderse waterschappen en drinkwaterbedrijf Vitens willen een nader onderzoek naar medicijnresten in water. Het onderzoek laat zien dat medicijnresten via (lekkende) riolen en rioolwaterzuiveringsinstallaties hun weg weten te vinden naar het grond- en oppervlaktewater. Zo kan het via de bodem van de rivier in het grondwater belanden. Om de kwaliteit van het oppervlakte- en grondwater te kunnen blijven garanderen, is het nodig dat er iets wordt gedaan aan deze situatie. Het in Gelderland gedronken drinkwater is honderd procent gezuiverd grondwater. Van de 40 drinkwaterwinningen waar in de quick scan naar is gekeken, zijn er 17 met een kans op medicijnresten. Gedeputeerde Josan Meijers: â&#x20AC;&#x2DC;Medicijnen waren er altijd al en verdwenen natuurlijk ook altijd al in het riool, maar de medicijnen en ons gebruik ervan zijn de afgelopen vijftig jaar veranderd. Dat medicijnresten ook voorkomen in grondwater, is vooral nieuw.â&#x20AC;&#x2122; Voor informatie: www.gelderland.nl of www.vitens.nl

Deltaprogramma neemt alternatief Brakel mee in uitwerking Het Deltaprogramma Rivieren voegt de variant van de dijkverlegging bij Brakel die bewoners hebben aangedragen, toe aan de uitwerking van de voorkeurstrategie voor het rivierengebied. Het alternatief van de vereniging Waalschade Brakel Benedeneind bestaat uit rivierverruimende maatregelen, maar dan zonder het verleggen van de dijk. Zo kunnen woningen aan het Benedeneind in Brakel blijven staan. Of de variant van de inwoners het uiteindelijk ook gaat worden, hangt volgens Gelderse gedeputeerde Josan Meijers af van drie voorwaarden: er moet een zo groot mogelijke waterstandsdaling mee gehaald kunnen worden, het alternatief moet financieel haalbaar en praktisch uitvoerbaar zijn en het moet op draagvlak van alle betrokkenen kunnen rekenen, ook van de buurgemeenten. Voor informatie: www.gelderland.nl of 026-3599111

Micro-organismen als dragers van het leven Vandaag viel mijn oog op een artikel in de Volkskrant over de opening van het nieuwe museum, Micropia, in Artis. In dit nieuwe museum wordt de wereld van het microorganisme zichtbaar gemaakt en kan men kennis nemen van de wondere wereld van de bacterie en schimmel. Micro-organismen spelen ongemerkt een zeer belangrijke rol in onze wereld. Voor de bereiding van veel eten- en drinkwaren zijn we afhankelijk van micro-organismen en ook bij de productie van medicijnen maken we steeds vaker gebruik van micro-organismen. Op het gebied van afvalverwerking, zoals compostering van organisch afval en afvalwaterzuivering, worden bacteriĂŤn en schimmels al veel langer gebruikt. Momenteel zien we steeds meer oplossingen voor milieuvraagstukken die gebaseerd zijn op basis van microorganismen. Tegenwoordig worden nuttige micro-organismen steeds vaker op laboratoriumschaal ontwikkeld. Dit gebeurt door bacterieculturen te kweken onder bepaalde omstandigheden waardoor ze bepaalde nuttige eigenschappen ontwikkelen. Een bekend voorbeeld hiervan is de Anammox bacterie. Ook bij in situ bodemsanering wordt gebruikt gemaakt van gecultiveerde stammen om bijvoorbeeld gechloreerde koolwaterstoffen af te breken. Zelfs gemeenten beginnen biotechnologie te gebruiken voor het onderhoud van hun rioleringstelsel. Ik verwacht dat over 50 jaar de rol van biotechnologie een positie op de wereld heeft bemachtigd die vergelijkbaar is met de positie van de chemische industrie op dit moment. Zelfs aardolie kan op termijn vervangen worden door olie geproduceerd uit algen. Deze algen groeien door koolstofdioxide uit de lucht te halen waardoor de netto bijdrage aan het broeikaseffect bij verbranding van deze algenolie nihil is. Deze olie kan ook gebruikt worden bij de productie van plastics en andere producten die nu op aardolie gebaseerd zijn. Micropia is daarom een belangrijk middel om begrip te kweken bij de gemiddelde Nederlander die een micro-organisme nog steeds als boeman ziet. Wij moeten ons realiseren dat ze onze toekomst zijn. Robert Wagenveld Directeur bij QM Environmental Services r.wagenveld@qmes.nl

