Vode Crne Gore Br. 4

2IMPRESUM stručna publikacija VODE CRNE GORE Broj 4 I 29. septembar 2019. godine IZDAVAČI: Javno preduzeće „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje” Javno preduzeće za upravljanje morskim dobrom Crne Gore ZA IZDAVAČE: Goran Jevrić Predrag Jelušić KOUREDNICI ČETVRTOG BROJA: Vladimir Taušanović, Predrag Bjelobrković, Aleksandar Krstić UREĐIVAČKI KOLEGIJUM: 1. Goran Jevrić, direktor JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje” 2. Predrag Jelušić, direktor „Javno preduzeće za upravljanje morskim dobrom Crne Gore” 3. Prof. dr Mićko Radulović (1948-2019.) redovni profesor Građevinskog fakulteta Univerzitet Crne Gore, Podgorica 4. Prof. dr Zoran Stevanović, redovni profesor Rudarsko-geološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu 5. Stjepan Gabrić, stariji specijalista za ekološku infrastrukturu, Svjetska banka, Zagreb 6. Vladimir Taušanović, prvi zamjenik predsjednika borda direktora Međunarodnog udruženja 7. Philip Weller, Vođa tehničkog sekretarijata, IAWD 8. Akademik Petar Vukoslavčević, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, Podgorica 9. Prof. dr Milan Radulović, vanredni profesor Građevinskog fakulteta Univerziteta Crne Gore, Podgorica 10. Damir Gutić, direktor Uprave za vode, Podgorica 11. Mr sci. Slavko Hrvačević, dipl. Ing., član Inženjerske komore Crne Gore 12. Dragana Bjelobrković, rukovoditeljka službe za regulisanje komunalne djelatnosti, Regulatorna agencija za energetiku, Podgorica 13. Dr Boban Mugoša, direktor Instituta za javno zdravlje, Podgorica 14. Prof. dr Saša Mujović, dekan Elektrotehničkog fakulteta Univerziteta Crne Gore, Podgorica 15. Prof. dr Zoran Veljović, redovni profesor Elektrotehničkog fakulteta Univerziteta Crne Gore, Podgorica 16. Prof. dr Mira Vukčević, dekanica Metalurško-tehnološkog fakulteta Univerziteta Crne Gore, Podgorica 17. Prof. dr Igor Vušanović, dekan Mašinskog fakulteta Univerziteta Crne Gore, Podgorica 18. Prof. dr Marina Rakočević, dekanica Građevinskog fakulteta Univerziteta Crne Gore, Podgorica 19. Prof. dr Goran Sekulić, redovni profesor Građevinskog fakulteta Univerziteta Crne Gore, Podgorica 20. Predrag Bogdanović. predsjednik Udruženja za tehnologiju vode i sanitarni inženjering Srbije (UTVSI), Beograd 21. Vladimir Šimić, član Vijeća za vodne usluge Republike Hrvatske, Zagreb 22. Aleksandar Krstić, Koordinator Dunavske platforme za benčmarking preduzeća, Dunavski program za vode/IAWD 23. Ivan Špadijer, tehnički direktor, JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“, Budva 24. Milan Janović, savjetnik za nabavke, JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje”, Budva 25. Marijana Zenović, vodeći inženjer proizvodnje, JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje”, Budva 26. Predrag Bjelobrković, savjetnik za saradnju sa međunarodnim finansijskim organizacijama, JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje”, Budva 27. Miladin Radović, savjetnik JP „REGIONALNI VODOVOD CRNOGORSKO PRIMORJE”, BUDVA

LEKTORI: Snježana Avramović , Vesna Radunović (engleski jezik) FOTOGRAFIJA: ARHIVA NTO, JP za upravljanje morskim dobrom Crne Gore, Dejan Kalezić, Vesela Vučković, Freepic Dizajn: Ana Đurković ŠTAMPA: Golbi TIRAŽ: 1000 REDAKCIJA ZAHVALJUJE BROJNIM SARADNICIMA I PRIJATELJIMA KOJI SU UČESTVOVALI U IZRADI KONCEPTA I PRIPREMI OVE PUBLIKACIJE

3 VVODE DE CRNE GORE CRNE GORE

broj 4.

Poštovani čitaoci, Protekla godina, od 29. septembra 2018. do 29. septembra 2019. godine, bila je izuzetno burna za JP Regionalni vodovod Crnogorsko primorje, koji se suočio sa najvećim poslovnim izazovom u 44 godine svog postojanja i rada.

Stoga, ovaj broj časopisa „Vode Crne Gore” nije izašao po planu, za Svjetski dan voda u martu ove godine, već je sačekao septembar i Dan Regionalnog vodovoda. Zasnivajući svoje poslovanje na vodi, koja je i centralna tema ovog časopisa, naučili smo, do sada, bar dvije važne životne lekcije - snaga leži u prlagođavanju okruženju, ali i sposobnosti da se neprekidno kreće naprijed. Uprkos preprekama i nepovoljnostima.

Tako smo i mi riješili da tečemo dalje.

I kao što tekuća voda ne može postati ustajala, nadamo se da smo i ovom prilikom zadržali svježinu, ali i vaše interesovanje, zanimljivim i aktuelnim temama i kreativnim pristupom u kreiranju izgleda novog broja.

Dobrodošli, i sa novim vjetrom u jedrima zaplovite sa nama u četvrti broj vašeg i našeg časopisa „Vode Crne Gore”.

SADRŽAJ: broj 4.

VLASTIMIR GOLUBOVIĆ, predsjednik Privredne komore Crne Gore: ZAŠTITIMO PRAVO NA VODU str. 6 MR MILUTIN SIMOVIĆ, potpredsjednik Vlade Crne Gore: „ODGOVORNIM I SISTEMATSKIM RADOM DO ODRŽIVOG UPRAVLJANJA VODNIM RESURSIMA” str. 10 Održana Konferencija Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja povodom 22. marta - Svjetskog dana voda U organizaciji Opštine Tivat i Regionalnog vodovoda 22. marta organizovana tribina „Upravljanje vodnim resursima u kontekstu standarda direktiva EU“ DR SINIŠA KUSOVAC, predsjednik opštine Tivat: „CRNA GORA JE BLAGOSLOVENA VODNIM RESURSIMA“ str. 14 MILADIN RADOVIĆ, savjetnik JP Regionalni vodovod Crnogorsko primorje: „SVE ŠTO TREBA DA URADIMO JE DA NAM PLANETA OSTANE PLAVA“ str. 18 Na vodoizvorištu „Bolje Sestre“ održana 14. sjednica Upravnog odbora Privredne komore Crne Gore „REGIONALNI VODOVODNI SISTEM JE NAJVEĆI REALIZOVANI INFRASTRUKTURNI PROJEKAT U CRNOJ GORI OD OBNOVE NEZAVISNOSTI“ str. 22 MR SCI. SLAVKO HRVAČEVIĆ, član Inženjerske komore Crne Gore: EU - ZAŠTITA OKOLINE, HIDROMORFOLOŠKE PROMJENE I UPRAVLJANJE VODAMA str. 30 JAVNO PREDUZEĆE ZA UPRAVLJANJE MORSKIM DOBROM MEĐUNARODNA SARADNJA – PROJEKTI MONITORINGA OTPADA IZ MORA str. 38 1. AGREGACIJA U CILJU UPRAVLJANJA VODNIM RESURSIMA str. 47 Kada, zašto i kako, preduzeća za vodosnabdijevanje i kanalizaciju mogu izvući koristi iz zajedničkog rada UDRUŽIVANJE SNAGA U PRAVCU POSTIZANJA BOLJIH USLUGA str. 48 POGLAVLJE 2 ŠTA SU GLOBALNI TRENDOVI AGREGACIJE str. 49 DR. SZILVIA SZALÓKI, potpredsjednica za javna preduzeća Regulatorna agencija za energetiku i javna preduzeća Mađarske (HEA) DJELOTVORNA REGULACIJA VODOVODNIH PREDUZEĆA: Uvod u reformu sektora voda u Mađarskoj str. 62 2. ZAŠTITA IZVORIŠTA OD IZAZOVA 21. VIJEKA str. 67 Univerzitet Donja Gorica i Regionalni vodovod organizovali Okrugli sto na temu „Zaštita izvorišta od izazova 21. vijeka“ - Bolje Sestre DOMAĆI I MEĐUNARODNI EKSPERTI O IZAZOVIMA OČUVANJA IZVORIŠTA U 21. VIJEKU - PRED NAUKOM TEŽAK ZADATAK str. 68 GORAN JEVRIĆ, direktor JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje” VRIJEME JE DA U DRŽAVAMA ZAPADNOG BALKANA LJUDSKO PRAVO NA VODU ZAŠTITIMO USTAVOM str. 69 PROF. DR ZORAN STEVANOVIĆ, redovni profesor, Rudarsko-geološki fakultet Univerziteta u Beogradu GLOBALNI IZAZOVI KORIŠĆENJA I ZAŠTITE KARSTNIH IZVORIŠTA str. 70 HELMUT BLOECH, viši konsultant za zaštitu životne sredine i upravljanje vodama REGIONALNI VODOVOD POSLUJE PO MJERI EU str. 76 PROF. DR MIĆKO RADULOVIĆ, redovni profesor, Građevinski fakultet Univerziteta Crne Gore RIJEKE SKADARSKOG SLIVA IZGUBIĆE HIDROLOŠKU FUNKCIJU str. 82 MR LUKA MITROVIĆ, direktor Zavoda za hidrometeorologiju i seizmologiju UTICAJ KLIMATSKIH PROMJENA NA REŽIM PODZEMNIH VODA U PODRUČJU PODGORIČKO-SKADARSKE KOTLINE str. 84 DAMIR GUTIĆ, direktor Uprave za vode Crne Gore AKTIVNOSTI UPRAVE ZA VODE NA POLJU ZAŠTITE VODNIH RESURSA str. 90 PROF. DR MILAN RADULOVIĆ, vanredni profesor, Građevinski fakultet Univerziteta Crne Gore MORAMO SAČUVATI DOBAR STATUS VODNIH TIJELA PODZEMNIH VODA U CRNOJ GORI str. 92 ANA MIŠUROVIĆ, AC. IACG KVALITET VODA POTENCIJALNIH IZVORIŠTA ZA VODOSNABDIJEVANJE CRNOGORSKOG PRIMORJA: IZVORIŠTE BOLJE SESTRE str. 96 KONTAKT: www.regionalnivodovod.me

I

vode.crnegore@regionalnivodovod.me

I

tel: +382(0) 33 451 921; +382(0) 33 451 460 I fax: +382(0) 33 451 937

CIP - Каталогизација у публикацији Национална библиотека Црне Горе, Цетиње ISSN 2337-0084 = Vode Crne Gore COBISS.CG-ID 35241488

DR MARIJA JEVRIĆ ČOVJEK KOJI JE ZNAO MAGIJU VODE str. 106 DOC. DR TOMO POPOVIĆ, profesor na Univerzitetu Donja Gorica KONCEPT INTERNET OF THINGS U SLUŽBI OČUVANJA I UNAPRIJEĐENJA REGIONALNOG VODOVODNOG SISTEMA str. 112 ZAKLJUČCI SA OKRUGLOG STOLA ,,ZAŠTITA IZVORIŠTA OD IZAZOVA U 21. VIJEKU“ ODRŽANOG 28.1.2019. GODINE str. 114 Nacionalni parkovi Crne Gore, JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje” i OŠ „Zarija Vujošević“ obilježili 22. mart Svjetski dan voda BOLJE SESTRE ČUVAJMO ZA BUDUĆE GENERACIJE str. 116 3. 2. BENČMARKING RADIONICA SA KONFERENCIJOM ZA REGION DUNAVA str. 119 ZAKLJUČCI SA 2. BENČMARKING RADIONICE I KONFERENCIJE DUNAVSKOG REGIONA str. 120 PHILIP WELLER, koordinator Dunavskog programa za vode ispred IAWD7 REGIONALNA SARADNJA NA POBOLJŠANJU KOMUNALNIH USLUGA str. 142 4. AKTUELNOSTI REGIONALNOG VODOVODA str. 151 OBILJEŽAVANJE 29. SEPTEMBRA – DANA REGIONALNOG VODOVODA str. 152 MILAN JANOVIĆ, savjetnik za nabavke, JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje” SARADNJA SA EVROPSKOM BANKOM ZA OBNOVU I RAZVOJ (EBRD) str. 159 VAŽAN KORAK KA RJEŠAVANJU VODOSNABDIJEVANJA BARA str. 161 PRVI POTPREDSJEDNIK EVROPSKE BANKE ZA OBNOVU I RAZVOJ U POSJETI REGIONALNOM VODOVODU str. 164 UPRKOS VIŠEMJESEČNOJ BLOKADI RAČUNA REGIONALNI VODOVOD RADIO KAO SAT str. 166 GORAN JEVRIĆ, direktor JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“: „HVALA NAŠIM PARTNERIMA NA BEZREZERVNOJ PODRŠCI“ str. 172 SARADNJA JP „REGIONALNI VODOVOD CRNOGORSKO PRIMORJE“ I GRAĐEVINSKOG FAKULTETA U OKVIRU PROJEKTA ERASMUS + SWARM str. 178 MINISTARSTVO POLJOPRIVREDE I RURALNOG RAZVOJA ZAPOČELO STRUČNO ISPITIVANJE POVEZANOSTI RIJEKE CIJEVNE SA IZVORIŠTEM BOLJE SESTRE str. 179 REGIONALNI VODOVOD NA KONFERENCIJI U BEČU “DESTINATIONS ON THE RISE 2019 – MONTENEGRO” str. 180 ZAHVALJUJUĆI INICIJATIVI MINISTARSTVA POLJOPRIVREDE I UZ ODLUČUJUĆU I PRESUDNU PODRŠKU VLADINE KANCELARIJE ZA IPA PROGRA DOBIJEN GRANT OD MILION EURA str. 181 IZVJEŠTAJ O RADU ZA 2018. GODINU REGIONALNI VODOVOD PRIHODOVAO 7,67 MILIONA EURA UPRKOS BLOKADI str. 182 JP REGIONALNI VODOVOD CRNOGORSKO PRIMORJE TRANSFORMIŠE SE U DRUŠTVO SA OGRANIČENOM ODGOVORNOŠĆU str. 184 Na vodoizvorištu Bolje Sestre 29. septembra 2019. godine obilježen Dan Regionalnog vodovoda: NA DAN REGIONALNOG VODOVODA RASPISAN TENDER ZA SPAJANJE OPŠTINE HERCEG NOVI NA REGIONALNI VODOVODNI SISTEM str. 186 IN MEMORIAM :PROF. DR MIĆKO RADULOVIĆ (1948 – 2019.) redovni profesor Građevinskog fakulteta Univerziteta Crne Gore BILA JE PRIVILEGIJA SARAĐIVATI SA NAJVEĆIM STRUČNJAKOM U OBLASTI VODNIH RESURSA str. 188 IN MEMORIAM : BRANISLAV MANOJLOVIĆ (1940 – 2019.) tehnički direktor JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“ u periodu 1989-2001. godine ODLAZAK ISKRENOG PRIJATELJA I NEIMARA str. 190

6 VLASTIMIR GOLUBOVIĆ predsjednik Privredne komore Crne Gore

ZAŠTITIMO PRAVO NA VODU Organizacija Ujedinjenih nacija je proglasila 22. mart za Svjetski dan voda, sa jasnom namjerom da podsjeti na značaj ovog ključnog resursa za održavanje života na zemlji, ali i na zabrinjavajući nedostatak čiste vode za piće u mnogim krajevima svijeta i potrebu da kvalitetnim upravljanjem i odgovornim odnosom zaštitimo i unaprijedimo očuvanje ovog nezamjenljivog resursa. Privredna komora Crne Gore podržava sve inicijative i aktivnosti u ovom pravcu jer je biznis zajednica svjesna njihovog značaja za budućnost. U Crnoj Gori, koja je bogata vodom, ovaj se resurs doživljava kao 'dar prirode' i javno dobro oko koga se ne treba posebno angažovati. Nasuprot tome, stav Privredne komore je da većom brigom i očuvanjem možemo ovaj resurs pretvoriti u jedan od osnovnih privrednih i razvojnih potencijala Crne Gore u budućnosti.

Globalni trend nedostatka pitke vode u velikom

dijelu svijeta otvara nova tržišta, dodatne poslovne prilike i neslućene razvojne mogućnosti za države koje raspolažu onim što je svima neophodno – kvalitetnom vodom. Biznis zajednica u Crnoj Gori prepoznaje ove mogućnosti kao potencijalno, potpuno novo poglavlje u ekonomskom razvoju naše države. Vizionarskim i odgovornim planiranjem, uspostavljanjem politika i mjera za integrisano, kvalitetno i održivo upravljanje vodnim potencijalom Crna Gora bi mogla da ostvari višestruke benefite u bliskoj budućnosti.

Suočavanje sa izazovima u nalaženju optimalnog modela upravljanja vodnim potencijalom Crne Gore, a u cilju obezbjeđivanja urednog vodosnabdijevanja, već je dalo pozitivne rezultate u proteklom periodu. Jedna od specifinosti koje odlikuju vodno tijelo Crne Gore je neravnomjerna raspoređenost, jer oko 35 % teritorije „pati”

V DE CRNE GORE

od nedostatka vode, dok je oko 10 % suočeno sa problemom sezonskog viška. Vode nema dovoljno u vremenu najveće potrošnje, koje koincidira sa kriznim hidrološkim periodima u toplom dijelu godine i poklapa se sa mjesecima najveće potražnje za vodom, što je posebno naglašeno na Crnogorskom primorju. Ovo uslovljava brigu za prostorni raspored i stanje količina i kvaliteta voda, i izgrađenost vodnog sistema na način koji odgovara potrebama ukupnog državnog prostora, kao i razvoja regionalnih sistema, sa prebacivanjem vode na sve veće udaljenosti.

stema u svim uslovima, zakonski regulisala koncept izgradnje regionalnog vodovodnog sistema kojim se voda iz zaleđa, basena Skadarskog jezera, dovodi do svih šest opština na Crnogorskom primorju. Javno preduzeće „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje” vrši kontinuiranu isporuku vode opštinama ovog područja i pozitivan je primjer odgovornog modela upravljanja vodnim resursima, a posebno s aspekta daljeg unaprjeđenja i optimizacije, jer ovakvi infrastrukturni sistemi omogućavaju razvoj kroz proširenje kapaciteta i njihovo povezivanje u veće cjeline.

Vlada Crne Gore je još 2007. godine prepoznala značaj rješavanja ovog pitanja za dalji razvoj Crne Gore, te je, u cilju kontinuiranog vodosnabdijevanja i većeg stepena sigurnosti funkcionisanja si-

Pitanje zaštite ovog osjetljivog resursa od rastućih globalnih izazova postaje sve složenije i zahtjeva integrisano djelovanje šire društvene zajednice, javnosti, privrednih subjekata i drugih

7

8 zainteresovanih strana, u cilju nalaženja održivih i optimalnih rješenja za zaštitu vodnog tijela i očuvanje kvaliteta voda. Prevencija zagađenja izazvanih naglim urbanim i industrijskim razvojem, kao i štetnom djelatnošću u neposrednoj blizini izvorišta, povećanje stepena zaštite postojećih izvorišta uvođenjem dodatnih nivoa sanitarne zaštite u ovim oblastima, rješavanje prostornih ograničenja i pitanja vlasništva i kontrole u zonama izvorišta i vodoprivrednih sistema, sprečavanje ekstenzivnog korišćenja voda, ublažavanje posljedica globalnih klimatskih promjena, kao i cjenovna politika koja bi, između ostalog, uključila i troškove zaštite vodoprivrednih sistema (posebno - troškove zaštite izvorišta i slivova), samo su neka od pitanja koje je potrebno dodatno unaprijediti zakonskom regulativom.

Ovo se može postići usaglašavanjem sa pravnom tekovinom EU, institucionalnim okvirima i standardima, te dobrom praksom, što će stvoriti preduslove za održivo upravljanje i adekvatnu zaštitu voda kod nas.

Ministarstvo održivog razvoja i turizma je otpočelo s aktivnostima na izradi Zakona o komunalnim djelatnostima i Zakona o vodnim uslugama, za koje vjerujemo da će definisati pravac daljeg razvoja sistema vodnih usluga u Crnoj Gori, rije-

šiti sve uočene nedostatke i kreirati dobru osnovu za daje unaprijeđenje u ovoj oblasti. Prepoznajući važnost ovog pitanja, Privredna komora, zajedno sa svojim članicama, pruža doprinos unapređenju legislative.

Otvaranje Poglavlja 27 – Zaštita životne sredine i klimatske promjene u decembru 2018. godine, jednog od najkompleksnijih, vremenski, finansijski i tehnološki najzahtjevnijih poglavlja, Privredna komora vidi kao izuzetnu priliku da u narednom periodu, uz ekspertsku i finansijsku podršku Evropske unije, Crna Gora sistematski integriše pitanja životne sredine u sve ekonomske sektore i procese donošenja odluka, kao i da posebnu pažnju posveti ulaganju u efikasno sprječavanje i kontrolu zagađenja, minimizaciju otpada i ekoloških rizika, i integraciju ekološki održive prakse u ključnim privrednim aktivnostima. Racionalno i adekvatno korišćenje prirodnih vodnih resursa, upravljanje vodama, tretman otpadnih voda su neki od ključnih izazova sa kojima će se Crna Gora suočiti u narednom periodu u očuvanju svoje bogate biološke raznolikosti i ekološke stabilnosti.

Dostizanje standarda kvaliteta životne sredine podrazumijeva značajne infrastrukturne investicije (postrojenja za snabdijevanje vodom za piće, mreža postrojenja za tretman komunalnih otpadnih voda, mreža postrojenja za upravljanje komunalnim i opasnim otpadom, itd.) i investicije u prilagođavanje i unaprijeđenje industrijskih tehnika i tehnologija, kao i u kadrovske i administrativne kapacitete na nacionalnom i lokalnom nivou. Riječ je o veoma značajnim finansijskim ulaganjima koja će doprinijeti unaprijeđenju uslova života i očuvanju biodiverziteta, što je najčešće teško kvantifikovati. Istovremeno, ulaganja u ovoj oblasti uticaće na povećanje prihoda i smanjenje troškova u drugim sektorima privrede.

V DE CRNE GORE

Procjena je da će do 2035. godine, uglavnom kroz podršku iz sredstava fondova EU, za različite projekte u ovoj oblasti biti opredjeljeno više od dvije milijarde eura. Privredna komora će nastaviti sa aktivnostima na informisanju i podsticanju privrednika na ulaganje u ove, strateški važne projekte za Crnu Goru, posebno u dijelu gdje je to tehnički i finansijski za njih izvodljivo i gdje će imati dostupna sredstva iz EU fondova. Razmjena znanja i iskustva članica Privredne komore, ali i šire poslovne zajednice, u vezi sa procedurama za prijavljivanje projekata koji se finansiraju iz sredstava EU je od ključnog značaja, kao i prepoznavanje potreba privrednih subjekata za unaprijeđenjem poslovanja kroz usklađivanje sa ciljevima životne i društvene sredine u kojoj posluju, ali i šire zajednice.

U pripremi i sprovođenju aktivnosti u oblasti ži-

votne sredine države članice se ne sprječavaju da održavaju i uvode mjere koje su mnogo strožije od mjera ustanovljenih na nivou Unije sve dok su one kompatibilne sa njenim ukupnim ciljevima.

Takav pristup u kreiranju i sprovođenju ove politike, kao i njen obim, ali i troškovi usklađivanja, poseban su izazov za državu koja se priprema za članstvo.

U slučaju Crne Gore, prve države koja je svoj ekološki status definisala Ustavom, ovakav pristup EU otvara dodatne mogućnosti da se razmotri status voda, kao jednog od strateških državnih resursa, čije očuvanje presudno utiče na dalje pravce ukupnog ekonomskog razvoja države, i da se u perspektivi pravo na vodu zaštiti Ustavom, čime bi se obezbjedila trajna zaštita i dostupnost ovog nezamjenljivog resursa novim pokoljenjima u budućnosti.

9

10 MR MILUTIN SIMOVIĆ

Potpredsjednik Vlade Crne Gore

MR MILUTIN SIMOVIĆ, potpredsjednik Vlade Crne Gore:

„ODGOVORNIM I SISTEMATSKIM RADOM DO ODRŽIVOG UPRAVLJANJA VODNIM RESURSIMA” Održana Konferencija Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja povodom 22. marta Svjetskog dana voda

O

lokalnih izazova, a u isto vrijeme da ukažemo na sve što radimo u cilju obezbjeđivanja dovoljnih količina vode, zaštite voda i zaštite od voda", naglasio je ministar Simović.

„Ovo je dobra prilika da se podsjetimo globalnih i

Svjetski dan voda - 22. mart, slavi se u skladu sa Rezolucijom UN od 1993. godine. Proslavljenje ovog Dana treba da nas podsjeti na potrebu permanentnog podizanja svijesti o važnosti zaštite voda i na nedostatak vode za piće u mnogim krajevima svijeta. Na to upozorava podatak da oko milijardu i po ljudi još uvijek nema pristup bezbjednom i adekvatnom snabdijevanju pijaćom vo-

tvarajući Konferenciju, posvećenu Svjetskom danu voda, koju je organizovalo Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja u saradnji sa Programom za razvoj Ujedinjenih nacija (UNDP), Njemačkim društvom za međunarodnu saradnju (GIZ) i Globalnim partnerstvom za vode (GWP), potpredsjednik Vlade Crne Gore i ministar poljoprivrede i ruralnog razvoja mr Milutin Simović je istakao da je briga o vodi kao resursu i osnovnom uslovu egzistencije velika zajednička odgovornost i obaveza.

V DE CRNE GORE

POTPREDSJEDNIK VLADE CRNE GORE MR MILUTIN SIMOVIĆ OTVARA KONFERENCIJU

dom, a tri milijarde ima nedostatak odgovarajućih sanitarnih objekata. Ovogodišnja tema Svjetskog dana voda je „Ne ostavljajući nikog iza sebe“.

Crna Gora je bogata vodnim resursima u odnosu na svoju površinu i spada među vodom najbogatija područja na svijetu istakao je potpredsjednik Simović. „Čak 95 odsto riječnih tokova u Crnoj Gori formira se na njenoj teritoriji. Za potrebe vodosnabdijevanja u najvećem procentu se koriste podzemne vode, čak 90 odsto".

Prema njegovim riječima „Crna Gora pripada terenima Dinarskog karsta, čija je osnovna karakteristika neravnomjerna disperzija izvora i dubina do nivoa podzemnih voda, što za posljedicu ima neravnomjernu raspodjelu voda na teritoriji Crne Gore“. On je istakao da su podzemne vode karstnih terena Crne Gore posebno podložne raznim zagađenjima, kao i uticaju klimatskih promjena, pa se velika pažnja posvećuje njihovoj zaštiti. Vlada Crne Gore, zajedno sa domaćim i međunarodnim partnerima, realizuje brojne projekte i aktivnosti u cilju održivog upravljanja vodnim resursima i

„Vlada Crne Gore realizuje brojne projekte i aktivnosti u cilju održivog upravljanja vodnim resursima i obezbjeđenja kvalitetnog vodosnabdijevanja" obezbjeđenja kvalitetnog vodosnabdijevanja, a time i odgovara na globalne izazove koji se reflektuju i u Crnoj Gori istakao je on. „Poplave koje su zadesile Crnu Goru 2010. godine, koje su imale velike materijalne posljedice, i ponavljanje poplava 2012, 2014. i 2016. vidljiva su posljedica sve većeg uticaja klimatskih promjena", kazao je potpredsjednik Simović.

11

12

Kako se ne bi ponovila takva negativna iskustva preduzet je i preduzima se čitav niz mjera i aktivnosti prije svega na izradi adekvatnih planova zaštite od poplava. Između ostalog u februaru 2017. godine, u Crnoj Gori je započeta implementacija projekta koji je podržan iz pretpristupnih fondova EU „Jačanje kapaciteta u cilju implementacije Okvirne direktive o vodama“.

U sklopu ovog projekta, tokom 2018.godine realizovan je „Program hidroloških istraživanja u cilju uspostavljanja monitoringa podzemnih voda“ istakao je potpredsjednik Simović. „Pored uspostavljanja monitoringa podzemnih voda, istražno bušenje izvedeno u okviru ove aktivnosti, od 1.200 metara, pomoglo nam je da detektujemo podzemne vode u mnogim bezvodnim područjima. Podsjetimo se pozitivnih istražnih bušotina u: Banjanima, Goliji, Čevu, Radovču, slivu Cijevne, Vučjem Studencu u Danilovgradu“.

Potpredsjednik Simović je izrazio posebno zadovoljstvo što su za nastavak projekta i novih 1.500

metara istražnog bušenja obezbijeđena sredstva u okviru novog IPA projekta. „Koliko se odgovorno pristupa svim ovim aktivnostima dovoljno govori podatak da je u prethodne dvije godine nacionalnim budžetom obezbijeđeno preko 2 miliona eura za realizaciju preko 100 projekata vodosnabdijevanja u 20 opština", istakao je on.

Potpredsjednik Simović je naglasio da je odgovoran pristup ispoljen i na planu sanacije nasipa na rijeci Bojani. Uz pomoć GIZ-a pripremljena je preliminarna procjena rizika od poplava i hidraulički model rijeke Bojane, gdje su detektovane sve rizične poplavne zone. „Ovi podaci će nam pomoći za dalju implementaciju novog regionalnog projekta u slivu rijeke Drim, koji Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja priprema sa UNDP, uz finansijsku podršku Adaptacionog fonda. Dobili smo potvrdu da je odobren, kao prvi regionalni projekat u Istočnoj Evropi", nalgasio je potpredsjednik Simović. On je istakao da je ovim projektom za Crnu Goru predviđeno 1,2 miliona dolara i da će se ta

V DE CRNE GORE sredstva iskoristiti za pripremu Glavnog projekta sanacije nasipa na Bojani i za infrastrukturne radove na izgradnji nasipa na prioritetnim dionicama.

Na višedecenijsku degradaciju rječnih tokova, uslijed nekontrolisane eksplatacije pijeska Vlada Crne Gore, istakao je potpredsjednik Simović, odgovorila sistemski: „U aprilu 2017. godine, uveli smo moratorijum na eksploataciju materijala iz rječnih tokova. U toku je priprema novih planova za održivu eksploataciju materijala. Uz podršku Svjetske banke, Ministarstvo poljoprivrede implementira projekat regulacije Grnčara i Lima u iznosu od 500.000 eura, u okviru koga su već pripremljeni Planovi održive eksploatacije materijala iz ove dvije rijeke, a do kraja godine biće završeni i glavni projekati izgradnje nasipa u cilju zaštite od poplava, nakon čega slijede infrastrukturni radovi izgradnje nasipa. Za te infrastrukturne radove planirano je da se iskoriste sredstva koja su predviđena za Crnu Goru kroz novi međunarodni

„Program Sava - Drina koridor“.

Potpredsjednik Simović je najavio još jedan važan regionalni projekat koji će se realizovati od aprila, u saradnji sa UNDP-jem i UNESCO-m. Radi se o Projektu pod nazivom DIKTAS SAP, ukupne vrijednosti 5 miliona eura, koji treba da se doprinese većoj integraciji domaćih eksperata i obučavanju mladih kadrova, kao i valorizaciji i boljem iskorišćenju podzemnih voda Dinarskog karsta.

Zamjenik stalne predstavnice UNDP u Crnoj Gori, Miodrag Dragišić je, pozdravljajući u ime UNDP učesnike skupa, istakao da on predstavlja idealnu priliku da se kroz dijalog definišu rješenja za izazove u oblasti zaštite i korišćenja voda. Posebno je naglasio da je upravljanje vodama izuzetno važno u regionalnom i prekograničnom kontekstu, te da UNDP sa Ministarstvom poljoprivrede sprovodi važne regionalne projekte.

Učešće na Konferenciji je uzeo predstavnik GIZ-a za Crnu Goru, Nenad Rakočević, koji je pozdravio učesnike istakavši da ta organizacija u posljednjih sedam godina u Crnoj „Program Sava-Drina koridor” predstavlja novu i jednu Gori sprovodi brojne projekte od najvećih regionalnih inicijativa u poslednjim godinama koji imaju za cilj zaštitu voda, u oblasti integralnog upravljanja vodnim resursima. Povoali i zaštitu od nje, prvenstvedom pokretanja ovog Projekta nedavno je u Brčkom organino u djelu Skadarskog jezera i zovan sastanak predstavnika država slivova Drine i Save šireg sliva. „Time se postižu zaBosne i Hercegovine, Srbije, Slovenije, Hrvatske i Crne Gore, jednički rezultati u cilju usposa predstavnicima Svjetske banke. Projektom je predviđeno stavljanja održivog upravljanja da od 220 miliona eura, koliko iznosi njegova ukupna vrijedovim resursima. Implementiranost, Crnoj Gori pripadne 20 miliona eura. jući dosadašnje projekte i novi Kroz „Program Sava-Drina koridor“ realizovaće se koji će se baviti zaštitom Japrojekti od značaja za održivo upravljanje vodnim resurdranskog mora od otpada, GIZ sima, vezano za zaštitu voda, obezbjeđivanje vode za sve, ostaje partner institucijama u zaštitu od poplava i bolju saradnju država u slivovima ovih Crnoj Gori u oblasti unapređerijeka. Očekivanje je da će se sa realizacijom projekata prednja sektora voda, ispunjavanju viđenih Programom otpočeti već naredne godine. zahtjeva EU i jačanju prekogranične saradnje", kazao je on.

13

14 U organizaciji Opštine Tivat i Regionalnog vodovoda 22. marta organizovana Tribina „Upravljanje vodnim resursima u kontekstu standarda direktiva EU" DR SINIŠA KUSOVAC

DR SINIŠA KUSOVAC, predsjednik opštine Tivat:

Predsjednik Opštine Tivat

„CRNA GORA JE BLAGOSLOVENA VODNIM RESURSIMA” O pština Tivat i Regionalni vodovod organizovanjem tribine na temu „Upravljanje vodnim resursima u kontekstu standarda direktiva EU“ obolježili su Svjetski dan voda.

Tribina, koja je organizovana u Tivtu, okupila je predstavnike preduzeća i insitucija zaduženih za oblast vodnih resursa, kao i dio univerzitetske javnosti.

Otvarajući tribinu, predsjednik opštine Tivat dr Siniša Kusovac je istakao da je „Crna Gora država blagoslovena vodnim resursima sa kojima raspolaže“. Zbog toga, ocijenio je on „Tivat mora da,

poštujući principe održivosti, iskoristi bogate prirodne resurse stavljajući ih u funkciju realizovanja razvojnih projekata u cilju bržeg ekonomskog razvoja opštine i cijele države“. „U skladu sa evropskim direktivama, naše gazdovanje vodnim resursima podrazumijeva održivo korišćenje prirodnih resursa, dobara i energije, uvođenje energetski efikasnijih tehnologija, zatim korišćenje obnovljivih prirodnih resursa i upotrebu proizvoda, procesa i tehnologija koji manje ugrožavaju životnu sredinu. Podrazumijeva i mjera prevencije i otklanjanja posljedica ugrožavanja

V DE CRNE GORE i štete po životnu sredinu, kontrolu aktivnosti i rada postrojenja koja mogu predstavljati rizik ili prouzrokovati opasnost po životnu sredinu i zdravlje ljudi, kao i druge mjere“, rekao je predsjednik.

Teritorija opštine Tivat ima permanentno vodosnabdjevanje, tokom cijele godine, bez restrikcija i ograničenja. Tivat raspolaže vodovodnom mrežom koja pokriva skoro cjelokupnu teritoriju Opštine (95%) i ima ažuriranu evidenciju priključaka. „Naši planovi su nastavak izgradnje kanalizacionog sistema, osavremenjavanje postojećih softverskih sistema: finansijskih, tehničkih i softvera za fakturisanje. Možemo reći da imamo razvijen menadžment informacioni sistem kao alatku u poslovanju. Permanentno se edukuju kadrovi, a očekujemo da ćemo unaprijediti vodosnabdijevanje kroz zamjenu dotrajale vodovodne mreže i izgradnju novih rezervoara za vodu“, dodao je predsjednik Kusovac.

Austrijski ekspert iz oblasti voda sa višegodišnjim iskustvom na polju vodnih resursa, i savjetnik za 27 pregovaračko poglavlje, Helmut Bloh /Bloech/, istakao je da je Crna Gora lider u procesima pregovora u pristupanju EU. Kao država bogata vodama, naročito pitkom vodom, potrebno je da preduzme sve mjere za održivo upravljanje svojim vodnim resursima, pri čemu može računati na značajnu podršku iz fondova koje je EU opredjelila za pomoć projektima za zaštitu životne sredine i upravljanje vodama. Posebno je izrazio zadovoljstvo što za ovogodišnji Dan voda izlaže upravo u Tivtu, gradu koji se snabdijeva pitkom vodom vrhunskog kvaliteta sa izvorišta „Bolje Sestre“, ali se može pohvaliti i savremenim postrojenjem za tretman otpadnih voda.

H. BLOECHE, DR S. KUSOVAC, T. JELIĆ

„Najveći izazov sa aspekta voda i zadovoljenja standarda u toj oblasti u Crnoj Gori biće pitanje tretmana otpadnih voda. Ali, ukoliko je bogata EU još 1991. godine odvojila 14 godina da obezbijedi neophodne pogone za tretman otpadnih voda na svojoj teritoriji, neki sličan rok takođe bi trebalo sada dati Crnoj Gori“, ocijenio je Bloh. Prema njegovim riječima, pošto se Crna Gora nada da će pristupiti EU do 2025. godine to znači da bi do 2035. trebalo da i posljednji pogon za tretman otpadnih voda bude pušten u funkciju. „To bi bio tretman sličan onome koji je dobila Hrvatska. Što se tiče morske vode za kupanje u Crnoj Gori, potvrđeno je da je kvalitet vode jako dobar u Bokotorskom zalivu, ali i duž čitavog primorja, tako da turisti mogu slobodno da dođu“, dodao je Bloh.

Na pitanje kako obezbijediti kontinuiranu zaštitu izvorišta „Bolje Sestre“, koje snabdijeva vodom gotovo cijelo Crnogorsko primorje, te izbjeći negativan uticaj i moguće posljedice ljudske djelatnosti u neposrednoj blizini, ali i široj zoni oko izvorišta,

15

16 UČESNICI TRIBINE „UPRAVLJANJE VODNIM RESURSIMA U KONTEKSTU STANDARDA DIREKTIVA EU“

kao što su eksploatacija pijeska na privatnom poljoprivrednom zemljištu i izvlačenje pijeska iz rijeke Morače, gospodin Bloh je naveo primjer grada Beča, koji se takođe snabdijeva vodom iz karstnog izvora i koji je problem zaštite riješio tako što je postao vlasnik čitave planine na kojoj se nalazi izvorište.

Učešće u diskusiji uzeli su mnogi akteri iz različitih institucija ukazujući na nedvosmislen uspjeh koji je Crna Gora postigla otvaranjem Poglavlja 27 Zaštita životne sredine i klimatske promjene, ali i obavezu države da, kroz pregovore i izmjenu zakonskog okvira, nađe održiva rješenja po pitanju zahtjeva i izazova sa kojima se Crna Gora suočava u zaštiti vodnih resursa.

Renomirani profesor dr Mićko Radulović ukazao je na značaj izvorišta ”Bolje Sestre” u smislu ispunjavanja vrlo visokog standarda kvaliteta vode

za piće, kao i na činjenicu da je UNESKO uvrstio ovo izvorište na Mapu 150 najznačajnijih karstnih izvora na svijetu, i time još više obavezao donosioce odluka da djeluju u pravcu očuvanja i zaštite ovog i ostalih prirodnih vodnih resursa kojima naša država raspolaže.

„Najveći izazov sa aspekta voda i zadovoljenja standarda u toj oblasti u Crnoj Gori biće pitanje tretmana otpadnih voda. ”

V DE CRNE GORE

17

18 MILADIN RADOVIĆ

„SVE ŠTO TREBA DA URADIMO JE DA NAM PLANETA OSTANE PLAVA“

savjetnik JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje"

Platon (427 -347. godina p.n.e.)

Uvažene kolege, Poštovani čitaoci, Pred vama se nalazi četvrti broj publikacije „Vode Crne Gore“. Bilo je predviđeno da publikacija izađe 22. marta 2019. godine - na Svjetski dan voda. Nažalost, zbog blokade računa „Regionalnog vodovoda Crnogorsko primorje“ od 14. avgusta 2018. do 9. maja 2019. godine, nijesmo bili u mogućnosti da obezbijedimo njen izlazak u planiranom roku. Tek kada smo uspjeli da uz izuzetne napore i uz pomoć Vlade Crne Gore i resornih ministarstava deblokiramo račun preduzeća, bili smo u mogućnosti da finansiramo štampanje ove prestižne publikacije. Redakcija vam se zbog toga izvinjava i zahvaljuje na razumijevanju i strpljenju.

Moto ovog broja publikacije je upravo navedena Platonova krilatica, izrečena davno, ali i danas tako opominjujuća. Prilikom izrade ovog broja publikacije nastojali smo uvažiti sve vaše prijedloge, sugestije i primjedbe, prije svega u izboru tema, kao i načinu njihove obrade.

Sačuvati našu planetu da ostane „plava“ je izuzetno odgovoran i složen zadatak, koji zahtijeva učešće svih nadležnih institucija, kako na globalnoj, tako i na lokalnoj sceni, kao i svakog od nas pojedinačno. Naša publikacija, nudeći razmjenu

iskustava i informišući o aktivnostima raznih subjekata, želi da da svoj doprinos tim nastojanjima. Upravo zbog toga smo dobar dio publikacije posvetili obilježavanju Svjetskog dana voda želeći da još jednom pošaljemo poruku o važnosti očuvanja vode kao osnova naše egzistencije, a samim tim i naše planete. Obilježavanje Svjetskog dana voda utemeljenog Rezolucijom UN 1992. godine je bila prilika da se iznova podsjetimo na važnost zaštite voda i na nedostatak vode za piće u mnogim krajevima svijeta. Upozoravajuća je činjenica da danas oko 1,8 milijardi ljudi koristi higijenski neispravnu vodu, da 748 miliona ljudi u svijetu nema pristup pitkoj vodi, a da 2,5 milijarde ljudi nema osnovne uslove za život. Čak 80% svih oboljenja Trećeg svijeta je prouzrokovano zagađenom vodom.

Država Crna Gora, uvažavajući značaj i potrebu očuvanja voda, ovim pitanjima prilazi krajnje odgovorno i sistemski. Na neke od tih aktivnosti, odnosno na realizovane i započete projekte za obezbjeđivanje dovoljnih količina vode, zaštitu voda i zaštitu od voda, podsjetio je potpredsjednik Vlade i ministar poljoprivrede i ruralnog razvoja, mr Milutin Simović, na Konferenciji posvijećenoj Svjetskom danu voda, koju je organizovalo Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja u sa-

V DE CRNE GORE

19

20 radnji sa Programom za razvoj Ujedinjenih nacija (UNDP), Njemačkim društvom za međunarodnu saradnju (GIZ) i Globalnim partnerstvom za vode (GWP).

Obilježavanju Svjetskog dana voda pridružila se Privredna komora Crne Gore, odlukom predsjednika Privredne komore da se, povodom Svjetskog dana voda, sjednica Upravnog odbora Privredne komore Crne Gore održi upravo na vodoizvorištu „Bolje Sestre“, koje su 2017. godine, u okviru svjetskog programa hidrogeološkog mapiranja i procjene (WHYMAP), eminentni međunarodni eksperti iz oblasti karsta uvrstili na Mapu 150 najznačajnijih karstnih izvora na svijetu (WOKAM). Svoj doprinos obilježavanju Dana voda dala je i opština Tivat, koja je zajedno sa Regionalnim vodovodom upriličila tribinu na temu „Upravljanje vodnim resursima u kontekstu standarda direktiva EU“.

Regionalni vodovod je u periodu između izlaska dva broja publikacije realizovao čitav niz aktivnosti koje doprinose, odnosno treba da doprinesu, kako boljem vodosnabdijevanju, tako i očuvanju voda. Na vodoizvorištu „Bolje Sestre“ Regionalni vodovod je 28. januara 2019. godine, u saradnji sa Ministarstvom održivog razvoja i turizma i Univerzitetom Donja Gorica, organizovao Okrugli sto na temu „Zaštita izvorišta od izazova 21. vijeka“. Skup je okupio međunarodnu i domaću ekspertsku javnost iz oblasti zaštite vodnih resursa, s ciljem da se na sveobuhvatan način aktuelizuje i podstakne pitanje zaštite vodnih izvorišta od velikih izazova, kako globalnih, poput klimatskih promjena, tako i onih lokalnih, koji u znatnoj mjeri utiču na kvalitet i sigurnost vodosnabdijevanja. Razmatranje i iznalaženje adekvatnih rješenja za izazove koje nosi 21. vijek, a zbog kojih se voda smatra resursom budućnosti, su od presudne važnosti. Na ovo upućuje i nedavno otvoreno poglavlje 27. u pregovorima za pristupanje Evropskoj Uniji. Po prvi put u Crnoj Gori je javno

istaknut stav da se u Crnoj Gori i drugim državama Zapadnog Balkana ljudsko pravo na vodu zaštiti ustavom.