E&W nr 5 2014

E&W 05 2014.indd 33

15-10-14 09:01

PRODUCT- & BRANCHENIEUWS

OneWorld Water maakt water hot and happening Het journalistieke platform OneWorld heeft het themakanaal Water gelanceerd. Water is een van dé uitdagingen van onze tijd. Niet voor niets investeert de miljoenennota 20 miljard euro in droge voeten en voldoende zoetwater. En wereldwijd worstelen multinationals en overheden met te veel, te weinig of te vies water en roepen ze om hulp: ‘Bring in the Dutch’. Maar het waterbewustzijn van de meeste Nederlanders is juist schrikbarend laag (OESO, 2014). OneWorld Water bruist van de inventieve ideeën en duurzame initiatieven en laat zien hoe we via water in ons voedsel, kleding en onze dagelijkse keuze gelinkt zijn aan de rest van de wereld. Ook biedt het platform verdieping: over de watervoetafdruk, water in productieketens, ‘waterproof’ steden, recht op drinkwater en waterconflicten. OneWorld Water werkt samen met verschillende inhoudelijke partners, waaronder Amsterdam Rainproof. Voor informatie: www.oneworld.nl/water of 020-5682055

Consultatie van de Europese Commissie: hergebruik van water Hergebruik van water lijkt een veel betere en goedkopere oplossing tegen waterschaarste dan bijvoorbeeld op grotere schaal ontzilting van zout of brak water. In Europa vindt hergebruik van gezuiverd afvalwater alleen in Spanje en Italië al vrij veel plaats, maar in de rest van de Europese Unie nog slechts op beperkte schaal. De Europese Commissie heeft nu op basis van zes mogelijke oorzaken een consultatie gestart. NEN nodigt iedereen die in relatie tot hergebruik van water inbreng kan leveren uit om deze consultatie te bekijken en te beantwoorden; dit is mogelijk tot 7 november a.s. Zes mogelijke oorzaken en factoren van minder of nog niet op gang komend hergebruik zijn: verkeerde prijsstelling (en/ of business model) van de productie en levering van water, onvoldoende monitoren van het onttrekken van zoet water, onzekerheden voor de besluitvorming bij het thema watervoorziening, zeer strenge normen bij hergebruik van water, hergebruik wordt niet gezien als integraal onderdeel bij watermanagement, technische barrières en wetenschappelijke onzekerheden. Voor informatie: www.nen.nl of 015-2690391 34

Overeenkomst getekend op WEFTEC tussen RWB Special Products en Biowater Tijdens de WEFTEC hebben RWB Special Products uit Almelo en Biowater overeenstemming bereikt over de samenwerkingscondities. Uitgangspunt voor die samenwerking is de unieke koppeling van de nieuwe biofilm technologie van Biowater en de moving bed biofiltratie technologie van RWB Special Products. ‘Door deze samenwerking kunnen we de klant een zeer compact zuiveringsproces aanbieden. Hierdoor is vergaande economische zuivering van zowel huishoudelijk als industrieel afvalwater mogelijk’, aldus Hans Wouters van RWB Special Products. Ook leidt het tot een versterking van de marktpositie van beide partijen. Hein Molenkamp, directeur van de Water Alliance: ‘Deze overeenkomst is tot stand gekomen doordat we het afgelopen jaar op diverse momenten RWB Special products in contact brachten met Biowater. Zo zijn er ontmoetingen geweest tijdens de IFAT beurs in München, Duitsland en de Singapore International Water Week. Beide gelegenheden werden mede mogelijk gemaakt en versterkt door de gemeenschappelijke Nederlandse aanwezigheid met een Holland Business Pavilion.’ Voor informatie: www.rwbalmelo.nl/products/, www.biowatertechnology.com of www.wateralliance.nl