U proteklom periodu menandžment Regionalnog vodovoda je, u saradnji sa Evropskom bankom za obnovu i razvoj (EBRD) i opštinama Bar, Ulcinj, Kotor, Tivat i Herceg Novi intenzivno radio na aktivnostima vezanim za realizaciju projekta proširenja sistema za regionalno vodosnabdijevanje Crnogorskog primorja. Projekat se sastoji od tri komponente: spajanje opštine Herceg Novi na regionalni vodovodni sistem, izgradnja paralelnog cjevovoda na relaciji Budva-Tivat, te izgradnja vodovodne i kanalizacione mreže za naselja Dobra Voda i Veliki Pijesak na području opštine Bar. Upriličena su dva sastanka sa predstavnicima EBRD na najvišem nivou, a u cilju planiranja daljih aktivnosti u pravcu obezbjeđenja finansijske podrške za razvojne projekte Regionalnog vodovoda, jedan u Baru, kome je prisustvovala Lir O’Grady i drugi u Budvi, kojem je prisustvovao Prvi potpredsjednik EBRD, gospodin Jurgen Rigterink.

Regionalni vodovod je u prijestonici Cetinje po šesti put obilježio svoj Dan - 29. septembar i ujedno proslavio 43 godine svog postojanja. To je je bila prilika da se putem dvadesetominutnog filma prisutni podsjete na brojne probleme sa kojima su se susretali građani Crnogorskog primorja zbog nestašice vode, ali i na sve vizionare i pregaoce koji su osmislili i realizovali „Projekat koji je promijenio Crnu Goru“, uz prestižni koncert briljantnog soprana iz Velike Britanije Charlote De Rothschild, uz pratnju gitarskog dua Darka Nikčevića i Srđana Bulatovića.

Nakon Prve benčmarking radionice za Dunavski region (koji obuhvata 19 zemalja Dunavskog sliva, uključujući i Crnu Goru), koja je održana u martu 2018. godine na Žabljaku i u Tivtu, u Crnoj Gori, u Subotici (Srbija) je u periodu od 27. febru-

V DE CRNE GORE ara do 1. marta 2019. godine održana Konferencija na temu „Vizija održivog upravljanja vodnim resursima u 21. vijeku“, a uporedo sa Konferencijom i Druga benčmarking radionica za Dunavski region „Udruživanje snaga ka boljim uslugama“.

Zahvaljujući punom razumijevanju i bezuslovnoj podršci poslovnih partnera Regionalni vodovod je uspio da, u najtežem periodu u istoriji svog postojanja, uprkos neprimjereno teškim uslovima rada zbog navedene blokade računa, odbrani veoma osjetljive državne interese koji se ogledaju u potrebi obezbjeđivanja kontinuirane isporuke vode Crnogorskom primorju, kao preduslovu razvoja turizma na Crnogorskom primorju, odnosno državi kao cjelini. Menadžment Regionalniog vodovoda je, u znak zahvalnosti poslovnim partnerima na podršci i razumijevanju, početkom jula mjeseca organizovao poslovni skup na vodoizvorištu „Bolje Sestre“, na kojem su poslovnim partnerima uručene zahvalnice.

Pored svih ovih i drugih tema koje su našle mjesto u publikaciji, poseban segment smo posvetili traganju za odgovorima šta su to globalne agre-

gacije, kao i na prenošenju iskustava iz ove oblasti iz Mađarske.

Na našu zajedničku žalost nedavno nas je napustio član našeg Uređivačkog kolegijuma, uvaženi prof. dr MIĆKO RADULOVIĆ, redovni profesor Građevinskog fakulteta Univerziteta Crne Gore u penziji i redovni član AINCG, koji je preminuo 18. aprila 2019. godine u 71. godini. Uz najdublji pijetet pokušaćemo da mu se, objavljivanjem posebnog broja publikacije, odužimo za sve ono što je učinio za nauku i struku, kao i za Regionalni vodovod u čije temelje je ugradio dio sebe i da se ujedno svi zajedno prisjetimo njegovih plemenitih ljudskih osobina kojima je plijenio.

Uvažene kolege, poštovani čitaoci, svojim prijedlozima, primjedbama, sugestijama i tekstovima budite, na naše zajedničko zadovoljstvo, dio uređivačkog tima, odnosno kreator publikacije i njenih sadržaja.

Počeli smo ovaj tekst sa Platonom, završimo ga sa Bendžaminom Frenklinom: „Kad izvor presuši, tek onda znamo vrijednost vode“.

21

22

VLASTIMIR GOLUBOVIĆ, predsjednik Upravnog odbora Privredne komore Crne Gore:

„REGIONALNI VODOVODNI SISTEM JE NAJVEĆI REALIZOVANI INFRASTRUKTURNI PROJEKAT U CRNOJ GORI OD OBNOVE NEZAVISNOSTI 2006. GODINE"

O

državanjem 14. sjednice Upravnog odbora, 21.marta 2019. godine, na izvorištu „Bolje Sestre“ Privredna komora Crne Gore se uključila u obilježavanje Svjetskog dana voda.

Otvarajući sjednicu predsjednik Upravnog odbora i predsjednik Privredne komore Vlastimir Golubović je čestitao Svjetski dan voda ukazavši na važ-

nost vode i njeno očuvanje od svih izazova koje savremeno doba donosi i u kratkim crtama predstavio Regionalni vodovod Crnogorsko primorje, posebno naglasivši njegov značaj za rješavanje problema vodosnabdijevanja crnogorskog primorja i intezivan razvoj turizma. Tom prilikom je istakao: „Regionalni vodovodni sistem je najveći

V DE CRNE GORE realizovani infrastrukturni projekat u Crnoj Gori od obnove nezavisnosti i druga po vrijednosti investicija od oko 107 miliona eura. To je kompleksan tehničko tehnološki sistem, koji obuhvata: Vodozahvat „Bolje Sestre“, četiri pumpne, pet trafo i dvije hlorne stanice, 25.000 m³ rezervoarskog prostora u 15 objekata, 135 km cjevovoda, 90 km optičkog kabla, 20 distributivnih odvojaka, hidro-

„Vodozahvat Bolje Sestre je najveći na Mediteranu izgrađen tokom posljednjih 25 godina.

Voda sa ovog izvorišta je visokog kvaliteta i pripada klasi A1.“

Goran Jevrić, direktor Regionalnog vodovoda uručuje mapu Regionalnog vodovodnog sistema predsjedniku Upravnog odbora i predsjedniku Privredne komore Crne Gore Vlastimiru Goluboviću

23

24 SA SJEDNICE UPRAVNOG ODBORA PRIVREDNE KOMORE CRNE GORE

tehnički tunel „Sozina“ dužine 4,2 km i preko 400 manjih objekata. Vodozahvat „Bolje Sestre" je najveći na Mediteranu izgrađen tokom posljednjih 25 godina. Voda sa ovog izvorišta je visokog kvaliteta i pripada klasi A1.“ U radu sjednice pored članova Upravnog odbora su učestvovali predsjednik Skupštine ove asocijacije Vojo Banović, potpredsjednici Ljiljana Filipović, Ivan Saveljić i Danilo Gvozdenović, te generalni sekretar Pavle D. Radovanović.

Na sjednici Upravnog odbora Privredne komore Crne Gore su: Utvrđeni predlozi Izvještaja o radu ove asocijacije za 2018. godinu i Finansijskog izvještaja.

Donijete odluke o izmjenama i dopunama Pravilnika o organizaciji i sistematizaciji Stručne

službe Privredne komore Crne Gore, osnivanju odbora udruženja i raspisivanju izbora za njihove članove.

Izmijenjene odluke o izboru predsjednika, zamjenika predsjednika i sudija Suda časti, te o listi arbitara Arbitražnog suda pri Privrednoj komori Crne Gore.

U predlogu Izvještaja o radu se navodi da je Privredna komora Crne Gore i u 2018. godini, obilježavajući devet decenija uspješnog rada, objedinjavala interese cjelokupne poslovne zajednice, pružila snažan doprinos unaprijeđenju ambijenta za biznis, podizanju konkurentnosti domaćih preduzeća, rastu ekonomije i napretku zemlje ka Evropskoj uniji.

U desetu deceniju postojanja najstarija crnogor-

V DE CRNE GORE ska poslovna asocijacija ušla je sa novom energijom. U januaru je na dužnost predsjednika stupio ugledni privrednik Vlastimir Golubović, a počela je i primjena novog Zakona o Komori.

Organi Komore su razmatrali teme od značaja za privredu doprinoseći kreiranju uslova za povoljnije poslovno okruženje. Sa 47 sjednica odbora udruženja potekli su predlozi donosiocima odluka koji se odnose na, između ostalog, optimizaciju korišćenja i razvoja sistema električne energije, formiranje klastera proizvođača metalnih konstrukcija u građevinarstvu, unaprjeđenje novih kvalifikacija potrebnih tržištu rada iz sektora metalurgije, definisanje novog koncepta upravljanja šumama, investicije u poljoprivredu, aktivnosti Centra za edukaciju u drumskom saobraćaju, sistem dualnog obrazovanja, pripremu turističke sezone, trži-

šte elektronskih komunikacija i druge teme. Raspravljalo se i o razvoju ženskog preduzetništva, projektima energetske efikasnosti, poslovanju u sektoru farmacije, zdravstvenom turizmu i standardima kvaliteta.

Centralna svečanost proslave 90 godina Privredne komore održana je u prisustvu uglednih zvanica – čelnika Države, Skupštine i Vlade, predstavnika EUROCHAMBRES-a, privrednih komora Regiona, brojnih kompanija, lokalnih uprava, diplomatskog kora, akademske zajednice. Uručene su jubilarne nagrade predsjedniku Crne Gore Filipu Vujanoviću, predsjedniku EUROCHAMBRES-a Kristofu Lajtlu, bivšem predsjedniku Privredne komore Crne Gore Velimiru Mijuškoviću, te posthumno Miću Stijoviću, osnivaču i prvom predsjedniku Trgovinsko-zanatske komore.

25

26 PREZENTACIJA ISTORIJATA I OBJEKATA U SKLOPU REGIONALNOG SISTEMA ZA VODOSNABDIJEVANJE

Godišnju Nagradu Privredne komore dobili su najuspješniji privrednici u 2017. godini Tehno max, Cerovo, Mesopromet i dr Zoran Vukčević.

Konferencija o ekonomiji Montenegro 2018, najznačajniji ekonomski skup u Regionu, imao je više od 850 učesnika, među kojima su donosioci odluka, predstavnici poslovne i akademske zajednice Zapadnog Balkana, kao i međunarodnih institucija. Temom „Balkan i Evropska unija - petogodišnji ciklus Berlinskog procesa“ pružen je doprinos snaženju regionalne saradnje i daljem procesu EU integracija ovog područja. Konferenciju su otvorili Vlastimir Golubović, predsjednik Privredne komore, Sebastian Kurz, kancelar Republike Austrije -

države koja je predsjedavala Savjetom Evropske unije i predsjednik Crne Gore Milo Đukanović.

Rezultati Berlinskog procesa, vizija budućnosti Balkana i napredak u reformama koje će Region integrisati u Evropsku uniju bili su predmet šest panela. Govorili su predstavnici Vlada zemalja regiona, među kojima crnogorski premijer Duško Marković i kosovski Ramuš Haradinaj, zatim Evropske komisije, asocijacija privrednih komora Evrope i Balkana, međunarodnih finansijskih organizacija i investitora, pregovarači u integracionom procesu, te kompanija koje ostvaruju izuzetne poslovne rezultate.

Organizovane su i konferencije: „Trgovinskim olakšicama u CEFTA regionu ka zajedničkom EU

V DE CRNE GORE OBILAZAK POSTROJENJA BOLJE SESTRE

tržištu“, „Pametna specijalizacija: inovacije, preduzetništvo i konkurentnost“, „Savremeni drumski prevoz i poslovna logistika“, „Snaga crnogorske privrede“ i „Mogućnosti zapošljavanje Roma u poljopriredi i turizmu“.

Na tradicionalnom godišnjem sastanku privrednika sa predsjednikom Vlade Duškom Markovićem i ministrima 26. decembra, prezentovana je analiza „Crnogorska privreda u 2018. godini“ koju je pripremila Privredna komora Crne Gore. Privrednici su tada ukazali na najčešća ograničenja u poslovanju: sivu ekonomiju, nelojalnu konkurenciju, visoke i brojne takse na državnom i lokalnom nivou, skupe kredite poslovnih banaka, te nedostatak kvalitetnog kadra. Premijer Marković pozvao je

NA VODOIZVORIŠTU BOLJE SESTRE

27

28 privrednike da sa Vladom rade na suzbijanju sive ekonomije, posebno na tržištu rada, te dodao da u fokusu politika moraju biti zaposleni.

U cilju daljeg unaprijeđenja komunikacije sa privredom, razmjene informacija o poslovanju, barijerama, te informisanja o uslugama Komore i podršci koju može pružiti, Komora je u 2018. godini obišla oko 1.400 privrednih subjekata i sprovela anketno istraživanje o poslovanju kod njih 1162.

Tokom 2018. godine u Komori je analizirano oko 50 propisa sa aspekta njihovog uticaja na poslovanje privrede. Inicirano je donošenje novih ili izmjene i dopune važećih zakona i podzakonskih akata u cilju otklanjanja ograničenja i jačanja konkurentnosti domaće privrede. U fokusu su, između ostalog, bili zakoni o radu, privrednim društvima, javnim nabavkama, stečaju, strancima, fiskalizaciji u prometu proizvoda i usluga, javno-privatnom partnerstvu, planiranju prostora, kao i brojna podzakonska akta.

Privredna komora je u saradnji sa resornim ministarstvima i Investiciono-razvojnim fondom realizovala četiri veoma uspješna sajamska nastupa naših proizvođača u Budvi, Novom Sadu, Celju, Prištini i Tirani, koji su se uspješno predstavili i dobili brojna priznanja za kvalitet proizvoda. U okviru Međunarodnog i regionalnog sajma privrede i turizma u Subotici, predsjedniku Privredne komore Crne Gore Vlastimiru Goluboviću dodijeljena je nagrada „Kapetan Miša Anastasijević“ za unaprijeđenje prekogranične saradnje.

Unaprijeđenje i razvoj ekonomske saradnje crnogorske privrede sa inostranstvom, privlačenje stranih investitora i jačanje konkurentnosti crnogorskih preduzeća na ino-tržištima bio je jedan od ciljeva rada Privredne komore u 2018. godini.

Ova asocijacija je bila veoma aktivna u radu međunarodnih i regionalnih komorskih asocijacija – EUROCHAMBRES-a, Foruma Jadransko-jonske

regije, Asocijacije balkanskih komora, Komorskog investicionog foruma. Poslovni forumi su organizovani sa privrednicima Slovenije, Mađarske, Turske, Vojvodine, Francuske, Kosova, Albanije, Bosne i Hercegovine, dunavskih, nordijskih i arapskih zemalja.

Generalni sekretar Privredne komore rukovodi Poglavljem 3 - Pravo osnivanja preduzeća i sloboda pružanja usluga, dok u ostalim poglavljima privrednici i zaposleni u Stručnoj službi Komore aktivno participiraju u ovom procesu.

Prepoznajući mogućnosti koje nudi članstvo u NATO za ekonomiju i privredna društva, Komora je realizovala niz edukativnih i informativnih aktivnosti, koje su se, između ostalog, odnosile i na pravovremeno informisanje članica o pozivima za NATO nabavke. Komora je organizovala 56 edukativnih aktivnosti koje je pohađalo 3.282 polaznika, a aktivno učestvuje u promociji i realizaciji dualnog sistema obrazovanja, te stipendira učenike deficitarnih zanimanja. Učestvuje u realizaciji više od 20 projekata, među kojima se posebno ističu Dobro iz Crne Gore, Kupujmo domaće, Domaći ukusi, Excellent SME, HISTEK, SMART ADRION, Razvoj niskokarbonskog turizma u Crnoj Gori i drugi.

Na osnovu javnih ovlašćenja Komora je u 2018. izdala 1.579 dokumenata. Centar za edukaciju pri Komori je organizovao 14 obuka za menadžere i 37 obuka za vozače, na kojima je obučeno 419 menadžera i 2.117 vozača. Centar je takođe organizovao 23 ispita za menadžere i 32 ispita za vozače, na kojima je sertifikat steklo 346 menadžera i 1.512 vozača.

Predsjednik Vlastimir Golubović u osvrtu na Izvještaj je naglasio da je sa novim Zakonom o Komori ova asocijacija postala institucionalni partner donosiocima odluka na državnom i lokalnom nivou,

V DE CRNE GORE kao i da je intenzivnim aktivnostima tokom 2018. urađeno mnogo na poboljšanju regulatornog okvira čime je pružen doprinos unaprijeđenju poslovnog ambijenta.

Na sjednici Upravni odbor Privredne komore Crne Gore je informisan o laureatima Nagrade Privredne komore Crne Gore za 2018. godinu. Odbor za dodjelu Nagrade odlučio je da dobitnici budu: za uspješno poslovanje - Elektroprivreda Crne Gore i Gradir Montenegro, društvenu odgovornost – Glosarij, inovativnost - Crnogorska komercijalna banka, te unapređenje menadžmenta - Ivan Karadžić, izvršni direktor Mercator-CG. Upravni odbor je donio odluku da se sredstva za dnevnice njegovih članova, u ukupnom iznosu od 2.000 eura, doniraju u humanitarne svrhe – Prvom udruženju roditelja djece i omladine sa teškoćama u razvoju iz Podgorice i Udruženju roditelja djece i omladine sa smetnjama u razvoju „Puževa kućica“ iz Budve.

Nakon održane sjednice Upravnog odbora Privredne komore Crne Gore prikazan je film „Kako je nastao Projekat koji je promijenio Crnu Goru“.

Direktor Regionalnog vodovoda Goran Jevrić nakon prikazanog filma iskazao zahvalnost Upravnom odboru i Privrednoj komori Crne Gore na plodnoj saradnji i opredjeljenju da u susret 22. martu - Svjetskom danu voda održe sjednicu na vodoizvorištu „Bolje Sestre“ koje je uvršteno na listu UNESCO kao jedno od 150 najnačajnijih vodoizvorišta u svijetu. Postignuti rezultati u radu Privredne komore u 2018. godini istakao je Jevrić, pokazuju da Privredna komora ima „snažne stručne kapacitete i rukovodstvo sa vizijom“, te da doprinosi prosperitetu biznis zajednice i države u cjelini. On je posebno istakao značajnu ulogu Komore u unaprijeđenju obrazovnog sistema, razvoju saradnje sa NATO i promovisanju arbitraže kao vansudskog, efikasnog rješavanja privrednih sporova, čemu Regionalni vodovod daje punu podršku. Naglasio je riješenost Regionalnog vodovoda da formira fabriku vode, te da vidi NATO snage kao potencijalne klijente. „Privredna komora ima sigurnu budućnost, a Crna Gora elitnu biznis zajednicu zahvaljujući čijem doprinosu nećemo nespremni dočekati ulazak u Evropsku uniju” – zaključio je Jevrić.

Ovom prilikom direktor Regionalnog vodovoda Goran Jevrić je predsjedniku Upravnog odbora i predsjedniku Privredne komore Crne Gore Vlastimiru Goluboviću uručio Mapu Regionalnog vodovodnog sistema.

Za prisutne na sjednici Upravnog obora Privredne komore Crne Gore organizovan je obilazak vodoizvorišta „Bolje Sestre“

29

30 MR SCI SLAVKO HRVAČEVIĆ, DIPL.ING.

član Inženjerske komore Crne Gore

EU - ZAŠTITA OKOLINE, HIDROMORFOLOŠKE PROMJENE I UPRAVLJANJE VODAMA REZIME Okvirna direktiva o vodama predstavlja krajnji rezultat višegodišnjih pregovora i diskusija vodjenih izmedju velikog broja strucnjaka i političara i predstavlja detaljan propis sa jasnim ciljevima kvaliteta za sve vode na evropskom prostoru. Okvirna direktiva obuhvata kopnene, tranzitne i priobalne vode.

Karakterizacija površinskih vodnih tijela podrazumijeva određivanje hidrografskih, geoloških, hidrogeoloških uslova terena. Veoma je bitno napomenuti da se posebno razmatraju pritisci na hemijski kvalitet, kao i pritisci na kvantitet.

Hidromorfologija je novi termin koji je nastao u okviru primjene Okvirne direktive o vodama EU, koji znači “fizičke karakteristike – oblik, granica i sadržaj vodnog tijela”. Hidromorfološki parametri kvaliteta (hidrološki režim, kontinuitet rečnog toka i morfološki uslovi) koriste se za ocjenu ekološkog statusa/potencijala površinskih voda.

Uvđenje hidromorfološkog kvaliteta kao mjere stanja voda zahtijeva nov način mišljenja, koji mora biti kompromis između "inženjerskog" i "ekološkog" pristupa upravljanju vodama.

1.UVOD Primjena Okvirne direktive o vodama Evropske Unije (2000) važan je zadatak i cilj svih zemalja članica, ali i onih koji to žele da postanu. Usklađivanje vodnih zakonodavstava sa Direktivom trebalo bi da doprinese smanjenju pritiska na vodne resurse, njihovoj racionalnoj eksploataciji, poboljšanju kvaliteta i boljoj zaštiti od zagađivanja. Time bi se stvarali i povoljniji preduslovi za ukupni održivi razvoj na cjelokupnom evropskom prostoru.

Integrativni procesi u zapadnoj Evropi tokom sedamdesetih i osamdesetih godina XX vijeka logično su uključivali proces integrisanja ili naj-

V DE CRNE GORE manje ujednačavanja zakonodavstava pojedinih zemalja. Sudbina ranijih evropskih propisa, čiji je glavni cilj bio bolja zaštita voda i posebno pijaćih voda nije bila naročito uspješna. Cilj Direktive 80/68/EEC bio je prevencija izliva toksičnih supstanci u podzemne vode. Ustanovljene su dvije liste: potpuno zabranjene i one čiji je direktni dotok u podzemlje striktno limitiran. Ipak, kvalitet većine evropskih voda nastavio je da se pogoršava uglavnom usled intenzivne poljoprivredne aktivnosti (posebno praćene povećanim sadržajem nitrata u vodama).

Okvirna direktiva za vode (WFD) Evropske Unije usvojena je oktobra 2000 godine (2000/60) i predstavlja i danas ključni dokument kojim su bliže određeni principi vodnog mendžmenta i monitoring, koji ima direktan uticaj ne samo na zemlje članice Unije već i na cio evropski prostor.

Osnovni koncept EU u oblasti životne sredine usmjeren je prije svega na očuvanje, zaštitu i poboljšanje kvaliteta okoline u smislu razumne i racionalne upotrebe prirodnih resursa koja treba da se bazira na predostrožnosti i preventivnim akcijama kako bi se potencijalna šteta otklonila, a zagađivač primjerno sankcionisao. Voda se u Direktivi definiše kao nasleđe Zemlje koje treba štititi i podvlači se njen nekomercijalni karakter.

Potreba za vodom dobrog kvaliteta za različite namjene bila je sve izraženija zbog neprestanog ekonomskog razvoja Unije, ali je uporedo rasla i svijest o značaju vode i potrebi njene zaštite od zagadjivanja.

Direktiva propisuje da zaštita životne sredine za rečne slivove međunarodnog karaktera, a posebno zaštitne mjere, treba da budu koordinirane na cijelom području rječnog sliva. Za slivove koji se nalaze izvan granica EU, zemlje članice se obavezuju da će osigurati odgovarajuću saradnju sa zemljama nečlanicama. Preduslov zaštite životne sredine je i veća integracija kvalitativnih i

kvantitativnih karakteristika podzemnih i površinskih voda u sklopu prirodnih uslova hidrološkog ciklusa. Uspostavljena je definicija za „status vode“ u odnosu na njen kvalitet i kvantitet. Princip je da se očekuje poboljšanje statusa površinskih i podzemnih voda ili najmanje, sprečavanje njihovog pogoršanja u budućem vremenu.

WFD propisuje i obavezu država da izvrše analizu karakteristika svih vodnih područja, utvrde antropogeni uticaj i pritiske na kvantitet (nivo eksploatacije) i kvalitet vode i izvrše ekonomsku analizu uslova korišćenja. Države su se obavezale da uspostave registar svih područja koja treba da budu posebno zaštićena. Šta je zapravo “dobar” status voda? Kod podzemnih voda ustanovljeno je praćenje hemijskog i kvantitativnog statusa (kod površinskih voda postoji ekološki status umjesto hemijskog). Početni korak je tzv. karakterizacija vodnih tijela, prvo površinskih kojima se pridodaju pripadajuća podzemna vodna tijela, a moguće je i njihovo povezivanje u grupe podzemnih vodnih tijela.

Karakterizacija podrazumijeva određivanje - opis i kvantifikaciju geoloških, hidrogeoloških uslova terena, posebno geometrije vodnog tijela, karaktera povlate i podine, brzine vodozamjene, zavisnosti eko sistema na površini terena od infiltriranih ili isteklih podzemnih voda. Posebno se razmatraju pritisci na hemijski kvalitet – rasuti i koncentrisani izvori zagađivanja, kao i pritisci na kvantitet – obim eksploatacije i vještačko prihranjivanje (ako postoji).

Kod određivanja hemijskog statusa problem je što maksimalne dozvoljene koncentracije nijesu definisane i o tome se u EU već dugo «lome koplja» (Almássy & Buzás, 1999). Radi dostizanja ciljeva. zahtijeva se da, ukoliko nije moguća popravka i dostizanje «dobrog« statusa, hemijski status mora ostati najmanje onakav kakav je zatečen u vrijeme donošenja propisa, odnosno po-

31

32 četka rada na njihovoj primjeni. Države treba da odrede i ona podzemna vodna tijela kod kojih je potrebno postaviti niže ciljeve jer je uspostavljanje «dobrog» statusa često nemoguće bez ogromnih finansijskih ulaganja.

Vodno tijelo mora biti jedinstvena pod jedinica riječnog sliva na koju se odnose ekološki ciljevi Direktive. Stoga je glavna svrha identifikacije vodnih tijela da se omogući tačno opisivanje stanja i njegovo upoređivanje sa ekološkim ciljevima (CIS vodič 2).

Zaštita životne sredine propisana Direktivom predviđa postizanje „dobrog“ statusa površinskih i podzemnih voda i spriječavanje njihovog pogoršanja u budućem vremenu. Dostizanje ovakvog statusa voda smatra se osnovnom pretpostavkom snabdijevanja stanovništva pitkom vodom.

Ukoliko su vodna tijela određena tako da nije moguć tačan opis stanja ekosistema, države članice neće moći pravilno primjeniti ciljeve Direktive.

Međutim potrebno je izbjegavati beskrajne podjele vodnih tijela kako bi se smanjilo opterećenje administracije, a ako ne doprinose pravilnom sprovođenju Direktive. Objedinjavanje vodnih tijela u određenim slučajevima može biti veoma korisno u administrativnom pogledu i posebno je važno za manja vodna tijela.

Zahtjev Direktive se odnosi na podjelu samo onih površinskih i podzemnih voda koje su potrebne za što jasniju i efikasniju primjenu njenih ciljeva, dok bi trebalo izbjegavati podjele površinskih i podzemnih voda na manja vodna tijela ukoliko ne doprinose toj svrsi.

2.OSNOVNI POJMOVI Vodno tijelo površinskih voda znači izolovan i posebno posmatran, određen element površinske vode kao što je jezero, akumulacija, potok, rijeka ili kanal, dio potoka, rijeke ili kanala, miješovita voda ili pojas priobalne morske vode.

Hidromorfologija je novi termin koji je nastao u okviru primjene Okvirne direktive o vodama EU, koji znači“fizičke karakteristike – oblik, granica i sadržaj vodnog tijela”. Hidromorfološki parametri kvaliteta (hidrološki režim, kontinuitet rečnog toka i morfološki uslovi) koriste se za ocjenu ekološkog statusa/potencijala površinskih voda.

Hidromorfološke promjene (promjena režima vode i nanosa, hidroloških i hidrauličkih karakteristika vodotoka, gubitak plavnih područja i slično) su rezultat antropogenih aktivnosti odnosno izgradnje hidrotehničkih objekata (brane, ustave, nasipi, regulacioni objekti itd.) za potrebe razlićitih vidova korišćenja i/ili zaštite od štetnog dejstva vode.

3.POVRŠINSKA VODNA TIJELA I NJIHOVA DELINEACIJA Prema istom uputstvu svako vodno tijelo treba biti jasno određeno na temelju svoje jasne određenosti u skladu sa svrhama, ciljevima i odredbama Direktive.

Tijelo površinske vode ne smije biti podijeljeno između različitih kategorija površinskih voda, mora pripadati samo jednoj kategoriji prema Aneksu II 1.1. (i) Direktive u kom se navodi da : “Vodna tijela površinskih voda u vodnom podrucju biće svrstana u jednu od sledećih kategorija površinskih voda – rijeke, jezera, miješovite vode ili priobalne vode – ili kao vještacka ili značajno preoblikovana vodna tijela površinskih voda.”.

Tijelo površinske vode ne smije prelaziti granice između različitih tipova tijela površinskih voda.

V DE CRNE GORE Mora pripadati jednom tipu jer je jedina svrha označavanja tijela površinskih voda njihovo razlikovanje po tipovima ( CIS 3.2.3). Hidromorfološke karakteristike mogu značajno uticati na ekosisteme površinskih voda i njihovu osjetljivost na ljudske aktivnosti. Te karakteristike mogu označavati i razliku među jasno određenim elementima površinske vode. Primjer bi bio ušće jedne rijeke u drugu koje predstavlja jasnu hidromorfološku granicu vodnog tijela.

Direktiva ne isključuje mogućnost da se drugi elementi npr. dijela jezera ili dijela mješovite vode, smatraju vodnim tijelima. U slučaju da jedan dio jezera pripada tipu različitom od ostatka jezera, jezero mora biti podjeljeno na više od jednog tijela površinske vode.

Navedeni kriterijumi predstavljaju osnov za inicijalizaciju vodnih tijela riječnih slivova. Međutim ukoliko navedeni kriterijumi ne daju dobar rezultat u razgraničenju vodnih tijela, onda je potrebno koristiti i druge kriterijume.

Proces identifikacije i delineacije površinskih vodnih tijela može biti primjenjen samo za rijeke ili pritoke sa površinom sliva preko 10 km2 i jezera (rezervoari) sa površinom preko 0,5 km2.

Manji vodni objekti nisu subjekti za delineaciju kao posebnih vodnih tijela.

Površinska vodna tijela identifikovana unutar riječnih slivova pripadaju jednoj od dvije površinske vodne kategorije : rijeke ili jezera. Za svaku kategoriju površinskog vodnog tijela, relevantno površinsko vodno tijelo unutar riječnog sliva je diferencirano prema određenoom tipu. Ovi tipovi su definisani prema Aneksu II 1.1. (ii) za svaku kategoriju površinske vode, relevantna vodna tijela površinske vode u vodnom području biće razvrstana prema tipu.

Tipovi su određeni ili po "sistemu A" ili po "sistemu B" utvrđenim u dijelu 1.2. Dakle na samom početku definisanja vodnih tijela neophodno je

TABELA 1. LISTA IZDVOJENIH POVRŠINSKIH VODNIH TIJELA U CRNOG GORI (PREMA SAVA RBMP 2013)

33

34 opredijeliti se na osnovu kojeg će se sistema definisati vodna tijela u vodnom području. Uzmimo da vodna tijela karakterišemo prema sistemu A. Ako se primjenjuje sistem A, sva će tijela površinske vode u vodnom području prvo će biti razvrstana prema ekoregionima saglasno geografskim područjima navedenim u dijelu 1.2. i prikazanim na odgovarajućoj karti u Aneksu XI. Vodna tijela u svakom ekoregionu biće zatim razvrstana po tipovima vodnih tijela površinskih voda prema navedenim u tabelama za sistem A (Aneks II 1.1.

Prema ovom Planu upravljanja u Crnoj Gori je iz-

dvojeno 9 vodnih tijela. Veoma je bitno napomenuti da je izdvajanje površinskih vodnih tijela za Plan upravljanja rijekom Savom rađen na osnovu podataka koje su pružile zemlje sliva rijeke Save.

Detaljna analiza ovih će biti neophodna radi preispitivanja tačnosti ovih rezultata.

4. PRIMJERI HIDROMORFOLOŠKIH PROMJENA Najznačajniji hidromorfološke promjene na vodnim tijelima površinskih voda nastaju kao posledica korišćenja vode za potrebe hidroenergetike,

SLIKA 1: PROMJENE NA VODNIM TIJELIMA IZAZVANE IZGRADNJOM BRANA

V DE CRNE GORE plovidbe, vodosnabdijevanja, poljoprivrede, urbanizacije i dr, kao i izgradnjom sistema zaštite od poplava.

Hidroenergetsko korišćenje vodotoka podrazumijeva izgradnju brana i akumulisanje vode. Ovi objekti dovode do značajnih hidromorfoloških promjena na vodnom tijelu koje kao posledicu imaju nepovoljne uticaje na ekosisteme i njihova staništa kao što su prekid kontinuiteta vode, nanosa i kretanja riba, promjena morfologije vodotoka, sastava rečnog dna, izmjena karakteristika priobalja. Naravno, iste ili slične uticaje imaju i drugi objekti koji pregrađuju vodotoke (brane,

ustave, pragovi, pregrade), koji se izvode radi obezbeđenja zaštite od voda (zaštita od poplava i kontrola fluvijalne erozije), vodosnabdijevanja, uslova plovidbe.

Izgradnja linijskih objekta za zaštitu od voda takođe predstavlja značajan pritisak na vodno tijelo. U slučaju regulacionih radova na vodotocima javljaju se određene promjene hidrološkog režima i režima nanosa, morfološke promjene, gubitak staništa vodenih vrsta. Izgradnjom nasipa se sužava rječni koridor, redukuju prirodna plavna područja i mijenja režim plavljenja.

SLIKA 2: PROMJENE NA VODNIM TIJELIMA IZAZVANE REGULACIJOM VODOTOKA

35

36 5. DOSADAŠNJE AKTIVNOSTI Upravljanje vodama postaje sve značajnije pitanje u savremenom svijetu. Ova tema postaje posebno aktuelna tokom procesa priključenja novih članica EU, jer su problemi vezani za upravljanje i zaštitu voda izraženiji u ekonomski manje razvijenim zemljama. Zato je ispunjenje zahtjeva i zadovoljenje standarda EU u oblasti voda sve važniji uslov evropskih integracija.

U Crnoj Gori proces delineacije površinskih vodnih tijela kao dio Okvirne direktive koji je neophodno implementirati još nije počeo, tako da je veoma važno uspostaviti jasnu hijerarhiju aktivnosti koje je neophodno sprovesti do potpune implementacije ovog dijela Direktive.. Ovaj rad ukazuje na mogući način inicijalne karakterizacije površinskih vodnih tijela, koji bi trebao da se

odvija prema sledećojj šemi : Takođe prije svega veoma je važno obratiti pažnju na definicije iz Člana 2. Okvirne Direktive koje se odnose na Riječni sliv, Podsliv i Vodno područje.

Ovako uspostavljen početak implementacije dijela o izdvajanju vodnih tijela koji je zasnovan na CIS vodiču o definisanju vodnih tijela i njihovom razgraničenju će biti neophodan za dalji napredak u ovoj oblasti.

U okviru regionalnog CARDS projekta "Pilot plan upravljanja slivom reke Save u Hrvatskoj, Bosni I Hercegovini i Srbiji i Crnoj Gori", definisane su značajne hidromorfološke promjene.

Prilikom izgradnje objekata koji mogu izazvati hidromorfološke promjene, neophodno je u što većoj mjeri smanjiti njihov nepovoljni uticaj na životnu sredinu još u periodu planiranja.

LITERATURA: [1] DIRECTIVE OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL 2000/60/EC, ESTABLISHING A FRAMEWORK FOR COMMUNITY ACTION IN THE FIELD OF WATER POLICY, Luxembourg, 23 October 2000; [2] COMMON IMPLEMENTATION STRATEGY FOR THE WATER FRAME-WORK DIRECTIVE (2000/60/EC), Guidance Document No 4: Identification and Designation of Heavily Modified and Artificial Water Bodies, Produced by Working Group 2.2 – HMWB; [3] Grupa autora, 2013 : “Water body identification and typology AKHURYAN PILOT BASIN, ARMENIA”.

[4] Grupa autora, 2013 : “Sava River Basin Menagement Plan”.

[5] Slavko Hrvačević (2015),Izdvajanje površinskih vodnih tijela prema okvirnoj direktivi o vodama u Crnoj Gori;

INTERNET IZVORI: http://ec.europa.eu/index_en.htm http://ec.europa.eu/environment/water/water-framework/facts_figures/guidance_docs_en.htm http://www.wise-rtd.info/en/info/33-delineation-surface-water-bodies-danube-river-basin-district http://ec.europa.eu/environment/water/water-framework/

V DE CRNE GORE

37

38

BLATNA PLAŽA, HERCEG NOVI

VELIKA PLAŽA, ULCINJ

MEĐUNARODNA SARADNJA – PROJEKTI MONITORINGA OTPADA IZ MORA (MONITORING OF MARINE LITTER) PLAŽA JAZ, BUDVA

V DE CRNE GORE Javno preduzeće za upravljanje morskim dobrom realizuje dva međunarodna porjekta koji imaju za cilj sakupljanje podataka o otpadu iz mora. Jedan je IPA CBC "WELCOME" u okviru kojeg se tokom dvogodišnjeg perioda vrši sakupljanje, analiza i mjerenje otpada na definisanim plažama kako bi se utvrdile najzastupljenije vrste i količine otpada, te u saradnji sa parterima iz Albanije i Italije, definisale mjere za smanjenje i reciklažu ovog otpada. Jedan od primjera koji se testira ovim projektom je korišćenje prirodnog drveta koji se sakupi na plažama za zaštitu pješćanih dina od erozije.

U okviru drugog projekta "UNEP Marine Litter" Javno preduzeće za upravljanje morskim dobrom je realizovalo aktivnost "Adopt a beach" u okviru koje se takođe primjenjuje UNEP i EU metodologija za monitoring otpada iz mora kako bi se odredile vrste otpada koje su najzastupljenije na crnogorskim plažama. Prema dosada obavljenim analizama za koje je angažovan Institut za biologiju mora, najzastupljeniji otpad na našim plažama su: opušci od cigareta i plastična amabalaža. U okviru ovog projekta radila se analiza regulatornog okvira i postojeće prakse u Crnoj Gori za korišćenje plastičnih kesta za jednokratnu upotrebu sa predlogom preporuka, kao i analiza regulatornog okvira i prakse u Crnoj Gori za recikažu PET ambalaže.

PIKUPLJENI OTPAD SA VELIKE PLAŽE, ULCINJ

Javno preduzeće za upravljanje morskim dobrom je do danas u okviru projekta “WELCOME”, Interreg IPA programa prekogranične saradnje za Italiju, Albaniju i Crnu Goru realizovalo četiri aktivnosti sakupljanja i selektovanja otpada iz mora sa izabranih plaža.

Akcije sakupljanja i selektovanja otpada sprovedene po unaprijed definisanim transektima na djelovima Velike plaže u Ulcinju, Bečićke plaže u Budvi i plaže Igalo u Herceg Novom, započete u 2018. nastavljene su i u 2019. godini. Otpad sa ovih plaža je selektovano sakupljan kako bi se omogućilo recikliranje materijala (drvo, plastika, staklo i aluminijum).

Otpad sakupljen u ovim akcijama će dalje biti analiziran i kategorisan od strane Instituta za biologiju mora, koji je jedan od partnera u projektu “WELCOME”. Rezultati istraživanja će omogućiti praćenje otpada iz mora tokom 2 godine kao i poređenje podataka i identifikaciju vrste i porijekla otpada koji na plaže dolazi iz mora i ušća Rijeka.

39

40

IPA CBC WELCOME Projekat “WELCOME” (WatEr LandsCapes sustainability through reuse of Marine littEr - Održivost vodenih pejzaža ponovnom upotrebom otpada iz mora), koji se realizuje u okviru Interreg IPA programa prekogranične saradnje za Italiju, Albaniju i Crnu Goru, usmjeren je na održivo upravljanje otpadom iz mora kao i na jačanje prekogranične saradnje između Italije, Albanije i Crne Gore, a sve to u cilju rješavanja problema otpada iz mora koji je poslednjih godina sve izraženiji na ovom području. Aktivnosti ovog projekta su usmjerene na uklanjanje otpada sa plaža, praćenje stanja i selektovanje otpada, obnavljanje i ograđivanje dina korišćenjem drvenog otpada sakupljenog sa plaža i izradu Prekograničnog plana upravljanja otpadom iz mora koji treba da doprinese uspostavljanju održivog i dugotrajnog sistema upravljanja otpadom iz mora.

Glavni cilj projekta “WELCOME” je podrška dugoročnom upravljanju otpadom iz mora kroz razvoj smjernica, testiranje meke metode za konsolidaciju obalnih dina koristeći drveni otpad iz mora i pove-

ćanje svijesti javnosti o održivom razvoju. (očuvanju životne sredine).

Glavni rezultati projekta je uspostavljanje integrisanih inicijativa u oblasti prevencije priobalnog ekološkog rizika i zaštite biodiverziteta, stvaranje održivog lanca vrijednosti zasnovanog na ponovnom korištenju otpada iz mora od strane umjetnika i arhitekata koji će dizajnirati obalne anti-erozione sisteme te razvoj zajedničkih planova za poboljšanje i očuvanje vodenih pejzaža.

U projektu koji traje od aprila 2018. do 2020. učestvuje 6 partnera iz 3 zemlje – Italija, Albanija i Crna Gora. Vodeći partner je National Interuniversity Consortium for Marine Sciences – CoNISMa) iz Italije, a učesnice pored Javnog preduzeća za upravljanje morskim dobrom Crne Gore, Municipality of Lecce (ML), Italija, National Coastline Agency (NCA), Albanija, University of Tirana -Faculty of Geology and Mining (F.GJ.M.), Albanija, University of Montenegro - Institute of marine biology (UNIME), Eco Partners for Sustainable Development (ECOP), Albanija.

V DE CRNE GORE

AKCIJA PRIKUPLJANJA OTPADA NA VELIKOJ PLAŽI

41

42 PLAŽA JAZ, BUDVA

"UNEP Marine Litter" - USVOJIMO PLAŽU (ADOPT A BEACH) U okviru projekta “Usvojimo plažu” određena su dva transekta na dvije plaže crnogorskog primorja koje su pre-definisane Ugovorom o realizaciji projektnih aktivnosti u cilju procjene količine, vrste i abundance otpada. Prva plaža - Jaz (“Svetionik”) pripada opštini Budva i nalazi se u neposrednoj blizini Jaške rijeke, dok druga plaža pripada opštini Herceg Novi - Blatna plaža i nalazi se u neposrednoj blizini rijeke Sutorine. Na obje plaže se sakupljanje otpada vršilo na dužini transekta od 100 m, dok je širina transekta od linije obale do zaleđa plaže, odnosno kraja

pješčanog dijela plaže. Metodologija sakupljanja otpada i kategorizacije se vršila po MEDPOL protokolu (MEDPOL Marine Litter Beach Form). Sakupljanje otpada se odvijalo tokom tri akcije, odnosno tokom jeseni 2018, zime 2018/2019 i proljeća 2019.

Početne i krajnje koordinate i prosječna površina transekata na kojima je sakupljan otpad su dati u tabeli 1, dok su na slikama 1-2 prikazani istraživani transekti.

V DE CRNE GORE

Tabela 1. Koordinate istraživanih transekata i površina Slika 1. Transekt na plaži Jaz Sav sakupljeni otpad je kategorisan na terenu u glavne kategorije: plastika, guma, tekstil, staklo, keramika, obrađeno drvo, metal, papir, sanitarni otpad, medicinski otpad, parafin/vosak. U labaratoriji Instituta za biologiju mora je odrađena detaljna kategorizacija (pod-kategorizacija) u okviru svih navedenih grupa i svaki komad otpada je kategorisan po svom broju koji je određen po MEDPOL protokolu (Slike 3 i 4). Broj komada otpada je izbrojan za svaku pod-kategoriju kao i težina svake pod-kategorije.

Slika 2. Transekt na Blatnoj plaži

MJERENJE OTPADA

43

44

REZULTATI Rezultati ukazuju na zagađenost plaža čvrstim otpadom. Na 100 m dugom transektu na plaži Jaz tokom sve tri sezone uzorkovanja je sakupljeno ukupno 4227 komada otpada ukupne težine 48.4 kg, dok je na transektu na Blatnoj plaži sakupljeno ukupno 3831 komada otpada ukupne težine 85 kg. Na plaži Jaz je izračunato da se nalazi 0.35 komada otpada po m2, dok je na Blatnoj plaži izračunato 0.85 komad otpada po m2.

Najveći procentualni udio u otpadu na oba transekta zauzima plastika. Na transektu na plaži Jaz plastika zauzima 90.6% ukupnog otpada, dok na transektu na Blatnoj plaži plastika zauzima 79.11% ukupnog

Grafik 1: Procentualni udio glavnih kategorija na 100 m dugom transektu na obje plaže tokom sve tri sezone uzorkovanja

otpada. Potom je na plaži Jaz dominantan metal (2.48%), dok je na transektu na Blatnoj plaži dominantno obrađeno drvo (5.58%) (Grafik 1).

Dominantna kategorija tj. podkategorija na transektu na plaži Jaz su opušci od cigara. Nakon njih slijede plastični i stiropor djelovi veličine od 2.5 cm do 50 cm i plastični čepovi i poklopci (uključujući i plastične prstenove od boca). (Grafik 2) Dominantna kategorija tj. podkategorija na transektu na Blatnoj plaži su takođe bili opušci od cigara.

Nakon njih slijede plastični i stiropor djelovi veličine od 2.5 cm do 50 cm i plastični čepovi i poklopci (uključujući i plastične prstenove od boca). (Grafik 3)

V DE CRNE GORE Grafik 2: Top 10 najbrojnijih komada otpada na transektu (Jaz plaža) tokom sve tri sezone uzorkovanja

Grafik 3: Top 10 items on 100 m transect (Blatna beach) tokom sve tri sezone uzorkovanja

ZNAČAJ Kroz aktivnosti u ovim međunarodnim projektima, Javno preduzeće za upravljanje morskim dobrom Crne Gore daje dopirnos za zatvaranje Poglavlja 27 u okvru kojeg se radi na usklađivanju crnogorskih zakona sa Direktivama EU koje između ostalog, tretiraju oblast upravljanja otpadom. Nova zakonska regulativa mora donijeti i značajno unapređenje i bolju efikasnost lokalnih preduzeća koja su nadležna za sakupljanje i odlaganje otpada, ali razvoj

mehanizama u Crnoj Gori za reciklažu plastičnog, staklenog, metalnog i drugog ambalažnog otpada, kao i mehanizme za kontrolu i smanjenje otpada u proizvodnji kao što je zabrana plastičnih proizvoda za jednokratnu upotrebu (plastične kese, slamčice, jednokratna plastična ambalaža i slično). Sve ovo će doprinijeti smanjenju otpada na plažama i drugi javnim površinama.

Kada je u pitanju otpad na plažama, specifično onaj koji nanosi more ili rijeke, posebno je relevantna Okvirna Direktiva o Strategiji o moru koja, kao jedan od indikatora dobrog statusa mora prepoznaje "marine litter" odnosno otpad iz mora.

45

VODE CRNE GORE BROJ 4.

1.

AGREGACIJA U CILJU ODRŽIVOG UPRAVLJANJA VODNIM RESURSIMA - II DIO

48 Kada, zašto i kako, preduzeća za vodosnabdijevanje i kanalizaciju mogu izvući koristi iz zajedničkog rada

UDRUŽIVANJE SNAGA U PRAVCU POSTIZANJA BOLJIH USLUGA?

Ovaj tekst je proizvod rada osoblja Svjetske banke uz korišćenje dodatnih izvora. Ovaj izvještaj je izradio tim na čelu sa gospodinom David Mičodom (David Michaud), u koji su uključeni Marija Salveti (Maria Salvetti), Karlos Dijaz (Carlos Diaz), Gustavo Fero (Gustavo Ferro), Michael Klien, Berenis Flores (Berenice Flores) i Stjepan Gabrić. David Michaud je direktor Sektora za vode u Evropi, Centralnoj Americi i na Haitiju u dijelu Svjetske banke koji se naziva Water Global Practice.

Na svojoj sadašnjoj poziciji njegova dužnost je da nadgleda portfelj Svjetske banke u oblasti voda i bančino osoblje koje radi u ovim regionima.

V DE CRNE GORE

Poglavlje 3

Šta su globalni trendovi

AGREGACIJE U ovom poglavlju su prezentovani glavni nalazi pregleda međunarodnih trendova agregacije, koji je sproveden sakupljanjem podataka i informacija za 111 zemalja svijeta (tabela 3.1), ukazuje na razlike u nivoima prihoda (tabela 3.2) i obuhvata 88% svjetske populacije (mapa 3.1). Informacije su sakupljane isključivo iz javno dostupnih izvora (međunarodne baze podataka kao što su Indikatori razvoja u svijetu Svjetske banke i Zajednički program monitoringa SZO/UNICEF,) regionalnih i sektorskih baza podataka kao što su baze Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj ili regionalne studije o zemljama na području Dunava, Svjetska banka 2015, kao i nacionalnih publikacija i vebsajtova.

Sve podatke je provjerilo osoblje Banke i oni su raspoloživi putem interneta.

49

50 TERITORIJALNE PODJELE I ODGOVORNOST ZA PRUŽANJE USLUGA Kada se nivo nadležnosti za pružanje usluga uporedi sa obuhvatom uslugama u sektoru voda, trend je jasan (slika 3.1): Što je niži obuhvat usluga, to je viši nivo jurisdikcije zadužen za pružanje usluga. Npr., u 50% zemalja u kojima je obuhvat manji od 25%, pružanje usluga je odgovornost države. U 43% zemalja u kojima je obuhvat uslugama od 26 do 50%, pružanje usluga predstavlja nadležnost regiona. U 56% zemalja sa obuhvatom većim od 76%, pružanje usluga je opštinska nadležnost. U zemljama sa većim obuhvatom, a time i višim nivoima infrastrukturnog razvoja u sektoru voda, čini se da je pružanje usluga više decentralizovano.

Sličan trend je uočen kada se posmatra nivo nadležnosti za pružanje usluga i nivo bruto domaćeg proizvoda (BDP) po glavi stanovnika (slika 3.2).

Tako je za 39% zemalja u kojima su prihodi niži od

5.000 US$ po glavi stanovnika, pružanje usluga je nadležnost države. Za 52% zemalja sa prihodima većim od 20.000 US$ po glavi stanovnika, pružanje usluga je nadležnost opština.

Konačno, što nije iznenađujuće, zemlje koje su decentralizovale pružanje usluga na regionalnom i lokalnom nivou imaju mnogo niže nivoe agregacije (slika 3.3).

U zemljama u kojima je došlo do agregacija (sa ili bez pratećeg pravnog okvira), usitnjenost sektora voda je niža nego teritorijalna usitnjenost. U prosjeku, ove zemlje iskazuju indeks agregacije od 77%, gdje minimum od 15% drži Kolumbija, a maksimum od 100% Alžir, Jermenija, Arapska Republika Egipat i Niger (mapa 3.2). Nije čudo što se minimalni broj vodovodnih preduzeća srijeće u zemljama gdje su usluge objedinjene kroz jednog jedinstvenog nacionalnog pružaoca usluga.

Maksimalni broj vodovodnih preduzeća je preko 34.000, u Francuskoj, gdje je reforma agregacije još u toku.

V DE CRNE GORE

Nivo decentralizacije usluga vodosnabdijevanja i kanalizacije raste u zemljama viĹĄeg nivoa razvoja i sveukupne pokrivenosti uslugama.

51

52 GDJE, KADA I KAKO SE DEŠAVAJU AGREGACIJE U ovom odjeljku smo koncentrisani na one zemlje u kojima je došlo do agregacije, bilo po nalogu (odozgo naniže), uz podsticaje ili na čisto dobrovoljnoj osnovi (odozdo naviše). Iz analize su isključene zemlje u kojima nema reforme agregacije i nem slučajeva agregacije sprovedene odozdo naviše.

Među svim zemljama u globalnom setu podataka, agregacija se desila u 35 njih (32%). U 23 zemlje (21%), agregacija je formalizovana kroz reformu koja je već uspostavljena ili je u toku; 79% ovih reformi je doneseno u poslednjih 15 godina (slika 3.4). Kao takva, čini se da je agregacija relativno noviji trend; svega nekoliko reformi je sprovedeno do završetka XX vijeka. Zaista, decenije prije 2000. godine bile su karakteristične po jakom trendu decentralizacije u sektoru voda.

Decentralizacija je posmatrana kao način za povećanje autonomije i odgovornosti lokalnih upra-

Agregacija je relativno noviji trend, uočen u zemljama Afrike, Evrope i Latinske Amerike.

V DE CRNE GORE

Agregacija se više javlja u zemljama u kojima su lokalne uprave zadužene za pružanje usluga u sektoru voda. va, usljed čega je došlo do prenosa nadležnosti sa Centralne vlade na izabrane organe.

Iz geografske perspektive, 43% agregacija primijećeno je u zemljama Evrope, i to zapadne, centralne i istočne; 17% u zemljama podsaharske Afrike, i 14% u Latinskoj Americi (map. 3.3). Agregacije su uočene i u južnoj i istočnoj Aziji. Kada posmatramo samo reforme u zemljama gdje postoji pravni okvir koji podržava agregaciju 57% njih se dešava u zemlji Evrope, a 24% u zemljama Afrike. (tabela 3.3).

U 47% zemalja koje su analizirane u ovom setu podataka opštine su nadležne za pružanje usluga vodosnabdijevanja i kanalizacije. U 24% zemalja to je nadležnost regiona; u 28% zemalja, ove us-

53

54

Dominantna vrsta agregacije je proces koji ide odozgo naniže po nalogu, usmjeren na postizanje ekonomske efikasnosti, obuhvatanje svih funkcija i usluga, praćenje administrativnih granica i sprovođenje u vidu integracije.

V DE CRNE GORE luge su nadležnost državnog pružaoca usluga, a u 1% zemalja to spada pod nadležnost organa zaduženog za rječni sliv. Međutim, kada se koncentrišemo samo na zemlje u kojima je izvršena agregacija, ove srazmjere se mijenjaju.

U 29% ovih zemalja, nadležan je opštinski nivo; U 39% regionalni nivo, a u 34% nacionalni nivo (slika 3.5).

Logički se čini da agregacije preovladavaju u zemljama u kojima su lokalne uprave formalno odgovorne za pružanje usluga.

Među 111 zemalja u ovoj grupi podataka, agregacije su uočene u 35 (slika 3.6). U zemljama u kojima je došlo do agregacija, 60% tih procesa je bilo naloženo. Preostali procesi su bili dobrovoljni (26%) ili dobrovoljni i sa podsticajima (14%).

Gotovo dvije trećine agregacija sprovode se putem potpune integracije pružalaca usluga (slika 3.7).

Ova vrsta upravljačkog aranžmana podrazumijeva jaču integraciju, što se često pretvara u princip solidarnosti u cijeloj operativnoj oblasti kroz harmonizovane tarife za vode i kroz podjelu troškova i prihoda (vidjeti poglavlja 5 i 6). Delegirani ugovori (javno-javni ili javno-privatni) čine 24% upravljačkih aranžmana za agregacije, dok su preduzeća posebne namjene rjeđa pojava.

Gotovo svi postupci agregacije obuhvataju i usluge i funkcije (86%), dok su nalazi o prostornim razmjerama agregacije više nijansirani. Oko 56% postupaka agregacije prate administrativne granice, 33% nemaju preovlađujuću veličinu, a samo

55

56 11% je nastojalo da se poklopi sa granicama rječnih slivova (slika 3.8).

Dominantna svrha agregacija bila je postizanje bolje ekonomske efikasnosti (46%); 20% je težilo boljem učinku, 17 % većoj profesionalizaciji, dok 17% nije imalo dominantni cilj (slika 3.9).

Bilo da su sprovođeni po nalogu (45%) ili dobrovoljno (50%), postupci agregaccije prvenstveno su imali za cilj poboljšanje ekonomske efikasnosti (slika 3.10). Ovo je u određenoj mjeri iznenađujuće, zato što bi se moglo očekivati da dobrovoljni postupci uglavnom teže ka ekonomskoj efikasnosti (internalije) dok naloženi postupci su uglavnom koncentrisani na eksternalije kao što su podjela troškova ili koristi za životnu sredinu. Međutim, ovaj rezultat je manje iznenađenje kada se ima na umu da su agregacije češće uočene u evropskim zemljama sa visokim obuhvatom i dobrim kvalitetom usluga.

V DE CRNE GORE Agregacije se dešavaju u različitim kontekstima, ali su češće u zemljama sa većim obuhvatom usluga vodosnabdijevanja i kanalizacije.

57

58 ODNOSI IZMEĐU KONTEKSTA, SVRHE I PLANA AGREGACIJE Bilo da su podržane pravnim okvirom ili ne, agregacije se dešavaju u zemljama sa različitim nivoom ekonomskog razvoja i različitim stepenom urbanizacije ili fragmentacije (slika 3.11).

Postoji pozitivan odnos između vjerovatnoće reforme agregacije i stepena razvoja vodne infrastrukture: reforma agregacije je češća u zemljama sa visokim obuhvatom ovih usluga (slika 3.12).

Ovo naročito važi za agregacije koje se dešavaju tamo gdje postoji okvir za naloženu agregaciju ili davanja podsticaja za istu (postupak odozgo naniže). Većina agregacija koje su podržane odgovarajućim okvirom dešavaju se u zemljama sa viso-

kim obuhvatom usluga. Pored toga, ovaj nalaz je u skladu sa činjenicom da se polovina agregacija desila u evropskim zemljama sa visokim stepenom obuhvta uslugama.

Ekonomska efikasnost je željeni cilj za 65% zemalja u kojima je obuhvat uslugama viši od 75%. Čini se da su agregacije sredstvo za snižavanje troškova

Agregacije u zemljama sa ograničenim učinkom sektora uglavnom teže poboljšanju usluga, dok je za zemlje sa visokim obuhvatom glavni pokretač ekonomska efikasnost.

V DE CRNE GORE

59

60

V DE CRNE GORE

Zemlje za sumnjim preduzećima i usitnjenim sektorom voda češće sprovode dobrovoljne agregacije.

usluga koje već imaju dobar nivo učinka (slika 3.13).

Agregacije koje teže unaprijeđenju ekonomske efikasnosti su češće u zemljama sa višim BDP po glavi stanovnika, sa višim udjelima gradskog stanovništva i sa višim nivoom obuhvata (slike 3.14 i 3.15). Ovaj nalaz je u skladu sa činjenicom da se polovina agregacija desilo u evropskim zemljama sa višim nivoima BDP udjelima gradskog stanovništva i nivoom obuhvata usluga. To je takođe odraz činjenice da su u zemljama sa niskim prihodima i niskim obuhvatom, agregacije usmjerene na druge prioritete a ne ekonomsku efikasnost, kao što su, npr., proširenje obuhvata ili proširenje pristupa uslugama. Što se tiče postupka agregacije, zemlje koje u prosjeku imaju manja preduzeća (mjereno po broju stanovnika po preduzeću) i usitnjenije sektore voda, češće sprovode dobrovoljne agregacije. Ovo važi za čisto dobrovoljne postupke, ali i za dobrovoljne koji uključuju davanje podsticaja (slika 3.16).

61

62 DR. SZILVIA SZALÓKI

potpredsjednica za javna preduzeća Regulatorna agencija za energetiku i javna preduzeća Mađarske (HEA)

DJELOTVORNA REGULACIJA VODOVODNIH PREDUZEĆA Uvod u reformu sektora voda u Mađarskoj 1. ISTORIJAT USPOSTAVLJANJA MAĐARSKOG REGULATORNOG OKVIRA u 1989: 33 podregionalna i 5 regionalnih operatora privatizacija 1990-ih više od 400 preduzeća za vodosnabdijevanje do 2010. u 2012, 33 najveća preduzeća za vodosnabdijevanje pokrivala su 84% ukupnog ekvivalenta potrošača* u zemlji -iscjepkano tržište usluga vodosnabdijevanja *(1 ekvivalent potrošača = pristup 1

domaćinstva vodi za piće odnosno kanalizaciji) prepoznajući ovaj trend, mađarski Parlament usvojio je Zakon CCIX iz 2011 o preduzećima za vodosnabdijevanje dana 30.12.2011.

HEA je Zakonom ovlašćena da vrši nadzor nad vodovodnim sektorom jedan od glavnih ciljeva Zakona je djelotvorno korišćenje vodnih resursa jedan od ključnih instrumenata za postizanje tog cilja je integracija aktera na tržištu

V DE CRNE GORE imenovana je potpredsjednica zadužena za javna preduzeća dva odsjeka su pod nadzorom potpredsjednice: - Regulatorni odsjek: regulacija cijena, kodifikacija, regulacija upravljanja otpadom - Odsjek za izdavanje dozvola i nadzor nad vodovodnim preduzećima: izdavanje dozvola, monitoring, razvoj broj zaposlenih: 50.

2. GLAVNI CILJEVI MAĐARSKE REGULATIVE a. Da se zaštiti nacionalna imovina i riješi vlasnička struktura: - značajan dio javnih preduzeća prenijet je u javnu svojinu

- skoro 90% vodovodnih sistema je u vlasništvu države ili opštine b. Regulacija cijena / definisanje tarifa: - Ministar uredbom određuje cijene vodovodnih preduzeća,a HEA nadgleda primjenu cijena - HEA podnosi ministru prijedlog tarifa preduzeća - cilj regulacije cijena je da se približe razlike i da se razvije izbalansirani sistem (na bazi solidarnosti) tako što će se uspostaviti zajednički osnovni principi vezano za fragmentisano određivanje tarifa c. Integracija (da se fragmentisano tržište usluga vodovodnih preduzeća preuredi i učini transparentnim): - najvažniji instrument integracije je nadležnost HEA za izdavanje dozvola za rad

63

64 d. Prikupljanje podataka o javnim vodovodnim preduzećima i uspostavljanje javnih registara e. Nadgledanje toka događaja i rekonstrukcija f. Profesionali nadzor i kontrola: – Primarni zadatak HEA bio je da uspostavi proces za izdavanje dozvola sa rokom do 31.05.2013. i da nadgleda zahtjeve za dobijanje dozvola operatora kako bi osigurala dugoročno održiv, kvalitetan i efikasan rad.

3. NAJZNAČAJNIJA UPRAVNA OVLAŠĆENJA a. Nadzor nad cijenama: - HEA je ovlašćena da nadgleda, kontroliše i reguliše cijene javnih vodovodnih preduzeća b. Podnošenje prijedloga tarifa preduzeća: HEA je ovlašćena da podnosi prijedloge tarifa preduzeća svake godine ministru koji je nadležan za vodosnabdijevanje c. Ovlašćenja za izdavanje dozvola: - snabdijevanje vodom za piće i upravljanje otpadnim vodama može se raditi samo uz posjedovanje dozvole HEA - HEA takođe ima pravo da odobri primjenu cijena koje se razlikuju od tarifa preduzeća d. Organ koji izdaje odobrenja: - HEA takođe daje saglasnost na “planove postepenog razvoja” [dugoročne planova razvoja (15 godina)] - HEA daje saglasnost na operativne ugovore između nadležnog subjekta i operatora e. Određivanje operatora posljednje instance - HEA – u ime javnog interesa za vodosnabdijevanje – određuje operatora posljednje instance koji vrši vodosnabdijevanje, u slučaju da ono bude dovedeno u opasnost, a da nadležni subjekat nije osigurao usluge vodonabdijevanja od vodovodnog preduzeća f. Davanje saglasnosti na promjene regulisane zakonom o kompanijama:

- Neophodna je saglasnost HEA za integracije, podjele (transformaciju), smanjenje registrovanog kapitala ili akcijskog kapitala za najmanje 25% kod vodovodnog preduzeća g. Organ nadležan za monitoring: - HEA je ovlašćena da kontroliše da li preduzeće poštuje dobijenu dozvolu i primjenjuje zakonite cijene - HEA takođe nadgleda da li je sveukupni rad preduzeća u skladu sa zakonom h. Druga bitna nadležnost HEA je vođenje javnog registra vodovodnih sistema, preduzeća za vodosnabdijevanje i nadležnih subjekata.

Registar je uspostavljen 1. septembra 2014. i javno je dostupan. Osim gore navedenih ovlašćenja, HEA vrši preko 30 regulatornih prava i ima kontrolnu dužnost u pogledu objelodanjivanja podataka javnih preduzeća za vodosnabdijevanje.

4. TRŽIŠNA INTEGRACIJA KROZ PROCES IZDAVANJA DOZVOLA ZA RAD imovina vodovodnih preduzeća može da bude vlasništvo samo države ili lokalne uprave pravo i obaveza države ili lokalne uprave (nadležnog subjekta) je da osigura pružanje usluga javnog vodovodnog preduzeća za izvršenje ovog zadatka, država ili lokalna uprava potpisuju operativni ugovor sa kompanijom za vodosnabdijevanje o upravljanju poslovima snabdijevanja vodom za piće i odvođenja otpadnih voda snabdijevanje vodom za piće i upravljanje otpadnim vodama može da se radi samo ukoliko se posjeduje dozvola za rad koju izdaje HEA primarni zadatak HEA bio je da tokom 2013 sprovede postupak izdavanja dozvola i nadgleda sprovođenja zahtjeva iz dozvola vodovodnih preduzeća kako bi se osigurao njihov dugoročno održiv, kvalitetan i efikasan rad

V DE CRNE GORE poslovna udruženja u formi društva sa ograničenom odgovornošću i privatnog društva sa graničenom odgovornošću dobiće dozvolu za rad preduzeća za vodonabdijevanje, koje će imati operativni ugovor za obuhvaćenu površinu i za sektor aktivnosti koji su naznačeni u zahtjevu za dobijanje dozvole i koji su u skladu sa kriterijumima definisanim zakonom.

Zakonom su regulisani sljedeći tipovi operativnih ugovora: (1) Ugovor o upravljanju imovinom, (2) Ugovor o koncesiji i (3) Operativni i lizing ugovor.

Pravila o ekvivalent potrošaču: jedan od glavnih instrumenata integracije je uvođenje jedinice pod nazivom ‘ekvivalent potrošača’. jedan ekvivalent potrošača jednak je pristupu jednog domaćinstva vodi za piće i/ili odvodu otpadnih voda.

HEA može da izda operativnu dozvolu operatoru po prvi put ako ekvivalent potrošača dostiže 50 000, i ako preduzeće za vodosnabdijevanje ispunjava uslove definisane zakonom operativni ugovor će biti opozvan u slučaju da ukupni ekvivalent potrošača a) ne dostigne 100 000, do 31.12.2014, b) dostigne 100 000, ali ostane ispod 150 000, do 31.12.2016 84 vodovodna preduzeća podnijela su zahtjev za dobijanje dozvole za rad a HEA je izdala dozvole za 47 preduzeća to znači da je ukupan broj vodovodnih preduzeća u zemlji smanjen sa 400 na 47 (45 multisektorskih operatora i 2 operatora za otpadne vode) kao rezultat integracije, smanjio se broj vodovodnih preduzeća i on se i dalje smanjuje, što dovodi do promjene u kvalitetu snabdijevanja, zato što će preostala preduzeća poslovati u transparentnijim uslovima.

5. UTVRĐIVANJE CIJENA sva preduzeća za vodosnabdijevanje u ovom sektoru imala su prirodni monopol u svojoj zoni obuhvata, i da nema regulacije, potrošači bi vrlo malo mogli da utiču na događanja na tržištu prije sadašnjih propisa, veliki broj javnih vodovodnih preduzeća primjenjivao je različite cijene za svoje usluge ima ekstremnih razlika u cijenama: postoji opština u Mađarskoj u kojoj je cijena vode za piće 1 893 HUF/m3 (6,3 EUR/m3) i u isto vrijeme druga opština u kojoj je ukupna neto cijena vode za piće 102 HUF/ m3 (0,34 EUR/m3).

HEA je ovlašćena da svake godine podnosi prijedlog tarifa ministru koji je nadležan za preduzeća za vodosnabdijevanje HEA od operatora traži liste sa podacima o naplati tarifa kako bi dobila informacije o cijenama u njihovoj zoni obuhvata i sadržaju tih cijena prema najnovijim propisima, operator, nadležni subjekat i vlasnik vodovodnog sistema dostavljaju HEI sve podatke i informacije koje su neophodne za uspostavljanje tarifnog sistema ministar donosi direktivu vodeći računa o prijedlogu HEA i određuje cijenu koja je regulisana od strane vlade prve cijene regulisane od strane vlade u primjeni od 2015. godine

65

VODE CRNE GORE BROJ 4.

2.

ZAŠTITA IZVORIŠTA OD IZAZOVA 21. VIJEKA

68 Univerzitet Donja Gorica i JP Regionalni vodovod organizovali Okrugli sto na temu „Zaštita izvorišta od izazova 21. vijeka“ Bolje Sestre

DOMAĆI I MEĐUNARODNI EKSPERTI O IZAZOVIMA OČUVANJA IZVORIŠTA U 21. VIJEKU

PRED NAUKOM TEŽAK ZADATAK

U ponedeljak, 28. januara 2019. godine na izvorištu „Bolje Seste“, održan je Okrugli sto „Zaštita izvorišta od izazova 21. vijeka“ koji su inicirali Univerzitet Donja Gorica i Regionalni vodovod u saradnji sa Ministarstvom održivog razvoja i turizma. Skup je okupio međunarodnu i domaću ekspertsku javnost iz oblasti zaštite vodnih resursa s ciljem da se, na sveobuhvatan način, aktuelizuje i podstakne pitanje zaštite vodnih izvorišta od velikih izazova, kako globalnih, poput klimatskih promjena, tako i onih lokalnih, koji u znatnoj mjeri utiču na kvalitet i sigurnost vodosnabdijevanja. Razmatranje i iznalaženje adekvatnih rješenja za izazove koje nosi 21.vijek, a zbog kojih se voda smatra resursom budućnosti, su od presudne važnosti. Na ovo sve upućuje i nedavno otvoreno poglavlje 27 u pregovorima za pristup Evropskoj Uniji.

V DE CRNE GORE GORAN JEVRIĆ

direktor JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“, Budva

VRIJEME JE DA U DRŽAVAMA ZAPADNOG BALKANA LJUDSKO PRAVO NA VODU ZAŠTITIMO USTAVOM

S

a kojim izazovima se danas borimo u cilju zaštite izvorišta? To su, prije svega, klimatske promjene, privredna ljudska djelatnost i na kraju sve veće ljudske potrebe za vodom usljed boljeg životnog standarda, kao i činjenica da Crna Gora postaje sve prepoznatljivija turistička destinacija na mapi svijeta.

Voda je naš strateški nacionalni resurs i sa njim moramo održivo upravljati, ali i učiniti sve da ga što kvalitetnije zaštitimo od izazova koje sam pomenuo. Želim da istaknem izazov brzine klimatskih promjene i prijetnje koje one izazivaju, a koje osjećamo i na našim poslovima. Ove promjene globalne prirode izazivaju lokalne odgovore...

Takođe, želim da podjelim sa vama još jednu dilemu na nivou ustavne kategorije! Da li je vrijeme da u Crnoj Gori i drugim državama Zapadnog Balkana ljudsko pravo na vodu zaštitimo Ustavom? Stoga, dragi prijatelji, u prisustvu predstavnika Vlade i njenih institucija, gospodina Bloecha, ali i svih Vas , želim da kažem da je izazov zaštite izvorišta možda i pitanje opstanka Crne Gore!

Izvorište „Bolje Sestre“ za sada nije direktno ugroženo, ali nesavjesnim aktivnostima, čovjek čini sve da se to desi. Dolaskom na izvorište uočili ste kratere, separacije, regulaciju, odnosno ono što ne bi smje-

lo da bude u 2. zoni zaštite izvorišta. Međutim, još uvijek smo na vrijeme da spriječimo ono čega se u vodovodnom sektoru realno pribojavamo! Danas očekujem pitanja i odgovore koji će biti svima, a posebno nama u Regionalnom vodovodu od pomoći da zaštitimo ovaj biser Evrope.

I na kraju, dozvolite da istaknem još jedan kuriozitet današnjeg skupa. Važno je postaviti pitanje o zaštiti voda u bezbjedonosnom smislu i realno sagledati da li države Zapadnog Balkana imaju dovoljne resurse za suočavanje sa ovim bezbjedonosnim izazovima 21. vijeka? Mi moramo razvijati partnerstva i u tom pravcu ističem saradnju sa našim prijateljima iz Kosova, Albanije, Srbije, Hrvatske, Beča i Brisela. Naša posvećenost da kroz iskrena partnerstva gradimo zajedničke kapacitete za upravljanje vodnim resursima i rješavanje velikih izazova koji ugrožavaju naše izvorište i vodne resurse u sveukupnom smislu, je od presudnog značaja za naše države i našu budućnost.

I na samom kraju, dragi prijatelji, uvaženi gosti, dozvolite mi da citiram svog savjetnika Predraga Bjelobrkovića, za odgovorno i uspješno rješenje ovih, ali i drugi izazova koje ćete, vjerovatno, vi prepoznati u današnjem uspješnom radu, zaista je potrebna OZBILJNA MAGIJA!

69

70

PROF. DR ZORAN STEVANOVIĆ Rudarsko-geološki fakultet, Univerzitet u Beogradu

GLOBALNI IZAZOVI KORIŠĆENJA I ZAŠTITE KARSTNIH IZVORIŠTA Č

u kompleksnim terenima u kršu Crne Gore zahtijevaju poseban inženjerski pristup i pažnju zbog osjetljivosti i ranjivosti na one elemente koji ugrožavaju kvalitet, a ponekad i kvantitet vodnih resursa.

Trebalo nam je tog prvog puta tri sata da pređemo ovu vrlet koja dijeli karstni plato od Skadarskog jezera i stignemo na potopljeno izvorište kojem se nije moglo procijeniti ni količina ni kvalitet, i da krenemo u realizaciju kompleksnog projekta koji na zadovoljstvo i ponos Crne Gore i svih nas, obezbjeđuje vodu za Crnogorsko primorje. Kompleksna izvorišta,

Imao sam čast da učestvujem u mnogim projektima, sada i izuzetnu dužnost i zadovoljstvo da predsjedavam Komisijom za karst Svjetske asocijacije hidrogeologije. Tokom 50-godišnje istorije tog tijela prvi put je na čelu komisije neko sa naših prostora, a mi zapravo jesmo kolijevka karsta, područje koje ima najveći značaj u svijetu i od kojeg treba učiti o karstu, ili kršu kako ga mi zovemo.

Područje karsta zahvata oko 20 odsto svjetskih teritorija, a nove analize su pokazale i da je taj iznos manji i iznosi oko 15%. Prvi istraživač karsta koji je utemeljiio nauku karstologije u svjetskim okvirima je Jovan Cvijić. On je 1893. godine kroz doktorsku disertaciju koju je branio u Beču postao rodonačelnik

lan sam grupe eksperata koja je u projektu istraživanja i stavljanja u funkciju izvorišta Bolje sestre od samog početka. Sa mladjim kolegom Milanom Radulovićem prije 12 godina sam prvi put došao na ovo izvorište da realizujemo ideju koju je prvi predložio prof. Mićko Radulović - da se izvorište „Bolje sestre" uključi u sistem regionalnog snabdijevanja vodom umjesto do tada 30 godina traženja pogodnog rješenja ovog problema i da se time i Crna Gora promijeni i obezbijedi njen ekonomski i turitički prosperitet.

V DE CRNE GORE cijele naučne oblasti, postavio je temelj nove nauke.

U okviru projekta koji je nedavno realizovan pod okriljem UNESKA urađena je mapa karsta u svijetu na kojoj je Crna Gora svrstana u grupu zemalja koje imaju više od 50 odsto teritorije pokriveno karbonatnim stenama – karstom i imaju izuzetno značajan vodni bilans, preko 90 odsto stanovništva se snabdijeva podzemnom vodom preko kaptiranih izvora.

Dva izvorišta iz Crne Gore našla su svoje mjesto među 150 karstnih najvažnijih izvorišta u svijetu: „Bolje sestre" i „Glava Zete".

Analize pokrivenosti karsta pokazale su da se 14,5% teritorije od onih koje nijesu pod vječitim ledom, nalaze pod karstom. U prostoru Mediterana se nalazi veliki broj značajnih izvorišta i mnogi gradovi su formirani tamo gdje su bili najveći karstni izvori. To je slučaj sa cijelom jadranskom obalom. Rijeka, Split i Dubrovnik nalaze se pored velikih izvorišta koja su i omogućila formiranje tih gradova. Cijela oblast Jugoistočne Evrope ima specifične klimatske uslove, hidrografiju i hidrologiju, veoma je teško kontrolisati vodne resurse u tom prostoru i mnogi značajni projekti uključujući izgradnju površinskih akumulacija su nekad za epilog imali izuzetno uspješne rezultate, a ponekad i rađali stalne probleme vododrživosti koje i danas teško prevazilazimo. Takav je slučaj, na primjer, sa akumulacijama u Nikšićkom polju koje omogućuju generisanje najvećeg dijela električne energije u Crnoj Gori.

Specifična geomorfologija, kontakt površinskih i podzemnih voda dovode do stalnih gubitaka vode u podzemlje, do problema sa regulisanjem tih resursa, i mnogi opiti i trasiranja su neophodni da bismo definisali slivna područja i zone sanitarne zaštite.

Izvori daju posebnu draž tim područjima ali donose i velike probleme. Karta mapiranih izvora karsta u svijetu pokazuje se da je prostor Dinarida i Jugoistočne Evrope najbogatiji značajnim karstnim izvorima, do te mjere da smo morali da radimo selekciju njiho-

ve gustine da bi karta imala relativno ravnomjernu zastupljenost.

Izvorište Sopot kod Risna je jedan od svetskih rekordera po količini vode koja se javlja na izvoru u maksimumu. U ekstremu, ona prevazilazi i 100-150 m3/s i ta količina bi bila dovoljna da snabdijeva prostor cijele Jugoistočne Evrope. Ali, to je ekstremni maksimum, inženjerski je skoro nemoguće kaptirati vodu i zaustaviti energiju koja se na izvoru pojavljuje, da bi u periodu kada su manje količine kiša na Orjenu, izvor gotovo presušio, vode ističu samo u podmorju, kao submarinski izvori, i u tom periodu do kanala unutrašnjih pećinskih sistema mogu doći samo speleolozi i ronioci. Svaki pokušaj kaptiranja tih izvora koji bi se prepumpavali rezultirali bi povećanjem saliniteta i nemogućnošću korištenja. Tu imamo klasičan primer velikog kontrasta između raspoloživosti voda i nemogućnosti njihovog zahvatanja i eksploatacije. Zato bi cio koncept zahvatanja vode i snabdijevanja Crnogorskog primorja morao biti zasnovan na stabilnijim izvorištima kao što su ova po obodu Skadarskog basena u koje spada i „Bolje sestre". Na području Jugoistočne Evrope veliki broj gradova je oslonjen na karstna izvorišta, drugih gotovo da nema. Pored Podgorice, to su još Tirana, Sarajevo i Skoplje koji cio sistem snabdijevanja vodom za piće baziraju na izvorištima, i to rade uspješno.

Inače, još od rimskog perioda kaptiranje izvora je bio glavni način snabdjevanja vodom. Za Rim na vrhuncu imperije bilo je potrebno snabdjeti grad sa čitavih 13 m3/s što prevazilazi potrebe vodom grada pod današnjim uslovima od oko 4-5 miliona stanovnika.

Voda je u to vrijeme dovođena sa oko 90 kilometara rastojanja sa 11 akvadukata, to je bio možda ne jedini, ali najbolji način snabdijevanja.

Split sa izvorištem Jadro (50 metara iznad kote nivoa mora i sa 2 m3/s u minimumu) omogućio je da grad nastane tamo gdje jeste. A među najljepše i lidere u

71

72

IZVOR PESCHIERA KOJI SNABDIJEVA VODOM STANOVNIKE RIMA I POKRIVA OKO 60% POTREBA GRADA

KARSTNO VRELO JADRO KOD SPLITA SNABDIJEVA GRAD VODOM JOŠ OD RIMSKOG DOBA, KAPTAŽA REKONSTRUISANA 1886.

snabdijevanju grada iz karsta, spada Beč sa Kajzerbrunom i zatvorenim kružnim sistemom cjevovoda koji sa udaljenosti od preko 150 km dovodi vode do grada. Dakle, grad koji je na obali Dunava i ima mogućnost zahvatanja vode neposredno pored same rijeke opredijelio se još u vrijeme imperatora Franca Jozefa da vode dovodi sa najkvalitetnijih izvorišta koja i sada funkcionišu, a takvog su kvaliteta da se

mogu direktno flaširati bez ikakvog tretmana.

I Rim više od 60% svog stanovništva snabdijeva sa karstnog izvorišta Peskjera.

Kad smo radili analizu odnosa i proporcija između raspoloživih količina vode i vode koja je potrebna i koja se koristi sa tih izvorišta i koliko ljudi koristi vode iz karsta, utvrdili smo da ranije analize nijesu bile realne kada su tvrdile da 20 procenata svjetske populacije na taj način dobija vodu za piće, već da to iznosi oko 10 odsto. Ali, sada nas je na planeti 7.500.000.000 što znači da 750 miliona ljudi koristi vodu iz karsta. Čak i tamo gde je karst ograničen i

V DE CRNE GORE nema veliko rasprostranjenje on pruža mogućnosti da se obezbedi snabdevanje vodom sa tih izvorišta.

Duga lista gradova država EU koje snabdevanje vodom svog stanovništva preko 2/3, baziraju na podzemnim vodoma pokazuje koliki značaj Evropa pridaje potrebi da one kao sigurniji i kvalitetniji resurs budu primarno korišćene za snabdevanje.

Analize koje smo sporadično radili u pojedinim delovima sveta pokazuju da imamo značajnu količinu voda koje se u SAD koriste iz karstnih terena oko 50 miliona stanovnika. Čak i Indiji koja je siromašna karstnim terenima više od 20 miliona ljudi dobija vodu za piće iz karstnih izvora. Procenat korišćenja podzemnih izvora varira a među liderima su Crna Gora, Malta, države Karipskog zaliva...

Voda ne samo je značajniji resurs, nego je i vodni bilans takav da Crnu Goru dovodi po nekim analizama na prvo mesto u evropskom prostoru, ali to je samo

ono što posmatramo kao osrednji bilans. Svi znamo da u periodu niskih voda na karstnim platoima na površima Durmitora ili na Lovćenu je nemoguće doći do vode. Ali, ona količina vode koja se generiše ako bi se realno koristila i našli načini da se koristi, Crna Gora sa 11,1 l/s po kvadratnom kilometru samo podzemnog oticaja bila bi vodeća u grupi tih zemalja. U poređenju sa Srbijom Crna Gora ima pet puta intenzivniji podzemni vodni bilans. A daleko veći od brojnih država aridnog klimata u kojima sam imao prilike da radim, a u kojima to iznosi i manje od 1 l/s po km2. O kojim razmjerama je riječ govori podatak da ako bismo u krugu koji zahvata 1 km2 oko sebe imali mogućnost zahvatanja samo tog jednog litra vode u sekundi to ne bi bilo dovoljno ni za navodnjavanje dva hektara zemljišta. Po raspoloživosti vode po stanovniku na dan opet je Crna Gora na vodećem mestu u grupaciji. Bogate su i Albanija (Albanski alpi), BiH (vrelo Buna među vodećim izvorima pre-

KARSTNO VRELO BUNE KOD BLAGAJA U BIH, JEDAN OD NAJJAČIH IZVORA NA PODRUČJU DINARIDA

73

74 POLAZNICI UNESCO KURSA 2018. NA MJERENJIMA KVALITETA VODE "BOLJIH SESTARA"

ma izdašnosti), Hrvatska, Srbija (istočni i zapadni djelovi), Grčka (blizu 50% ukupne teritorije), Turska (Dumanli je bio do potapanja i izgradnje površinske akumulacije najjači izvor na svijetu, u minimumu je davao preko 50 m3/s).

Problem našeg, prostora Jugoistočne Evrope, jeste veliki broj međugraničnih izdani, međugraničnih voda o kojima moramo da vodimo i računa i da uspostavimo adekvatne projekte menadžmenta i ravnomernog korištenja. Neki od tih projekata su realizovani ili je planiran njihov nastavak. Jedan je takav projekat Dinarskih karstnih međugraničnih akvifera u kojima je CG učestvovala sa BiH, Hrvatskom i Albanijom. Kroz taj projekat smo izgradili bazu podataka i mapirali po savremnim softverskim rešenjima u GIS-u, odgovarajuću digitalizovanu kartu prostora.

Ono o čemu ćemo još više morati da vodimo računa jeste uticaj klimatskih promena. Jedan od takvih projekata se realizuje u Crnoj Gori u njenom sjevernom delu i kasnije će se proširiti.

Klimatske promjene nose negativni uticaj na već postojeće probleme malih izdašnosti izvora u sušnom dijelu godine, Tako, su istraživanja projekta CCWaterS (Uticaj klimatskih promena na vodosnadijeva-

nje u JI Evropi) pokazala trend opadanja kapaciteta najznačajnih izvorišta u Srbiji. Do kraja 21. veka pojedini izvori će u najpovoljnijim uslovima imati oko 6% manje vode u proseku, a u nepovoljnim uslovima čak do četvrtine vode manje nego što je imaju danas.

Dakle, rezultati hidrodinamičkih modela i stohastičkih prognoza pokazuju taj negativni trend. Ono što nas mnogo više plaši jeste zapravo konstantna prijetnja zagađenjem jer su karstna izvorišta vrlo ranjiva, svaki unijeti zagađivač se vrlo brzo prostire do tačaka isticanja i samim tim ugrožava lokalno stanovništvo. Neke od karata ranjivosti su već izrađene u regionu. Srbija je među prvim državama izradila nacionalnu kartu ranjivosti podzemnih voda, a Crna Gora će je uskoro dobiti i ta karta će omogućiti realnije prostorno planiranje i time i mogućnost realnijeg planiranja korišćenja vodnih resursa, ali isto tako rezervisanje prostora koji će obezbediti da ne ugrožavamo alternativna izvorišta koja mogu da nam u uslovima klimatskih promena pruže mogućnost snabdijevanja vodom.

Problemi intruzije vode u priobalnim područjima su prisutni u celom Mediteranskom prostoru, karst je posebno osetljiv, karst isto tako rezultira brojnim prisustvom podvodnih izvora ili vrulja u priobalju, i

V DE CRNE GORE vrlo ih je teško kaptirati. Problem na globalnom nivou jeste enorman priraštaj stanovnika koji se, nažalost, ne tiče Crne Gore i većine zemalja u okruženju.

Trendovi pokazuju da karst ne može zadovoljiti potrebe za vodom u tim sredinama mega populacije, pa će se morati tražiti alternativna rešenja.

Inženjerska rješenja su ipak moguća: 1.Sistem precrpljivanja u periodu malih voda. Neki od projekata realizovanih u Mediteranu kao što je projekat za Monpelje sa izvorišta Lez, omogućuje da se do četiri puta poveća minimalni kapacitet izvora putem precrpljivanja iz podzemlja i obezbeđivanjem takozvanog ekološkog protoka. Dakle, to je primjer kako da obezbedimo vodu ali ne da ugrozimo prirodne izvore već da vratimo vodu koju iscrpimo na tačku isticanja na izvore, a da istovremeno gradu distribuiramo mnogo veću količinu vode. Taj projekat je bio incijacija za mnoge druge koje smo realizovali u regionu. U Srbiji je tako nađeno rešenje za snabdevanje vodom Timočkog regiona, uspeli smo da povećamo pomoću bunara prirodni minimalni kapacitet šest puta i da izbegnemo izgradnju skupe površinske akumulacije. Jedan dio voda po potrebi vraćamo ispumpavanjem u vodotok da bi obezbeđivali ekološke protoke.

Drugi značajan projekat realizovan je za grad Niš gde takođe iz dubljeg karsta u podzemlju obezbeđujemo veštačkim putem određenu količinu vode.

2.Izgradnja podzemnih brana je jedan od inženjerskih poduhvata koji je vrlo specifičan, omogućava da se u pojedinim delovima terena zadrže vode koje bi prirodno otekle podzemljem i ne bi mogli da ih kontrolišemo. Neka od tih rešenja su predlagana, mnoga su realizovana uspešno u jugoistočnom delu Kine. Jedno takovo je predloženo za regulaciju izvorišta Ombla koji snabdeva grad Dubrovnik na kome bi se takođe mogla izgraditi podzemna hidroelektrana kapaciteta oko 50 megavata, formiranjem odgovarajućih injekcionih zavesa i zadržavanjem vode u podzemlju.

Izgradnjom tih brana, pregrađivanjem aluvijona u nekim delovima sveta postižu se dobri rezultati. Negde zapravo zbog protoka vode kroz takve terene ne postoji mogućnost da se nađe drugačije rešenje nego je stanovništvo prinuđeno da se seli kao nomadi iz tačke u tačku gde se još uvek nešto vode zadržalo u koritima reke. Ali, izgradnjom ovakvih podzemnih akumulacija vrlo često možemo da obezbedimo snabdevanje stanovništva vodom za piće. *** Izgradnji izvorišta "Bolje sestre" prethodio je kompleksan istraživački projekat. Nije trajao dugo, uložili smo enorman istraživački napor, da do rešenja dođemo, a i ogromna sredstva u vodovodnu infrastrukturu. Danas je to kako slogan kaže ,,projekat koji je promijenio Crnu Goru“ obezbedio snabdevanje vode za celo Crnogorsko primorje. Sada je pred nama ne manja obaveza – da izvorište sačuvamo ali i da završimo odgovarajuće istraživačke postupke: Moramo da razmotrimo da li postoje dodatne mogućnosti da se na samom mestu izvora poveća kapacitet, da utvrdimo koje bi bile alternative eventualnog povezivanja drugih izvora u zajednički cevovodni sistem prema Primorju i da zapravo kroz nastavak tog istraživačkog postupka dođemo do optimalnog rešenja snabdevanja.