Witteveen+Bos werkt ook in regio ZwolleKampen aan Ruimte voor de Rivier Ingenieurs- en adviesbureau Witteveen+Bos heeft opdracht gekregen om ontwerpwerkzaamheden te verrichten voor het project Ruimte voor de Rivier IJsseldelta in de regio ZwolleKampen. Het project is een van de 34 projecten van het landelijke programma Ruimte voor de Rivier van Rijkswaterstaat, waarmee het rivierengebied in Nederland veiliger en mooier wordt gemaakt. Met de start van dit project zijn alle grote Ruimte voor de Rivierprojecten in uitvoering. Witteveen+Bos kreeg de opdracht van de combinatie Isala Delta, een samenwerkingsverband tussen Boskalis en Van Hattum en Blankevoort. Tot na de zomer van 2015 is Witteveen+Bos betrokken bij de uitwerking van het dijkontwerp, het leveren van specialistische kennis voor rivierkundige berekeningen, steenbestortingen, geotechniek en landschappelijke uitwerking van de plannen. De werkzaamheden worden uitgevoerd op het projectkantoor van de combinatie Isala Delta in Kampen. Voor informatie: www.witteveenbos.nl of 0570-697911

E&W nr 5 2014

E&W 05 2014.indd 34

15-10-14 09:01

PRODUCT- & BRANCHENIEUWS

Belgisch pilotproject: zonnepanelen met batterijopslag De “School van de Toekomst” heeft een nieuwe pv-installatie in gebruik gecombineerd met een batterijopslagsysteem. Het is de eerste maal dat een dergelijke installatie in de Benelux wordt geplaatst. Voor het project ging de School van de Toekomst in zee met Cleantec Trade, dat zonnepanelen en de opslagsystemen verdeelt. ‘Zeker voor scholen kan zo'n energieopslag- en verdeelsysteem een grote meerwaarde bieden’, meent Bert Dekeyzer van de organisatie achter de School van de Toekomst. ‘In het weekend verbruikt een schoolgebouw nagenoeg niets. De energie die de zonnepanelen produceren, wordt dan in de batterijen opgeslagen. Op maandagmorgen is er een piekverbruik. Indien de zonnepanelen dan te weinig leveren, kan de overige energie uit de batterijen gehaald worden.’ De School van de Toekomst is een gebouw in het Belgische Izegem waar scholen, architecten en studiebureaus inspiratie rond scholenbouw kunnen opdoen en de nieuwste technieken kunnen bekijken. Voor informatie: www.cleantectrade.com of www.schoolvandetoekomst.eu

Hiflex levert nu ook PM motoren Hiflex heeft voor Nederland de exclusieve vertegenwoordiging verkregen van Merkes PM motoren. Deze Duitse leverancier van hoogwaardige Permanent Magneet motoren biedt een reeks motoren in de rendementsklasse IE4. Het programma sluit aan bij de steeds sterker wordende vraag naar energie zuinige elektromotoren. Vandaar dat Hiflex heeft gekozen voor dit merk. Merkes Permanent Magneet normmotoren onderscheiden zich door een rendement van 98% bij een cos phi van vrijwel 1. Door de toepassing van de Norm behuizingen sluiten de motoren bij veel toepassingen naadloos aan waar eerst een standaard normmotor werd toegepast. Bij standaard asynchrone motoren bedraagt het energieverlies in de grootte van 1,1 tot 15kW zo’n 10 tot en met 14%. Bij de Merkes MPM synchroonmotor is dit slechts zo’n 2-7%. Afhankelijk van de belasting bedraagt het energieverlies in de motor de helft ten opzichte van standaard motoren. Voor informatie: www.hiflex.nl of 0180-466004

Door Deal Stroomversnelling Koopwoningen kan energierekening de lucht in Eind september werd de Deal Stroomversnelling Koopwoningen ondertekend. Hierbij aanwezig waren minister Stef Blok van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en Prins Carlos de Bourbon de Parme, voorzitter van de stichting Nederland krijgt Nieuwe Energie. Gemiddeld hebben de slecht geïsoleerde woningen een energierekening van €175,-. Door dit bedrag te gebruiken voor de aflossing van een speciaal hiervoor ontwikkelde energie-investeringsregeling, blijven de vaste uitgaven gelijk. Na een pilot van honderd woningen, komen vanaf 2016 zo'n 50.000 koopwoningen per jaar – in totaal 1,8 miljoen – in aanmerking voor een total make-over. De bouwsector krijgt er de komende jaren ca. 10.000 banen bij.