Na kraju, podsjećam da od 2017. godine izvorište "Bolje sestre"w služi i kao poligon na koji u sklopu odgovarajućeg kursa pod pokroviteljstvom UNESKA, a koji organizuje Univerzitet u Beogradu dovodimo studente i mlade profesionalce u ovoj oblasti iz cijelog svijeta da ovde zajedno uče, da se upoznaju sa karakteristikama prostora, istraživačkim postupcima, realizovanim projektima na području istočne Hercegovine i Crne Gore i da zajedno pravimo nove korake u pogledu očuvanja ovog dragocenog resursa koji posjedujemo.

75

76 HELMUT BLOECH

nezavisni konsultant za zaštitu životne sredine i upravljanje vodama

REGIONALNI VODOVOD POSLUJE PO MJERI EU

O

vaj okrugli sto na izvorištu „Bolje Sestre" je posvijećen izazovima 21. vijeka. Kako je državni sekretar Radulović naglasio, Crna gora se upravo prihvatila još jednog izazova, otvarajući poglavlje o zaštiti prirodne sredine, poglavlje 27, u okviru pregovora o pristupanju EU. Politike i legislativa EU o zaštiti i upravljanju vodama gotovo u potpunosti odražavaju principe i ciljeve poslovanja Regionalnog vodovoda Crnogorsko primorje: kvalitetna voda za piće u dovoljnim količinama, koju koriste građani, privredni subjekti i turisti, spriječavanje zagađenja, a ne naknadna sanacija posljedica zagađenja, princip predostrožnosti.

Svi ovi principi imaju svoje utemeljenje počev od ustavnog okvira (Ugovori) do ključnih elemenata EU zakonodavstva o vodama, Okvirne direktive o vodama, Direktive o zaštiti podzemnih voda i Direktive o vodi za piće, sa obavezom prekogranične saradnje i zaštite (vidi prilog sa odabranim citatima) Crna Gora je, sa Regionalnim vodovodom Crnogorsko primorje, dobro pripremljena za pristupanje EU, a mjere prevencije i zaštite koje je Crna Gora usposta-

vila, u budućnosti će takođe biti važeće i sprovedive u skladu sa zakonima EU. Ovo je od posebnog značaja zbog veoma osjetljivog karaktera kraških izvora – kao nezaštićenih od svih vrsta uticaja nastalih uslijed ljudske aktivnosti: zagađenje nastalo uslijed privrednih djelatnosti, industrijsko, urbano zagađenje, miješanje sa površinskim vodama, atmosferski i klimatski uticaj, itd.

I, više iz lične perspektive, želio bih dodati i iskustvo u okviru EU sa velikim sistemima za snabdijevanje vodom iz kraških izvora: Rođen sam u Beču, u Austiji, a ovaj grad, sa sada već 2 miliona stanovnika, kao i opštine duž crnogorske obale, se manje ili više u potpunosti oslanja na kraške izvore za snabdijevanje pitkom vodom za građane, privredne subjekte i turiste. Voda se iz dva velika kraška izvora dovodi u Beč putem dva glavna cjevovoda, izgrađena 1869.1873.g. (dužine 95 km) i 1900.-1910.g. (dužine 180 km). Slično planiranju i razvoju vodosnabdijevanja crnogorskog primorja, u procesu donošenja odluka razmatralo se nekoliko opcija, a pribavljeno je i naučno mišljenje. Zaštita izvora je od samog početka obezbijeđena na način što je grad Beč postao vlasnik izvora, kao i okolnih planinskih vijenaca.

V DE CRNE GORE

MAPA 1: VODOSNABDIJEVANJE CRNOGORSKOG PRIMORJA Razmjer (crnogorska obala) 50 km

77

78

MAPA 2: VODOSNABDIJEVANJE U REGIONU GRADA BEČA (AUSTRIJA) Razmjer (region grada Beča) 50 km

PRILOG UGOVOR O FUNKCIONISANJU EVROPSKE UNIJE Član 191 (Životna sredina) 1. Politika Unije u oblasti životne sredine doprinosi ostvarivanju sljedećih ciljeva: - očuvanju, zaštiti i poboljšanju kvaliteta životne sredine; - zaštiti zdravlja ljudi, - mudrom i racionalnom korišćenju prirodnih resursa, - podsticanju mjera, na međunarodnom nivou, za

rješavanje regionalnih ili globalnih problema životne sredine, a naroĉito u borbi protiv klimatskih promjena.

2. Politika Unije u oblasti životne sredine ima za cilj da se postigne visok stepen zaštite, vodeći raĉuna o različitim stanjima u raznim regionima Unije. Ta politika zasniva se na načelu predostrožnosti i na načelu preventivnog djelovanja, načelu da štetu nanesenu životnoj sredini prvenstveno treba otklanjati na izvoru i načelu da zagađivač treba da plaća.

V DE CRNE GORE OKVIRNA DIREKTIVA O VODAMA (DIREKTIVA 2000/60/EC) Uvodne napomene 1 Voda nije komercijalni proizvod kao bilo koji drugi, već nasljedstvo koje se mora zaštititi, čuvati i tretirati kao takvo. Član 1 (Svrha) Svrha ove Direktive je da se uspostavi okvir za zaštitu kopnenih površinskih voda, tranzicijskih voda, obalnih morskih voda i podzemnih voda koji: (a) spriječava dalje pogoršanje i štiti i unaprijeđuje status vodenih ekosistema, i u skladu sa njihovim potrebama za vodom, kopnenih i močvarnih ekosistema koji direktno zavise od vodenih ekosistema; (b) promoviše održivo korišćenje vode zasnovano na dugoročnoj zaštiti raspoloživih vodnih resursa;. . . . . Član 4(1) (Ciljevi životne sredine) 1. U procesu operacionalizacije programa mjera koje su navedene u planovima za upravljanje riječnim slivovima: (a) za površinske vode (i) Države članice će primjeniti neophodne mjere u cilju sprječavanja pogoršanja statusa svih površinskih voda, . . . . .; (ii) Države članice će štititi, unaprijedivati i obnavljati sve površinske vode, . . . . . , u cilju ostvarenja dobrog statusa površinskih voda u roku od najviše 15 godina od datuma stupanja na snagu ove Direktive (b) za podzemne vode (i) Države članice će primjeniti sve neophodne mjere kako bi se onemogućio ili ograničio unos zagađivača u podzemne vode, te spriječilo narušavanje statusa svih podzemih voda, . . . . . (ii) Države članice će štititi, unaprijeđivati i obnavljati sve podzemne vode, osigurati ravnotežu između iskorištenja i obnavljanja/prihranjivanja podzemnih

voda, a sa ciljem ostvarenja dobrog statusa podzemnih voda u roku od najviše 15 godina od datuma stupanja ove Direktive na snagu, (iii) Države članice će primjeniti sve neophodne mjere da zaustave i spriječe razvoj bilo kakvog značajnog i kontinuiranog uzlaznog trenda u koncentraciji bilo kog zagađivača, koji je rezultat uticaja aktivnosti čovjeka, a s ciljem progresivnog smanjenja zagađenja podzemnih voda. Član 7 (Vode koje se koriste za zahvat pitke vode) 1. U okviru svakog riječnog sliva, države članice treba da identifikuju: - sva vodna tijela koja se koriste za zahvat vode za piće namijenjene za ljudsku potrošnju a koja obezbjeđuju prosječno više od 10 m3 dnevno ili iz kojih se opslužuje više od 50 osoba, i - ona vodna tijela za koje se planira da će se koristiti za takvu upotrebu u budućnosti. . . . . .

2. Za svako vodno tijelo koje se navodi u paragrafu 1, pored ispunjavanja ciljeva utvrđenih u Članu 4 u skladu sa zahtjevima ove Direktive, za vodna tijela površinskih voda, uključujući i standarde kvaliteta uspostavljene na nivou Zajednice po Članu 16, države članice obezbjeđuju da, po važećem režimu za tretman voda, a u skladu sa legislativom Zajednice, voda koja se dobija zadovoljava zahtjeve Direktive 80/778/EC, kao i izmjene i dopune iste Direktivom 98/83/EC. 3. Države članice će obezbjediti neophodne mjere za zaštitu identifikovanih vodnih tijela radi sprječavanja pogoršanja kvaliteta vode, a sa krajnjim ciljem da se smanji nivo potrebnog prečišćavanja u proizvodnji vode za piće. Države članice mogu uspostaviti zaštitne zone za ta vodna tela.

79

80 Član 9 (Povraćaj troškova za vodne usluge)

zagađujućih supstanci u podzemnim vodama.

1. Države članice će voditi računa o principu povraćaja troškova za vodne usluge, uključujući izdatke za zaštitu i očuvanje prirodnih resursa.

Države članice će do 2010. godine obezbjediti: - da politika cijena vode obezbijedi odgovarajući podsticaj korisnicima da racionalno koriste vodne resurse i tako doprinesu ciljevima životne sredine u okviru ove Direktive, - odgovarajući doprinos od različitih vrsta korisnika, uzevši u obzir barem industriju, domaćinstva i poljoprivredu, pokrivanju troškova usluga vezanih za vodene resurse, a na bazi ekonomskih analiza sprovedenih saglasno Aneksu III, vodeći računa o principu da zagađivač plaća.

Države članice mogu u te shrhe uzeti u obzir socijalne, ekološke i ekonomske efekte povraćaja sredstava, kao i geografske i klimatske uslove jednog ili više predmetnih regiona. . . . .

Član 5 (Identifikacija značajnih i stalnih uzlaznih trendova i definisanje početnih tačaka za promjenu trendova)

DIREKTIVA O ZAŠTITI PODZEMNIH VODA (Direktiva 2006/118/EC) Uvodne napomene 3 Podzemne vode u vodnim tijelima, koje se koriste za zahvat vode za piće ili koje su namijenjene za takvo korišćenje u budućnosti, moraju se zaštititi na takav način, da se izbjegne pogoršanje kvaliteta tih voda kako bi se smanjio nivo potrebnog prečišćavanja u proizvodnji vode za piće, a u skladu sa članom 7(2) i (3) Direktive 2000/60/EU Evropskog parlamenta i Savjeta od 23. oktobra 2000. kojom se uspostavlja okvir za djelovanje EU na području politike voda Uvodne napomene 5 Sa ciljem da se zaštiti životna sredina u celini, a posebno ljudsko zdravlje, moraju se izbjegavati, spriječavati i smanjivati škodljive koncentracije štetnih

1. Države članice moraju da utvrde svaki značajan i dugoročan uzlazni trend u koncentraciji zagađujućih supstanci, grupa zagađivača ili pokazatelja zagađenja koji je uočen u izdanima ili grupama izdana za koje je utvrđeno da su ugroženi i odrediće početnu tačku za preokret tog trenda, u skladu sa Aneksom IV. 2. Države članice moraju, u skladu sa Dijelom B Aneksa IV, kroz program mjera iz člana 11. Direktive 2000/60/EU, preokrenuti trendove koji predstavljaju značajnu opasnost za narušavanje kvaliteta akvatičnih ekosistema ili kopnenih ekosistema, zdravlja ljudi ili stvarnih ili potencijalnih legitimnih oblika korištenja akvatične sredine, kako bi se postupno smanjilo zagađenje i spriječilo pogoršanje kvaliteta podzemnih voda 3. Države članice moraju definisati polaznu tačku za preokret trenda kao postotak vrijednosti standarda kvaliteta podzemnih voda utvrđenih u Aneksu I i graničnih vrijednosti uspostavljenih u skladu sa članom 3.....

4. U planovima upravljanja vodnim područjem koje je potrebno dostaviti u skladu sa Članom 13. Direktive 2000/60/EU, države članice moraju sažeto opisati....

DIREKTIVA O KVALITETU VODE ZA PIĆE (Direktiva 98/83/EEC) (5) Budući da su za bitne i preventivne parametre kvaliteta vode namijenjene za ljudsku potrošnju, a koji se odnose na zdravlje, neophodni standardi Zajednice, što porazumijeva definisanje minimalnih ci-

V DE CRNE GORE ljeva kvaliteta zaštite životne sredine koje treba postići zajedno sa drugim mjerama Zajednice, tako da se može obezbjediti i promovisati održivo korišćenje vode namijenjene ljudskoj potrošnji; (6) S obzirom na važnost kvaliteta vode, namijenjene ljudskoj potrošnji, za zdravlje ljudi, neophodno je na nivou Zajednice uspostaviti bitne standarde kvaliteta, koje voda, koja se koristi u tu svrhu, mora da zadovolji; (8) Budući da je, kako bi sistemi za vodosnabdijevanje zadovoljili standarde kvaliteta vode za piće, potrebno primijeniti odgovarujeće mjere zaštite voda sa ciljem da se obezbjedi očuvanje čistoće površinskih i podzemnih voda; s obzirom da se isti cilj može postići sprovođenjem odgovarajućih mjera za tretman voda prije distribucije; (13) Budući da se vrijednosti parametara zasnivaju na raspoloživom naučnom znanju, pri čemu je uzet u obzir i princip predostrožnosti; budući da su ove vrijednosti odabrane na način da osiguraju bezbjednu, dugoročnu upotrebu vode namijenjene za ljudsku potrošnju, i da samim tim predstavljaju visok nivo zdravstvene zaštite; Član 4 (Opšte obaveze) 1. Ne dovodeći u pitanje svoje obaveze po osnovu drugih propisa Zajednice, države članice moraju preduzeti neophodne mjere da bi osigurale zdravstvenu ispravnost i čistoću vode namijenjene za ljudsku potrošnju. Za potrebe ispunjenja minimalnih zahtjeva po ovoj Direktivi, voda namijenjena za ljudsku potrošnju zdravstveno je ispravna i čista ukoliko: (a) je oslobođena svih mikroorganizama i parazita i svih supstanci koje, u broju ili koncentraciji, čine potencijalnu opasnost po ljudsko zdravlje, i (b) zadovoljava minimum zahtjeva koji su navedeni u Aneksu I, dijelovi A i B;

i ako, u skladu sa odgovarajućim odredbama članova 5 do 8 i 10, kao i u skladu s Ugovorom, države članice preduzimaju sve druge potrebne mjere da bi osigurale da voda namijenjena za ljudsku potrošnju ispunjava zahtjeve ove Direktive.

2. Države članice moraju osigurati da mjere koje su preduzete sa ciljem sprovođenja ove Direktive ni pod kojim okolnostima ne dozvoljavaju, direktno ili indirektno, bilo kakvo smanjenje postojećeg kvaliteta vode namijenjene za ljudsku potrošnju u onoj mjeri u kojoj je to relevantno za zaštitu zdravlja ljudi, kao ni bilo kakvo povećanje zagađenja voda koje se koriste za proizvodnju vode za piće. Član 5 (Standardi kvaliteta) 1. Države članice utvrđuju vrijednost parametara koje se primjenjuju na vodu namijenjenu za ljudsku potrošnju, za one parametre navedene u Prilogu I. 2. Vrijednosti određene u skladu sa paragrafom 1 ne smiju biti niže i manje zahtjevne od vrijednosti određenih u Prilogu I. Kada je riječ o parametrima utvrđenim u Prilogu I, Dio C, vrijednosti se utvrđuju samo za potrebe praćenja stanja i za ispunjavanje obaveza po osnovu Člana 8.

3. U slučaju gdje zaštita ljudskog zdravlja to zahtjeva, država članica, u okviru svoje nacionalne teritorije, ili jednog njenog dijela, utvrđuje vrijednosti za dopunske parametre koji nisu uključeni u Prilog I. Postavljene vrijednosti bi trebalo, kao minimum, da zadovoljavaju zahtjeve člana 4(1)(a).

81

82 PROF. DR MIĆKO RADULOVIĆ Građevinski fakultet, Univerzitet Crne Gore

RIJEKE SKADARSKOG SLIVA IZGUBIĆE HIDROLOŠKU FUNKCIJU Poznati istraživač karsta, naučnik svjetskog glasa, Jovan Cvijić govorio je: ,,Nema dubljeg ni celcatijeg karsta, nego što je ovaj crnogorsko-hercegovački, gdje ni kap vode ne otiče površinski“. Sve vode atmosferskih taloga se gube preko brojnih ponora, jama, a u dubljim djelovima terena formiraju se razbijene karstne izdani.

Mislio je na karstni prostor između doline Neretve, Skadarskog jezera, Bokokotorskog zaliva i Nikšićkog polja. Nije onda čudo što smo poznati kao zemlja karsta, i što je izvorište „Bolje Sestre" našlo mjesto na mapi najpoznatijiih svjetskih karstnih izvorišta.

Više od 60% teritorije Crne Gore grade karbonatne stijenske mase, predstavljene krečnjacima i dolomitima u kojima je proces karstifikacije došao do punog izražaja. Srednji proticaj vodotoka sa teritorije Crne Gore, ne računajući Bojanu iznosi oko 600 m3/s. Minimalna izdašnost karstnih izvorišta je oko 50 m3/s. Sva naselja u Crnoj Gori za potrebe vodosnabdijevanja koriste oko 5 m3/s, što znači da smo iskoristili svega 10% raspoloživog potencijala karstnih izvorišta.

ŠTO JE ONDA PROBLEM? Problem je što je kod nas dominatan karstni režim oticaja, tj. velika amplituda kolebanja između minimalnih i maksimalnih voda. Kao karakteristični primjeri mogu se navesti: Izvorište Crnojevića rijeke, ima minimalnu izdašnost oko 300 l/s, a maksimalni poticaj preko 180 m3/ s. Oscilacije nivoa podzemnih voda u Cetinjskom polju iznose i preko 100 metara.

Dubina do nivoa podzemnih voda u Cetinjskom polju je od 80 do 100 metara u ljetnjem periodu, u julu i avgustu. Međutim, poznato je da je Cetinjsko polje periodično plavljeno. Npr. 19.02.1986. godine, voda je na Cetinju dostizala do krovova kuća! To je veliki problem, koji pored ogromnih šteta, nosi mogućnost zagađenja podzemnih voda.

Drugi problem je je što je veliki broj izvorišta u primorskom pojasu potopljen vodama Jadranskog mora (oko 5 m3/s) , kao i Skadarskim jezerom. Samo u Malom blatu je potopljeno 14 oka, koja su kvalitetna i mogu se koristiti za vodosnabdijevanje. Južno od izvorišta „Bolje sestre" su dva oka – „Brodić" i „Biosko oko". Nije ih teško uključiti u vodovodni sistem, uko-

V DE CRNE GORE liko bude potrebno jednog dana. Veliki broj izvorišta je potopljen vještačkim akumulacijama – npr. u Nikšićkom polju Poklonci, Žabica, Krupačko oko i dr. U brojkama, najmanje 20 m3/s je potopljeno vodama jezera ili morem.

Problem koji ja vidim kod nas u karstu jeste da će sve rijeke sliva Skadarskog jezera izgubiti u dogledno vrijeme svoju hidrološku funkciju. Podsjećam, kroz Cetinje je tekla rijeka. Na obali rijeke Cetine sagrađena je Vlaška crkva. Danas je rijeka dezintegrisana, spuštena u podzemlje i njeni ostaci su Obodska vrela, izvorište Crnojevića rijeke. Presušila je Karučka rijeka o kojoj je govorila koleginica Ana Mišurović, presušila je Sinjačka rijeka koja je tekla prema Kaluđerovom oku, gornji tok Morače ljeti presušuje od Manastira Duge do Bioča, Cijevna od izlaska iz kanjona kod Dinoša do ušća u Moraču, dok je na vodmjernoj stanici „Trgaj“ minimalni priticaj oko 3 m3/s! Ta 3 m3/s se izgube u ravničarskom dijelu, od izlaska iz kanjona Cijevne do ušća u Moraču. Gornja Zeta presušuje od sastava Sušice i rijeke Rastovac do mosta Brezovačkog. Sve rijeke sliva Skadarskog jezera izgubiće u dogledno vrijeme hidrološku funkciju, odnosno neće teći u hidrološkom minimumu.

Zašto? Zato što napreduje brže proces karstifkacije, nego riječne erozije.To nije slučaj sa rijekama koje pripadaju slivu Crnog mora. One dolaze iz flišnih vodonepropusnih terena. Tokom 2005, 2006 i 2007 počela su multidisciplinarna istraživanja izvorišta „Bolje sestre" u koja su bile uključene brojne firme i institucije: Geoprojekt - Podgorica, CETI, Hidrometeorološki zavod – Podgorica, Zavod za geološka istraživanja – Podgorica, IK Konsalting i projektovanje – Beograd, Institut „Siniša Stanković“ – Beograd, stručni timovi Regionalnog vodovoda i dr. U zaleđu izvorišta i širem prostoru izvedena su kompleksna hidrogeološka istraživanja: hidrogeološko kartiranje, geofizička ispitivanja, izvedeno je 11 bušotina, 4 opita obilježavanja podzemnih voda, speleoronilačka ispitivanja, laboratorijska geomehanička i hidrohemijska ispitivanja ... Samo se iz jedne buštine, koja se

nalazi na udaljenosti oko 30 metara, obojena voda pojavila na izvorištu. Došli smo do zaključka da se radi o izdašnom izvorištu (više od 2m3/s) i veoma kvalitetnom izvorištu.

Brojne analize CETI – Podgorica, Instituta ,,Siniša Stankovic“ – Beograd, Instituta iz Njemačke pokazale su da je voda sa „Boljih sestara" izvanrednog kvaliteta, izvanrednog hemijskog i mikrobiološkog sastava. Sumnju da je u pitanju voda iz Morače demantovala su istraživanja – bojene su vode Morače, osim toga postoji velika temperaturna razlika između Morače i „Boljih sestara", sedimenti se razlikuju, izvor-oko „Bolje sestre" iznosi sitan bijeli dolomitski pijesak, kakvog nema u Morači u zoni Grbavaca.

Zaključak: Manji dio vode izvorište dobija iz izdani Zetske ravnice i Grbavaca, veći dio iz krečnjačkog paleoreljefa, to je dio koji ističe u vidu oka, sa kota ispod nivoa mora.

KOJI SU ONDA PROBLEMI? U prirodnim uslovima to je kvalitetno izvorište, ali postoji opasnost da se vodotok Morače vještački unese u „Bolje sestre". Kako? Ako se nastavi nekontrolisana eksploatacija šljunka u koritu Morače i na poljoprivrednom zemljištu Grbavaca, doći će do otkrivanja krečnjaka paleoreljefa i preusmjeravanja tokova ka izvorištu. Nadam se da se to neće desiti, jer se šljunak može eksploatisati i na drugim mjestima, a izvorište „Bolje Sestre" je dragulj koji treba sačuvati.

Ima još jedan problem, na koji moramo obratiti pažnju: Jedna od varijanti autoputa Bar-Boljari predviđa trasu, između izvorišta „Bolje sestre" i „Grbavaca".

Nije ispravno projekaati trasu autoputa u neposrednom zaleđu izvorišta, sa kojeg se snabdijeva cijelo Crnogorsko primorje i koje je prepoznato kao jedno od najboljih i najvažnijih u regionu i uvršteno u 150 najznačajnijih karstnih izvorišta u svijetu. No, nadam se da će se ovaj problem blagovremeno riješiti, pravilnim izborom trase autoputa

83

84 MR LUKA MITROVIĆ direktor Zavoda za hidrometeorologiju i seizmologiju

UTICAJ KLIMATSKIH PROMJENA

NA REŽIM PODZEMNIH VODA U PODRUČJU PODGORIČKO-SKADARSKE KOTLINE

K

limatske promjene u Crnoj Gori su u posljednjih nekoliko godina prouzrokovale učestalije ekstremno visoke maksimalne i minimalne temperature, češće i duže toplotne talase, veći broj tropskih dana i tropskih noći Osim toga, karakteristika je i manji broj mraznih dana, kao i učestalija pojava suša. Zabrinjava podatak, , da proljeće karakteriše najveći deficit padavina od oko 20 odsto skoro preko cijele teritorije Crne Gore. Sektori koji su najosjetljivi na klimatske promjene su poljoprivreda, šumarstvo i vodni resuri.

Područje Jugoistočne Evrope je, prema V izvještaju IPCC(Međivladin panel o klimtskim promjenama),

V DE CRNE GORE među najranjivijima, a njemu pripada i dio istočnog Mediterana. Projekcije buduće klime za region JI Evrope pokazuju smanjenje padavina u ljetnjem dijelu godine i zbog toga ćemo imati pojavu takaozvanog “vodnog stresa”. Ovaj problem sa vodom izazvaće neravnotežu životne sredine, ekonomske i materijalne štete kao i potencijalno socijalne probleme u većini oblasti JIE. Doći će veoma velikih odstupanja skoro svih klimatskih elemenata od klimatske normale. Biće nastavljen trend porasta temperature, biće sve više toplotnih talasa i dužih sušnih perioda. Ljeti će biti izrazito sušna sa deficitom padavina, koja će prouzrokovati velike probleme i štete u svim granama privrede(posebno onim koje zavise od raspoloživih vodnih resursa) i pojavu požara. Zimski dio godine je takođe obilježen ekstremnim vrijednostima, intenzivnim padavinama, nagla smjena sušnih perioda sa jakim kišama, pojavama erozije, bujičnih tokova, poplava i klizišta.

ćemo imati nagle promjene vremena kao posljedice klimatskih promjena i na prostoru Crne Gore, nagli porast ili pad temperature vazduha, vazdušnog pritisaka, jake intenzivne kišne padavine i jake udare vjetra olujne pa čak i orkanske brzine

Svjetska meteorolška organizacija je proglasila dekadu 2000. - 2010. dekadom klimatskih ekstrema.

U tom periodu i u narednih 8 godina su se, praktično desile sve ekstremne meteorološke pojave i na prostoru Crne Gore - najveće temperature 24. avgusta 2007. godine sa novim rekordima apsolutnih temperature vazduha u skoro svim gradovima Crne Gore sa izmjerenim 44,8 0C u Podgorici, takođe u ovom period zabilježeni su najduži topolotni talasi 2003, 2011.,2017. i 2018. zatim 2010. velike poplave, 2012. velike sniježne padavine i naravno sušne 2000., 2002.,2003.,2007.,2011.,2012., 2013., 2014., 2015.,2017. i 2018. godine koje su izazvale velike štete u poljoprivredi i probleme nastale deficitom i smanjenjem vodnih resursa, kako na površini tako i u rekordno niskim nivoima podzemnih voda. Najizrazitije poljoprivredne i hidrološke suše zabilježene su 2011., 2017. i 2018. godine kada su izmjereni najniži vodostaji na Morači od -23 ,na Skadarskom jezeru -13 u odnosu kotu “0”. Važno je istaći je da

Nedvosmisleno se može povrditi činjenica da su klimtske promjene već izazvale negativne posledice, prije svega na raspoložive vodne resurse u području Podgoričko-skadarske kotline. Evidentni su negativni trendovi kako na kvantititet tako i na kvalitet podrzemnih i površinskih voda. U veoma kratkom intervalu od nešto vise od deset godina (2005-2018.) od kada se mjeri izdašnost vodoizvorišta Bolje Sestre, primjećije se konstantno smanjenje izdašnosti , posebno 2017. i 2018. godine koje su imali dugotrajni sušni period i veliki deficit padavina u ljetnjem i jesenjem dijelu godine. Zbog ovakvih trendova i projekcije buduće klime na području Podgoričko-skadarske kotline neophodno je, da nadležne institucije, sa najvećim stepenom pažnje prate svaku hidro-građevinsku aktivnost na cijelom području i da na vrijeme zabrane takve aktivnosti i preduprijede eventualno ugrožavanje vodoizvorišta „Bolje sestre" i cijelog akvatorija Malog blata. Potrebno je uspostavljanje stalnog hidrološkog monitoring vodoizvorišta „Bolje

Dakle, imaćemo sve duže sušne periode, imaćemo deficit padavina po svim parametrima od pet do 10 %, relativna vlažnost vazduha se smanjuje takođe od pet do 15 %, a samim tim imaćemo problem sa nedostatkom vode, posebno u ljetnjem periodu. Već ove godine imali smo nedostatak vode u mnogim krajevima CG, da su pojedni stalni vodeni tokovi imali prekid površinskog oticanja vode(Morača, Cijevna i dr.), da je značajno smanjena izdašnost karstnih vrela na cijelom području Jadranskog sliva i da je nivo podzemnih voda bio izrazito smanjen, tako da su neki bunari u Podgoričko- skadarskoj kotlini i Nikšićkom polju po prvi put presušili.

85

86 Maksimalne temperature za Podgoricu za avgust 1949 - 1999.

Do 1999. visoke tropske temperature od 35℃ do 40℃ zastupljene su sa svega 25% a temperature od 40℃ i više sa samo 1%

V DE CRNE GORE Maksimalne temperature za Podgoricu za avgust 2000 - 2017.

Od 2000. visoke tropske temperature od 35℃ do 40℃ zastupljene su sa čak 43% a temperature od 40℃ i više stepeni su povećale učestalost sa 1% na 6%

87

88 sestre", kao i naučno-stučna istraživanja na širem slivnom području Skadarskog jezera i utvrđivanje podzemnih hidroloških veza i definisanje šire zaštitne zone vodoizvorišta.

Kao što je većini vas poznato, Projekat pod nazivom "Jačanje kapaciteta za implementaciju Okvirne direktive o vodama u Crnoj Gori" počeo je početkom 2017. godine i trajaće 3 godine. Projekat će pokriti cijelu teritoriju Crne Gore, sa podjelom na dva glavna riječna sliva, te osnovnim ciljem stvaranja uslova za implementaciju EU Okvirne direktive o vodama i svih direktiva koje se odnose na vode. To se želi ostvariti i kroz formiranje operativne i efikasne mreže za monitoringa površinskih i podzemnih voda, kao jednog od osnovnih preduslova, naravno uz planove upravljanja riječnim slivovima.

Imajući u vidu da su dosadšnja osmatranja podzemnih voda u Crnoj Gori godinama zanemarivana, predviđena mreža stanica kroz navedeni projekat predstavlja ogroman napredak u odnosu na trenutnu situaciju u pogledu monitoringa kvaliteta i kvantiteta podzemnih voda, za koju, blago rečeno, možemo reći da je daleko je od zadovoljavajuće. Plan je da se tokom 2019. godine krene sa novim osmatračkim sistemom podzemnih voda.

Polazeći od teme ovog Okruglog stola, jasno je da će osmatrački sistem podzemnih voda imati ključnu ulogu u definisanju koncepta buduće zaštite karstnih izvorišta u Crnoj Gori, i to kao dio integralnog sistema monitoringa sa monitoringom površinskih i atmosferskih voda, te monitoringom kvaliteta voda.

Uostalom, i organizator ovog skupa, u dostavljenom pozivu, jasno ističe “povezanost i otvorenost prema atmosferskim i površinskim vodama” , kao i sve češće nepoželjne uticaje sa te strane na podzemne vode karstnih izvorišta.

Dosadašnje aktivnosti naše institucije rezultirale su stvaranjem značajnih preduslova za sagledavanje opšte slike o bilansima i režimu površinskih i atmosferskih voda, kao i o uticaju klimatskih promjena na teritoriju Crne Gore, pa smo sigurni da će uspostavljanje monitoringa podzemnih voda upotpuniti slika o vodnim resursima i načinu blagovremenog otkrivanja ili sagledavanje mogućih uzroka sa nepovoljnim uticajem, kao i preduzimanjem neophodnih mjera za sprečavanje njihovog štetnog uticaja na izdanske vode.

Posebno treba istaći činjenicu, da je bez odgovarajućeg monitoringa podzemnih voda bilo praktično nemoguće, iole objektivno, proučavati buduće uticaje klimatskih promjena na rezerve podzemnih voda, dakle na osnovni resurs za javno vodosnabdijevanje u Crnoj Gori. Ubuduće će biti znatno lakše tumačiti uticaj očekivanog, izmijenjenog, režima klimatskih parametara u svijetlu klimatskih promjena, po sva naša izvorišta, pa i karstna , kao najbrojnija.

Uspostavljanjem monitoringa podzemnih voda upotpuniti će se slika o vodnim resursima i načinu blagovremenog otkrivanja ili sagledavanje mogućih uzroka sa nepovoljnim uticajem, kao i preduzimanjem neophodnih mjera za sprečavanje njihovog štetnog uticaja na izdanske vode.

V DE CRNE GORE

89

90 DAMIR GUTIĆ

direktor Uprave za vode Crne Gore

AKTIVNOSTI UPRAVE ZA VODE

NA POLJU ZAŠTITE VODNIH RESURSA

U

pravljanje vodama i vodnim zemljištem u Crnoj Gori zasniva se na načelima nezamjenljivosti vode kao resursa, načelu integralnog upravljanja vodama, kao i promovisanjem održivog korišćenja voda zasnovanog na dugoročnoj zaštiti raspoloživih vodnih resursa. Istina je da se upravljanjem vodama u Crnoj Gori bavi veliki broj institucija, ali su nadležnosti podijeljene i jasno definisane. Tako, Zakon o vodama, kao krovni zakon u oblasti upravljanja vodama u Crnoj Gori, prepoznaje Upravu za vode kao glavnu insituciju za sprovođenje istog. Uprava za vode, u skladu sa Uredbom o organizaciji i načinu rada državne uprave vrši poslove koji se odnose, između ostalog, na obezbjeđenje i sprovođenje mjera i radova na uređenju voda i vodotoka, zaštiti od štetnog dejstva voda i zaštiti voda od zagađivanja; obezbjeđenje korišćenja voda, materijala iz vodotoka, vodnog zemljišta i vodnih objekata u državnoj svojini, putem koncesija, zakupa i sl.; upravljanje vodnim objektima za zaštitu od štetnog dejstva vode....

Treba istaći da je usvajanjem ove Uredbe ("Sl. list CG", br. 87/2018 od 31.12.2018.godine) Uprava za vode prestala da bude organ u sastavu Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja i postala samostalni organ i to nas sada još više obavezuje da svojim angažmanom damo doprinos u rješavanju vrlo složenih i zahtjevnih zadataka kada je oblast upravljanja vodama u pitanju. Prirodno bogatstvo Crne Gore nadaleko je poznato u Europi i izvan njenih granica, i samo napornim radom, sa jakom upravljačkom jedinicom, možemo unaprijediti sistem upravljanja vodama, te stvoriti uslove za odgovorno ponašanje prema prirodnim resursima.

Da bi se ispoštovale mjere za ostvarivanje zaštite voda od zagađivanja potrebno je stvoriti određene preduslove i osnove za ostvarivanje istih. Crna Gora je u prethodnom periodu u crnogorski zakonodavni sistem prenijela EU legislativu koja tretira oblast upravljanja vodama, ali je implementacija svega propisanog proces za koji je potreban određeni vre-

V DE CRNE GORE menski period, kao i značajna finansijska sredstva.

Ključni preduslovi i mjere za ostvarivanje zaštite voda od zagađenja jesu: Donošenje podzakonskog akta o standardu kvaliteta voda i kriterijumima za utvrđivanje statusa voda; Izrada Planova upravljanja rječnim slivovima Dunava i Jadranskog mora; Karakterizacija i analiza vodnih područja rječnog sliva u Crnoj Gori; Ekonomska analiza korišćenja vode; Uspostavljanje vodnog informacionog sistema; Vodni katastri (katastar vodnog dobra, katastar ugroženih područja, katastar vodnih objekata i sistema, katastar korišćenja voda, katastar zagađivača, katastar tehničke dokumentacije); Nadogradnja sistema monitoringa voda; Donošenje programa monitoringa u skladu sa zahtjevima ODV.

zdravlja. Važna mjera zaštite izvorišta vode za piće jeste donošenje i sprovođenje odluka o zonama sanitarne zaštite. Zaštita voda za piće, tačnije, sprovođenje mjera zaštite unutar zona sanitarne zaštite otežano je na svim izvorištima, posebno tamo gdje su izvorišta za vodosnabdijevanje u blizini većih gradova, jer su ugroženi procesom urbanizacije, industrijalizacije, poljoprivrede, neuređenim odlagalištima otpada i otpadnim vodama.

Izvorišta za regionalno i javno vodosnabdijevanje definisana su Odlukom o određivanju izvorišta namijenjenih za regionalno i javno vodosnabdijevanje (javnim vodovodom) i utvrđivanje njihovih granica (“Sl. list CG”, br. 36/08). Neophodno je preduzeti sve moguće mjere da bi se vode tih izvorišta racionalno koristile i zaštitile od namjernog ili slučajnog zagađivanja i od drugih uticaja koji mogu nepovoljno djelovati na izdašnost izvorišta i na zdravstvenu ispravnost voda za piće.

Većina nabrojanih stvari biće odrađena kroz ili u toku projekta „Jačanje kapaciteta u cilju implementacije Okvirne direktive o vodama u Crnoj Gori“. Projekat je podržan kroz IPA 2014 pretpristupna sredstva za životnu sredinu, u iznosu od 1,9 miliona eura, sa 100 % kontribucijom Evropske unije.

Zakon o vodama u članu 56 propisuje da područja na kojima se nalaze izvorišta površinske i podzemne vode koja se koriste ili su prostornim planskim dokumentima predviđena za javno vodosnabdijevanje moraju biti zaštićena od namjernog ili slučajnog zagađivanja i drugih uticaja koji mogu nepovoljno djelovati na izdašnost izvorišta i na zdravstvenu ispravnost vode (zone sanitarne zaštite).

S tim u vezi, krajem 2018. godine, Uprava za vode raspisala je tender za izbor konsultanta za izradu katastra izvorišta za javno vodosnadbijevanje. Tokom 2019. godine zadatak konsultanata biće definisanje stepena sprovedenih mjera zaštite i upozorenja na izvorištima na kojima su utvrđene zone sanitarne zaštite, ocjenjivanje stepena rizika po kvalitet vode za vodoizvorišta koja nemaju utvrđene zone sanitarne zaštite, upoređivanje analiziranih podatka sa propisanim zahtjevima iz zakonske regulative, davanje smjernica sa preporukama za dalje aktivnosti na utvrđivanju zona sanitarne zaštite izvorišta, kontinualnog monitoringa i eventualno dodatnih istraživanja...

Zaštita izvorišta površinske i podzemne vode vrši se na način utvrđen rješenjem o zaštiti izvorišta, kome su prethodili istražni radovi, a ovo rješenja donosi organ nadležan za izdavanje vodnih akata uz prethodno mišljenje ministarstva nadležnog za poslove

Svi su upoznati sa činjenicom da je poglavlje 27 najzahtjevnije od svih. Ova najzahtjevnije odnosi se i na finansijski dio. S toga je veoma važno pomenuti i finansiranje upravljanja vodama. Sistem finansiranja upravljanja vodama u Crnoj Gori je takav da se

91

92 sredstva za finansiranje upravljanja vodama obezbjeđuju iz vodnih naknada, naknada za sticanje vodnog prava, naknada od zakupa javnog vodnog dobra i vodnih objekata i sistema, donacija i drugih izvora, u skladu sa zakonom. Nacionalnom strategijom za transpoziciju, implementaciju i primjenu pravne tekovine EU u oblasti životne sredine i klimatskih promjena sa Akcionim planom za period 2016-2020 (NEAS), procijenjeno da će samo trošak usklađivanja za zaštitu od poplava do 2035. godine iznositi 128,7 miliona eura. Iz ovog primjera vidimo da je veoma važno preispitati način finansiranja upravljanja vodama, jer se sa 200.000€ - 300.000€ na godišnjem nivou ne može završiti praktično ništa, i pored prihoda od međunarodnih fondova, donacija ili kredita, a zabrinjava i to što Uprava za vode nema nikakav uvid u način trošenja sredstava koja se po automatizmu uplaćuju opštinama (70% vodnih naknada), a koje najčešće ne završe tamo gdje treba, tj za izgradnju infrastrukture u oblasti boljeg upravljanja vodama, već idu u potrošnju.

Koordinisani pristup integralnog upravljanja vodama u Crnoj Gori veoma je važan. Pored ministarstva koje sprovode politiku upravljanja vodama, Uprave za vode, kao glavne implementacione jedinice onoga što je zakonskom regulativom propisano, veoma bitnu ulogu imaju i Zavod za hidrometeorologiju i seizmoligiju koji je u skladu sa zakonom dužan da sprovodi monitoring voda, te inspekcijski organi (prije svega vodoprivredni inspektori) koji obavljaju poslove inspekcijskog nadzora, ali i lokalne samouprave koje po Zakonu osnivaju preduzeća za javno vodosnadbijevanje. Koordinisani pristup je potreban i iz razloga hitnosti jer je voda resurs koji nije neograničen a kod nas postoji pristup da se voda posmatra kao socijalna kategorija te se njeno korišćenje od strane preduzeća za vodosnadbijevanje vrši neracionalno. Gubici na mrežama, nedovoljna naplata, neodgovornost u izvršavanju obaveza moraju se svesti na minimum.

Velika je lista operativnih ciljeva i mjera koje treba sprovesti kako bi se obezbijedila kvalitetna zaštita voda od zagađivanja - uspostavljanje registra zaštićenih područja, donošenje vodnih katastara, pribavljanje vodnih akata i plaćanje naknade za zaštitu voda od zagađivanja, smanjenje unosa zagađenja od koncentrisanih i rasutih izvora zagađivanja, moguća ograničenja u zahvatima vode, mjere prevencije i smanjenja uticaja akcidentnih zagađenja.... Ova lista je i duža, ali je i obavezujuća, naročito sada kada smo otvorili poglavlje 27 (zaštita životne sredine i klimatske promjene) i ona proističe iz nacionalnog zakonodavstva ali i EU legislative koja tretira ovu oblast.

Iz svega navedenog jasno je država mora obezbijediti uslove za jaku upravljačku instituciju, sa dovoljnim sredstvima za izvršenje povjerenih poslova i sa odgovarajućim stručnim kadrom, ali je potrebno i pronaći mehanizam koordinacije i međusobne komunikacije između svih zainteresovanih strana. Uprava za vode će u narednom periodu inicirati i određene izmjene Zakona koji tretiraju problematiku upravljanja vodama. Nepostojanje zona sanitarne zaštite, situacije gdje imamo neobezbijeđena izvorišta za javno vodosnadbijevanje ne smiju biti tolerisane. Javno vodosnabdijevanje je aktivnost koja mora da obezbijedi najviši stepen sigurnosti za vodu koju pijemo a koja mora zadovoljavati sve elemente iz zakona.

Ovdje se radi o zdravlju naših građana i mi sav ovaj proces tako i posmatramo. U tom procesu, osim državnih organa kojima je to posao i obaveza, potrebna nam je pomoć svih društveno odgovornih faktora, medija, NVO sektora, privrede i građana. Posebno cijenimo aktivnosti predvodnika u ovakvim procesima kao što je Regionalni vodovod koji treba da bude pokazatelj svim drugim preduzećima koja su u ovoj oblasti kako treba društveno odgovorno da se ponašaju i u kom pravcu da se kreću. Takva preduzeća imaće i našu najveću podršku i razumijevanje za sve buduće projekte.

V DE CRNE GORE Javno vodosnabdijevanje je aktivnost koja mora da obezbijedi najviĹĄi stepen sigurnosti za vodu koju pijemo a koja mora zadovoljavati sve elemente iz zakona.

93

94 PROF. DR MILAN RADULOVIĆ Građevinski fakultet, Univerzitet Crne Gore

MORAMO SAČUVATI DOBAR STATUS VODNIH TIJELA PODZEMNIH VODA U CRNOJ GORI

P

rojekat uspostavljanja monitoringa podzemnih voda u Crnoj Gori biće realizivan tokom 2019. godine. Nadležnost nad mjerenjima kvantiteta i kvaliteta podzemnih voda će imati Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju Crne Gore.

Monitoring je prema Okvirnoj direktivi o vodama obavezan. To podrazumijeva da svako vodno tijelo na teritoriji Crne Gore treba da bude obuhvaćeno programom praćenja kvalitativnih i kvantitativnih parametara. Trenutno u Crnoj Gori nemamo adekvatnu monitoring mrežu, tako da je sreća što ovaj projekat kreće sada dok još imamo prilično dobro očuvan kvalitet voda.

Okvirna direktiva je usvojena 2000. godine u Evropskom parlamentu. Znamo da je tokom industrijskog razvoja 19. i 20. vijeka došlo do zagađenja brojnih jezera, rijeka i izvorišta pijaće vode. Tek se 70-ih godina budi svijest o potrebi zaštite voda. Međutim, prvi dokument koji na sveobuhvatan način tretira

pitanje zaštite je upravo Okvirna direktiva o vodama. Došao je red i na nas da je primijenimo, pa bi dobro bilo da to ne radimo samo formalno radi zadovoljenja nekih administrativnih uslova, već da nam stvarno cilj bude da zaštitimo podzemne vode. Ako ne zbog čega drugog onda makar zbog toga što treba da ih i dalje koristimo za piće, i to ne samo mi nego i buduće generacije.