Gouden koets in huis APK wie kent het niet? Een verplichting voor auto’s van een bepaalde leeftijd. Voor uw eigen veiligheid en die van andere weggebruikers. Waarom laten we dan steeds minder vaak onze CV-ketel onderhouden en controleren? Dit stuk high-tech in huis waar gas, vuur, water en elektriciteit bijeenkomt op één plek. Terwijl er jaarlijks 12 doden vallen als gevolg van koolstofmonoxidevergiftiging en er zo’n 300 ziekenhuisopnames zijn. De Onderzoeksraad voor Veiligheid is daarom momenteel bezig met een onderzoek naar koolstofmonoxidevergiftiging in Nederland. Veel mensen denken dat koolstofmonoxidevergiftiging alleen gebeurt bij oude geisers of gaskachels. De realiteit is helaas anders. Natuurlijk spelen oude geisers en gaskachels ook een rol, maar minstens zo vaak betreft het een nieuwe CV-ketel. Dit komt vrijwel altijd door geen of slecht onderhoud of onvakkundige installatie. Het is erg belangrijk dat bij het plaatsen van een CV-ketel ook het rookgasafvoerkanaal vervangen wordt. Dit wordt regelmatig wegbezuinigd of zelfs vergeten. Daarnaast moet rookgasafvoer goed bevestigd worden om losraken en lekken te voorkomen. De fabrikanten hebben daarvoor zelfs extra instructies samengesteld (www.hetnieuwebeugelen.nl). Een slecht afgestelde ketel produceert meer koolstofmonoxide en wanneer de warmtewisselaar bovendien niet goed schoongehouden wordt, kan deze de warmte niet kwijt met rookgaszijdig lekken of brand als risico’s. De sector is, gesteund door de overheid, gelukkig nu bezig met het opzetten van een kwaliteitskeur op de installatie van een ketel: OK CV (www.ok-cv.nl). Laten we hopen dat we in Nederland slim genoeg zijn en onze gouden koets in huis deugdelijk laten controleren en onderhouden. Door deze kwaliteitsslag van de installatiesector kunnen we straks met een goed gevoel naar een veiliger thuis rijden. Martijn Kerssen Branchemanager Klimaatsystemen bij FME-CWM, martijn.kerssen@FME.nl

Voor informatie: www.energiesprong.nl en www.stroomversnellingkoopwoningen.nl E&W nr 5 2014

E&W 05 2014.indd 35

15-10-14 09:01

PRODUCT- & BRANCHENIEUWS

Nu al records voor 25e editie Aquatech Amsterdam

Innovatieparels ‘Robotisering gaat banen kosten’, ‘Gemeenten nog niet klaar voor decentralisaties’, ‘Privacy in gevaar door ICT-ontwikkelingen’ en ‘Daling werkloosheid minder dan verwacht.’ Dit soort media-uitingen geven je het idee dat de Nederlandse samenleving vooral gericht is op problemen en dat steeds de keerzijde van nieuwe ontwikkelingen wordt gezien. Een reportage uit de Amerikaanse Sillicon Valley over de kansen en oplossingen die nieuwe technologieën kunnen bieden, kan dan wel eens een verademing zijn. Het lijkt wel of het zien van kansen en het innoveren veel meer onderdeel is van de Amerikaanse dan van de Nederlandse cultuur. De Nederlandse overheid is zich echter wel bewust van het belang van innovatie. Immers zonder innovatie geen vooruitgang. Het promoten van innovatie uit zich vooral in het beschikbaar stellen van subsidiepotjes en het uitschrijven van prijsvragen. In de waterketen worden innovatieprijzen uitgereikt door onder andere RIONED en de Unie van Waterschappen. Het gaat daarbij niet alleen om technische innovaties. Ook is er een prijs voor sociale innovaties die bijdragen aan een meer innovatief klimaat door het creëren van bestuurlijke, financiële of juridische ruimte om anders te denken of anders te doen. De Unie van Waterschappen koestert de innovatieparels onder de vernieuwende waterprojecten zoals de energiefabriek, een vissluis op zonne-energie en dijkdeuvels. Zo leveren deze innovatieprijzen een bescheiden bijdrage aan een beter klimaat voor innovatie in de Nederlandse samenleving. Een klimaat waarin meer ruimte is voor het bieden van kansen en minder in bedreigingen wordt gedacht. Jan Koornstra Adviseur watersector bij Avalon Advies jan.koornstra@avalonadvies.net