Glavni cilj sprovođenja direktive je postizanje dobrog statusa voda – kvalitativnog, kvantitativnog i ekološkog statusa. Tamo gdje je status narušen neophodno peduzimati mjere u cilju postizanja dobrog statusa, a tamo gdje već imamo dobar status (a sreća je da je takav kod većine vodnih tijela u Crnoj Gori) neophodno ga je očuvati. Plan upravljanja vodama se usvaja na svakih šest godina. U njemu se prikazuju podaci o trenutnom stanju i propisuju mjere za poboljšanje ili očuvanje statusa voda. Prvi

V DE CRNE GORE plan će biti usvojen najvjerovatnije 2020. godine, a do isteka narednog ciklusa od šest godina, do 2026., smo obavezni da postignemo onaj status voda koji je propisan prvim planom.

Jedan od prvih koraka jeste da se izdvoje vodna tijela u sklopu rječnih slivova. Neophodno je izdvojiti i površinska i podzemna vodna tijela. Podzemna vodna tijela predstavljaju područja gdje su prisutne podzemne vode u dovoljnoj količini. Jedan od kriterijuma za izdvajanje jeste da se iz tih vodopropusnih stijena može zahvatiti 10 m3 vode po danu, odnosno da se tom vodom može snabdijevati više od 50 stanovnika.

Kompletno područje izgrađeno od vodopropusnih stijena je neophodno izdijeliti u odgovarajuće cjeline koje se mogu štititi na zadovoljavajući način.

Na primjer, područje koje se prostire od Brajića pa sjeverno sve do planine Golije, posmatrano u regionalnoj razmjeri predstavlja jedan karstni akvifer (tip vodopropusnih stijena) koji treba izdijeliti na manje površine. Jer recimo, zbog zagađenja izvora Crnojevića rijeke ne možemo da kažemo da je kompletno to područje narušenog kvaliteta i da ga treba proglasiti za vodno tijelo lošeg statusa. Na primjer, slivno područje Karuča i Malog blata, gdje je i izvorište Bolje Sestre, može predstavljati jedno podzemno vodno tijelo za koje smo obavezni da očuvamo dobar status, a slivno područje Crnojevića rijeke drugo vodno tijelo gdje smo dužni da preduzmemo mjere u cilju popravljanja postojećeg statusa u roku od šest godina. Da ponovim, sreća je da za većinu podzemnih vodnih tijela imamo dobar status, ali jako je važno već sada uložiti napore da se takav status očuva.

Na projektu identifikovanja i izdvajanja podzemnih vodnih tijela glavni ekspert za hidrogeologiju je prof.

Stevanović; ja sam saradnik. Koristili smo postojeće geološke i hidrogeološke karte i svu ostalu hidrogeološku dokumentaciju koju smo uspjeli da prikupimo.

Iz tih materijala smo dobili veliki broj kvalitetnih podataka koji su nam predstavljali osnovu za da-

lje analize. Prva iteracija izdvajanja vodnih tijela je sprovedena 2015. godine u sklopu manjeg projekta koji je finansiran od strane UNDP-a. Tada su izdvojena vodna tijela samo za slivno područje Skadarskog jezera. Prema poslednjoj iteraciji sprovedenoj u okviru Projekta jačanja institucionalnih kapaciteta za primjenu Okvirne direktive o vodama, za koji je nadležno Ministarstvo poljoprivrede, preliminarno je izdvojeno oko 30 podzemnih vodnih tijela za kompletnu teritoriju Crne Gore. Na osnovu te mape će biti izrađen konačni plan za monitoring podzemih voda. Za prvu fazu projekta planira se postavljanje preko 60 stanica sa kojih ćemo dobijati informacije i o kvalitetu i o kvantitetu podzemnih voda. Sa tih stanica kojima će upravljati Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju ćemo moći da dobijemo precizne podatke i to u realnom vremenu (onlajn). To znači da ako dođe do ekscesnog zagađenja možemo istog dana da primijetimo promjene parametara i reagujemo kako bi se efikasno zaustavilo dalje narušavanje kvaliteta vode. Takođe, ako bi došlo do precrpljivanja vode iz podzemlja, nivo u pijezometarskoj bušotini (opremljenom automatskom stanicom) bi naglo padao i to bi bio signal da reagujemo. Primorske stanice bi u sušnom periodu mogle da registruju početak zaslanjenja priobalnih akvifera, tj. prve znake intruzije morske vode koju na izvorištima obično primjećujemo sredinom juna, pa bi mogli blagovremeno da sugerišemo vodovodima da smanje kapacitete crpljenja kako bi ostali ispod maksimalno dozvoljene koncentracije hlorida u vodi za piće.

Tokom 2020. godine nas čeka druga faza poboljšanja monitoring mreže kada ćemo dobiti još 30-ak stanica. Sa ukupno 90-100 stanica ćemo imati veoma dobru mrežu za praćenje podzemnih voda, a to je jedan od preduslova za njihovu adekvatnu zaštitu. Sreća je da na vrijeme krećemo, podzemne vode Crne Gore imaju prilično dobar kvalitativni i kvantitativni status, a da podsjetim, one predstavljaju glavni prirodni resurs na kojem smo bazirali vodosnabdijevanje cijele države.

95

96 AC. IACG, ANA MIŠUROVIĆ spec.toks.hem.

KVALITET VODA

POTENCIJALNIH IZVORIŠTA ZA VODOSNABDIJEVANJE CRNOGORSKOG PRIMORJA: IZVORIŠTE "BOLJE SESTRE"

J

oš 70-ih godina prošlog vijeka u bivšoj SFRJ, pokrenut je projekat izgradnje regionalnog sistema za vodosnabdijevanje crnogorskog primorja iz jedinstvenog izvorišta iz zaleđa u cilju otklanjanja rizika od nedostatka pitke vode u opštinama priobalnog područja a u cilju nesmetanog razvoja turizma. Naime, Crnogorsko primorje nema dovoljnih količina kvalitetne vode iz lokalnih izvorišta za snabdijevanje stanovništva, posebno u ljetnjem periodu.

U proteklih 40 godina vršena su veoma detaljna ispitivanja potencijalnih izvorišta koja bi mogla poslužiti kao izvorišta za Regionalni vodovod za Crnogorsko primorje. Tu su bila vrela u Skadrskom jezeru: Raduš, Karuč i Volač, Bazagur, vrela u Malom blatu koja otiču rijekom Biševinom, rijeka Bojana i podzemna izdan pored Bojane (Anamalsko polje- Lisna Bori), podzemna izdan Zetske ravnice- bunari u Tuškom polju, vodozahvat Plat i dr. Mnoga od ovih istraživanja bila su urađena veoma detaljno na nivou idejnih, pa i djelova Glavnih projekata i na osnovu

kojih su čak donjeti i Zakoni o opredeljenju lokacija i zaštiti izvorišnih zona, kao što je to urađeno za izvorište Karuč i za Skadarsko jezero za čiju realizaciju je izveden vodoprivredni tunel kroz Sozinu kao i crpne stanice i prekidne komore i rezervoari.

Od mog dolaska u Crnu Gore, učestvovala sam u svim ovim istraživanjima i ona će uvijek ostati kao najljepše uspomene iz moje poslovne karijere. Zbog toga ću prokomentarisati kvalitet ispitivanih voda potencijalnih izvorišta: Izvorište Raduš, sublakustrično oko u Skadarskom jezeru, ispitivano je u periodu 1983-1985 od strane Instituta za hidrotehniku Građevinskog fakulteta u Sarajevu i ZZZZ iz Podgorice( gdje sam tada radila).Kvalitet vode je zadovoljavao zahtijevane kriterijume, ali je izdašnost izvorišta u minimumu bila ispod 300 l/sek, što je nedovoljno za Crnogorsko primorje pa je bilo predviđeno da se ostatak vode nadoknadi direktno iz Skadarskog jezera koje je A2CII

V DE CRNE GORE klase i nije najoptimalnije riješenje s obzirom na moguća akcidentna zagađenja, temperaturu vode u letnjem periodu, biologiju vode jezera i obezbjeđenje sanitarnih zona zaštite, tako da je ta ideja odbačena.

Izvorište za vodosnabdijevanje H. Novog-Plat, koje se snabdijeva vodom iz površinske akumulacije Trebišnjice-Bilećkog jezera na teritoriji BiH ( Republika srpska), iako je detaljno ispitivano, nije uzeto u razmatranje, niti komentarisano, ni po kvalitetu vode niti iz strateških razloga.

Treće ispitivano potencijalno izvorište bilo je izvorište Lisna Bori u priobalju Bojane. Ispitivano je od 1986-1990. god. kao izvorište za vodosnabdijevanje Ulcinja i kao moguće izvorište za Regionalni vodovod. Ispitivanja izvorišta vršena su preko detaljnih ispitivanja vode iz 7 bunara iskopanih neposresdno u aluvionu uz rijeku Bojanu. Kvalitet ovih voda nije odgovarao uslovima kvaliteta voda za piće s obzirom na potpuno otsustvo kiseonika, visoke koncentracije vodonik sulfida, trovalentnog gvožđa, amino-jedinjenja, fenola, amonijaka i nitrita, koji nijesu bili antropogenog porijekla s obzirom na sterilnost voda, već porijeklom iz anaerobnih uslova tresetnog vodonosnika. Izrađeni su brojni „Jar“-testovi i pilot uređaji za prečišćavanje i dezinfekciju ovih voda ( čak je rađena i ozonizacija vode u Vodovodu Makiš u Beogradu), ali zadovoljavajući efekat nije postignut pa se zbog toga ovo izvorište bogato vodom, koristilo jedino u ljetnjem periodu kao sanitarna voda za Ulcinj i to nakon miješanja sa lokalnim izvorištima u cilju poboljšanja kvaliteta. Ispitivanja, koja su sprovedena u julu 2005. godine iz bunara BN4 izvorišta Lisa Bori i dalje pokazuju otsustvo kiseonika- anaerobne uslove, visoke koncentracije amonijaka i vodonik sulfida, dok su koncentracije ostalih fizičko-hemijskih parametara iz predhodnog perioda koji su prelazili MDK, sada bili u granicama normale. Ostali bunari na Lisna Bori nisu ispitivani, tako da je rano

zaključivati o poboljšanju kvaliteta voda ove izvorišne zone. Na žalost ova voda se sada koristi kao pijaća voda za Ulcinj.

Rijeka Bojana ispitivana je takođe veoma detaljno u dugom vremenskom periodu od 1989-1992. godine, a nakon toga u okviru monitoringa kvaliteta površinskih voda od 1998-2001. godine na parametre predviđene Uredbom o kategorizaciji i kvalifikaciji voda u Crnoj Gori( Sl.list RCG br.14/96).

Tokom jula mjeseca 2005. godine izvršeno je ispitivanje kvaliteta njenih voda na tri lokacije: 1.Na ulazu u našu zemlju 2.kod Kravarskog potoka, na lokaciji Lisna Bori 3. lokaciji Sveti Đorđe.

Poređenjem rezultata analiza iz perioda 1998-1992, 1998-2001. i rezultata analiza iz jula 2005. godine uočava se veoma ujednačen kvalitet vode po svim ispitivanim parametrima. Bojana je stalno u A2 ,C I ili II klasi na osnovu fizičkohemijskih parametara, dok je mikrobiološko zagađenje povećano kao i povećan sadržaj nitrita i amonijaka, tako da na lokaciji sveti Đorđe, odgovara A3 CII klasi. Iako je kvalitet voda rijeke Bojane do sada bio relativno dobrog i stabilnog kvaliteta, kaptiranje voda Bojane za vodosnabdijevanje Crnogorskog primorja ne treba je uzimati u razmatranje zbog nemogućnosti zaštite izvorišta od akcidentnog zagađivanja u uzvodnom slivu Skadarskog jezera, Morače, grada Skadra, a posebno zbod toga što je ona međudržavni vodotok na koga su vezani svi najveći zagađivači su u slivu Skadarskog jezera, kao i sliva Drima na teritoriji Albanije.

Izvorište u Tuškom polju, nije detaljno ispitivano na organske i neorganske toksikante ni tokom istražnih radova, niti u 2005. godini, zbog nezavršenosti istražnog bunara. Lokacija predviđenog izvorišta nalazi se nizvodno od Podgoričke deponije na koju je skoro 50 godina odlagan sav čvrsti ne selektirani otpad, koji sadrži toksične materije. Lokacija sanitar-

97

98 ne deponije za Podgoricu je na istoj lokaciji, tako da postoji stalna opasnost od mogućeg zagađivanja izvorišta za vodosnabdijevanje, posebno u režimu intenzivnog crpljenja podzemne vode u količinama od oko 2000 l/sek. Pored toga ovo izvorište se nalazi okruženo poljoprivrednim kompleksima „Plantaža“, kao i poljoprivrednim kompleksima brojnih individualnih proizvođača iz Zete. Postojeći bunari u Tuškom polju ispitivani su detaljno u okviru realizacije I i II faze „ Studije o kvalitetu voda Zetske ravnice“ u periodu 1992-1993 i 1994-1996. godina. U to vrijeme u svim bunarima nađene su niske koncentracije policikličnih aromatičnih ugljovodonika (PAH-s), dok je u bunaru Agrokombinata utvrđeno i prisustvo niskih koncentracija PCB-s( polihlorovanih bifenila).

Kod ovih bunara povremeno su nalaženi i tragovi OH-pesticida, kao i nešto povećan sadržaj nutrijenata, (N, K, P) u odnosu na ostale ispitane objekte. Detaljan komentar kvaliteta voda ovog izvorišta moguće je dati tek nakon dodatnog detaljnog ispitivanja uz dugotrajno crpljenje velikih količina voda s obzirom i na dodatnu intenzivnu urbanizaciju.

Master plan vodosnabdijevanja Crnogorskog primorja, kojeg je 1991. godine izradio «Energoprojekt» iz Beograda, definisano je izvorište Karuč. Izvorište Karuč je od svih prethodno navedenih potencijalnih izvorišta najdetaljnije ispitivano u periodu 1991-1993.godina od strane „Energoprojekta“- Beograd u saradnji sa Gradskim zavodom za zaštitu zdravlja-Beograd i ZZZZ Podgorica, kao i Biološkim institutonm iz Beograda. Tokom navedenog perioda vršerna su mjesečna ispitivanja izvorišta Karuč, Volač, Volačke jame (bez kontakta sa jezerskom vodom), njihove otoke – Bazagurske matice, zatim rijeke Biševine-otoke sublakustričnih izvora u Malom blatu i nekoliko manjih sublakustričnih oka u Karučkom zalivu: Đurovo oko, Žabino oko, Kaluđerovo oko, u obimu kompletnih fizičkohemijskih analiza, mikrobioloških i bioloških analiza sa 2 dubine 0,5m i 15m uz veoma opsežna ispitivanja temperaturskog

režima izvorišta i jezera i dr. Ivorište Karuč je i prije a i nakon toga ispitivano radi kaveznog uzgoja pastrmke, kao i tokom ispitivanja u II fazi „Studije ispitivanja kvaliteta Zetske ravnice“. Takođe, ispitani su i uzorci sedimenata iz sublakustričnih oka i jezera.

Kasnija ispitivanja vršena u u junu mjesecu 2005. godine, kada su istovremeno uzeti i uzorci iz rijeke Biševine na mjestu istoka iz Malog blata, vode izvorišta „Bolje sestre" i vode iz Skadarskog jezera sa lokacije Kamenik- Raduš Vučki. Sa ovih lokacija uzeti su i uzorci sedimenata. Rezultati ispitivanja izvorišta Karuč, Volač,Volačka jama i Bazagurslke matice obrađeni su idetaljno komentarisani u Elaboratu o Izvorištu Karuč za I i II fazu iz 1993. godine, kao i u Knjizi II –sveska 5 i i u knjizi VII Idejnog projekta vodosnabdijevanja Crnogorskog primorja, -Tehnološki projekat.

Kvalitet voda Izvorišta Karuč se u svim dosadašnjim ispitivanjima ( od 1990- do 2006. godine) može definisati na sledeći način: Temperatura vode u izvorištu kretala se ( u dubinskim uzorcima sa 15m dubine ) od 10-15 0C što ukazuje na stalno isticanje voda; stvarna boja vode izvorišta Karuč, Volač, Bazagurska matica i Volačka jama u svim ispitivanjima je bila ispod 5 ili 5 stepeni Pt/Co skale; pH vrijednost kretala se od 6,7-8,2 i u površinskim i dubinskim uzorcima i na terenu i u laboratorijskim uslovima; elektroprovodljhivost vode je uvijek bila niska što ukazuje na tipične karstne vode. Parametri azotnog kompleksa: amonijak, nitriti, nitrati i azot po Kjeldalu su bili uvijek ispod MDK, što ukazuje na kvalitet vode A1 klase bez antropogenog uticaja. Kod svih uzoraka zasićenost kiseonikom bila je preko 86%, a vrijenosti za HPK, KMnO4, BPK5 bile su uglavnom niske i zavisile su od biološke aktivnosti jezera u površinskom sloju, dok su u dubinskim uzorcima ove vrijedosti bile veoma niske i pored kaveznog uzgoja pastrmki u neposrenoj blizini. Sadržaj teških metala i mikroelemenata u svim uzorcima ukazuje na vodu A1 klase, koja se može koristiti za piće. Sadržaj fenolnih ma-

V DE CRNE GORE terija je takođe u svim ispitivanjima bio u dozvoljenim granicama ispod 2μg/l, mineralna ulja detektovana su u uzorcima u cijelom periodu ispitivanja (osim iz dubinskih uzoraka Karuča), što je posljedica veoma intenzivnog ribarenja i prevoza motornim čamcima u Karučkom i Volačkom zalivu, Bazagurskoj matici i Biševini. Tragovi mineralnih ulja vidljivi su i po površini izvorišta. Sadržaj ukupnih ulja i masti zavisio je od biološke aktivnosti u jezeru. U ispitivanjima sprovedenim tokom 1991-1993. godine ispitivan je i sadržaj trihalometana (THM) i njihov potencijal stvaranja THMFP koji ni u jednom slučaju nije prelazio 100μg/l. (radi utvrđivanja mogućnosti dezinfekcije vode hlorom). Ovi rezultati potvrđeni su i niskim vrijedostima za UV ekstinkciju, što sve još jednom potvrđuje da se radi o čistim karstnim vodama. Ovaj parametar nije ispitivan u 2005. godini, ali su koncentracije TOC-a bile izuzetno niske,

što potvrđuje predhodne rezultate za sadržaj THM. Tokom svih dosadašnjih ispitivanja analiziran je sadržaj rezidua pesticida ( organohlornih, organofosfornih i nekih herbicida koji se mogu naći u vodama a koji nijesu nađeni ni u jednom uzorku voda nijesu nađeni tragovi herbicida, kao ni tragovi OH( organohlornih) i OP ( organofosfornih) insekticida.

Tragovi PAH-s, policikličnih aromatičnih ugljovodonika, nađeni su u pojedinim uzorcima i u vodama Karuča, Volača, Bazagurske matice i Biševine, što je logična posljedica zagađivanja mineralnim uljima iz plovila u jezeru i zaleđu. Nađene koncentracije bile su u svim ispitivanjima ispod MDK. Radioaktivnost voda i u predhodnim ispitivanjima 1991-1993. kao i u svim ispitivanjima radioaktivnosti od 1998-2005. godine pokazuje veoma niske vrijednoisti i prirodne i vještačke radioaktivnosti ( 137 Cs).

Rezultati mikrobioloških ispitivanja izvorišta Ka-

99

100 ruč i Volač, kao i Biševine ( kao i u ispitivanjima u 2005. godini) su u najvećem broju slučajeva ukazali da voda odgovara A1S I klasi-pogodnoj za vodu za piće, a samo povremeno A2C II klasi kvaliteta po Uredbi o klasifikaciji i kategorizaciji voda. Sistematska biološka ispitivanja kvaliteta voda Karuča, Volača, Volačke jame i Biševine, ukazuju da je u Karuču brojnost planktonskih organizama zanemarljiva sa aspekta vodozahvatanja i prerade u vodu za piće.

Bioindikatorske vrste planktona u vodi Karuča , kao i izračunati indeks saprobnosti S, u površinskim slojevima vode odgovara vodi A1 i A2 klasi kvaliteta i pogodna je za vodosnabdijevanje. I vode Volača po svojoj saprobnosti se svrstavaju u A1 i A2 klasu kvaliteta, dok je voda Bazagurske matice svrstana u A2 klasu. Rijeka Biševina nije tako detaljno ispitivana, ali na osnovu pojedinih bioloških analiza i ona odgovara A1 i A2 klasi kvaliteta.

Potrebno je istaći da su pored ispitivanja kvaliteta vode ispitivani i sedimenti Karuča , Volača, Bazagurske matice i Biševine, kao najbolji indikator mogućeg zagađivanja voda. Sadržaj teških metala u sedimentu Karuča ( Pb, As, Cd, Cr, Co, Mn, Hg, Mo,Cu, Ni Se,Zn) je izuzetno nizak i približno identičan i u ispitivanjima iz 1992. godine i iz 2005. godine.Jedino su utvrđene relativno visoke koncentracije Fe, Al, i K, koji su prirodnog porijekla iz čestica crvenice sa okolnih površina. Sadržaj PCB-s nije konstatovan ni u jednom uzorku sedimenta, a sadržaj PAH-s je takođe nizak ( od 7-20μg/kg). Sadržaj teških metala i organskih toksikanata u sedimentu Biševine je takođe na istom nivou kao i u sedimentu Karuča što ukazuje na njihovo zajedničko porijeklo.

Izvorište Bolje Sestre: Nakon donošenja Zakona o proglašenju Karuča kao izvorišta za vodosnabdijevanje Crnogorskog primorja, na samoj lokaciji izvorišta i u neposrednoj zoni zaštite „nikao“ je veliki broj individualnih objekata. S obzirom da su tokom ispitivanja 2005-2006. godine istovremeno uzimani

i uzorci iz rijeke Biševine na mjestu istoka iz Malog blata, kao i vode iz vrela „Bolje Sestre" u Malom blatu koja se po svojim fizičkohemijskim, mikrobiološkim i biološkim karakteristikama pokazala identično kvalitetna kao i vrelo Karuč. Pored toga utvrđeno je da su količine vode u minimumu značajno veće nego kod vrela Karuč, a mogućnost zaštite izvorišta neuporedivo povoljnija nego kod Karuča koji je okružen velikim brojem starih, kao i novosagrađenih individualnih objekata-potencijalnih zagađivača. Detaljno ispitivanje kvaliteta ovih voda realizovao je JU Centar za ekotoksikološka ispitivanja Crne Gore-CETI i Biološki institut iz Beograda.

S obzirom na blizinu ponora Morače i KAPa, i potencijalnu mogućnost uticaja na kvalitet voda izvorišta, CETI je tokom 2005-2006. godine sproveo detaljna uporedna ispitivanja kvaliteta voda izvorišta „Bolje sestre", voda rijeke Morače na ponoru, kao i izvorišta Karuč. Pored ispitivalja specifičnih pokazatelja kvaliteta voda i trasera, urađena je u više navrata i detaljna analiza sedimenata i zemljišta u okolini navedenih izvorišta i ponora Morače, koja su pokazala da vode izvorišta „Bolje sestre" ne komuniciraju sa vodama rijeke Morače, a da vode izvorišta „Bolje sestre" i vode iz Karuča pripadaju istom slivu i posjeduju vodu izuzetnog kvaliteta A1S I klase.

Na osnovu ovih rezultata, Ekonomski fakultet iz Podgorice, u saradnji sa kompanijom ITSC Montenegro je 2005.god. po nalogu Vlade RCG uradio „Cost-benefit analizu varijantnih rješenja dugoročnog vodosnabdijevanja crnogorskog primorja“ u cilju donošenja konačne odluke oko izvorišta za regionalni vodovod Crnogorskog primorja. Ovom studijom izvorište „Biševina" - „Bolje Sestre" u predjelu Malog Blata, u basenu Skadarskog jezera, definisano je kao najpovoljnije.

Ovakav rezultat potvrdila je i nezavisna Studija koju je u periodu 2005-2006 finansirala Svjetska banka, a sprovele italijanske konsultantske kuće ERM i SWS. Zaključak Studije procijene uticaja na životnu sredi-

V DE CRNE GORE

101

102 nu bio je da, Tuško polje ne zadovoljava zahtjevane uslove, a da izvorišta Karuč i "Biševina-Bolje sestre" zadovoljavaju i kao takva mogu biti iskorišćena za potrebe regionalnog vodovoda. Studija je bila bazirana na idejnom rješenju kontinentalnog dijela regionalnog vodovodnog sistema na osnovu kojeg je JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“ obezbjedio saglasnost za izradu glavnog projekta, kao i na postojećem glavnom projektu obalnog dijela sistema. Analiza izvorišta Bolje sestre kao vodozahvata sa ekološkog aspekta odnosila se na: - Područje Malog blata i na basen Skadarskog jezera u cjelini; - Analizu izgradnje cjevovoda u oblasti basena Skadarskog jezera sa aspekta uticaja na životnu sredinu; - Analizu izgradnje cjevovoda u oblasti crnogorskog primorja sa ekološkog aspekta.

Kvalitet voda izvorišta „Bolje Sestre" karakteriše sledeće: Temperatura vode u izvorištu kretala se ( u dubinskim uzorcima sa 8m dubine) od 11,5-15 0C što ukazuje na stalno isticanje voda.

Stvarna boja vode izvorišta Bolje Sestre u svim ispitivanjima se kretala ispod 5 ili 5 stepeni Pt/Co skale, dok se prividna boja vode kretala bila kristalno zelene od odsjaja ljušturica školjki na dnu. Parametri kao što je UV ekstinkcija, KMnO4, BPK5, HPK, fosfati i dr. bili su uvijek daleko ispod MDK pH vrijednost kretala se od 7,1- 7,95 i u površinskim i dubinskim uzorcima i na terenu i u laboratorijskim uslovima.

Elektroprovodljivost vode je uvijek bila niska što ukazuje na tipične karstne vode.

Parametri azotnog kompleksa: amonijak, nitriti, nitrati i azot po Kjeldalu su bili uvijek ispod MDK, što ukazuje na kvalitet vode A1 klase bez antropogenog uticaja.

Vode „Boljih Sestara" i „Biševine" su umjereno alkalne, sa preovlađujućim bikarbonatnim alkalite-

tom.Sadržaj Na, K, Ca, Mg i ukupne tvrdoće, kao i alkaliteta vode, u cjelokupnom periodu ispitivanja bile se bez bitnijih promjena.

Kod svih uzoraka zasićenost kiseonikom bila je preko 86%, a vrijenosti za HPK, KMnO4, BPK5 bile su niske i zavisile su od biološke aktivnosti jezera u površinskom sloju, dok su u dubinskim uzorcima ove vrijedosti bile veoma niske.

Sadržaj teških metala i mikroelemenata u svim uzorcima ukazuje na vodu A1 klase, koja se može koristiti za piće.

Sadržaj fenolnih materija je takođe u svim ispitivanjima bio daleko ispod dozvoljene granice od 2μg/l.

Mineralna ulja nijesu detektovana u uzorcima u cijelom periodu ispitivanja.

U ispitivanjima sprovedenim tokom 1991-1993. godine ispitivan je i sadržaj trihalometana (THM) i njihov potencijal stvaranja THMFP koji ni u jednom slučaju nije prelazio 100μg/l.. Utvrđene su niske vrijedosti ispod MDK i u površinskoj i u dubinskoj vodi.

Ovi rezultati potvrđeni su i niskim vrijedostima za UV ekstinkciju, što sve još jednom potvrđuje da se radi o karstnim vodama. Ovaj parametar nije ispitivan u 2005. godini, ali su koncentracije TOC-a bile izuzetno niske, što potvrđuje predhodne rezultate za sadržaj THM. Tokom svih dosadašnjih ispitivanja analiziran je sadržaj rezidua pesticida ( organohlornih, organofosfornih i nekih herbicida koji se mogu naći u vodama.

Ni u jednom uzorku voda nisu nađeni tragovi: herbicida, kao ni tragovi OH( organohlornih) i OP (organofosfornih) insekticida, polihlorovanih bifenili (PCB-s), policikličnih aromatičnih ugljovodonikaPAH-s.

Radioaktivnost voda u svim ispitivanjima radioaktivnosti od 1998-2005. godine pokazuje veoma niske vrijednoisti i prirodne i vještačke radioaktivnosti ( 137 Cs).

Rezultati mikrobioloških ispitivanja izvorišta „Bo-

V DE CRNE GORE lje Sestre" kao i „Biševine" (kao i u ispitivanjima u 2005. godini) su ukazali da voda odgovara A1S I klasi-pogodnoj za vodu za piće, po Uredbi o klasifikaciji i kategorizaciji voda.

Sistematska biološka ispitivanja kvaliteta voda izvorišta „Bolje Sestre", ukazuju da je brojnost planktonskih organizama zanemarljiva sa aspekta vodozahvatanja i prerade u vodu za piće. Hidrobiološka ispitivanja ukazuju da: na osnovu analize hlorofila a, kao mjere produkovane biomase algi, prema OECDu (1982) i Felföldy- ju (1980), trofija je u oblasti ultra-oligotrofije (< 1µg dm-3), što ukazuje na vrlo slabo produktivan akvatični ekosistem. Sa probiološkom analizom procenjen je saprobni status u oblasti oligosaprobnosti, što ukazuje da je voda izvora „Bolje Sestre“ čista - I klasa. Tako se na osnovu biološke analize fito- i zooplanktona i mikrobiološke komponente procijenjeno je da je kvalitet izvorišta, na mjestu potencijalnog zahvata „ Bolje Sestre“ u Skadarskom jezeru kategorije A1 i da je shodno tome podoban za vodosnabdijevanje, shodno važećim zakonskim propisima.

Potrebno je istaći da su pored ispitivanja kvaliteta vode ispipivani i sedimenti Karuča, Volača, Bazagurske matice i Biševine,i Boljih Sestara, kao najbolji indikator mogućeg zagađivanja voda. Sadržaj teških metala u sedimentu izvora „Bolje Sestre" ( Pb, As, Cd, Cr, Co, Mn, Hg, Mo,Cu, Ni Se,Zn) je izuzetno nizak.

Sadržaj PCB-s nije konstatovan ni u jednom uzorku sedimenta, kao ni sadržaj PAH-s. Sadržaj teških metala i organskih toksikanata u sedimentu Biševine je takođe na istom nivou kao i u sedimentu Karuča.

Posebna pažnja poklonjena je utvrđivanju moguće razlike porijekla voda u izvorištu Bolje sestre, koje se sastoji od dva nezavisna izvora.Jedan dio vode izlazi iz stijene na obodu obale, a drugi, veći dio, izbija kao sublakustrično vrelo na oko 5m rastojanja od prvog, na dubini od oko 4-8m. Terenskim mjerenjima utvrđena je mala razlika u temperaturi, provodljivosti i pH vrijednosti navedenih voda, ali su te razlike veo-

ma male i ne bi mogle poslužiti kao čvrst dokaz njihovog različitog porijekla. Temperatura vode u vrelu je bila 12,5 °C, a u izvoru 13,0°C, odnosno za 0,5°C hladnija, a provodljivost je bila niža za oko 20-40 µS/ cm. Sediment neposredno uz izvor bio je praškaste konzistencije, crvenkaste boje, dok je sediment u oku bio zrnasto-peskast bliže obali, a u dubini vrela, bjeličast sa vidnom količinom sitnih ostataka zdrobljenih ljuštura školjki. Uzorak rijeke Morače uzet je na mjestu gdje se vidi da ona ponire-podvlači se pod desnu obalu, kao i uzorak sedimenta sa istog mjesta.

Na osnovu poređenja rezultata fizičkohemijskih analiza voda izvorišta „Bolje Sestre", voda Morače i izvorišta „Karuč", kao i na osnovu GC analiza na ECD, FID i FPD detektoru, uočava se da su po svojim organskim komponentama vode izvorišta „Karuč" i „Bolje Sestre" praktično identični, dok vode Morače, kako po svojim fizičkohemijskim ososbinama, i sadržaju organskih komponenti, kao što su: fenoli, mineralna ulja, amonijak, TOC, kao i neorganskoh parametara: temperature, nitrita i aluminijuma, i UV ekstinkcije na 254nm, znatno razlikuju od predhodno navedenih. Detaljnom analizom i poređenjem rezultata sadržaja teških metala i mikroelemenata u sedimentiama oka Karuč, Karuč - preliv, Bolje sestre - izvor, Bolje Sestre-vrelo i zemlje iznad izvora, može se konstatovati sledeće: Sediment iz Morače je raličit od sedimenata u izvorištu "Bolje Sestre", Karuč i zemlje oko izvorišta. Uzorci sedimenta iz vrela, ukazuju da su sedimenti u izvorištu Karuč, skoro identični onim iz izvorišta Bolje sestre i uzorka zemlje po većini ispitivanih parametara. Sediment Morače značajno se razlikuje od ostalih posebno na osnovu sadržaja: Mn, Fe, Zn, Cu, Pb, F i Cd. Na osnovu vgasno-hromatografske anailze i GCMS SCAN identifikacije, nesumnjivo je da su sedimenti Morače potpuno različiti od sedimenata iz izvora Bolje sestre i Karuč. Poređenjem dobijenih rezultata analiza sa rezultatima analiza zemljišta i voda uzetih iz izvorišta 1995. godine, uočava se da je tada nađen sadržaj Pb gvožđa,Mn i fluora praktično identičan sa podaci-

103

104

V DE CRNE GORE ma iz 2006. godine.

Pored navedenog CETI je tokom 2010. i 2011. godine relizovao projekat “ Ispitivanje srednjeg vremena zadržavanja podzemnih voda u različitim regionima Crne Gore: Podrška održivom korišćenju vodnih resursa“ sa Austrijskim institutom Technologi GmbH - ait, 2444 Vimpassing, Austrija. Odnosi se na mjerenja sadržaja izotopa vodonika i kiseonika u vodama pomoću isotop-ratio masenom spektrometrijom (IRMS), čime se omogućava bolje razumijevanje i istraživanje podzemnih voda i procesa, kao i njihovog porijekla. Pomoću analize stabilanih izotopa mogu se dobiti informacije o dopuni vode, vremenu zadržavanja, porijeklu vode, starosti vode, itd. jer njihov sadržaj i odnos u vodama zavisi od nadmorske visine gdje su primile padavine. I ove analize potvrdile su da vode iz „Boljih Sestara" i podzemne vode „Grbavaca" imaju isto porijeklo i sastav, a da vode rijeke Morače se značajno razlikuju. Na osnovu svih detaljnih ispitivanja kvaliteta voda, kao i geofizickih i hidrogeoloških istraživanja i opita izvedenih na prostoru izmedu Malog Blata i Morače izvode se sledeći zaključci: Izvorište „Bolje Sestre" deo voda dobija iz zbijene izdani „Grbavaca" koja je formirana u glaciofluvijalnim sedimentima koji su po pravcu izdanskog toka definisanog geoelektricnim skeniranjem i istražnim bušenjem dobrih filtracionih karakteristika.

Radi se o dijelu izdanskog toka zbijene izdani sa slobodnim nivoom, koji se infiltrira u karbonatne stenske mase istočnog oboda Kolozuba i ističe u nivou i ispod nivoa voda Malog blata. Da dio voda na izvorištu „Bolje Sestre" potiče iz zbijene izdani „Grbavaca" potvrdili su i rezultati hemijskih analiza uradenih u isto vreme na uzorcima sa bunara u Grbavcima i ovog izvorišta, kao i nagib zbijene izdani od bušotine BG1 prema bušotini BG2.

Izvor „Bolje Sestre", se ne prihranjuje vodama po-

vršinskog vodotoka Morače. Na to ukazuju rezultati istraživanja “Geoprojekta“ i CETI iz Podgorice iz juna 2006. godine, kvalitet vode ovog izvorišta (na ovo ukazuju hemijske analize, prostorni položaj i mehanizam isticanja izdanskih voda). Ranije pretpostavke o mogućoj direktnoj povezanosti zasnovane na bilansnoj metodi nisu našle potvrdu u rezultatima ovog istraživanja.

Vrulja „Bolje Sestre" dio voda dobija iz karstnog izdanskog toka iz pravca Grbavci –Kolozub, koji je otkriven elektromagnetskim i geolektricnim tomografskim ispitivanjima (ispod kvartarnih glaciofluvijalnih sedimenata i prelaznog sloja glina su kredni krečnjaci u okviru kojih je karstna izdan pod pritiskom. Iz tih razloga voda na „Bolje Sestrama" ističe najvećim djelom ispod nivoa voda Jezera što je lako uočiti po klobucima koje voda stvara ističuci pod pritiskom sa dna ove pojave,odnosno sa dubine od 8 m).

Dio izdanskih voda u hidrološkom minimumu koje prihranjuju izvorište "Bolje Sestre", potiče iz zbijene izdani Grbavaca a deo iz karstne izdani paleoreljefa.

Vode izvorišta „Bolje Sestre" su izuzetno dobrog kvaliteta sa aspekta hemijskog sastava što se odnosi i na izdanske vode Grbavaca, koje se zahvataju za piće grupom bušenih i kopanih bunara.

Na osnovu analize kvaliteta vode izvorišta „Bolje Sestre" i „Karuč" izvodi se zaključak da vode ovih izvorišta pripadaju istom slivu.

Jedina poruka nakon svega iznijetog je da MORAMO zaštititi podzemne vode izvorišta od uzurpacije i zagađenja prostora u zaštitnim zonama izvortišta, kao i hitno zabraniti eksploataciju peska i šljunka iz korita Morače i bilo kakve druge aktivnosti, koje mogu dovesti do poremećaja toka podzemnih voda pa time i njihovog kvaliteta.

105

106

DR MARIJA JEVRIĆ dipl.inž.građ

ČOVJEK KOJI JE ZNAO MAGIJU VODE

V DE CRNE GORE N

a izvorištu „Bolje Sestre", krajem januara 2019. g. održan je okrugli sto na temu „Zaštita izvorišta od izazova 21. vijeka“, o čemu će detaljnije biti riječi u 4. broju časopisa „Vode Crne Gore”. Međutim, glavne činjenice iznijete na okruglom stolu, kao i zaključci koji su proistekli iz diskusija, podstakli su me da čitaocima časopisa ponudim uvid u jedan drugačiji način promišljanja problema vezanih za ovu temu. Cilj ovog teksta je da zainteresovane čitaoce ukratko upoznam sa idejama čovjeka koji je nedovoljno poznat naučnoj i stručnoj javnosti, a imao je nadimak - Čarobnjak (za) vode.

Viktor Šauberger (1885-1958, Austrija) potekao je iz ugledne austrijske porodice čiji su svi članovi imali visoko obrazovanje. On je izabrao drugačiji put - capire e copiare (kapiraj i kopiraj), što je značilo: razumijevaj prirodu i principe koje zapažaš u njoj, a zatim preslikaj/primjeni te iste principe na sve aktivnosti kojima utičeš na nju. A razumijevanja nema bez dugotrajnog posmatranja, ispunjenog mirom i dubokim prisustvom; bez osjećaja zajedništva, bolje reći jednine, sa prirodom – a taj osjećaj jeste imanentan ljudskom biću. Znajući to, ovaj genijalni čovjek – naučnik, izumitelj, inovator, filozof, pisac…, umjesto akademske karijere izabrao je profesionalni put šumara. Svoj radni vijek proveo je u prelijepim šumama Holcšlaga, posmatrajući prirodne fenomene, biljke, životinje, a najviše i najčešće - vodu! Rijeke, potoke, jezera, vodopade, bujice, izvore...

Kada neku pojavu posmatramo prožeti duhom (dubokim prisustvom), javlja se istinsko razumijevanje te pojave koje nadilazi sakupljanje naučnih činjenica i zakona. Tako je i Šauberger dolazio do svojih spoznaja, otkrića i izuma. Posmatrajući vodene tokove, otkrio je dva oblika kretanja u prirodi: jedan prema spolja, koji se koristi za slamanje (eksploziju, cijepanje) i drugi - prema unutra, koji priroda koristi da nešto izgradi i energizuje (implozija).

Pažljivim posmatranjem pastrmke dok pliva uzvod-

no, savlađujući i slapove visoke po 50m, shvatio je da za prenos tereta duž riječnog toka nije bitna njegova masa, već oblik, doba dana i mjesečeve mijene.

Međutim, ne iznenađuje činjenica da su njegova istraživanja naglo prekinuta, a dokumentacija o pronalascima zaplijenjena, pod uticajem moćnih industrijskih i tehnoloških lobija. Uplašili su se za svoj profit i zasmetao im je čovjek koji je dokazao da energije ima dovoljno u prostoru oko nas i da se ona može dobiti lako i nedestruktivnim metodama. „Naučnici bi trebalo da se odreknu svih ideja nasilnog cijepanja atoma da bi dobili besplatnu energiju koja se pri tom oslobađa... Više energije je uskladišteno u svakoj kapi dobre izvorske vode nego što to može da proizvede prosečna električna centrala. Ove energije se mogu generisati lako i gotovo besplatno ako pratimo stazu koju nam Priroda stalno pokazuje i napustimo ćorsokake konvencionalne tehnologije.”

Njegove riječi napisane tridesetih godina prošlog vijeka ostavljaju jak utisak na svjesnog čitaoca, tim prije što su i danas aktuelne i istinite: „Danas je sve više ljudi koji imaju potrebu da žive prirodno. Ova težnja za jakom, mirnom i zdravom Prirodom je neizbežni simptom današnjeg doba i protiv težnja neznalačkoj civilizaciji koju pogrešno opisujemo kao kultura. Današnja civilizacija je kreacija arogantnog čovječanstva, koje se ne zanima za pravo djelovanje Prirode, i koje je stvorilo svijet lišen smisla i osnove.

Sada Priroda prijeti da nas uništi, jer je čovek svojim ponašanjem i djelima – on koji je trebalo da je njen gospodar – poremetio njeno urođeno jedinstvo.

Odrođeno od Prirode, čovječanstvo ne razumije vodu iz koje izvire sav život. Ono vjeruje da ukidajući vodi njena prava i prinuđavajući je da teče po našim zakonima, ona može da izgradi energije koje se razvijaju iz mrtvih ostataka nekadašnjeg života.

Voda je krv života…a svaki vodotok arterija samog Života, arterija koja stvara svoj put da bi širila svoju

107

108 pradavnu životnu silu kroz zemlju… čovek neprekidno čini najluđu zamislivu stvar pokušavajući da reguliše ove vodotoke svojim nasipima, čime utiče na tok mehanički umesto da uzme u obzir činjenicu da je sama voda živ entitet.” Šauberger je upozoravao na opasnosti sterilizacije vode za piće, a poražavajuća slika opšteg zdravstvenog stanja današnjeg društva dokazuje da su se njegove najcrnje slutnje obistinile: „Nesrećnici koji su primorani da iz godine u godinu piju sterilnu vodu treba ozbiljno da razmisle kako će na organizam delovati voda kojoj je hemijskim jedinjenjima nasilno uklonjena njena prirodna sposobnost da stvara život.

Sterilisana i fizički uništena voda ne samo što dovodi do fizičkog propadanja, već i do pojave mentalnog pogoršanja i shodno tome do sistematske degeneracije čovečanstva i ostalih oblika života. Teško da postoji grad gde voda nije dezinfikovana ili sterilisana uz dodatak hlora, jedinjenja srebra ili zračenjem.

U svim ovim procesima stvara se nascentni kiseonik koji uništava sve žive mikroorganizme,. Ako se tako tretirana voda stalno pije, onda se isti proces koji želimo da postignemo kroz sterilizaciju vode mora odigrati i u našim tijelima. Strašne posljedice mogu nastati iz stalne konzumacije takve vode – razni oblici bolesti koje zbirnim imenom nazivamo kancer, a čije je progresivno širenje očigledno. Relevantni statistički podaci jasno otkrivaju da je kancer najzastupljeniji u onim oblastima gdje nema dobre, kvalitetne izvorske vode. Čak i na takvim mjestima gdje je izvorska voda još uvijek dobra i zdrava, ona će se pogoršati kao rezultat toga što se prenosi cijevima koje su nekada duge stotinama kilometara.

Prilikom transportovanja vode cjevovodima, a pogotovo kroz njen prolaz u cijevima sa lakat krivinama, voda se „traumira” i mijenja svoje osnovne informacije. Što je voda lošijeg kvaliteta, to organizmu treba više energije za njeno molekulsko prestrukturiranje, tako da mu ostaje manje energije za druge važne ži-

votne procese, što slabi otpornost organizma i čini ga podložnim bolestima.” Čarobnjak (za) vode je na osnovu svog dubokog razumijevanja prirode (i) vode patentirao uređaj koji vodovodsku vodu pretvara u zdravu, izvorsku vodu. Zagovarao je prirodne načine regulisanja rijeka. Smatrao je da se rijeka može i mora regulisati iznutra - ređanjem kamenih blokova po sredini korita tako da privuku vodu prema središtu riječnog toka. Bio je protivnik kanalisanja rijeka na način da se obala učvršćuje kamenim nasipima i utvrdama.