Hoewel het nog ruim een jaar duurt, breekt de aankomende lustrumeditie van Aquatech Amsterdam 2015 nu al records. Niet eerder voegde de organisatie ruim voor aanvang zo veel nieuwe beurselementen aan het programma toe. Inmiddels is meer dan 65% van de beursvloer gevuld door exposanten. Aquatech Amsterdam vindt plaats van 3 tot en met 6 november 2015. Voor de derde keer op rij is Aquatech Amsterdam onderdeel van de Amsterdam International Water Week (AIWW). Het thema voor 2015 is 'Integrated Solutions for a circular economy and resilient cities'. De AIWW biedt een gevarieerd programma met een conferentie, het Young Water Professionals programme, de Sarphati Sanitation Award, meer dan 40 internationale delegaties en een uitgebreid excursieprogramma. De AIWW streeft naar een unieke mix van thema's (water- en deltatechnologie, energie, land-en tuinbouw, ruimtelijke inrichting) en deelnemers: van politici tot leveranciers van innovatieve technologie, van ingenieurs tot hydrologen. Voor informatie: www.aquatechtrade.com of 020-5491212

Minister Schultz zet Nederlandse aanpak in voor Rode Rivier Delta Minister Schultz van Haegen stelt Nederlandse kennis beschikbaar om de problemen in de Rode Rivier Delta te helpen oplossen. Tijdens het 4e bilaterale overleg in het Mauritshuis, heeft de minister een intentieverklaring getekend om het Nederlandse werkveld in Vietnam te verbreden naar de Rode Rivier Delta. Dit was een expliciete wens van de Vietnamese overheid, die eind september een bezoek aan Nederland bracht, omdat in de Rode Rivier grote waterproblemen zijn. De Nederlandse aanpak, mede ontwikkeld op basis van het Nederlandse Deltaprogramma, heeft grote internationale aandacht. Nederland zet het in om kennis te delen, een groot internationaal netwerk op te bouwen en commerciële kansen te creëren. Naast de intentieverklaring is er gesproken over de samenwerking rond (onderhouds-)baggerwerkzaamheden in de Mekong delta, het klimaatbestendig maken van Ho Choi Minh stad, digitale modellering van water, capaciteitsopbouw, investeringsprogramma’s en bestuurlijke aspecten. Voor informatie: www.rijksoverheid.nl of 1400

E&W nr 5 2014

E&W 05 2014.indd 36

15-10-14 09:01

HĂŠt online platform over energie & water

Bent u al digitaal lid?

www.ewvakblad.nl | info@ewvakblad.nl | twitter.com/ew_vakblad

E&W 05 2014.indd 37

15-10-14 09:02

AGENDA

BEURZEN & CONGRESSEN 2014 OKTOBER 28 t/m 29 28 t/m 30 NOVEMBER 4 t/m 6 4 t/m 6 4 t/m 6 6 13 18 t/m 19 DECEMBER 1 t/m 3 2 2015 JANUARI 20 t/m 23 27 t/m 29 27 t/m 29

MAART 5 Offshore Energy 2014 Voor informatie: www.offshore-energy.biz Infra Relatiedagen Voor informatie: www.evenementenhal.nl

24 t/m 27 APRIL 12 t/m 17

Aqua Nederland Vakbeurs Noord-Oost Voor informatie: www.evenementenhal.nl European Utility Week 2014 Voor informatie: www.european-utility-week.com Energie & Besparing Voor informatie: www.evenementenhal.nl Vijfde Nationaal Deltacongres Voor informatie: www.deltacommissaris.nl Waterbouwdag 2014 Voor informatie: www.waterbouwdag.nl Bodem Breed Symposium Voor informatie: www.symposiumbodembreed.nl Water Expo China Voor informatie: www.waterexpochina.com Pollutec Voor informatie: www.pollutec.com

Infratech Voor informatie: www.infratech.nl Installatie Vakbeurs Voor informatie: www.evenementenhal.nl KlimaatVak Voor informatie: www.evenementenhal.nl

16 t/m 18 21 t/m 24 MEI 6 t/m 8 JUNI 9 t/m 12 10 t/m 12 SEPTEMBER 15 t/m 18

AUGUSTUS 11 t/m 13 NOVEMBER 1 t/m 6 3 t/m 6

Waterinfodag 2015 Voor informatie: www.waterinfodag.nl Wasser Berlin International Voor informatie: www.wasser-berlin.de 7th World Water Forum Voor informatie: eng.worldwaterforum7.org IFAT Eurasia Voor informatie: www.ifat-eurasia.com Aquatech USA Voor informatie: www.wqa.org IE Expo Voor informatie: www.ie-expo.com Aqua Consoil Voor informatie: www.aquaconsoil.org Aquatech China Voor informatie: www.aquatechtrade.com/china IFAT Environmental Technology Forum Africa Johannesburg Voor informatie: www.ifat.de Aquatech India Voor informatie: www.aquatechtrade.com/india International Water Week Voor informatie: www.internationalwaterweek.com Aquatech Amsterdam Voor informatie: www.aquatechtrade.com/amsterdam