Kada je šuma na obalama rijeke Rajne posječena, a rijeka kanalisana, nivo vode je opao i ona se zamutila, a prethodno je bila kristalno čista. Mulj je začepio korito pa je voda počela da otiče u okolno područje i štetno utiče na vegetaciju i usjeve. Iako je ponudio rješenje uz naučno potkrijepljene dokaze za svoje tvrdnje, gradske vlasti ostale su pri zastarelim metodama. Ono na što bi čitaoci mogli posebno obratiti pažnju, to je Šaubergerov opis ispravne konstrukcije vodovodne cijevi. Takva cijev omogućila bi dvostruko spiralno kretanje vode u njoj, što odgovara prirodnom načinu kretanja vode. Osim toga, u ovako konstruisanim cijevima postiglo bi se prirodno samoprečišćavanje vode, a zbog ubrzanja čitavog tijela vode, bilo bi moguće prenositi veće količine vode nego na dosadašnji način. Šauberger je smatrao da treba prekinuti sa proizvodnjom uređaja koji rade na principu eksplozije i cijepanja atoma, i početi sa proizvodnjom onih koji rade na principu implozije. Osmislio je mašine koje su doprinjele boljem tretmanu tla, kao npr. centripetalni plug u zemljoradnji. Međutim, proizvođači vještačkog đubriva suprotstavili su se masovnoj proizvodnji takvog pluga jer bi on zaustavio korišćenje opasnih hemikalija na poljoprivrednim površinama i na taj način direktno uticao na smanjenje ogromnog profita koji se i danas ostvaruje prodajom ovih otrovnih supstanci. U navedenim primjerima, koji su samo mali dio bogate Šaubergerove intelektual-

V DE CRNE GORE „Poremećaji unutrašnjih i spoljašnjih usklađenosti sa prirodnim zakonom dovode do poremećaja samih temelja svih životnih stvaralačkih procesa. Nestajanje vode ili njena materijalna transformacija je veoma ozbiljan znak upozorenja, jer ako se njena unutrašnja struktura i sastav promjene, onda joj se mijenja i karakter, a time i karakter svih oblika života, uključujući i čovjeka.”

109

110 ne i inovatorske zaostavštine, uočava se isti obrazac karakterističan i za savremeno društvo - profit je važniji od svega. Od strane više učesnika ove naučne rasprave održane na izvorištu „Bolje Sestre” potencirana je zabrinutost ljudskim aktivnistima koje mogu ugroziti ovo važno izvorište za građane na Crnogorskom primorju i našu najznačajniju privrednu granu - turizam. Nekontrolisana, tj.nelegalna ekspolatacija šljunka iz korita rijeke Morača, u neposrednoj okolini izvorišta „Bolje sestre”, stalna je prijetnja kvalitetu i kapacitetu izvorišta. To je činjenica na koju Regionalni vodovod i stručna javnost već godinama upozoravaju u cilju institucionalnog upravljanja i ovim izazovom. Naša zajednička obaveza prema budućim generacijama je da sačuvamo životnu sredinu i resurse od sadašnjih, posebno nekontrolisanih, privrednih aktivnosti. ,,Uprkos njegovoj navodnoj visokoj tehnološkoj kulturi, civilizovani svijet je dotakao etičko dno da je postalo nemoguće ne uvidjeti kako je njegovo tjelesno i moralno posrnuće ništa drugo do progresivno kulturno poništavanje.”

Po čemu se Šauberger razlikuje od drugih naučnika koji su se bavili izučavanjem prirodnih pojava, a čija imena su danas mnogo poznatija od njegovog? To je svakako njegov holistički pristup razumijevanju prirode i prirodnih zakona.Priroda djeluje kao cjelina i ako je jedan dio nje ugrožen, to se reflektuje na sve ostale djelove cjeline. Smatrao je da je planeta Zemlja živi sistem čiju prirodnu ravnotežu može narušiti neplansko i nekontrolisano korišćenje prirodnih resursa. Na žalost, od Dekarta i Njutna do današnjeg dana, redukcionizam ostaje vladajuća naučna paradigma i društvo istrajava na tome. Redukcionizam pojednostavljuje i osiromašuje objašnjenje pojava, svodeći ga na analizu djelova cjeline, a (prirodna) cjelina je uvijek više i drugačije od sume njenih djelova. Redukcionističko/mehanicističko shvatanje cjeline, univerzuma, života, prirode, vode, čovjeka... je ono što um kao mašina može da procesuira na osnovu zadatih (poznatih) činjenica. Nasuprot tome,

holistički pristup podrazumijeva prvenstveno polazište da čovjek nije samo um, da je daleko više od toga. Oni pojedinci koji aktiviraju i ostale aspekte svoje ljudskosti/božanstvenosti, mogu doći do spoznaja koje prevazilaze poznato, prave proboje u novo (nepoznato) i na taj način mijenjaju svijet na bolje. Šauberger je bio neko ko je uspio da zađe iznad uma (koji analizira, secira, razdvaja, klasifikuje...) i sagleda stvarnost na cjelovit, sveobuhvatan i plodan način.

Zato je razumio da je čovjek nerazdvojiv od prirode, i tek kad postigne usklađenost sa prirodom, može napredovati u etičkom smislu.

O važnosti kvalitetne vode za piće, posebno iz karstnih izvorišta kakvo je „Bolje Sestre”, učesnici okruglog stola govorili su posebno ubjedljivo i energično, budući da je takvih izvora na svijetu sve manje, a Crna Gora kao da još uvijek nije svjesna kakvo bogatstvo ima. Ono što zabrinjava i poziva na oprez, to je karakteristična osjetljivost i povredljivost takvih izvora, što upućuje na zaključak da je njihova sistematska zaštita neophodna i neodložna. I dok je na globalne klimatske uslove teže uticati, trebalo bi se zapitati da li je struka (i zakon) nemoćna da utiče i na lokalne faktore i njihove moguće pogubne posledice. Ako u XXI vijeku ne mozemo upregnuti znanje i institucije da sinergijski rade na otklanjanju ovih (i laiku jasnih) prijetnji zdravlju ljudi, onda smo dozvolili ono sto je Šauberger nazivao „naučnim saučesništvo” u zločinu nad vodom i Prirodom. „Poremećaji unutrašnjih i spoljašnjih usklađenosti sa prirodnim zakonom dovode do poremećaja samih temelja svih životnih stvaralačkih procesa. Nestajanje vode ili njena materijalna transformacija je veoma ozbiljan znak upozorenja, jer ako se njena unutrašnja struktura i sastav promjene, onda joj se mijenja i karakter, a time i karakter svih oblika života, uključujući i čovjeka. Pad kvaliteta raznih oblika vegetacije, kvalitativno pogoršanje najvećeg biljnog organizma – šume – i povećanje fizičkog i moralnog

V DE CRNE GORE zastranjivanja čovječanstva jednostavno su logični i dosljedni simptomi poremećaja fizičkog sastava vode i narušavanja geosfere do čega je dovela čovjekova podrivačka aktivnost na organizam zvani Zemlja.

Odluka da li ćemo krenuti potonjim putem kolapsa ili se spasiti tik pred samouništenje – nalazi se samo u nama, ili političarima i naučnicima koji su na sebe preuzeli zaista zaprepašćujuću odgovornost.

Međutim, oni ne uzimaju u obzir ozbiljnost situacije i ne mogu da ponude bilo kakvu zaista djelotvornu pomoć u spasenju, pošto iz sebičnih pobuda nastavljaju da se čvrsto drže svojih dosadašnjih pogleda i stavova" – riječi su Šaubergera iz 1933. godine. Zapitajmo se da li se nešto suštinski promijenilo u ovom smislu za 85 godina, da li je ljudsko društvo stvarno napredovalo.

Za čudo, Šauberger je pogriješio samo u jednom - bu-

dućnost čovječanstva je zamišljao mnogo vedrije: „...u ne tako dalekoj budućnosti ljudi će postati slobodni i naučiti da razumiju pra-svrhu života kroz vlastita opažanja i uvide. Sredstva su uvek nadohvat ruke za čovečanstvo oslobođeno mrske, proklete pohlepe i materijalnog ropstva čija je velika većina postala žrtva i u čiju smo zamku uhvaćeni jer bespogovorno vjerujemo svemu. (Misli se na orgonsku mašinu za koju je Šauberger govorio da je organizovana priroda koja sve oplemenjuje i oživljava, op.aut)…Čovečanstvo – sada kradljivac i proždrljivac – polako će se oslobađati materijalnih potreba i ponovo postati kao nekad – kruna Stvaranja.”

Zahvaljujući izdavačkom preduzeću Kokoro iz Beograda, u mogućnosti smo da o Viktoru Šaubergeru čitamo iz dvije knjige (zbornika naučnih radova) : Plodna zemlja i Čarolija vode.

Iz njih su preuzeti citati koji su korišćeni u ovom tekstu.

DR MARIJA JEVRIĆ dipl.inž.građ. saradnik je na Univerzitetu Crne Gore i izvodi nastavu na Građevinskom i Arhitektonskom fakultetu iz oblasti nacrtne geometrije i perspektive. Autor je 20 naučnih radova objavljenih u međunarodnim časopisima i saopštenih na međunarodnim konferencijama i recenzent je za dva časopisa sa SCI liste.

Autor je udžbenika za dva razreda srednje stručne škole (Nacrtna geometrija sa perspektivom, izdavač je Zavod za udžbenike i nastavna sredstva Crne Gore). U naučno-istraživačkom radu bavi se geometrijom i njenim povezivanjem sa različitim inženjerskim oblastima, a posebno unaprijeđenjem edukativnog procesa kada je u pitanju nacrtna geometrija – disciplina koja simultano aktivira obje moždane hemisfere i time značajno utiče na kreativnost budućih inženjera. Ipak, polje njenog interesovanja je veoma široko i obuhvata između ostalog i pitanja zaštite i unaprijeđenja životne sredine, sa posebnim naglaskom na ekološke načine gradnje i upotrebu vodnih resursa.

111

112 DOC. DR TOMO POPOVIĆ

profesor na Univerzitetu Donja Gorica

KONCEPT INTERNET OF THINGS u službi očuvanja i unaprijeđenja regionalnog vodovodnog sistema

P

rojekat ,,Monitoring parametara životne sredine u realnom vremenu“ finansira Ministarstvo nauke, a kandidovan je u saradnji sa JP Regionalni vodovod koji je inicijator ideje. Oko 70% površine Zemlje pokriveno je vodom, samo je nekoliko procenata od te vode pijaća, a ljudskoj populaciji

je dostupno tek oko 1%. Povećanje potrošnje vode do 2025. se očekuje da bude oko 60%. Motivacija za nadgledanje životne sredine je poznata: zdravije ,okruženje, unaprijeđenje zdravlja, bolji kvalitet vode i hrane.Izazovi postojećih rješanja za monitoring jesu postojeća visoka cijena, vrlo često netransparentnost

V DE CRNE GORE tih podataka i problemi integracije. Što se regionalnog vodovoda tiče osim onog što su kolege kazale o značaju projekta (opsežna višegodišnja naučna istraživanja, uloženi novac, činjenica da snabdijeva cijelo Primorje) valja znati da se radi o podzemnom izvoru 130 km cjevovoda, 4 pumpne stanice, 13 objekata sa rezervoarima, 12 za distribuciju. Svjedoci smo da se razvoj informacionih tehnologija i čitava industrijska revolucija koju su IT podstakle, reflektuje u svim aspektima naših života, nauke i industrije.

Mogu se koristiti i za rješavanje problema monitoringa ne samo životne sredine ili kvaliteta vode nego uopšte. Naš cilj u ovom projektu jeste da isprojektujemo i implementiramo sistem za nadgledanje vode i životne sredine baziran na tehnologijama internet of things, a to je jedan od trendova IT tegnologija danas zajedno uz cloud, computing, mobilnu tehnologiju, društvene mreže big dejta. Ideja je da pokušamo eksperimentisati sa senzorskim uređajima koji su možda nižih cijena i dostupniji uz platformu koja se bazira na konstantnoj komunikaciji objekata koje posmatramo putem interneta.

Sama platforma će omogućiti na prvom mjestu prikupljanje podataka, a zatim na bazi tih podataka i rada platforme eventualno razvoj nekih ekspertskih modula ili sistema koji bi mogli imati neku specifičnu namenu zavisno od primjene platforme. Pilot sistem za ovu platformu biće prvi put instaliran za potrebe Regionalnog vodovoda a kasnije ga možemo koristiti za druge svrhe. Koncept internet of things podrazumijeva prikupljanje podataka ali ne da povezuju ljudi na internet ili kompjuteri kao jači računarski sistemi nego da se svaka stvar oko nas poveže.

Tehnologija je postala dovoljno dostupna i jeftina a internet dovoljno pristupačan da se može opremiti elektronskom spravom ili malim računarom koja na sebi ima i senzore i mehanizam komunikacije putem interneta, tako da možemo u realnom vremenu

posmatrati te stvari i njihove parametre i kreirati digitalnog virtualnog blizanca svake stvari koja nam je interesantna, i u svakom momentu informacije o tim stvarima. Osim senzorike i prikupljanja podataka jedan od izazova jeste komunikacija jer se ti podaci u skoro realnom vremenu moraju iskomunicirati. Sami podaci ne znače ništa, da bi bio upotrebljiv podatak se mora na nekom mjestu pretvoriti u infomaciju, mora se staviti u neki koncept, imati funkciju i ta infiormacija postaje Koncept internet of things u službi očuvanja i unaprijeđenja regionalnog vodovodnog sistema neko saznanje ili novo saznanje o tim stvarima koje posmatramo, a koje nam omogućavaju da promijenimo ili apdejtujemo način na koji donosimo odluke. Znači, naš koncept donošenja odluka i način kako ćemo da reagujemo biće dodatno unaprijeđen podacima i informacijama koje smo izvadili iz toge sistema.Što se upotrebe tiče naš prvi scenarij jeste nadgledavanje kvaliteta vode za piće u izvorima i bunarima, ali tu može biti i ekološki monitoring čistoće rijeka i jezera, proizvodnja morske hrane, čistoća plaža, posmatranje prostora na kojima su izvori otpadnih voda itd.

Očekivani rezultat jeste da dobijemo sistem za nadgledanje parametara, sa najmanje tri ekspertna modula za podršku scenarija primjene, prototip senzorske jedinice, zatim pilot sistem koji ce biti instaliran u RVCG, a mi se kao Univerzitet nadamo da ćemo imati aktivno učešće studenata, izradu magistarskih radova i pisanje publikacija. Projekat je zapravo prvi korak za realizaciju vizije direktora JP Regionalni vodovod za Crnogorsko primorje Gorana Jevrića i rektora UDG Veselina Vukotića, da se osnuje centar za vode koji bi bio pri UDG a koji bi na neki način pokušao da kreira doprinos sveukupnom monitoringu vode.

113

114

ZAKLJUČCI

SA OKRUGLOG STOLA ,,ZAŠTITA IZVORIŠTA OD IZAZOVA U 21. VIJEKU“ ODRŽANOG 28.01.2019. GODINE Učesnici, eksperti, koordinatori, menadžeri i stručnjaci za oblast voda iz većeg broja zemalja Jugoistočne Evrope istakli su zadovoljstvo organizacijom skupa sa ovom tematikom, i rezultatima koji su ostvareni primjenom inženjerskih riješenja koja su omogućila izgradnju regionalnog vodovodnog sistema za Crnogorsko primorje, koji je doprinio i ekonomskom i turističkom razvoju cijele zemlje.

Zaštita izvorišta, u sprezi sa drugim temama iz oblasti zaštite voda i vodnih resursa, je veoma važan segment u održivom upravljanju zaštitom prirodnih bogatstava koja mora biti predmet interesovanja i ostalih sektora u organima vlasti odnosno kod donosioca odluka. To znači da multisektorsko upravljanje vodama, koje je trenutno prisutno i u Crnoj Gori i u Srbiji i drugim državama u okruženju, mora biti sin-

hronizovano, jer je dosadašnja praksa pokazala da se paralelno često planiraju i realizuju i dijametralno suprotne aktivnosti, što dovodi do odluka koje se negativno odražavaju na održivo upravljanje ovim sektorom, kao i zaštitu voda i prirodnih vrijednosti.

Aktivnosti na zaštiti životne sredine i održivom upravljanju vodnim resusrima, ispunjavanje preduslova za održivo upravljanje vodovodnim sistemima kroz dopunska istraživanja, promocije, objavljivanje stručnih publikacija, saradnja sa naučno - obrazovnim institucijama i drugo, koje sprovodi Regionalni vodovod treba da dobiju širu podršku, odnosno podršku ostalnih privrednih subjekata i nadležnih institucija što se kao svijetao primjer može koristiti i u pregovorima za poglavlje 27 o pristupanju Crne Gore EU

Helmut Bloech, ekspert za vode i konsultant na Poglavlju 27

Regionalni vodovod je školski primjer dobre prakse u Evropi „Ovaj Okrugli sto je organizovan u pravom trenutku, zato što je Crna Gora prije samo mjesec dana otpočela pregovore sa Evropskom Unijom a vezano za Poglavlje 27, koje se bavi pitanjima zaštite životne sredine. Prema mojim saznanjima, Crna Gora je veoma dobro pripremljena za ove pregovore, a pri tome ne mislim samo u opštem smislu, na dobru

pripremu koju je sproveo resorni Ministar i ostala relevantna ministarstva, već i na Regionalni vodovod, koji predstavlja školski primjer dobre prakse u Evropi, po pitanju planiranja, izgradnje i funkcionisanja visoko kvalitetnog sistema vodosnabdijevanja, i koji svojim radom daje značajan doprinos cjelokupnom razvoju crnogorske privrede."

V DE CRNE GORE ELISABETA POCI, zamjenica izvršnog direktora SHUAKALB (Albanija)

Raditi na unaprijeđenju kadrovskih kapaciteta u Evropi ”Izuzetno je dobro da se predstavnici zemalja iz našeg regiona sastaju i razgovaraju na ove teme.

Neophodno je da jedni drugima pomognemo tako što ćemo razmijeniti iskustva i najbolje prakse, ali i greške i propuste sa kojima smo se suočavali. Na ovom skupu smo mnogo naučili, ne samo o Crnoj Gori, već i o svojoj zemlji i čitavom regionu, koliko se oslanjamo na dostupnost karstnih izvorišta koji čine glavni izvor vode za piće u našim državama... Jedno od pitanja koje mi je posebno privuklo pažnju, tiče se diskusije na temu ljudskih i institucionalnih kapaciteta koji bi trebali da se bave izazovima sa kojima se suočavamo, ali i onima koji su pred nama. Mislim na klimatske promjene, ali i izazove koje ne možemo predvidjeti, već se samo možemo Hidrogeološki sistem, odnosno šire slivno područje izvorišta ,,Bolje Sestre“, ali i ostalih izvorišta koja se koriste za potrebe javnog vodosnabdijevanja i drugih vodnih resursa u Crnoj Gori nije do kraja poznat, te u narednom periodu treba nastaviti sa istraživanjima kako bi se odredila slivna područja i sprovele potrebne aktivnosti na njihovoj zaštiti.

Nadzorni i operativni monitoring podzemnih voda u narednom periodu mora biti bolji, jer raspolaganje pravim podacima sa dovoljno velikom preciznošću daje odgovore o faktičkom stanju i u vezi sa tim mjerama zaštite podzemnih voda i planiranju mjera ublažavanja negativnih uticaja klimatskih promjena koje će, procjenjuje se, biti najviše izražene upravo na prostoru Jugoistočne Evrope i Mediterana.

Potrebno je napraviti podjelu postojećih izvorišta

osloniti na dobro planiranje i potruditi se da budemo spremni kada do njih dođe. Sa aspekta Udruženja za vode, naš rad i misija je usmjerena na unaprijeđenje ljudskih kapaciteta, tj. kadrova koji rade u sektoru voda, kako bi ostvarili postojeće zahtjeve, ali i one buduće. Vjerujem da nam predstoji dosta posla, ali i značajan potencijal da se okupe ne samo institucije koje kreiraju politike i komunalna preduzeća čiji je cilj isporuka ove vrste usluga, već i nas kao Udruženja za vode, kako bi napravili i sproveli programe i aktivnosti koje će pružiti podršku i pomoći sadašnjim, ali i budućim kadrovima u pružanju usluga vodosnabdijevanja, ali i u rješavanju izazova sa kojima se susrijećemo."

u smislu njihovog uticaja na kvalitet života, životnu sredinu i dr., kako bi se došlo do zaključaka da li se neki potencijalno negativni uticaji izvorišta koja su u upotrebi, a posebno su ranjiva zbog dominatnog prisustva karsta u slivovima i nijesu toliko bezbjedna sa zdravstvenog aspekta, mogli neutralisati uz primjenu odgovarajućih mjera za njihovo ograničeno korišćenje (korišćenje samo u slučajevima kada ne postoji drugi način obezbijeđenja vode što je i zakonom uređeno).

Jačanje institucionalnih i tehničkih kapaciteta povećanjem broja angažovanih stručnjaka, kao i podizanjem kvaliteta stručnog kadra kroz edukaciju i specijalizovane seminare, je važan zadatak za naredni period, jer, posebno državne institucije, ne raspolažu sa dovoljnim brojem stručnih lica koja bi se svim izazovima mogla baviti na kvalitetan način.

115

116 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE, JP „REGIONALNI VODOVOD CRNOGORSKO PRIMORJE” I OŠ „ZARIJA VUJOŠEVIĆ“ OBILJEŽILI 22. MART SVJETSKI DAN VODA

BOLJE SESTRE ČUVAJMO ZA BUDUĆE GENERACIJE

N

acionalni parkovi Crne Gore, u saradnji sa Regionalnim vodovodom „Crnogorsko primorje“, nizom aktivnosti obilježili su jedan od najznačajnijih ekoloških datuma, 22. mart Svjetski dan voda.

U cilju promocije Svjetskog dana voda, Nacionalni parkovi Crne Gore i Regionalni vodovod „Crnogorsko primorje“ su za učenike devetog razreda i članove Ekološke sekcije OŠ „Zarija Vujošević“ organizovali obilazak Skadarskog jezera i posjetu vodoizvorištu „Bolje Sestre“. Prilikom obilaska Skadarskog jezera za učenike je organizovan edukativni čas na kojem su edukatori Nacionalnih parkova Crne Gore Marija Roganović i Marina Kojović učenicima predočili

zašto se slavi Svjetski dan voda i kolika je važnost očuvanja voda za našu egistenciju . Informisali su ih da je ovogodišnja tema Svjetskog dana voda „Niko ne može biti izostavljen" (Leaving no one behind), pod sloganom: „Voda za sve" koja akcenat stavlja na dostupnost i mudro korišćenje vode za piće. Posebno su ih upoznali sa Skadarskim jezerom, njegovim karakteristikama i potrebom njegovog očuvanja.

Poseban doživljaj za učenike je bila posjeta vodoizvorištu „Bolje Sestre“ , gdje su bili u prilici da od zaposlenih u Regionalnom vodovodu čuju zanimljivu priču o istorijatu , to jest o tome kako je nastao regionalni sistem za vodosnabdijevanje, kao i šta on sve obuhvata. Rukovodilac postrojenja, inženjer tehnologije Mirjana Planinić ih je provela kroz po-

V DE CRNE GORE

strojenje i upoznala sa postupkom zahvatanja vode, dok su im zaposleni u laboratoriji objasnili neophodnost posjedovanja savremeno opremljene laboratorije, koja brine za kvalitet i bezbjednost vode i gdje se svakodnevno vrše različita ispitivanja kvaliteta i provjere ispravnosti vode, kao i druge periodične analize. Učenici su ostali impresionirani informatičkim odjeljenjem i SCADA sistemom za nadzor i praćenje rada ukupnog sistema koji u realnom vremenu prikazuje svaku promjenu koja bi mogla uticati na prekid u isporuci vode.

Svojim izjavama, učenici su poslali jasnu poruku svojim vršnjacima o značaju vode u životu čovjeka, očuvanju vodnih resursa, odgovornoj upotrebi i štednji vode: „Bilo je divno i korisno, sa edukatorima koji su nas vodili i pričali o značaju vode,“ izjavila je Raković Nevena. „Poruka za sve moje vršnjake i sve ljude uopšte – voda je nešto bez čega ne možemo i treba maksimalno da je čuvamo,“ poručila je Orahovac Ajla. „Treba da se ugledamo na narode koji štede vodu za piće, kao i za higijenu,“ naglasila je Ajković Nikolina

Nakon obilaska vodoizvorišta „Bolje Sestre“ edukatorka iz Nacionalnih parkova Crne Gore Marina Kojović je izjavila : „Mislim da smo danas svi zajedno dobili sliku o značaju ovog vodoizvorišta koje postoji na teritoriji Nacionalnog parka, a samim tim mislim da smo i postali svjesni obaveze da ovo vodoizvorište moramo da čuvamo za buduće generacije i upravo na taj način, mogu još jednom reći, u skladu sa sloganom koji prati ovogodišnje obilježavanje Dana voda, „nećemo nikoga izostaviti“.

Ovim povodom izjavu je dala i Mirjana Planinić, rukovodilac postrojenja i inžinjer hemije: „Voda je simbol života. Potrebno je da mudro upravljamo ovako bitnim resursom, da ga zaštitimo i štedimo - svaki dan, na svakom mjestu i u svakoj prilici.

Upoznali smo naše današnje goste, učenike osnovne škole, sa vodoizvorištem ,,Bolje Sestre” koje se nalazi na teritoriji Nacionalnog parka Skadarsko jezero i koje raspolaže vodom izuzetnog kvaliteta.

Objasnili smo im važnost i značaj ovog vodoizvorišta po vodosnabdijevanje Crnogorskog primorja i razvoj države Crne Gore. Smatramo da ovakve aktivnosti doprinose kontinuiranom podizanju svijesti i edukaciji mladih o zdravim stilovima života i očuvanju dobara kojima raspolaže Crna Gora.“

117

VODE CRNE GORE BROJ 4.

3.

2. BENÄ&#x152;MARKING RADIONICA SA KONFERENCIJOM ZA REGION DUNAVA

120

2. BENČMARKING RADIONICA

SA KONFERENCIJOM ZA REGION DUNAVA

N

akon 1. benčmarking radionice za Dunavski region koja je održana u martu 2018. godine na Žabljaku i u Tivtu, u Crnoj Gori, uz konferenciju „Vizija održivog upravljanja vodnim resursima u 21. vijeku“, u Subotici, u Srbiji, je od 27. februara do 1. marta 2019. godine održana 2. benčmarking radionica za Dunavski region, uporedo sa konferencijom „Udruživanje snaga ka boljim uslugama“.

Radionicu i konferenciju su organizovali Međunarodno udruženje vodovoda u slivu rijeke Dunav (IAWD), Grad Subotica i JKP Vodovod i kanalizacija Subotica. Skup je održan u Gradskoj kuću Grada Subotica (27. februar) i u hotelu Galleria u Subotici (28. februar i 1. mart). Skupu je prisustvovalo oko 90 učesnika iz vodećih vodovodnih i kanalizacionih preduzeća iz Albanije, Austrije, Bosne i Hercegovine, Bugarske, Hrvatske, Makedonije, Mađarske, Rumunije, Slovenije i Srbije, zatim koordinatori benčmarking

platformi za Bugarsku, Ukrainu i Dunavski region, kao i predstavnici IAWD iz Beča iz Austrije, Mreže asocijacija lokalnih samouprava jugoistočne Evrope (NALAS) iz Skoplja, Asocijacije javnih vodovoda Evrope iz Brisela iz Belgije (Aqua Publica Europea – APE), nacionalnih udruženja iz Bosne i Hercegovine, Bugarske i Srbije, predstavnici Građevinskog fakulteta u Beogradu, Imperial koledža iz Londona i Centra za trening i kompetencije TCC-Danubius iz Ulma iz Njemačke, kao i predstavnici privatnih preduzeća koja su pomogla održavanje skupa kao što su Barthauer Software GmbH iz Braunšvajga iz Njemačke, JIE-Engineering d.o.o. iz Beograda, EnPlus d.o.o. iz Beograda, Petrol d.d. iz Ljubljane, Qubiqo d.o.o. iz Sofije iz Bugarske i regionalni RENEXPO sajam i konferencija.

Takođe, skupu su prisustvovali i predstavnici lokal-

V DE CRNE GORE

DRŽAVE UČESNICE DUNAVSKE PLATFORME ZA BENČMARKING

nih vlasti iz Bosne i Hercegovine i Srbije, predstavnici Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srpske i pokrajinskog Sekretarijata za poljoprivredu, šumarstvo i vodoprivredu Vojvodine, kao i predstavnici Vode Vojvodine. Konačno, putem video linka skupu su se ispred Dunavskog programa za vode obratile i kolege iz Svjetske banke iz Beča i Vodne Agencije iz Ljubljane.

JKP Vodovod i kanalizacija Subotica, tokom otvaranja događaja, prisutnima se obratio i Walter Kling, predsjednik Međunarodne asocijacije vodovodnih preduzeća u slivu rijeke Dunav (IAWD), Boran Ivanovski, programski službenik u Mreži asocijaciji lokalnih vlasti u jugoistočnoj Evropi (NALAS) i g.

Philip Weller, koordinator programa Dunavskog programa za vode i šef tehničkog sekretarijata IAWD.

OTVARANJE KONFERENCIJE I RADIONICE

Kao poseban dodatak ovom događaju, prof. Čedo Maksimović održao je prezentaciju „Plavo zeleni san - voda kao srce postojanosti, rasta i šarma grada“, profesora Građevinskog fakulteta iz Beograda i Imperijalnog koledža u Londonu, stavljajući poseban naglasak na važnosti saradnje između lokalnih vlasti i njihovih vodovodnih preduzeća, ali i na novim čistijim i održivijim tehnologijama u poređenju sa konvencionalnim tehnologijama, koje su danas

Konferencija je otvorena 27. februara, programom u Gradskoj kući grada Subotice. Pored pozdravnih govora gospođe Timea Horvat, zamjenice gradonačelnika Grada Subotice, g. Vladislava Krsmanovića, vršioca dužnosti pomoćnika sekretara u Sekretarijatu za poljoprivredu, šumarstvo i vodoprivredu AP Vojvodine i g. Sugár György, generalnog direktora

121

122

OBRAĆANJE PREDSJEDNIKA IAWD, WALTER KLINGA, OKUPLJENIMA U GRADSKOJ KUĆI GRADA SUBOTICE

dostupne gradovima i vodovodnim preduzećima iz regiona, posebno onih koji su u procesu planiranja novih postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda.

Vrhunac otvaranja skupa bilo je potpisivanje Sporazuma o partnerstvu između vodovonih i kanalizacionih preduzeća iz Subotice i Novog Sada (Srbija), Bijeljine (Bosna i Hercegovina), Segedina (Mađarska), kao i njihovih gradova, u oblasti upravljanja komunalnim vodama, sa naglaskom na redovne razmjene znanja i iskustava o dobrim praksama. Specifične oblasti interesa navedene u sporazumu su: 1) podizanje svijesti o važnosti vode kod trenutnih i budućih potrošača, 2) jačanje kapaciteta lokalnih vlasti i vodovodnih i kanalizacionih preduzeća, 3) poboljšanje operativnih performansi komunalnih

POTPISNICI SPORAZUMA O PARTNERSTVU: BIJELJINA, SUBOTICA, SEGEDIN I NOVI SAD

V DE CRNE GORE preduzeća, 4) postizanje integrisanog upravljanja infrastrukturom i imovinom i 5) poboljšanje saradnje sa potrošačima i drugim zainteresovanim stranama.

Sporazumom o partnerstvu potpisnice su se dogovorile da podrže redovne polugodišnje sastanke između radnih grupa iz 4 vodovodnih i kanalizacionih preduzeća i njihovih gradova o najmanje 5 ključnih pitanja vezanih za rad komunalnih preduzeća koja učestvuju u sporazumu: 1) organizaciono i vlasničko (re) strukturiranje, upravljanje infrastrukturom i imovinom, finansiranje i tarife, 2) efikasnost i kvalitet usluga, 3) komunikacija sa potrošačima, 4) razvoj i modernizacija usluga i podnošenje projekata za prikupljanje sredstava i 5) saradnja sa nacionalnim i međunarodnim udruženjima u oblasti upravljanja komunalnim vodama. Na ovaj način, predviđeno je ukupno 20 sastanaka na godišnjem nivou između predstavnika 4 vodovodna preduzeća i njihovih gradova.

IAWD i NALAS kao regionalne mreže i strateški partneri ohrabruju i pohvaljuju ovu inicijativu i pozitivan primjer saradnje između lokalnih vlasti i njihovih komunalnih preduzeća koja rade u sektoru vodosnabdijevanja i kanalizacije. Sporazum je potpisan u prisustvu predstavnika IAWD i NALAS, a sam Sporazum o partnerstvu je otvoren za druge lokalne vlasti i javna komunalna preduzeća koja bi mogla biti zainteresovana da se priključe.

RADNI DIO KONFERENCIJE I RADIONICE Radni dio programa 2. Benčmarking radionica i konferencije za region Dunava počeo je uvodnom sesijom koju je moderirao Vladimir Taušanović, potpresjednik IAWD, i to obraćanjem Waltera Klinga, predsjednika IAWD. U istoj uvodnoj sesiji Philip Weller i Katerina Schilling su ispred IAWD prezentovali Dunavsko partnerstvo za učenje (D-LeaP), Alek-

UČESNICI 2. BENČMARKING RADIONICE I KONFERENCIJE ZA DUNAVSKI REGION U GRADSKOJ KUĆI GRADA SUBOTICE

123

124 sandar Krstić je ispred Dunavske platforme IAWD prezentovao Program benčmarkinga preduzeća, dok je Aleksandar Šotić ispred Udruženja za tehnologiju voda i sanitarno inženjerstvo prezentovao Upravljanje infrastrukturnim sredstvima, koji predstavljaju dva vodeća programa u okviru D-LeaP inicijative.

Poseban značaj skupu su dale i prezentacije predstavnika vodećih preduzeća i udruženja vodovoda iz Bosne i Hercegovine i Srbije u vezi sa saradnjom vodećih preduzeća, prije svega prezentacija Srđana Kevca ispred Vodovoda a.d. Banja Luka i Udruženja vodovod Republike Srpske (VRS) i Osmana Čauševića iz Vodovoda i kanalizacije d.o.o. Velika Kladuša i Udruženja poslodavaca komunalne privrede Federacije BiH (UPKP FBiH), i Ninoslava Petrovića ispred Udruženja za tehnologiju voda i sanitarno inženjerstvo (UTVSI) udruženja lokalnih samouprava i nad-

ležnih ministarstava na uspostavljanju regulacije sektora i uspostavljanju benčmarkinga za potrebe regulacije, a s’obzirom da su Bosna i Hercegovina i Srbija jedine dvije države u regionu koje danas još uvek nemaju uspostavljenu regulaciju vodovodnih i kanalizacionih usluga. U tom smislu su od izuzetnog značaja bila i prezentacija Nenada Đukića ispred Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srpske o organizaciji sektora voda u BiH, potom prezentacija Borana Ivanovskog ispred mreže NALAS o radu na razvoju sistema za benčmarking uspješnosti rada jedinica lokalnih samouprava u regionu jugoistočne Evrope, kao i prezentacije koleginice Elvire Broeks iz Svetske Banke o dostupnosti usluga u ruralnim predjelima Dunavskog regiona i Jovane Gojković iz Aqua Publica Europea o priuštivosti usluga i transparentnosti rada javnih vodovonih i kanalizacionih preduzeća u EU. U finalnom dijelu

OTVARANJE RADNOG DIJELA RADIONICE I KONFERENCIJE UZ MODERACIJU VLADIMIRA TAUŠANOVIĆA, POTPREDSJEDNIKA IAWD

V DE CRNE GORE

RADNI DIO RADIONICE I KONFERENCIJE

konferencije Katerina Schilling je ispred IAWD dala prezentaciju rada na jačanju inicijative “Young Water Professionals”, a Majda Adlešić je ispred Vodne Agencije dala osvrt na rad sa školskom djecom u regionu Dunava na jačanju svijesti o značaju vode.

Među prezentacijama vodovodnih i kanalizacionih preduzeća, pored prezentacija o ključnim indikatorima performansi vodećih preduzeća iz regiona Dunava od strane Aleksandra Krstića ispred Dunavske platforme IAWD i domaćina skupa, JKP Vodovoda i kanalizacije Subotice u vezi sa izradom hidrauličkog modela koju je dao Santa Csaba, upravljanja infrastrukturom na osnovu njemačkog modela kroz sistem BaSYS, koju su dali Nemanja Branisavljević sa Građevinskog fakulteta u Beogradu i Agi Tukacs iz vodovoda Subotica, kogeneracije električne i toplotne energije iz procesa tretmana otpadnih voda

i saradnje na regionalnom projektu Dunavski vodni agent u cilju edukacije djece i omladine o važnosti vode koje je prezentovao Petar Pižurica, isticale su se prezentacije Andreea Mihai iz preduzeća APA Brasov iz Rumunije po pitanju agregacije vodovoda u Rumuniji, Jože Tomeca iz preduzeća JP Vodovod-kanalizacija Ljubljana u vezi rada hidrauličkog modela vodovodne mreže u realnom vremenu, Jasmina Mulabdića iz preduzeća JP Vodovod i kanalizacija d.o.o. Gračanica kao malog ali veoma dobro organizovanog preduzeća, Evis Gjebrea iz preduzeća UKT iz Tirane u vezi rodne i starosne jednakosti u vodovodnim i kanalizacionim preduzećima iz regiona na osnovu studije Svjetske banke i Veselina Dimitrova iz preduzeća Sofyske Vode iz Sofije o približavanju ovog preduzeća potpunoj energetskoj nezavisnosti zahaljujući sopstevenoj proizvodnji energije.

125

126

STUDIJA SVJETSKE BANKE O DOSTUPNOSTI USLUGA U RURALNIM DJELOVIMA REGIONA DUNAVA

Konačno, program su dodatno obogatile visoko stručne prezentacije Profesora Čede Maksimovića sa Imprial koledža iz Londona i Ranka Božovića iz preduzeća EnPlus iz Beograda u vezi sa integracijom svih stručnih službi i stanovništva na planiranju razvoja gradova sa posebnim osvrtom na plavu i zelenu komponentu koje predstavljaju vodu i biljnu infrastrukturu gradova i u vezi inovativnih tehnologija za tretman otpadnih voda koje omogućavaju znatno manju upotrebu prostora i finansijskih sredstava za izgradnju postrojenja i znatno manje operativne troškove rada postrojenja, potom prezentacija Heike Burghard iz TCC-Danubius EEIG o stanju tretmana otpadnih voda u Nemačkoj, kao i o četvrtom stepenu prečišćavanja otpadnih voda koji je sve prisutniji u Njemačkoj.

Skup je okončan posjetom postrojenju za tretman otpadnih voda grada Subotice tokom koje su Petar Pižurica i Biljana Isić pored prezentacije rada postrojenje dali i poseban osvrt na izbore prilikom projektovanja, izgradnje i rada postrojenja koje bi sa sadašnjim iskustvom moguće je uradili na drugačiji način.

Za pristup prezentacijama sa skupa i/ili za priključenje radu Dunavske platforme za benčmarking budite slobodno da se obratite na email: thedanubehub@d-leap.org

V DE CRNE GORE

UČESNICI 2. BENČMARKING RADIONICE I KONFERENCIJE ZA REGION DUNAVA

POSJETA POSTROJENJU ZA TRETMAN OTPADNIH VODA JKP VODOVOD I KANALIZACIJA SUBOTICA

127

128

DOMAĆIN SKUPA: SUBOTIČKI VODOVOD I KANALIZACIJA – NA DLANU O SUBOTICI Grad Subotica, koji je sa svojim preduzećem JKP Vodovod i kanalizacija Subotica bio domaćin 2.

Benčmarking radionice i konferencije Dunavskog regiona, nalazi se na sjeveru Republike Srbije, uz granicu koja je spaja, a ne dijeli sa Republikom Mađarskom. Obično se za Suboticu kaže da je geografski, ekonomski i duhovno locirana na pragu Balkana, ali i na vratima Evrope. U prvim godinama XIX i XX veka bila je u mnogo čemu prva u širem okruženju, kada su u pitanju uspostavljanje i razvoj institucija, infrastrukture i javnog katastra, industrijalizacije, usluga, kulture, zdravstva, sporta, obrazovanja. Prvo javno osvetljenje, prvi makadamski putevi i staze, prvo narodno pozorište, prvi bioskop, prvi biciklista i letač (Ivan Sarić). Danas Subotica ima oko 150.000 stanovnika. U „bogatstvu razlika“ zajednički složno živi 23 etničke skupine.

O JKP VODOVOD I KANALIZACIJA SUBOTICA O Vodovodu – povratak u budućnost:

1882. prvi bušeni bunar ispred Franjevačke crkve 1909. Palić – prvi sistem za javno vodosnabdijevanje 1913. izgradnja prvog javnog sistema vodosnabdijevanja centra grada 1961. prvo subotičko gradsko izvorište Vodozahvat I 1962. osnovano Komunalno preduzeće „Vodovod“ 1975. izgrađen prvi Uređaj za prečišćavanje otpadnih voda grada 1990. izgrađena prva Fabrika vode u Subotici 1991. formirano prvo Poslovno udruženje Vodovoda i kanalizacije Jugoslavije sa sjedištem u Subotici 2011. završena izgradnja novog Postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda grada 2017. proširenje magistralne i kolektorske mreže kreditom EBRD 2018. početak izgradnje druge Fabrike vode u Subotici kreditom EBRD 2019. početak realizacije Projekta zaštite biodiverziteta jezera Palić i Ludaš donacijom KfW Banke

V DE CRNE GORE U bivšoj Jugoslaviji subotički „Vodovod i kanalizacija“ je prvi formirao Poslovno-informacioni sistem (VODIS) i Službu za evidenciju, obračun i naplatu usluga, prvi Dispečerski Call centar, prvu PR funkciju, prvu Internet stranicu, prvi HACCP, ISO 9001 i 14001 ... u interesu kvalitetnijeg i efikasnijeg vršenja usluga i dvosmjernog odnosa sa potrošačima.

Vodosnabdijevanje u Subotici:

Crpljenje vode iz podzemne izdani, sa vodonosnog horizonta od 180 – 200 metara Proizvodnja vode: do 10 miliona m3/godišnje Tretman vode: izdvajanje gvožđa, amonijaka i arsena Kvalitet vode: prema preporukama Svjetske zdravstvene asocijacije Upravljanje sistemom: SCADA, GIS - BaSYS baza podataka i BaSYS Regie Dužina distributivne mreže: oko 600 km Broj priključenih objekata: oko 50.000 Broj priključaka: oko 35.000 Broj vodomjera: oko 40.000

Odvođenje otpadnih voda:

Mješoviti gravitacioni sistem kanalizacije Lociranje oštećenja, zagušenja i nelegalnih priključaka: Camera Inspect Upravljanje sistemom: GIS – BaSYS baza podataka i BaSYS Regie Dužina kanalizacione mreže: oko 350 km Broj priključenih objekata: oko 32.000 Broj priključaka: oko 17.500

Prečišćavanje otpadnih voda:

Mehaničko, biološko prečišćavanje i tercijalni tretman otpadnih i atmosferskih voda linija vode i linija mulja, proizvodnja sopstvene „ZELENE“ energije do 45% potreba Upravljanje sistemom: SCADA Kapacitet: 150.000 ES Prosječna količina ulaznih voda: oko 12 miliona m3/godišnje Prosječna količina izlaznih, prečišćenih voda: oko 11 miliona m3/godišnje Koncentracije organskih opeterećenja u skladu sa Direktivama EU

FILTER STANICA PREDUZEĆA JKP VODOVOD I KANALIZACIJA SUBOTICA

Danas: 200 zaposlenih, 25% visokoobrazovanog stručnog kadra

POSTROJENJE ZA TRETMAN OTPADNIH VODA PREDUZEĆA JKP VODOVOD I KANALIZACIJA SUBOTICA

129

130 „Otvoreni“ Vodovod

Članstvo u asocijacijama i institucijama: članica Međunarodne asocijacije vodovoda u slivu rijeke Dunav (IAWD) učesnica Dunavskog programa za vode (DWP) i Dunavskog partnerstva za učenje (D-LeaP) Saradnja sa međunarodnim organizacijama (GIZ, NALAS) učesnici u projektu GWOPA UN-HABITAT sa Gradskim Vodovodom Budimpešte partnerstvo na unaprijeđenju komunalne vodoprivrede i razmjeni znanja, iskustava i dobrih praksi sa gradovima i kompanijama vodovodnih i kanalizacionih preduzeća iz Novog Sada, Bijeljine i Segedina članica Udruženja za tehnologiju voda i sanitarno inženjerstvo (UTVSI) i Udruženja vodovoda i kanalizacije Srbije.

MISIJA

Pravo na vodu predstavlja jedno od osnovnih ljudskih prava!

- Prečišćavanju otpadnih voda

Voda predstavlja prirodno dobro i nasljeđe čovječanstva!

Njom treba rukovati na socijalno odgovoran i fer način radi njenog očuvanja Za sadašnje i buduće generacije!

- Mi postojimo zbog potrošača – a ne obrnuto!

- Zdrava voda – u svako domaćinstvo i jezeru Palić!

- Održiv i stabilan razvoj, nove ideje i poštovanje ekoloških principa!

VIZIJA

Biti lider u Regionu u: - Snabdijevanju vodom za piće - Odvođenju upotrebljenih voda

Vodu nijesmo naslijedili od svojih predaka – da bi je pozajmljivali od svojih potomaka!

IAWD – Glas Dunava IAWD, Međunarodno udruženje vodovoda u slivu reke Dunav, je glavna asocijacija vodovodnih i kanalizacijskih preduzeća u Dunavskom regionu. Osnovana 1993. godine sa sjedištem u Beču (Austrija), IAWD je izgradio jaku mrežu saradnje u regionu, koja prevazilazi nacionalne, kulturne i jezičke granice. Rad IAWD se zasniva na tri principa: komuniciraj, poveži, osposobi. Prema tome, razmjena informacija, međusobno povezivanje srodnih organizacija i razmjena znanja među ljudima koji su aktivni u sek-

V DE CRNE GORE toru voda u regiji je u središtu aktivnosti IAWD. U tom smislu, IAWD je institucija koja podržava nacionalna vodovodna udruženja koja djeluju u regionu, pružajući mogućnosti za regionalnu saradnju među vodećim komunalnim preduzećima i udruženjima.

IAWD pruža podršku svojim članicama, vodećim vodovodnim i kanalizacionim preduzećima u Dunavskom regionu, direktno i preko svojih partnera, nacionalnih vodovodnih udruženja, (i) da učine komunalne usluge održivim, (ii) da predstavljaju interese komunalnih preduzeća, i (iii) da djeluju kao uspostavljena i atraktivna platforma za donatore koji pokrivaju cijeli region.

Vodeća aktivnost IAWD je Dunavski program za vodu, koji se provodi u partnerstvu sa Svjetskom bankom, u cilju promovisanja pametnih politika, jakih komunalnih preduzeća i održivih usluga za vodu

OKVIR “TRI SLOVA C” KOJI PODUPIRE AKTIVNOSTI IAWD

i otpadne vode u regiji. Saradnja sa velikom međunarodnom finansijskom institucijom bila je veoma komplementarna sa naporima IAWD da ojača komunalni sektor - glavni razlog je to što se Svjetska banka fokusirala na poboljšanje vodne politike, dok je IAWD usmjerio svoj rad na poboljšanje komunalnih usluga i kapaciteta.

Ova šema finansiranja Dunavskog programa za vodu koju je iniciralo Ministarstvo finansija Austrije dopunjena je drugim sredstvima iz GIZ Otvorenog regionalnog fonda, a od nedavno i mreže RCDN, Regionalnom mrežom za razvoj kapaciteta, podržanoj od strane vlada švajcarske i njemačke, koja je usmjerena na saradnju između komunalnih preduzeća i opštinskih vlasti.

IAWD je platforma za saradnju i organizacija stavlja značajan naglasak i vrijednost na svoje partnere i intenzivno je radila tokom proteklih godina na us-

131

132

PHILIP WELLER SE OBRAĆA SKUPU U GRADSKOJ KUĆI GRADA SUBOTICA

postavljanju održivih partnerstava u regionu i šire.

Kako poboljšanje vodnih usluga ne zahtijeva samo tehničke i menadžerske promjene na nivou komunalnih preduzeća, već i dobro upravljanje i podršku od strane vlasnika i krajnjih menadžera komunalnih preduzeća u većini zemalja (opštinske vlasti), IAWD je potpisao Memorandum o razumijevanju sa Mrežom asocijacija lokalnih vlasti jugoistočne Evrope (NALAS) da aktivno sarađuju na pitanjima vezanim za poboljšanje sektora voda. Najnovije dostignuće u tom smislu je potpisivanje Sporazuma o partnerstvu između četiri grada i njihovih komunalnih preduzeća u cilju poboljšanja održivih usluga u prisustvu IAWD i NALAS. Još jedan važan odnos koji se fokusira na proširenje aktivnosti IAWD na područje integrisanog upravljanja vodnim resursima je saradnja

između ICPDR (Međunarodne komisije za zaštitu rijeke Dunav) i IAWD. Zajedničke aktivnosti vezane za poboljšanje upravljanja otpadnim vodama, uključujući prvu „Međunarodnu radionicu o upravljanju otpadnim vodama u slivu rijeke Dunav“ koju su zajednički organizovali IAWD, Svjetska banka i ICPDR uz podršku Dunavskog programa za vodu održane u Bukureštu u novembru 2017. godine, ojačale su već postojeću saradnju i dovela do planova za dalje inicijative.

Najnovije partnerstvo uspostavljeno na regionalnom nivou je saradnja sa Globalnim partnerstvom za vode Centralne i Istočne Evrope (GWP CEE) u cilju jačanja saradnje u aktivnostima razmjene znanja i izgradnje kapaciteta. Obje organizacije imaju snažnu posvećenost mladima i nastaviće dalje raditi na aktivnijem uključivanju mladih stručnjaka za vodu u

V DE CRNE GORE

PREDSTAVNICI IAWD I IWA (S LIJEVA NA DESNO: WALTER KLING, PREDSJEDNIK IAWD, DIANE D'ARRAS, PREDSJEDNICA IWA, VLADIMIR TUŠANOVIĆ, POTPREDSJEDNIK IAWD)

upravljanje vodama. Još jedna oblast od obostranog interesa je podrška procesa održivih razvojnih ciljeva (SDG) u zemljama centralne i istočne Evrope koji će uključiti obje mreže partnera / članova.

Na međunarodnom nivou, IAWD aktivno sarađuje sa Međunarodnom asocijacijom za vode (IWA) i djeluje kao njihova regionalna tačka kontakta za podršku asocijaciij IWA u radu sa svojim članovima Upravnog odbora, koji su uglavnom nacionalna vodovodna udruženja, i “Young Water Professionals” mreža u region.

Na kraju, IAWD je uspješno uspostavio Okrugli sto udruženja vodovoda Dunavskog regiona (po predstavnik svakog udruženja vodovoda iz Dunavskih zemalja), koji se redovno sastaje radi razmjene informacija i planiranja i sprovođenja zajedničkih ak-

tivnosti. Princip koji stoji iza saradnje je bio da nacionalne asocijacije vodovoda u regionu mogu naučiti i profitirati od proizvoda i aktivnosti udruženja iz susjednih zemalja.

DUNAVSKO PARTNERSTVO ZA UČENJE – D-LEAP Najvažnija inicijativa koja je proizašla iz Okruglog stola bila je temelj Dunavskog partnerstva za učenje (D-LeaP), osnovanog kao odbor IAWD i koji predstavlja sastavni dio upravljanja udruženjem.

D-LeaP je zamišljen kao regionalna, integrisana i održiva inicijativa za izgradnju kapaciteta nacionalnih udruženja vodovoda i IAWD kako bi se obezbije-

133

134 dio sveobuhvatan nastavni plan i program za osoblje vodovodnih i kanalizacijskih komunalnih preduzeća u Dunavskom regionu. Model isporuke i ukupni uspjeh D-LeaP-a zavisi od aktivne saradnje između određenog broja zainteresovanih strana, a uključuje: Sekretarijat D-LeaP-a: ovu ulogu preuzima IAWD i osigurava strateško usmjeravanje i svakodnevno upravljanje i administraciju.

Tehnički partneri: to su „partneri znanja“, obično privatne kompanije ili konzorcijumi, koji pružaju kritički set kompetencija za određeni program. Tehnički partneri efikasno razvijaju programske materijale na regionalnom nivou, sprovode obuku trenera (ToT), podržavaju platforme (habove) u pripremi i sprovođenju programa i održavaju stalni kontakt sa lokalnim trenerima.

Habovi (platforme): Jedna od najkritičnijih jedinica u cijelom ekosistemu, platforme, su lice D-LeaP-a za aktivne učesnike, tj. mjesto gdje se obuke za izgradnju kapaciteta održavaju na lokalnom jeziku.

Platforme su prvenstveno uspostavljene od strane nacionalnih udruženja vodovodnih preduzeća ili uspješnih komunalnih preduzeća. Svaka platforma može ponuditi jedan ili više programa. Isporuku programa vrše lokalni treneri, koji su prvobitno obučeni i stalno podržavani od strane tehničkih partnera.

Preduzeća koja učestvuju u programima: Vodovodna i kanalizaciona preduzeća su krajnji klijent. Ona učestvuju u programima na nivou platformi tako što se prijavljuju i aktivno učestvuju u njihovom radu. Često dobijaju podršku kroz program u sopstvenim prostorijama, prikupljaju podatke i analiziraju ih uz podršku trenera. Ne manje važno, vodovodna i kanalizaciona preduzeća koja učestvuju u programu se podstiču da identifikuju i strukturiraju projekte koji se zasnivaju na unaprijeđenju efikasnosti dok učestvuju u datom programu.

D-LeaP je identifikovao potrebe za izgradnjom kapaciteta na tri različita nivoa: (1) temeljni nivo, (2)

tehnički nivo i (3) nivo implementacije.

Na temeljnom nivou, nedostaci u učinku preduzeća moraju biti procjenjeni, a osnovni razlozi nedostataka identifikovani. Program Benčmarkinga Preduzeća (UBP) upravo ima za cilj da ukaže na mogućnosti unaprijeđenja rada preduzeća. Za Trening menadžmenta (MT) razvijen je koncept, ali je potreban dalji rad i finansijska podrška kako bi se završio nastavni plan i program kao i isporuka ovog programa u okviru D-LeaP-a.

Tehnički programi se odnose na osnovne funkcije vodovodnih preduzeća. One uključuju energetsku efikasnost (EE), komercijalnu efikasnost (CE), upravljanje imovinom (AM, u saradnji sa GIZ kao STA IAM), ne-prihodnu vodu (NRW) i planiranje sigurnosti vode (WSP).

Svaki od tehničkih programa bi prirodno identifikovao niz potencijalnih projekata za efikasnost.

Strukturiranje i započinjanje takvih projekata treba podržati kroz programe implementacije kao što su Pristup finansiranju (AF) ili Ugovaranje po učinku (PBC). Za oba programa organizovane su inicijalne radionice i na osnovu ovog iskustva će se podržati dalji razvoj programa u predstojećoj III fazi Dunavskog programa za vode.

PROGRAMI KOJI SE NUDE U OKVIRU D-LEAP D-LeaP ima za cilj da premosti jaz između konceptualnih / metodoloških treninga koji se obično odvijaju u okruženju učionica i demonstracija na terenu kao što su instalacija opreme, kampanje za mjerenje na terenu, itd. Dakle, programi primjenjuju principe učenja kroz rad i osmišljeni su kao kombinacija licem-u-lice radionica i domaćih zadataka za implementaciju stečenog znanja u komunalnom pre-

V DE CRNE GORE duzeću. Pored toga, Sistem za upravljanje učenjem nazvan D-LeaP Akademija, podržava pristup kombinovanom učenju, tj. učesnici kroz program dobijaju i online e-learning sadržaje.

Od 2017. godine, 60 trenera je obučeno u šest treninga trenera (ToT). Nakon ToT-obuka, ukupno je uspostavljeno 12 platformi u 9 zemalja da bi se do sada realiziralo šest programa (UBP, EE, CE, AM,

NRW i WSP). U poslednje dvije godine u programima je učestvovalo 175 komunalnih preduzeća.

Za više informacija o D-LeaP-u, posjetite www.d-leap.org

135

136 MREŽA ASOCIJACIJA LOKANIH VLASTI JUGOISTOČNE EVROPE – NALAS NALAS je mreža asocijacija lokalnih vlasti jugoistočne Evrope. Mreža okuplja 14 udruženja koja predstavljaju oko 9000 lokalnih vlasti, koje direktno bira više od 80 miliona građana ove regije. Sekretarijat NALAS-a, sa sjedištem u Skoplju, odgovoran je za sveukupnu koordinaciju i sprovođenje aktivnosti.

NALAS je osnovan 2001. godine nakon prvog Fo

CILJEVI MREŽE NALAS NALAS promoviše proces decentralizacije u saradnji sa centralnim vladama i međunarodnim organizacijama, uzimajući u obzir lokalnu samoupravu kao ključno pitanje u sadašnjem procesu tranzicije koji utiče na različite zemlje jugoistočne Evrope. NALAS gradi partnerstva kako bi doprinio procesu pomirenja i stabilizacije u regionu i tako doprinosi procesu evropske integracije cijelog regiona.

NALAS inicira i sprovodi regionalne inicijative za svoje članice i pomaže udruženjima da postanu održivi predstavnici lokalnih vlasti u odnosu na centralnu vladu. NALAS ima za cilj pružanje usluga lokalnim samoupravama za dobrobit građana u regionu i želi da se razvije u centar znanja za razvoj lokalne uprave u jugoistočnoj Evropi, priznat među svim relevantnim akterima.

AKTIVNOSTI MREŽE NALAS ČINJENICE I BROJKE O D-LEAP-U (ZADNJA IZMJENA: DECEMBAR 2018)

ruma gradova i regija jugoistočne Evrope (Skoplje, novembar 2000), koji je organizovao Kongres lokalnih i regionalnih vlasti Savjeta Evrope. Mreža je osnovana pod pokroviteljstvom Pakta za stabilnost jugoistočne Evrope (Radni sto 1) i Savjeta Evrope. Tokom prvih godina, NALAS je funkcionisao kao neformalna organizacija sa redovnim sastancima, seminarima i programima obuke. U julu 2005.

NALAS je postao zvanično registrovana asocijacija sa sjedištem u Strazburu. Sekretarijat NALAS-a je osnovan u martu 2007. godine.

U skladu sa svojim akcionim planom, Sekretarijat NALAS-a organizuje radne grupe o specifičnim temama važnim za lokalnu upravu u jugoistočnoj Evropi.

NALAS se prvenstveno fokusira na lokalne finansije, urbanističko planiranje, upravljanje otpadom, institucionalni razvoj i energetsku efikasnost. Radne grupe za svaku od ovih tema razvijaju različite projekte i konkretne aktivnosti. U 2016. NALAS je potpisao Memorandum o razumevanju sa IAWD-om, što otvara mogućnosti za saradnju između dva regionalna udruženja u sektoru voda i otpadnih voda.

MEMORANDUM O RAZUMIJEVANJU IZMEĐU MREŽE NALAS I ASOCIJACIJE IAWD Tokom XI Generalne skupštine mreže NALAS, održane u Prištini 14. i 15. aprila 2016. godine, potpisan je Memorandum o razumijevanju između NALAS-a

V DE CRNE GORE

POTPISIVANJE MEMORANDUMA O RAZUMIJEVANJU IZMEĐU NALAS I IAWD - APRIL 2016

i IAWD-a. Danas NALAS i IAWD uveliko sarađuju kroz inicijative kao što su RCDN, D-LeaP i kroz duge vidove saradnje. Nakon 2. Benčmarking radionice i konferencije u Subotici može se očekivati jačanje saradnje ove dvije organizacija na polju benčmarking vodovodnih i kanalizacionih preduzeća i njihovih lokalnih samouprava u regionu Dunava.

ULOGA MREŽE NALAS U SPORAZUMU O PARTNERSTVU IZMEĐU 4 PREDUZEĆA I NJIHOVIH GRADOVA

Kao što je Boran Ivanovski, programski menadžer mreže NALAS, prezentovano tokom 2. Benčmarking radionice i konferencije za Dunavski region, NALAS razvija sistem benčmarkinga sa ciljem da uporedi rezultate jedinica lokalnih samouprava (JLSU). Sistem benčmarkinga za JLSU je znatno složeniji u poređenju sa benčmarkingom za vodovodna i kanalizaciona preduzeća, s obzirom na raznovrsnost nadležnosti koje pokrivaju lokalne vlasti, odnosno broj ključnih indikatora koji se odnose na vodovod i kanalizaciju mora biti ograničen i veoma pažljivo odabran za potrebe benčmarkinga JLSU. Upravo zbog toga saradnja između NALAS-a i IAWD-a može

137

138

BORAN IVANOVSKI, MENADŽER PROGRAMA, NALAS, SE OBRAĆA SKUPU U GRADSKOJ KUĆI GRADA SUBOTICA

biti od velike važnosti za NALAS. Izbor i dalje unapređenje selekcije pokazatelja učinka koji se odnose na usluge vodovoda i kanalizacije u gradovima i opštinama po kojima bi se trebalo mjeriti učinak JLSU iz regiona nije lak zadatak, a znanja iz sistema benčmarkinga vodovodnih i kanalizacionih usluga koji razvija IAWD mogli bi značajno doprinijeti uspjehu sveobuhvatnog sistema benčmarkinga JLSU koji razvija NALAS. U skladu sa navedenim, kao jedan od zaključaka konferencije i radionice u Subotici nameće se potreba za daljim produbljivanjem saradnje između IAWD-a i NALAS-a po pitanju benčmarkinga, a pogotovo u kontekstu traganja za vodećim jedinicama lokalne samouprave i njihovim vododnim i kanalizacionim preduzećima, koje bi mogle predstavljati

primere dobre prakse za druge gradove, opštine i preduzeća iz regiona.

PROGRAM BENČMARKINGA PREDUZEĆA KAO TEMELJNI PROGRAM D-LEAP Program Benčmarkinga vodovodnih i kanalizacionih preduzeća (UBP) je jedan od temeljnih programa u okviru Dunavskog partnerstva za učenje. Ovaj program pomaže preduzećima koja učestvuju u programu i njihovim zaposlenima da uspostave sopstvenu dijagnostiku po pitanjima koja imaju visok uticaj na učinak preduzeća, pogotovo kroz upoređivanje sa drugim sličnim preduzećima i međunarodnim mjerilima i olakšavajući dijalog između preduzeća o dobrim praksama.

V DE CRNE GORE ORGANIZACIJA PROGRAMA BENČMARKINGA PREDUZEĆA

U početne dvije faze Dunavskog programa za vode, u trajanju od 2014-2018. godine, Evropska benchmarking saradnja (EBC) je djelovala kao Tehnički partner IAWD i obezbijedila je metodologiju kao i IT platformu za sprovođenje benčmarking aktivnosti.

U okviru takvog aranžmana, program benčmarking preduzeća je ponudio tri različita nivoa ocjenjivanja (osnovni, standardni i napredni). Za maksimalnu dodatnu vrijednost, učesnici se podstiču da izaberu najviši mogući nivo. Štaviše, nekoliko vodovodnih i kanalizacionih preduzeća iz Ex-YU platforme za benčmarking, a kasnije i iz Dunavske platforme za benčmarking, izabralo je napredni nivo učešća, tj. isti nivo koji koriste najnaprednija zapadnoevropska preduzeća. Vodovodna i kanalizaciona preduzeća koja učestvuju u benčmarkingu na naprednom nivou su preduzeća sledećih gradova: Subotica i Novi Sad iz Srbije, Bijeljina, Velika Kladuša i Gračanica iz Bosne i Hercegovine i Bitola iz Sjeverne Makedonije. Koji nivo najbolje odgovara preduzeću zavisi od dostupnosti pouzdanih podataka, prethodnog iskustva sa benčmarkingom i ambicije preduzeća u pogledu unapređenja usluga i poslovanja.

U prethodnom periodu ukupno je pokrenuto četiri nacionalne / subregionalne platforme u skladu sa operativnom strukturom EBC sa fokusom na preduzeća na Kosovu i Albaniji, zemljama bivše Jugoslavije, Bugarskoj i Ukrajini.

Uspostavljanjem Dunavske platforme, IAWD je nadgradio postojeće nacionalne i sub-regionalne platforme, kako bi podržao izgradnju kapaciteta i razmjenu znanja i iskustava među svojim članovima i drugim preduzećima u Dunavskom regionu. Koncept platformi

osigurava da preduzeća koja učestvuju u benčmarkingu prate istu metodologiju ocenjivanja i dobijaju uporedive rezultate.

RAZLIČITI RAZLOZI ZA BENČMARKING Postoji više razloga za pokretanje benčmarkinga, ali glavna podjela je na benčmarking koji pokreću nadležne institucije, tj. obavezujuće aktivnosti na benčmarkingu, i benčmarking koji predvode sama vodovodna i kanalizaciona preduzeća, tj. dobrovoljne benčmarking aktivnosti koje pokreću preduzeća radi samih preduzeća. Dalje, dobrovoljni benčmarking može se podijeliti na nacionalni i međunarodni benčmarking. Kao primer, Evropska benchmarking saradnja (EBC) je čisto međunarodna aktivnost benčmarkinga preduzeća i odvija se paralelno sa nacionalnim aktivnostima benčmarkinga preduzeća u Holandiji, Finskoj, Njemačkoj, Španiji i drugim ze-

ODNOS TEMELJNIH, TEHNIČKIH I IMPLEMENTACIONIH PROGRAMA U OKVIRU D-LEAP

139

140

PLATFORME (HABOVI) U OKVIRU PROGRAMA ZA BENČMARKING PREDUZEĆA (UBP) U OKVIRU D-LEAP

mljama u Evropi i šire. U većini ovih zemalja, pored aktivnosti na dobrovoljnom benčmarkingu na nacionalnom nivou, koje obično pokreću nacionalna udruženja vodovoda, postoje i tekuće aktivnosti na obavezujućem benčmarkingu koje sprovode nadležne institucije (npr. regulatorne agencije).

Program benčmarking preduzeća u okviru D-LeaP inicijative u potpunosti je usmjeren na aktivnosti benčmarkinga koje pokreću sama preduzeća. U poređenju sa drugim benčmarking platformama u okviru UBP programa, Dunavska platforma je u potpunosti internacionalnog karaktera i očekuje se da će u potpunosti zamijeniti bivši Ex-YU platformu.

Ipak, može se očekivati da će se u bliskoj budućnosti intenzivirati aktivnosti na razvoju benčmarkinga na nacionalnom nivou i da će određeni broj novih nacionalnih UBP platformi uskoro početi da funkcioniše u okviru D-LeaP UBP programa.

RAZUMIJEVANJE BENČMARKINGA PREDUZEĆA Postoje različite definicije benčmarkinga, ali ona koja je razvijena u kontekstu Dunavske platforme je sledeća: „Benčmarking preduzeča je alat sistema upravljanja kvalitetom koji koristi multidisciplinarni pristup za analizu svih oblasti uspješnosti poslovanja preduzeća i upoređuje ih sa performansama srodnih preduzeća, sa ciljem postavljanja simulativnih i realnih ciljeva za kontinuirano unaprijeđenje učinka i unaprijeđenje usluga prema građanima. “ (A.Krstić) Iz gore navedene definicije može se prepoznati da benčmarking vodovodnih i kanalizacionih preduzeća predstavlja temelj na osnovu koga donosioci odluka u preduzeću odlučuju o mogućoj novoj strukturi

V DE CRNE GORE

VRSTE BENČMARKING INICIJATIVA

organizacije preduzeća, angažovanju novih kadrova koji su potrebni da bi se riješila određena pitanja gdje preduzeće može imati slabije razultate ili o obezbijeđivanju obuka za već postojeći tim u oblastima u kojima je potrebno da se poboljša učinak preduzeća, a na kraju i o mogućim nabavkama novih alata, opreme ili postrojenja koji mogu biti potrebni u procesu poboljšanja učinka preduzeća. Stoga, program benčmarkinga preduzeća predstavlja temeljni program D-LeaP inicijative, koji pored UBP programa nudi niz tehničkih i implementacijskih programa. Definicija takođe pokazuje da je benčmarking preduzeća od suštinskog značaja za menadžere vodovodnih i kanalizacionih preduzeća, jer značajno doprinosi osnovnom zadatku menadžmenta, kao što je to definisao Peter Drucker i kako je dato u narednom citatu: “Osnovni zadatak menadžmenta je da ljude učini

sposobnim za zajedničko djelovanje kroz zajedničke ciljeve, zajedničke vrijednosti, pravu strukturu, i kroz obuku i razvoj koji su im potrebni da bi ostvarivali željeni učinak i odgovorali na promjene.” (P.Drucker)

141

142

2. BENČMARKING RADIONICA I KONFERENCIJA DUNAVSKOG REGIONA PHILIP WELLER, koordinator Dunavskog programa za vode ispred IAWD7

REGIONALNA SARADNJA NA POBOLJŠANJU KOMUNALNIH USLUGA Pružanje usluga vodosnabdijevanja i kanalizacije je od suštinskog značaja za stanovnike Dunavskog regiona. Iako region generalno ima visok nivo osnovnog pristupa uslugama vode i kanalizacije, efikasnost tih usluga ne ispunjava uvijek međunarodne standarde. Nedavni regionalni pregled (Izvještaj o stanju u sektoru, Svjetska banka, 2015) je ukazao na potrebu jačanja kapaciteta stručnog osoblja koje radi u ovom sektoru u velikom broju zemalja u regionu. Ovo je djelimično posledica fluktuacije osoblja i rukovodstva, a dijelom zbog ograničenog profesionalnog razvoja i mogućnosti obuke.

Inicijativa Dunavsko partnerstvo za učenje, D-LeaP, je upravo odgovor koji su IAWD i nacionalna udruženja vodovoda iz regiona Dunava pokrenuli po tom pitanju, sa ciljem da se jednom razvijene obuke ponude svim vodovodnim i kanalizacionim preduzećima iz regiona, naravno uz adaptaciju i sprovođenje obuka kroz nacionalna udruženja vodovoda.

Program Benčmarking vodovodnih i kanalizacionih preduzeća predstavlja temeljni program u okviru D-LeaP inicijative, i predstavlja polaznu osnovu za sve druge obuke koje su dostupne preduzećima iz

regiona. Pogotovo smatramo da je bitno da vodeća preduzeća iz regona preuzmu inicijativu i budu perjanica nacionalnih i regionalnih udruženja u unapređenju rada sektora, a gdje Dunavsku platformu za benčmarking preduzeća prepoznajemo kao osnovni zamajac D-LeaP inicijative.

Izuzetno smo zahvalni svim preduzećima koja učestvuju u Dunavskoj platfromi za benčmarking, a gdje spada i JKP Vodovod i kanalizacija Subotica, preduzeće koje je ujedno i član IAWD. Štaviše, ovo preduzeće, odnosno njen menadžment i zaposleni zdušno podržavaju svaku novu inicijativu i rad na unaprijeđenju rada ne samo sopstvenog preduzeća, već i svih drugih preduzeća iz okruženja zainteresovanih za unaprijeđenje, što je od neprocenjivog značaja za IAWD. Sa potpisivanjem Sporazuma o partnerstvu između četiri vodovodna preduzeća i njihovih gradova, iz tri različite države, sa mogućnošću daljeg proširenja broja potpisnica, otvara se i novo poglavlje u mogućoj daljoj saradnji između IAWD i NALAS po pitanju identifikacije i promocije dobrih praksi u regionu.

V DE CRNE GORE

DODJELA SERTIFIKATA I PRIZNANJA PREDSTAVNICIMA JKP VODOVOD I KANALIZACIJA SUBOTICA

NENAD ĐUKIĆ, Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede RS BiH

REFORMA JAVNIH PREDUZEĆA Reforma javnih preduzeća mora se posmatrati kroz tri segmenta: Javna preduzeća koja opeterećuju ili traže dodatna sredstva iz budžeta Republike, komunalna javna preduzeća u vlasništvu jedinica lokalne samouprave, čije reformisanje je potrebno hitno započeti, te strateška javna preduzeća od kojih se očekuje da budu izuzetno profitabilna i budu jedan od izvora prihoda budžeta Republike, čija reforma mora da bude pažljivo sporvedena s ciljem efikasnijneg i produktivnijeg poslovanja. Prije svega, na prvom mjestu

se mora voditi računa o zadovoljenju interesa, očekivanja i potreba korisnika usluga, ali je jako bitno i ostvarivanje značajne dobiti kao izvora sredstava za investiranje u razvoj ovih usluga.

Nadležnosti za izradu i vođenje politike i procesa planiranja vodnih usluga su fragmentirane u više ministarstava i zahtijevaju veoma kompleksnu koordinaciju koja još nije uspostavljena u dovoljnoj mjeri, odnosno uloge i odgovornosti, prava i obaveze svih učesnika na svim nivoima vlasti i lokalnih samouprava u sprovođenju propisa i planova, tarifne

143

144 politike, te pružanja vodnih usluga, nijesu nedvosmisleno definisane. Zato bi u Bosni i Hercegovini i Srbiji čini se bilo korisno formirati regulatorna tijela za sektor voda.

U cjelokupnom okruženju zapadnog Balkana i šire su uspostavljena takva regulatorna tijela, a Bosna i Hercegovina i Srbija su jedine dvije preostale države gdje ovaj mehanizam još uvek nije zaživio, ali iz pre-

zentacija koje smo vidjeli može se zaključiti da su se struka i nadležne institucije udružile u naporima da ovakav vid unaprijeđenja rada sektora zaživi i kod nas. Naravno, taj finalni korak institucionalizacije regulacije nikada nije tako jednostavan i sva dalja podrška nacionalnih institucija i međunarodnih organizacija je izuzetno bitna, kao i dalji uporan rad udruženja vodovoda i lokalnih samouprava.

NENAD ĐUKIĆ IZ MINISTARSTVA POLJOPRIVREDE, ŠUMARSTVA I VODOPRIVREDE RS BIH

V DE CRNE GORE ČABA ŠANTA, izvršni direktor investicija i razvoja subotičkog Vodovoda i kanalizacije

SMANJIVANJE NIVOA NEPRIHODOVANE VODE Kada se „golim okom“ posmatraju gubici vode u sistemu, onda se može vidjeti da većina vodovoda u regionu ima razliku od oko 40% i više između zahvaćene vode i izmjerene potrošnje vode, a ti gubici mogu biti i veći u odnosu na naplaćeni nivo iskorišćene vode.

Pored ekonomskih gubitaka, neprihodovanoj vodi je neophodno pristupiti sistemski kako bi se omogućilo otkrivanje i dijagnostika skrivenih, neopravdanih gubitaka vode iz distributivnih sistema. To zahtijeva

teritorijalno zoniranje distributivnih mreža, 24-časovna mjerenja i upravljanje proticajima i pritiscima u mreži. Za to su neophodna podsticajna sredstva države i lokalne samouprave za finansiranje projekata, obezbjeđenje relativno skupe mjerno – regulicaone tehničke opreme i adekvatnog softvera za upravljanje distributivnim sistemom, što će preko efekata smanjenja gubitaka obezbijediti sredstva za investiranje i plansko preventivno održavanje mreže, koje u nedovoljnoj mjeri postoji u većem broju vodovodnih preduzeća u Srbiji i regionu.

ČABA ŠANTA I PETAR DOROSLOVAČKI IZ JKP VODOVOD I KANALIZACIJA SUBOTICA

145

146 PETAR PIŽURICA, izvršni direktor proizvodnje subotičkog Vodovoda i kanalizacije

TEŽNJA KA ENERGETSKOJ EFIKASNOSTI I NEZAVISNOSTI Mali je broj izgrađenih, a pogotovo funkcionalnih postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda (PPOV) u regionu. Još je manji broj onih koji tretmanom mulja, kao otpada, na tim postrojenjima proizvode toplotnu i električnu energiju za sopstvene potrebe.

Takvim radom u Subotici, pored finansijskih ušteda u korišćenju energije iz javnog toplovodnog i elektroenergetskog sistema, doprinosimo i zaštiti život-

PETAR PIŽURICA IZ JKP VODOVOD I KANALIZACIJA SUBOTICA

ne sredine, smanjivanjem emisije ugljendioksida u atmosferu, odnosno smanjivanje efekata „staklene bašte“. Ovo subotičko iskustvo potrebno je podijeliti i sa drugim vodovodima koji nemaju izgrađena postrojenja za trteman otpadnih voda, ali preuzeti i druga iskustva iz regiona koja za ove namjene koriste akumuliranje toplotne i/ili električne energije iz toplih otpadnih voda i solarne panele.

V DE CRNE GORE PROF. DR ČEDO MAKSIMOVIĆ, Imperijal koledž iz Londona

TEŽNJA KA INOVATIVNOM TRETMANU OTPADNIH VODA U projektu EU Blue Green Dream, tj. plavo – zelenim rješenjima za gradove i preduzeća u postizanju održivog kvaliteta okruženja stanovništva, uz učešće 5 vodećih evropskih univerziteta, istraživačkih organizacija i projektanata, razvijena je inovativna metodologija za planiranje, projektovanje, upravljanje, monitoring i održavanje novih i revitalizaciju postojećih urbanih cjelina. Ova metodologija daje naglasak na interakciju plave infrastrukture urbanih voda i zelene površine kao sinergijske mreže. Pored kvaliteta urbanog života, smanjuju se negativni uticaji ekstremnih vremenskih uslova koji nastaju usled klimatskih promjena.

Inovativna tehnologija za PPOV koja je komplementarna sa Projektom Plavo-zeleni san, u odnosu na konvencionalnu, ima niz prednosti: jeftinija je za izgradnju, niži su troškovi eksploatacije, proizvodne linije mulja zauzimaju mnogo manje gradskog zemljišta, ne smrde pa mogu da se decentralizaciju po gradu, što drastično smanjuje i cijenu infrastrukture za dovod vode do postrojenja, a rješenja mogu da se integrišu sa nizom urbanih funkcija.

U pogledu prečišćavanja otpadnih voda Srbija je pri začelju u Evropi. U doglednoj budućnosti treba da izgradi preko 300 novih postrojenja za prečišćavanje, ne samo zbog zadovoljenja ekoloških uslova za pristupanje EU nego, prvenstveno zbog zaštite ugroženog javnog zdravlja sopstvenog stanovništva.

U ovom trenutku se u Srbijii i regionu ubrzano i

masovno, ali na žalost kampanjski, radi projektna dokumentacija skoro isključivo po konvencionalnoj zastareloj tehnologiji aktivnog mulja sa otvorenim aeracionim bazenima. Sa dostupnošću prezentovanih novih tehnologija, a upravo zbog kašnjenja u izgradnji kapaciteta za tretman otpadnih voda, Srbija danas ima izuzetnu priliku da samo na troškovima izgradnje postrojenja uštedi preko 1 milijardu eura i da pri tome postane vodeća zemlja u primjeni inovativne tehnologije tretmana otpadnih voda.

Ipak, postavlja se pitanje da li smo dovoljno sposobni i odvažni da se reorganizujemo kao društvo i iskoristimo ovu izuzetnu priliku, ili ćemo biti dovoljno lijeni i plašljivi da po inerciji izgradimo veliki broj predimenzionisanih nefunkcionalnih postrojenja čime ćemo sav finansijski, ekološki i intelektualni teret nerazumno prebaciti na buduće generacije.

Na nama je izbor kojim ćemo putem krenuti, a demonstracija saradnje kojoj smo prisustvovali u Subotici ovih dana, i to između vodećih vodovodnih i kanalizacionih preduzeća iz regiona, njihovih lokalnih vlasti, udruženja preduzeća i lokalnih samouprava, kao i saradnja predstavnika centralne vlasti i međunarodnih organizacija, daje mi nadu da još uvek postoji mogućnost da ćemo izabrati jedini ispravan put i ostati upamćeni kao generacija koja je preduzela ogromne korake ka brzom unaprijeđenju života i blagostanja građana Srbije i regiona.

147

148 KATERINA SCHILLING, koordinator za upravljanje znanjem i izgradnju kapaciteta, IAWD

UKLJUČENJE ZAJEDNICE I PROMOCIJA SVIJESTI O ZNAČAJU VODE Većina vodovodnih preduzeća u slivu rijeke Dunav zahvata i distribuira vodu korisnicima iz jednog i jedinstvenog Podunavsko-karpatskog basena podzemnih voda. Neophodno je na nivou ovog Regiona, saradnjom između država, nacionalnih asocijacija voda, lokalnih samouprava i vodovodnih i kanalizacionih preduzeća uspostaviti saradnju na podizanju kapaciteta preduzeća da pružaju kvalitatnu uslugu, kao i svijesti potrošača o značaju vode za piće i njenoj racionalnoj potrošnji, jer ovaj resurs nije neiscrpan, odnosno veoma je teško obnovljiv.

Pored regulatornih i tarifnih politika, neophodno je uspostaviti i razvijati niz edukativnih aktivnosti, naročito sa mladim stručnjacima u sektoru voda, kao što je inicijativa “Young Water Professional”, ali i u radu sa školskom djecom manjeg uzrasta, jer tu dolazi do sinergije saznanja između djece, nastavnika i roditelja. Veoma je upečatljiv primer koji se više godina unazad realizuje kroz projekte „Aquarius“ subotičkog Vodovoda i „Vodni agent Dunavske regije“ koji realizuje Vodna agencija iz Rogaške Slatine iz Slovenije u više gradova i škola Dunavskog regiona.

S LIJEVA NA DESNO: ALEKSANDAR KRSTIĆ, KATERINA SCHILLING, VLADIMIR TAUŠANOVIĆ, WALTER KLING, PHILIP WELLER

V DE CRNE GORE ALEKSANDAR KRSTIĆ, koordinator Dunavske platforme za benčmarking

PODSTICAJ POJEDINCIMA – BENČMARKING KOORDINATOR GODINE Ove godine, priznanje za Benčmarking koordinatora godine u regionu Dunava dobio je Petar Doroslovački iz “JKP Vodovod i kanalizacija” Subotica. U svojoj dugogodišnjoj profesionalnoj karijeri, Petar Doroslovački je skoro deceniju koordinirao aktivnosti na vrjednoavanju učinka vodovoda Subotice, i to kroz saradnju sa nacionalnim i međunarodnim institucijama, kao što su Međunarodna mreža za benchmarking za vodovod i kanalizaciju (IBNET), Evropska Benchmarking saradnja (EBC), Udruženje za tehnologiju vode i sanitarno inženjerstvo (UTVSI), nadležne nacionalne, pokrajinskre i lokalne vlasti, itd.

U tom smislu, subotički Vodovod je takođe obično prvi koji se pridružuje i podržava nove aktivnosti na razvoju kapaciteta i često prvi koji pruža sve tražene

podatke za benčmarking, čak i kada učestvuje u njegovom naprednom nivou.

U okviru aktivnosti na koordinaciji benchmarkinga ispred Subotičkog vodovoda, Petar Doroslovački je imao ključnu ulogu u razvoju Sporazuma o partnerstvu između 4 komunalna preduzeća i njihovih gradova iz 3 zemlje, koji je potpisan 27. februara u Gradskoj kući Grada Subotice, a koji može predstavljati prekretnicu u značajnijem smislu na saradnji između IAWD i NALAS na regionalnom nivou.

Izvanredna organizacija 2. Benčmarking konferencije i radionice za Dunavski region u Subotici samo je dodatno potvrdila opravdanost izbora Petra Doroslovačkog za Benčmarking koordinatora godine.

ALEKSANDAR KRSTIĆ, KOORDINATOR DUNAVSKE PLATFORME ZA BENČMARKING BENČMARKING KOORDINATOR GODINE - PETAR DOROSLOVAČKI IZ JKP VODOVOD I KANALIZACIJA SUBOTICA

149

VODE CRNE GORE BROJ 4.

4.

AKTUELNOSTI REGIONALNOG VODOVODA

152 ZETSKI DOM, CETINJE, 29.9.2018. GODINE

OBILJEŽAVANJE 29. SEPTEMBRA - DANA REGIONALNOG VODOVODA

R

egionalni vodovod „Crnogorsko primorje“ je u prijestonici Cetinje po 6. put obilježio svoj dan 29. septembar i ujedno proslavio 43 godine postojanja. To je je bila prilika da se putem dvadeset minutnog filma prisutni podsjete na brojne probleme sa kojima su se susretali građani Crnogorskog primorja zbog nestašice vode, ali i na sve vizionare i pregaoce koji su osmislili i realizovali „Projekat koji je promijenio Crnu Goru“. Izgradnja Regionalnog sistema vodosnabdijevanja predstavlja najveći i najznačajniji infrastrukturni projekat koji je realizovan u Crnoj

Gori nakon obnove nezavisnosti 2006. godine u čiju izgradnju je uloženo 107 miliona eura. Ovaj projekat, ne samo da je nestašice vode poslao u istoriju i podigao kvalitet življenja građana crnogorskog primorja, već je stvorio i stvara ključne preduslove za ubrzani razvoj turističke privrede.

Između ostalog, zahvaljujući Regionalnom vodovodu, nekadašnji prihod od turizma, koji je 2007. godine iznosio 222 miliona eura, narastao je u 2018. godini na preko milijardu eura, što predstavlja svojevrstan rekord.

V DE CRNE GORE Ideja o izgradnji regionalnog vodovoda za crnogorsko primorje nastala je 1975. godine, prije 43 godine. Brojni su razlozi zbog kojih se tako dugo čekalo na realizaciju ovog važnog infrastrukturnog projekta : zemljotres, snakcije, traganje za najrentabilnim izvorištem, nedostatak sredstava....Najzad, došla je i ta 2007. godina kada Crna Gora 15. februara donosi stratešku odluku da se inteziviraju radovi na završetku regionalnog vodovodnog sistema i bez obzira na činjenicu da su se posljedice globalne ekonomske krize počele osjećati i u ekonomskom sistemu naše drzave, Vlada u periodu od 2008. godine, kada su započeti radovi na izgradnji, do 2010. godine, kada su se Crnogorskom primorju isporučile prve količine vode iz regionalnog vodovodnog sistema, ulaže oko 80 miliona eura u završetak prve faze ovog sistema, uz važnu podršku Svjetske banke, Evropske banke za obnovu i razvoj, Abu Dabi fornda za razvoj itd. Te 2010. godine na regionalni vodovod spojene su opštine Budva, Kotor i Tivat.

Bar je priključen 2011. godine, Ulcinj 2012. godine, dok je 29. septembra 2013. godine potpisan protokol o daljoj saradnji na priključenju opštine Herceg Novi na regionalni vodovodni sistem.

Crna Gora je blagoslovena država kada se govori o vodnim resursima sa kojima raspolaže i upravo to treba da bude naša buduća strateška prednost u kreiranju daljih politika razvoja ekonomije i boljeg života stanovništva. Međutim, koliko je bio veliki izazov da se napravi ovako zahtjevan tehničko-tehnološki sistem, ništa manji je izazov održivo upravljati ovom vrijednom državnom imovinom u interesu boljeg života građana i zaštite državnih interesa.

Menadžment Regionalnog vodovoda je tokom prethodnih nekoliko godina pored brojnih izazova sa kojima se suočavao, uspješno, ali ne i lako, rješavao i značajno unaprijedio sveukupne

poslovne performanse, pa je tako Regionalni vodovod počeo da postiže pozitivne finansijske rezultate. Ti rezulteti se ogledaju u rastu stepena iskorišćenosti kapaciteta na godišnjem nivou za 80%, rastu prihoda od prodaje vode za 100%, urednom servisiranju velikih kreditnih obaveza (koje su na godišnjem nivou iznosile i do 70% od ukupnih godišnjih prihoda preduzeća) i po tom osnovu smanjenju ukupnog duga prema međunarodnim finansijskim institucijama, Svjetskoj banci i Evropskoj banci za obnovu i razvoj, od ukupno 22 mil. eura za dosadašnji period, odnosno zaduženost Regionalnog vodovoda je smanjena sa 36 na 14 miliona eura, uz uredna plaćanja svih poreskih i drugih obaveza prema državi Crnoj Gori, zaposlenima i poslovnim partnerima.

Zanimljivo je istaći da već nekoliko posledjih godina doktoranti prestižnih američkih i evropskih univerziteta koji učestvuju u Unesco programu koji se bavi istraživanjem karsta, u okviru svojih istraživačkih poduhvata obilaze izvoriste „Bolje Sestre", koji za nijh predstavalja Biser Evrope, a sam projekat izaziva divljenje od strane svih inostranih eksperata, jer je država Crna Gora izgradila jedan tako velelepan infrastrukturni projekat koji i za mnogo veće i bogatije države predstavlja primjer kako se rješavaju problemi koji ograničavaju privredni rast i kvalitet života stanovništva.

Upravo to je razlog što Regionalni vodovod ima važnu podršku prestižnih evropskih i globalnih organizacija koje se bave pitanjima održivog upravljanja vodnim sektorom.

Tako je od maja 2017. godine Regionalni vodovod punopravni član Međunarodnog udruženja vodovodnih preduzeća u slivu Dunava sa sjedištem u Beču, a od juna 2018. godine član i Evropske asocijacije javnih vodovodnih preduzeća sa sjedištem u Briselu, kao jedino vodovodno preduzeće koje je član ove prestižne institucije u Briselu , a

153

154

SA PROSLAVE 29 SEPTEMBRA-DANA REGIONALNOG VODOVODA

koje nije iz države članice Evropske Unije.