Hardenberg

4, 5 en 6 november 2014

Noord-Oost

Openingstijden: 12.00-20.00 uur

DĂŠ regionale vakbeurs voor waterbehandeling, watermanagement & watertechnologie

Bent u werkzaam in de water en rioleringsbranche in het noorden en oosten van Nederland? Bezoek deze vakbeurs Registreer u nu via www.evenementenhal.nl/aqua-hb met onderstaande code en ontvang twee gratis entreebewijzen.

6140005739

Evenementen

HAL

HARDENBERG GORINCHEM VENRAY

Evenementenhal Hardenberg T 0523 - 28 98 98 I www.evenementenhal.nl E hardenberg@evenementenhal.nl Aqua_Rio_EH

ALE

REGION

EDITIE!

E&W nr 5 2014

E&W 05 2014.indd 38

15-10-14 09:02

Voldoet uw installatie aan de normen? Water is onmisbaar voor uw bedrijfsactiviteiten. Het water moet voldoen aan hoge kwaliteitseisen als u het in uw proces gebruikt. Ook het afvalwater dat u loost, moet aan strenge normen voldoen.

Lhoist biedt een hoogwaardig gamma van waterreagentia voor optimale resultaten. Daarnaast adviseren wij u de beste oplossing voor de behandeling van uw proces- en afvalwater. Het is tijd om uw installatie te evalueren. Analyseren we samen of u nog aan de normen voldoet?

Lhoist Nederland B.V. Tel.: +31(0)318 754166 verkoop@lhoist.com www.lhoist.com

Behandeling van drinkwater en proceswater

Behandeling van afvalwater en slib voor biogasproductie

www.akdolit.com

www.neutralac.com

Akdolit® en Neutralac® zijn merknamen van Lhoist Recherche et Développement S.A.

Vanzelfsprekend moeten de reagentia voor waterfiltratie en afvalwaterbehandeling aan hoge eisen voldoen.

Omdat water niet vanzelfsprekend water is. Door middel van het ISA-systeem van GO Systemelektronik bent u in staat om uw waterkwaliteit in situ te monitoren op b.v. CZV, TOC, Nitraat en SAK. Ook is het mogelijk om een zogenaamde “fingerprint” van water te bewaken. Dit alles “real-time” zonder verbruik van reagens en toepasbaar voor o.a. drinkwater, proceswater, oppervlaktewater, grondwater en afvalwater. Wilt u meer weten over dit meetsysteem neem dan contact met ons op, wij vertellen u er graag meer over zodat u precies weet wat voor eh… water u in de kuip heeft.

E&W 05 2014.indd 39

15-10-14 09:02

GEEN COMPROMIS De S-tube waaier doet geen concessies aan vrije doorlaat of hydraulisch rendement. • Rendement: Hydraulisch rendement van wereldklasse, zonder concessies te doen aan de vrije doorlaat. • Vrije doorlaat: Een grotere vrije doorlaat betekent een betere verwerking van vaste stoffen en een kleinere kans op verstoppingen • Eenvoud: Een ontwerp zo simpel en robuust als een buis heeft een langere levensduur en lagere onderhoudskosten tot gevolg.

Afvalwater is niet wat het vroeger was. In feite is afvalwater met

bestaat niet meer - nu kunt u zich concentreren op het maxi-

variërende gehaltes aan vaste stoffen en water altijd al een uit-

maliseren van uw bedrijfstijd en het reduceren van uw kosten.

daging geweest. De S-tube van Grundfos is de enige waaier die deze uitdagingen aanpakt. Het traditionele compromis tussen

Ga voor meer informatie naar:

vrije doorlaat en rendement bij het verpompen van afvalwater

www.grundfos.com/no-compromise

AD E&W 5 - STUBE.indd 1 E&W 05 2014.indd 40

22-09-14 09:49 15-10-14 09:02