Posvećenost poslu svih zaposlenih u ovom državnom preduzeću i prije svega očuvanju izvorišta „Bolje Sestre" kao i nova vizija razvoja vodovodnog sektora na Crnogorskom primorju koju je kreirao menadžment Regionalnog vodovoda su dobili novi podstrek krajem 2017. godine, kada je nakon petogodišnjeg globalnog istraživanja od strane 30 najznačajnijih eksperata na svjetskom nivou, a pod pokroviteljstvom UNESCO-a i Međunarodnog udruženja hidrologa (IAH), grupa eksperata izvorište ,,Bolje Sestre“ uvrstila na Mapu 150 najznačajnijih karstnih izvora u svijetu.

U saradnji sa Rudarsko geološkim fakultetom iz Beograda, Građevinskim fakultetom iz Podgori-

ce i Zavodom za geološka istraživanja Crne Gore, Regionalni vodovod je u periodu od 29. do 31. maja 2018. godine, bio organizator Unesco kursa pod nazivom ,,Karakterizacija i inženjerstvo karstnih vodonosnika“ u Crnoj Gori, a tokom praktičnog rada na terenu koji je obuhvatio dodatne testove podzemnih tokova u okviru vodozahvata „Bolje Sestre" potvrđeni su rezultati o održivim mogućnostima za dodatno povećanje kapaciteta izvorišta „Bolje sestre", čime se u Crnoj Gori dugoročno eliminiše bojazan da će uslijed globalnih klimatskih promjena doći do smanjenja izdašnosti ovog važnog prirodnog resursa.

Brojne zvanice koje su prisustvovale ovom veoma značajnom događaju pozdravio je direktor Regionalnog vodovoda, gospodin Goran Jevrić: „Godina za nama je donijela mnogo značajnih

V DE CRNE GORE poslovnih događaja i unijela jednu novu energiju kada je riječ o Regionalnom vodovodu kao svojevrsnom krvotoku crnogorske ekonomije, o čemu smo imali priliku vidjeti u filmu. A ti rezultati su postignuti zahvaljujući pregalaštvu zaposlenih i Upravnog odbora, podršci Vlade Crne Gore, resornog Ministarstva održivog razvoja i turizma i drugih nadležnih državnih institucija. Samo timskom posvećenošću realizaciji razvojnih ciljeva može se ostvaritii uspjeh na tom putu. Mi u Regionalnom vodovodu smo spremni za nove izazove i nova važna dostignuća koja će slijediti i koja dolikuju projektu ovakvog obima i ovakvih ambicija.

Po tom pitanju je posebno važna opredijeljenost Regionalnog vodovoda da u saradnji sa opštinama na Crnogorskom primorju zajedno rješavamo izazove za bolje vodosnabdijevanje. Posebno bih istakao novu politiku predsjednika opštine Bar, Dušana Raičevića, kako bi se poslije više decenija napokon riješili ne mali problemi u vodosnabdijevanju na jednom dijelu te opštine zajedno sa Regionalnim i barskim vodovodom, a za što imamo podršku Vlade Crne Gore, resornog Ministarstva održivog razvoja i turizma, kao i Ministarstva finasija i Evropske banke za obnovu i razvoj Takođe, posebno vrijednim smatram realizaciju razvojnih projekata kroz različite prekogranične programe i druge bilatralne aranžmane u koje smo uključeni na preporuku Ministarstva održivog razvoja i turizma i Minitarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja. Očekujem da ćemo u narednom periodu prako milion eura programa dobiti grantova od evropskih fondova Crna Gora je, kao što smo u filmu čuli, blagoslovena država kada govorimo o vodnim resursima sa kojima raspolaže. Naša obaveza je da odgovorno i na održiv način upravljamo ovom veoma važnom javnom politikom i da resurse čuvamo za buduće generacije.

Kroz uspostavljenu saradnju sa ekspertima UNESKA i nama posebno dragim prijatelima sa Građevinskog fakulteta Univrziteta Crne Gore, koji su takođe večeras sa nama, na putu smo kreiranja rješenja za nove vodozahvate u cilju obezbijeđivanja važnih dodatnih količina vode za Crnogorsko primorje, kako bismo preduprijedili razne izazove, poput globalnih klimatskih promjena, koje bi u budućnosti mogle izazvati nove probleme nestašice vode.

Pored nespornih rezultata koji su u predhodnom periodu ostvareni, 43 godine postojanja Regionalnog vodovoda je obilježilo mnoštvo prepreka koje su naši prethodnici uspješno savladavali, i

JAAP SPREY, ŠEF KANCELARIJE EVROPSKE BANKEZA OBNOVU I RAZVOJ U CRNOJ GORI

155

156 koji su tada, kao i mi danas, bili dominatno posvećeni razvoju regionalnog sistema za crnogorsko primorje, a samim tim zaštiti najosjetljivih ekonomskih i ukupnih društvenih interesa.“ Proslavu povodom obilježavanja Dana Regionalnog vodovoda uveličao je svojim prisustvom gospodin Jaap Sprey, šef Kancelarije Evropske banke za obnovu i razvoj u Crnoj Gori, koji se zahvalio na pozivu da prisustvuje ovom veoma važnom događaju, i tom prilikom istakao da su oni u EBRD-u počastvovani što su povezani sa ovim bitnim projektom Regionalnog vodovoda i ukazao na kontinuitet i značaj međusobne saradnje: „Počeli smo da sarađujemo sa Vama još 2007. godine kada ste vi krenuli sa ovim projektima koji su transformisali sve, a koje smo vidjeli na ovim videima. Do 2010. godine mislim da smo doprinijeli svim ovim projektima koje smo upravo vidjeli u ukupnom iznosu kredita od nekih 18 miliona eura. Takođe je veoma bitno što smo kompaniji pružili tehničku pomoć u smislu obuke kadrova kako bi završila svoje projekte. Nedavno smo izradili i studiju kako bi organizacija vodosnabdijevanja u priobalnom području mogla da bude značajno poboljšanja. Kao što je to već rečeno, posebno gospodin Jevrić, i kao što ste to vidjeli na ovom promotivnom videu, mi smo smo sada u pregovorima i razgovaramo o tome da nastavimo sa finasiranjem dalje izgradnje cjevovoda koji bi išli do Herceg Novog, do Tivta, do određenih djelova Bara, takođe smo zainteresovani za izgradnju solarnih panela. Prije svega bih se zahvalio gospodinu Jevriću i njegovom timu na rezultatrima koje su ostvarili i unaprijed se radujem budućoj saradnji sa ovom kompanijom. Gospodinu jevriću i njegovom timu želim kontinuirani uspjeh i radujem se našoj budućoj saradnji.“ Da obilježavanje Dana Regionalnog vodovoda bude uspješno i na izuzetnom nivou svojim vir-

tuoznim i uzbudljivim nastupom izvodeći prije svega pjesme i muziku iz Crne Gore, doprinijeli su: Baronica Šarlota de Rotšild, svjetski poznata umjetnica sa izuzetnim repertoarom pjesama iz različitih epoha, zemalja i žanrova i Gitar duo, koji čine internacionalno poznati i priznati gitaristi Dr Srđan Bulatović i Darko Nikčević.

BARONICA ŠARLOTA DE ROTŠILD

V DE CRNE GORE ZETSKI DOM, CETINJE, 29.9.2018. GODINE

DR SRĐAN BULATOVIĆ

DARKO NIKČEVIĆ

157

158

U proteklom periodu menandžment Regionalnog vodovoda Crnogorsko primorje vodio je intezivne aktivnosti na realizaciji projekta „Proširenje sistema za regionalno vodosnabdijevanje Crnogorskog primorja“.

Projektni tim Regionalnog vodovoda je dostavljajući sve neophodne podatke i dokumentaciju u cjelosti servisirao aktivnosti na izradi Due Dilligence studije od strane konsultanta danske kompanije SWECO za potrebe EBRD-a, koja predstavlja i finalnu fazu pred obezbjeđenje kreditnih sredstva za finansiranje ovog razvojnog projekta. Projekat se sastoji od tri komponente: spajanje opštine Herceg Novi na regionalni vodovodni sistem, izgradnje paralelnog cjevovoda na relaciji Budva Tivat, te izgrad-

nje nepostojeće vodovodne i kanalizacione mreže za naselja Dobra Voda i Veliki pijesak na području opštine Bar. Sa predstavnicima EBRD na najvišem nivou upriličena su dva sastanka, jedan u Baru, kome je prisustvovala Lir O, Grady i drugi u Budvi, kojem je prisustvovao Prvi potpredsjednik Svjetske banke za rekonstrukciju i razvoj.

G. Jurgen Rigterink.

V DE CRNE GORE MILAN JANOVIĆ

savjetnik za nabavke, JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“

SARADNJA SA EVROPSKOM BANKOM ZA OBNOVU I RAZVOJ (EBRD) Višegodišnja saradnja Regionalnog vodovoda sa Evropskom bankom za obnovu i razvoj, koja je bila najveći međunarodni kreditor prilikom izgradnje dijela 1. faze regionalnog sistema vodosnabdijevanja u periodu 2008-2012. godine sa 18 miliona eura, uključujući i naknadni grant ove banke usmjeren na izradu Studije reforme sektora vodosnabdijevanja na Crnogorskom primorju, je rezultovala iniciranjem novog velikog finansijskog aranžmana sa ovom Bankom koji predstavlja realizaciju predloženih razvojnih projekata Regionalnog vodovoda. Za predstojeći period, planirana je realizacija ukupno preko 24 miliona eura, koji se odnose na sljedeće projekte: spajanje opštine Herceg Novi na regionalni vodovodni sistem izgradnjom 3,2 km cjevovoda na teritoriji opštine Tivat; početak izgradnje 2. faze regionalnog vodovodnog

sistema postavljanjem novog cjevovoda od Budve ka Tivtu u dužini od oko 16 km, čime će se kapacitet za opštine Kotor, Tivat i Herceg Novi povećati sa sada raspoloživih 330 na do 750 litara u sekundi; rješavanje višedecenijskog problema izazvanog nepostojanjem sekundarne vodovodne i kanalizacione mreže u opštini Bar (potencijalno i u opštini Ulcinj), gdje postoji oko 20.000 objekata za individualno stanovanje.

Tokom više posjeta visokih predstavnika EBRD Regionalnom vodovodu, potvrđen je interes za finansiranje navedenih prioritetnih razvojnih projekata, pri čemu je iskazana namjera da Banka, o svom trošku, finansira: Tehničku pomoć projektu, Studiju izvodljivosti za komponentu projekta koja

159

160 se odnosi na energetsku efikasnost, Pripremu i implementaciju reforme vodovodnog sektora, i Potencijalni projekat poboljšanja finansijskog i operativnog upravljanja (FOPIP) koji će ojačati kapacitete Regionalnog vodovoda.

Finansijski aranžman podrazumijeva izuzetno povoljne uslove za kreditiranje infrastrukturnih projekata uz duži grejs period i nisku kamatnu stopu.

Sredstva bi se povlačila od Banke shodno dinamici razvoja pojedinih projekata i njihovih faza što bi dodatno rasteretilo rizike poslovanja, posebno u prvim godinama razvoja projekata. Za kreditni aranžman je predviđeno izdavanje državnih garancija od strane Vlade Crne Gore, pri čemu su Zakonom o budžetu za 2019. godinu, kao prva tranša, iste planirane u iznosu od 12 miliona eura.

Za potrebe priključenja opštine Herceg Novi na regionalni vodovodni sistem je neophodno izgraditi vodovodnu infrastrukturu kojom bi se ovoj opštini moglo isporučiti do 200 l/s vode visokog kvaliteta, i to na način da se za područje hercegnovske rivijere, od Svete Neđelje do Zelenike, isporuči 130 l/s, a za područje dijela poluostrva Luštica koji pripada opštini Herceg Novi dodatnih 70 l/s. Na ovaj način bi se riješili višedecenijski problemi u vodosnabdijevanju područja hercegnovske rivijere, koji kulminiraju periodičnim restrikcijama u isporuci vode tokom ljetnje turističke sezone, a i stvorili bi se uslovi za izgradnju vodovodne mreže na poluostrvu Luštica, na kojem trenutno nije uređeno pitanje vodosnabdijevanja. U tu svrhu, Regionalni vodovod je, u prethodnih par godina, samo na dionici od PK „Tivat“ prema opštini Herceg Novi, ukupno investirao preko 400.000 Eura sredstava ostvarenih iz sopstvenih prihoda. Takođe, za planiranu investiciju je izrađena projektna dokumentacija, riješeni imovinsko-pravni odnosi i pribavljena građevinska dozvola. Imajući prethodno u vidu, predstavnicima EBRD je predloženo da se i

prije formalnog zaključenja ugovora o kreditu započne sa aktivnostima na raspisivanju tendera, kako bi, po okončanju ljetnje turističke sezone mogli otpočeti građevinski radovi.

U cilju postizanja većeg kvaliteta izvedenih radova, skraćenja rokova izgradnje infrastrukturnih projekata od nacionalnog značaja, kao i obezbjeđenja ušteda koje se procjenjuju na iznos od najmanje 3 miliona eura, Uprava za saobraćaj Crne Gore i Regionalni vodovod su dogovorili zajedničku implementaciju projekata izgradnje bulevara na dionici Jaz – Aerodrom „Tivat“ i novog cjevovoda regionalnog vodovodnog sistema od Budve ka Tivtu u dužini od oko 16 km.

S obzirom na činjenicu da se oba projekta realizuju iz kredita EBRD, sprovešće se jedinstvena tenderska procedura za izbor zajedničkog izvođača radova pod oba projekta.

Treba napomenuti da je realizacija projekta spajanja opštine Herceg Novi na regionalni vodovodni sistem i početak izgradnje 2. faze regionalnog vodovodnog sistema postavljanjem novog cjevovoda od Budve ka Tivtu svakako prioritet u 2019. godini u smislu otpočinjanja radova na terenu, dok je u vezi konkretnih mjera za izgradnju vodovodne i kanalizacione infrastrukture na južnom dijelu teritorije opštine Bar i eventualno u Ulcinju, neophodno prvo izraditi tehničku dokumentaciju i započeti rješavanje imovinsko-pravnih pitanja kao preduslova za otpočinjanje građevinskih radova.

Implementacija predloženih razvojnih projekata će nakon realizacije poboljšati ne samo život lokalnog stanovništva i razvoj turističke privrede, već i povećati stepen iskorišćenosti regionalnog vodovodnog sistema na godišnjem nivou, odnosno održaće se i još više učvrstiti postignuta finansijska stabilnost preduzeća.

V DE CRNE GORE

VAŽAN KORAK KA RJEŠAVANJU VODOSNABDIJEVANJA BARA

U

Baru je 03. oktobra 2018.godine boravila delegacija Evropske banke za rekonstrukciju i razvoj (EBRD) koju je predvodila Lin O'Grady koja je sa delegacijom Regionalnog vodovoda imala sastanak sa predsjednikom opštine Bar Dušanom Raičevićem. Važno je istaći da su delegacije EBRD i Regionalnog vodovoda, prije sastanka u opštini Bar, obišli naselje Dobra Voda koje je jedno od najvećih bezvodnih područja u Crnoj Gori i imali razgovore sa predstavnicima turističke privrede koji su iz svog ugla iskazali potrebu da se nakon više decenija riješi problem sa vodom u ovom dijelu opštine Bar. Na sastanku u opštini, predsjednik opštine Bar, Dušan Raičević je izrazio zadovoljstvo što danas sa sigurnošću može potvrditi rješavanje jednog

od najznačajnijih pitanja stanovnika naselja Dobra Voda. Takođe, istakao je da je ovo ujedno i nastavak uspješne saradnje sa Regionalnim vodovodom, koja je, na obostrano zadovoljstvo, krajem avgusta mjeseca ove godine, ponovo pokrenuta, kojom prilikom su najavljeni značajni zajednički projekti.Podsjetio je da je tada imenovana Radna grupa, koja veoma uspješno sprovodi svoje zadatke i konstatovao da će se hitne mjere po pitanju vodosnabdijevanja, predvidjene Programom, veoma brzo realizovati.

Dalje, kazao je da je projekat vodosnabdijevanja naselja Dobra Voda veliki izazov za Regionalni vodovod, ali i obaveza Opštine Bar i preduzeća „Vodovod i kanalizacija“, da zajednički riješe problem sa kojim se naši građani susreću već duži niz godina.

161

162 GORAN JEVRIĆ, DIREKTOR REGIONALNOG VODOVODA I LIN O'GRADY ŠEF DELEGACIJE EBRD-A

Po njegovim riječima, posebno ga raduje što su i predstavnici EBRD prepoznali misiju lokalne samouprave, a to je ubrzani razvoj grada kao turističke destinacije i zahvalio im što su izdvojili vrijeme, pokazali odlučnost, posjetili navedena područja i uvjerili se u neophodnost rješavanja ovog problema. Raičević je, izmedju ostalog, istakao da Regionalni vodovod ima i znanja i potencijala da, zajedno sa Opštinom Bar i preduzećem „Vodovod i kanalizacija“ , a uz finansijsku i svu drugu neophodnu pomoć EBRD, realizuje jedan ovako značajan projekat i iskazao spremnost da, i u narednom periodu, sa EBRD saradjuje u pravcu sprovodjenja zajedničkih projekata na obostrano zadovoljstvo.

Direktor Regionalnog vodovoda je izjavio da je napravljen značajan korak za Bar i građane naselja Dobra Voda u cilju rješavanja problema vodosnabdijevanja i iskazao zadovoljstvo što su partneri iz EBRD posjetili ovo lijepo naselje. Takođe, Jevrić je istakao da je tokom jučerašnjeg dana imao sastanke u Ministarstvu finansija sa ministrima održivog razvoja i turizma Pavlom Radulovićem i ministrom finansija Darkom Radunovićem sa saradnicima, koji su dali apsolutnu i odlučujuću podršku za rješavanje poslovnog izazova koji Regionalni vodovod ima sa austrijskom kompanijom „Strabag“. Ministar Radunović će sa saradnicima do petka definisati najodrživije rješenje koje će biti procesuirano Vladi na dalje postupanje,

V DE CRNE GORE čime će biti riješen veliki problem Regionalnog vodovoda koji regularno funkcioniše, iako protiče već 51. dan od blokade žiro-računa. Međutim, istakao je Jevrić, da ni ovi izazovi nisu zaustavili naša stremljenja da realizujemo razvojne projekte i mnogo sam ohrabren stavovima ministra Radulovića i Radunovića koji su iskazali tako važnu podršku ReLIN O'GRADY ŠEF DELEGACIJE EBRD-A gionalnom vodovodu uz I DUŠAN RAIČEVIĆ, PREDSJEDNIK OPŠTINE BAR to dodatno insistirajući da, u saradnji sa EBRD, kreiramo model finansiranja razvojnih projekata kao što su: spajanje Vladom na projektu izgradnje Bulevara od Budve opštine Herceg Novi na Regionalni vodovod, po- do Tivta, što sasvim prirodno otvara put ka realičetak građenja 2.faze sistema od Budve do Tivta i zaciji projekta na postavljanju drugog cjevovoda rješavanje problema u Dobrim Vodama. regionalnog vodovoda duž trase bulevara, čime će se kapacitet regionalnog vodovodnog sistema Od realizacije navedenih projekata najviše bene- proširiti i na taj način obezbijediti dodatne kolifita će imati upravo građani Herceg Novog i Bara, čine vode koje će pratiti razvojne potrebe područpa podrška resornih ministara realizaciji ovih ja koje ovaj sistem opslužuje. Uz to, istakla je da projekata kroz saradnju sa EBRD predstavlja je izuzetno impresionirana ljepotom ambijenta značajan korak ka postizanju održivog rješenja naselja Dobra Voda i dodatno iskazala spremnost višegodišnjeg izazova sa kojim se suočavala op- da Banka u saradnji sa opštinom Bar i Regionalština Bar i Herceg Novi. nim vodovodom zajednički realizuju projekte u Baru, već do kraja prvog kvartala 2019.godine Lin O'Grady je istakla da uspješan odnos izme- pristupi potpisivanju ugovora. đu EBRD i Regionalnog vodovoda seže deceniju unazad i da je tim EBRD u potpunosti posvećen Sastanak je završen sa zaključkom da sve strane realizaciji projekata koji je Regionalni vodovod učesnice u ovom projektu daju svoj maksimalni koncipirao, a koji su veoma važni za razvoj Crno- doprinos da se svi planovi realizuju do naznačegorskog primorja. Iz navedenih razloga veoma je nog roka, kako bi se iskoristila spremnost svih akznačajna realizacija projekta spajanja Herceg No- tera i u Baru riješio ovaj dvodecenijski problem. vog na RVS. Pored navedenog, Banka sarađuje sa

163

164

PRVI POTPREDSJEDNIK EVROPSKE BANKE ZA OBNOVU I RAZVOJ U POSJETI REGIONALNOM VODOVODU

SA SASTANKA PREDSTAVNIKA EBRD-A I REGIONALNOG VODOVODA U BUDVI

D

elegacija Evropske banke za rekonstrukciju i razvoj koju je predvodio prvi potpredsjednik Banke g. Jurgen Rigterink boravila je 19.02.2019.godine u posjeti Regionalnom vodovodu radi finalnih pregovora po pitanju odobrenja kredita za realizaciju Projekta proširenja regionalnog sistema za vodosnabdijevanje Crnogorskog primorja.

Ovo je šesta posjeta visokih zvaničnika Evropske banke za rekonstrukciju i razvoj Regionalnom vodovodu u prethodnih godinu dana i predstavlja završnu misiju pred odobrenje kreditnog aranžmana namijenjenog za realizaciju razvojnih projekata koje je Regionalni vodovod koncipirao prateći razvojne potrebe Crnogorskog primorja.

Jurgen Rigterink, prvi potpredsjednik i rukovodilac Odjeljenja za rad sa klijentima je istakao da se tokom dvodnevne posjete Crnoj Gori sastao predsjednikom Đukanovićem i sa premijerom Markovićem,

kao i sa privrednim subjektima među kojima je i Regionalni vodovod. Razlog posjete Regionalnom vodovodu je odobrenje kredita EBRD-a u iznosu od 26 miliona EUR za razvojne projekte. Impresioniran rezultatima ostvarenim u prethodnih nekoliko godina, gospodin Rigterink je potvrdio da očekuje da će prva tranša kredita u iznosu od 10 miliona EUR za spajanje opštine Herceg Novi na regionalni vodovodni sistem biti odobrena prije početka ljeta, nakon čega će biti odobrena druga tranša u iznosu od 16 miliona eura.

Regionalni vodovod je najveći infrastrukturni projekat koji je realizovan u Crnoj Gori od obnove nezavisnosti u saradnji između Vlade Crne Gore, Svjetske banke i Evropske banke za rekonstrukciju i razvoj. Uz tradicionalno dobru saradnju sa Regionalnim vodovodom, rezultati koji su postignuti u prethodnom periodu, a koji se ogledaju u unapređenju sveukupnih poslovnih performansi, opredijelile

V DE CRNE GORE su Evropsku banku za rekonstrukciju i razvoj da i dalje podržava viziju Regionalnog vodovoda. Na sastanku je još jednom potvrđena opravdanost postojanja slogana „Projekat koji je promijenio Crnu Goru“ koji se vezuje za ovaj značajan projekat.

Direktor Goran Jevrić je ukazao da je veoma zadovoljan rezultatima sastanka sa prvim potpredsjednikom Banke i njegovim saradnicima, i da ova podrška dolazi u pravom trenutku Regionalnom vodovodu, imajući u vidu poslovni izazov od 189 dana blokade računa zbog spora sa austrijskom kompanijom „Strabag“. „Na sastanku je istaknuta odlična saradnja sa multidisciplinarnim petnaestočlanim timom danske kompanije SWECO, konsultanta EBRD-a na izradi Due Dilligence studije, koji su izrazili pozitivno mišljenje po pitanju boniteta Regionalnog vodovoda, što omogućava ovoj kompaniji da na jedan održiv način implementira projekte iz svoje razvojne vizije. Za navedene projekte podršku je pružila Vlada

Crne Gore obezbjeđenjem državnih garancija, a kao prioritet nameće se projekat spajanja opštine Herceg Novi na regionalni vodovodni sistem. Po riječima našeg partnera kreditna podrška za ovu fazu projekta će biti odobrena u drugom kvartalu ove godine, dok će za ostale komponente projekta, tj. izgradnju drugog cjevovoda za opštine Kotor, Tivat Herceg- Novi kojim će se postojeći kapacitet od 330 l/s povećati na 750, kao i izgradnju nedostajuće vodovodne i kanalizacione infrastrukture za naselje Dobra Voda na području opštine Bar, sredstva biti odobrena tokom naredne godine.

Ovo predstavlja potvrdu da ova ugledna finansijska institucija cijeni rezultate koje je Regionalni vodovod ostvario i prepoznaje našu kompaniju kao jednog od ključnih nosioca budućeg razvoja crnogorske privrede, te da će ovim impulsom u vidu kredita omogućiti Regionalnom vodovodu da se dodatno finansijski osnaži za predstojeći razvojni period“- istakao je Jevrić.

165

166

UPRKOS VIŠEMJESEČNOJ BLOKADI RAČUNA REGIONALNI VODOVOD RADIO KAO SAT

V DE CRNE GORE Uspješno sanirani veliki i mali kvarovi, pripreme za sezonu obavljene po propisanoj proceduri, Primorje neće biti žedno, iako je Regionalni vodovod bio pod višemjesečnom blokadom Regionalni vodovodni sistem, sa 130 km cjevovoda, 400 objekata i kompleksnim elektrouređajima je „živ” i dinamičan sistem koji zahtijeva punu pažnju i odgovornost prilikom održavanja, kako bi se do svih primorskih opština dopremile dovoljne količine kvalitetne vode za piće.

Regionalni vodovod koji upravlja ovim složenim sistemom, uprkos višemjesečnoj blokadi računa, koja je trajala od 14. avgusta 2018. godine do 9. maja 2019. godine, uspješno se nosio sa brojnim izazovima. Ne samo da je redovno održavao sistem i

KLIZIŠE NA BRDU TOPLIŠ

otklanjao kvarove, već je, koliko su to mogućnosti dozvoljavale, pripremao sistem kako za zimsku, tako i za predstojeću ljetnju sezonu. Posebno treba imati u vidu da su se svakodnevno uvećavale potrebe za dodatnim količinama vode, pa je u zimskom period isporučivano i do 25% više vode u odnosu na isti period u protekloj godini, dok je u prolećnom periodu povećanje u isporuci dostizalo i 43%. Sve ovo govori o tome kakva je odgovornost bila na menadžmentu i svim zaposlenima, koji su uz puno razumijevanje i korektnost poslovnih partnera, uz izuzetne napore uspješno odgovorili ovom teškom i kompleksnom zadatku.

U ovom periodu bilo je mnogo većih ili manjih kvarova koji su uspješno sanirani, ali i čitav niz aktivnosti koje su imale za posljedicu da se ovaj sistem pripremi za nesmetan rad i maksimalano korišćenje kapaciteta tokom predstojeće ljetnje sezone.

Jedan od većih kvarova, u ovom periodu, desio se iznad Budve, na brdu Topliš u blizini lokalnog puta kod naselja Svinjište. Tamo se osmog marta aktiviralo klizište koje je prouzrokovalo pomjeranje tla u dužini od oko 60 metara, uslijed čega je došlo do značajnog oštećenja lokalne saobraćajnice, ali i cjevovoda regionalnog vodovodnog sistema. O velikim razmjerama klizišta svjedoče oštećenja koje je pretpjela saobraćajnica, ali i činjenica da je cjevovod regionalnog vodovodnog sistema pomjeren iz trase 1-1,5 metra. Zbog prekomjernog opterećenja došlo je do naprsnuća čeličnog cjevovoda prečnika 550 mm.

Regionalni vodovod je, shodno uspostavljenim procedurama, odmah po prijavi kvara na cjevovodu, uputio stručne službe na teren i angažovao izvođača radova zaduženog na održavanju hidromašinske opreme. Kvar je otklonjen za samo dva dana, a zahvaljujući dobroj saradnji i koordiniranju aktivnosti Regionalnog vodovoda i vodovoda u Tivtu i Kotoru, prekid u vodosnbdijevanju te dvije opštine trajao je samo tri sata (u subotu, devetog marta od 9 do 12 časova).

167

168 Tim povodom tehnički direktor Regionalnog vodovoda, Ivan Špadijer, je podsjetio da se „uprkos vanrednim okolnostima zbog blokade računa Regionalnog vodovoda od strane Strabag AG, koja traje preko 200 dana, od strane zaposlenih i poslovnih partnera Regionalnog vodovoda izvršeno je nekoliko desetina manjih i većih intervencija na saniranju posljedica koje su mogle ugroziti turističku sezonu tokom 2019. godine”. „Uprkos iščekivanju odluke Vrhovnog suda i teških problema izazvanih priznanjem neugovorene arbitraže od strane Apelacionog suda Crne Gore, do sada su sva naša stremljenja usmjerena ka obezbijeđiva-

OŠTEĆENJE ČELIČNOG CJEVOVODA KOD NASELJA SVINJŠTE U BUDVI

V DE CRNE GORE nju nesmetanog funkcionisanja regionalnog sistema za vodosnabdijevanje Crnogorskog primorja tokom predstojeće turističke sezone. Situacija izazvana klizištem bi dodatno morala da uozbilji sve i usmjeri ka bržem rješavanju ovog nezasluženog poslovnog izazova sa kojim se suočava Regionalni vodovod, nakon raskida ugovora sa Strabagom 2009. godine” – rekao je Špadijer.

Sanacijom dijela čeličnog cjevovoda, koji je u jednom dijelu pukao zbog istezanja i pomjeranja iz osnovne

rute za 1,5 metar, ovaj veliki problem je samo privremeno riješen. Ocijenjeno je da se, ukoliko se ne izvrši sanacija samog klizišta. može očekivati da će doći do novog pomjeranja tla, a samim tim i oštećenja cjevovoda. Regionalni vodovod je pokrenuo inicijativu prema Opštini Budva u cilju trajnog rješavanja problema na ovoj lokaciji, koji ugrožava i kvalitet života lokalnog stanovništva zbog urušavanja saobraćajnice.

Nažalost, kao što je upozoravano od strane Regionalnog vodovoda, uslijed ponovnog aktiviranja klizišta kod naselja Svinjište u Budvi, došlo je do novog pomjeranja tla u dužini od oko 60 m. Pomjeranje tla je bilo značajnijeg intenziteta, što se može vidjeti na osnovu novog oštećenja koje je pretpjela saobraćajnica, ali i drugog po redu oštećenja čeličnog cjevovoda, prečnika 550 mm, pomjerenog iz osnovne trase cijelih 1,5 m.

Kao i u prethodnom slučaju, sanacijom oštećenja cjevovoda problem je samo privremeno riješen. Treba istaći odlučnu reakciju opštine Budva, koja je po hitnom postupku angažovala projektantski tim za izradu tehničke dokumentacije, kako bi dobili integrisano trajno rješenje za sanaciju oštećenja na

LIJEVO: RADOVI NA PREVENTIVNOM ODRŽAVANJU CJEVOVODA NA BEČIĆKOJ PLAŽI; DESNO: NAKON ZAVRŠETKA RADOVA

169

170 cjevovodu regionalnog vodovodnog sistema, kao i lokalne saobraćajnice preko brda Topliš.

Povodom novog oštećenja cjevovoda Špadijer je kazao da se „sanacije te vrste ne mogu odlagati”. „Uprkos teškim uslovima u kojima Regionalni vodovod posluje već gotovo osam mjeseci, naši partneri imaju razumijevanja i podržavaju ogromne napore koje ulažemo da uspješno odgovorimo na povećane potrebe za isporukom vode. Na osnovu podataka kojima raspolažemo, Regionalni vodovod isporučuje 11% veću količinu vode od one koja je ugovorena za isporuku u ovom periodu, dok je ukupno isporučena količina u periodu od 1.1.-25.3.2019. godine povećana za 17% u odnosu na isti period 2018. godine. Na današnji dan (25.3.2019) Regionalni vodovod isporučuje 25% više vode nego na isti dan 2018. Imajući u vidu te parametre, jasno je od kolikog je značaja adekvatna priprema ovog složenog sistema za nesmetan rad i maksimalnu angažovanost kapaciteta tokom predstojeće ljetnje turističke sezone”, istakao je Špadijer.

Jedan od ozbiljnijih kvarova dogodio se 15. aprila, u 15.00 časova, na dalekovodu koji ulazi u objekat pumpne stanice Budva, pa su bez vode bile opštine Tivat i Kotor, kao i dio opštine Budva.

Zahvaljujući zajedničkoj efikasnoj intervenciji tehničkih službi Crnogorskog elektrodistributivnog sistema (CEDIS), Regionalnog vodovoda, ali i lokalnih vodovoda u Tivtu, Kotoru i Budvi, kvar je otklonjen oko 22.30.

Ovakva brza zajednička intervencija je još jedan dokaz da samo timskim upravljanjem sistem može efikasno da funkcioniše, i u izazovnim periodima obezbijedi uredno vodosnabijevanje Crnogorkog primorja, što je jedan od ključnih uslova razvoja turizma u Crnoj Gori.

Regionalni vodovod je, u sklopu pripreme siste-

ma za ljetnju turističku sezonu 2019. godine, kada uredno vodosnabdijevanje Crnogorskog primorja u potpunosti zavisi od funkcionisanja ovog sistema, sproveo i aktivnosti na preventivnom održavanju dijela cjevovoda na Bečićkoj plaži, koji se u prethodnih devet godina pokazao kao svojevrsna Ahilova peta.

Glavnim projektom, koji je izrađen 2008. godine, cjevovod je smješten ispod plaže, čime je direktno izložen uticaju mora, vremenskih neprilika i bujičnih tokova. Uslijed toga i slabe nosivosti pjeskovitog terena, dolazi do manjeg pomjeranja cjevovoda, što značajno utiče na efikasnost spojnica koje su ugrađene na ovom dijelu trase - pri svim dosadašnjim kvarovima na Bečićkoj plaži radilo se o oštećenju havarijskih spojnica koje su korišćene tokom izgradnje.

Radovi na učvršćivanju tih spornih tačaka su obavljeni u kratkom roku i uprkos vremenskim neprilikama. Da se sve aktivnosti na plaži blagovremeno realizuju doprinijeli su i zakupci plaža, koji su pružili svu neophodnu pomoć, na čemu im je Regionalni vodovod zahvalan. „Uprkos činjenici da je u proteklom periodu sprovedeno više aktivnosti na sanaciji problema koji su suštinski proizašli iz nedovoljno kvalitetnog projektnog rješenja, konačno rješenje treba tražiti u izmiještanju cjevovoda sa plaže”, zaključio je Špadijer.

Menadžment Regionalnog vodovoda je za potrebe pripreme ljetnje turističke sezone 2019. godine, svjestan činjenice da pored obezbijeđenja dovoljnih količina vode za Crnogorsko primorje, mora obezbijediti kvalitetnu i zdravstveno ispravnu vodu za piće, 25. aprila, shodno prethodhno uvedenoj praksi,organizovao čišćenje vodozahvata izvorišta „Bolje Sestre”. Čišćenje je realizovano , uz angažman firme specijalizovane za podvodne radove. Tom prilikom su izvedene sljedeće aktivnosti: izmuljivanje dna vodozahvata izvorišta sa ispustom materijala u jezero na odgovarajućoj udaljenosti, ručno čišćenje spoljnih zidova dva cjevovoda DN 800 mm i usisnih

V DE CRNE GORE korpi od podvodne biljne vegetacije i naslaga, ručno čišćenje vertikalnih betonskih zidova od podvodne biljne vegetacije i naslaga, ručno čišćenje prelivnog praga i gumene brane od podvodne biljne vegetacije i organskih naslaga, čišćenje vodozahvata izvorišta od nabujale podvodne vegetacije, ispiranje izvorišta vodenim mlazom pod pritiskom između kamenih oblutaka. Periodično sprovođenje aktivnosti garantuju da se eksploatacijom neće negativno uticati na kvalitat vode, odnosno da će kvalitet vode ostati nepromijenjen. Realizovanje ove aktivnosti predstavlja izuzetan uspjeh, jer poslije 254. dana blokade Regionalni vodovod nije bio u mogućnosti da plaća svoje parnere kako po osnovu utroška materijala, tako i po osnovu uloženog rada. Regionalni vodovod je zahva-

lan izvođaču radova firmi „Hidromont inženjering“ i njenim roniocima što su mu izašli u susret i izveli radove spremni da sačekaju plaćanje.

Tim povodom Danijela Kosić Žujović, tehnolog Regionalnog vodovoda, je kazala da u ime Regionalnog vodovoda želi da zahvali kompaniji „Hidromont inžinjering” na podršci „da se i ove godine, uprkos blokadi računa, obezbijede uslovi koji garantuju visok i provjeren kvalitet vode.

Takvim stavom je „Hidromont inžinjering” konkretno učestvovao u zaštiti osjetljivih državnih interesa, odnosno obezbjeđenja kontinuirane isporuke visokokvalitetne vode za piće Crnogorskom primorju tokom predstojeće turističke sezone”, istakla je Žujović.

171

172

GORAN JEVRIĆ, direktor Regionalnog vodovoda:

„HVALA NAŠIM PARTNERIMA NA BEZREZERVNOJ PODRŠCI” Danas je na vodoizvorištu „Bolje Sestre“ u organizaciji Regionalnog vodovoda Crnogorsko primorje organizovan poslovni skup sa poslovnim partnerima koji su bezrezervno bili uz Regionalni vodovod i time omogućili opstanak, kroz najveći poslovni izazov u 44 godine funkcionisanja Regionalnog vodovoda, koji je izazvan blokadom transakcionih računa koja je trajala nevjerovatno dugih 268 dana, od 14. avgusta 2018.godine do 09. maja 2019.godine, ističe se u saopštenju Regionalnog vodovoda. „Preko stotinu poslovnih parnera Regionalnog vodo-

voda su bili u prilici da se neposrednim obilaskom vodozahvata „Bolje Sestre”, kao najvećim vodozahvatom izgrađenim na Mediteranu od 1975. godine i od 2017. godine jednim od 150 najznačajnijih karstnih izvora na globalnoj UNESCO-ovoj Mapi, po izboru eksperata UNESCO i Svjetskog udruženja hidrogeologa, upoznaju za tehničko-tehnološkom kompleksnošću ovog najvećeg infrastrukturnog projekta koji je realizovan u Crnoj Gori nakon obnove nezavisnosti 2006. godine“, naglasili su iz Regionalnog vodovoda.

V DE CRNE GORE

MENANDŽMENT REGIONALNOG VODOVODA I POSLOVNI PARTNERI, KOJI SU OMOGUĆILI DA SISTEM FUNKCIONIŠE TOKOM 268 DANA BLOKADE

Film „Kako je nastao Projekat koji je promijenio Crnu Goru“, koji je prikazan na početku skupa, je, prema riječima organizatora, dodatno upotpunio impresije poslovnih partnera o njihovom već potvrđenom shvatanju značaja regionalnog vodovodnog sistema, kako za sve građane Primorja i turiste, tako i za državu Crnu Goru.

Kao kuriozitet ovog poslovnog događaja, oni navode, i realizaciju inicijative bivšeg gradonačelnika Podgorice dr Jovana Kavarića, da Regionalni vodovod sačuva od zaborava divne pjesme „Bolja Sestro” i „Žabljak Crnojevića” autora Veselina Brnovića, koje su ovim povodom premijerno predstavljene uz aranžman i izvođenje poznatih crnogorskih muzičara Mirsada i Žutog Serhatlića.

Goran Jevrić, direktor JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“ je upoznao partnere sa trenutnim stanjem ovog preduzeća, kao i sa vizijom njegovog budućeg razvoja, istakavši da oni ovom prilikom nijesu došli na Bolje Sestre zbog Regionalnog vodovoda, već je Regionalni vodovod danas ovdje, isključivo zahvaljujući njihovom razumijevanju značaja Regionalnog vodovoda za Državu. „Vašom podrškom, koju Regionalni vodovod ne može nikada zaboraviti, ste na održiv način omogućili da zaposleni uprkos neprimjereno teškim uslovima rada, uspiju da odbrane veoma osjetljive državne interese koji se ogledaju u obezbjeđivanju kontinuirane isporuke vode Crnogorskom primorju tokom rekordne turističke sezone 2018.godine. Da li bi

173

174

mogli pričati o turizmu u 2018.i sad tokom 2019. godine da je sistem za regionalno vodosnabdijevanje prestao sa isporukom vode? To se nije desilo, jer su zaposleni sa vama, našim vrijednim poslovnim partnerima, uspjeli riješiti sve poslovne zadatke, a mi u menadžmentu i Upravnom odboru smo na jedan održiv način, zahvaljujući takvom ambijentu, uspjeli upravljati ne malim poslovnim izazovima kroz tako dug period“, rekao je Jevrić. On je naglasio kako je sigurno da bez ljudske i profesionalne podrške njihovih partnera, u tome ne bi supjeli. „Stoga, okupili smo se danas na Skadarskom jezeru, zaštićenom dragulju prirode, na vodoizvorištu „Bolje Sestre“, odakle vjekovima izvire život i zdravlje, i hoću da vjerujem da smo svjesni ovog vrijednog vodnog resursa od značaja za održivu budućnost ne samo Primorja, već cijele Crne Gore“, kazao je Jevrić, koji je posebno istakao „odlučujuću podršku Prve banke da Regionalni vodovod i naše porodice opstanu uprkos činjenici da zaposleni plate nijesu primili od 26. jula 2018. godine do 10. maja ove godine, na čemu se u ime svih zaposlenih u Regionalnom vodovodu iskreno zahvaljujem Prvoj banci, koja je bila uz

Regionalni vodovod i kada druge banke nijesu”.

Predstavnici menadžementa Regionalnog vodovoda su uručili Zahvalnice poslovnim partnerima koji su odlučujuće doprinijeli da Regionalni vodovod funkcioniše kroz 268 dana blokade računa Regionalnog vodovoda.

Predsjednik Opštine Bar Dušan Raičević iskoristio je priliku da u ime lokalne uprave na čijem je čelu oda priznanje svim zaposlenima i menadzmentu Regionalnog vodovoda, na uspješno riješenom izazovu koje je ovo preduzeće opreretilo u prethodnoj godini. „Saradnja Opštine Bar i Regionalnog vodovoda se sve više unapređuje, što se ogleda u sve većem povećanju količine preuzete vode iz regionalnog vodovodnog sistema. Takođe, dugujemo i zahvalnost Regionalnom vodovodu za prihvatanje našeg stratešog cilja da idemo zajedno u izgradnju nedostajuće vodovodne infrastrukture u bezvodnim područjima, sa izraženom turističkom djelatnošću, konkretno u naselju Dobre vode, Veliki pijesak i Utjeha“, istakao je Raičević.

Predsjednika Opštine Tivat dr Siniša Kusovac kazao je da uručivanje zahvalnice predstavlja čast za opštinu Tivat, imajući u vidu da se dodjeljuje od strane kompanije JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“. „Kroz samu prezentaciju filma potvrđuje se činjenica da se radi o kompaniji koja ima razvojnu dimenziju i blokada koja je zadesila predstavlja samo usputnu nedaću u životnom ciklusu jedne kompanije. Upravo je u tome i odlika velikih, koji i pored velikih izazova nastavljaju dalje u nove razvojne projekte“, naglasio je Kusovac.

V DE CRNE GORE

175

176

V DE CRNE GORE PREZENTACIJA REGIONALNOG VODOVODNOG SISTEMA

177

178 SARADNJA JP „REGIONALNI VODOVOD CRNOGORSKO PRIMORJE“ I GRAĐEVINSKOG FAKULTETA U OKVIRU PROJEKTA ERASMUS + SWARM

U okviru Protokola o saradnji sa Univerzitetom Crne Gore i aktivnog učešća u naučnoistraživačkim projektima sa ciljem unaprjeđenja vodnog sektora, JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“ je, u svojstvu pridruženog partnera, ostvario saradnju sa Građevinskim fakultetom, kao partnerom u projektu Erasmus + SWARM (Strengthening of Master Curricula in Water Resources Management for the Western Balkans HEIs and Stakeholders).

Dana 17. jula 2019. godine upriličen je sastanak između dekana Građevinskog fakulteta Univerziteta Crne Gore, prof. dr Marine Rakočević sa saradnicima i direktora JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“ Gorana Jevrića sa saradnicima, a povodom saradnje ove dvije institucije na projektu SWARM. Na sastanku su predstavnici Regionalnog vodovoda upoznati sa organizacionom strukturom i dosadašnjim tokom projekta SWARM, kao i sa svojom poten-

cijalnom ulogom u projektu. Posebno su razmatrani mogući načini međusobne saradnje koja bi doprinijela boljoj realizaciji ciljeva projekta, u dijelu praktičnih treninga i obuka stručnog osoblja zaposlenog u vodovodnim preduzećima u Crnoj Gori.

Zaključeno je da je razvoj i implementacija kurseva za tzv. „cjeloživotno učenje” profesionalnog osoblja u sektoru voda u Crnoj Gori zadatak i cilj koji ove dvije institucije mogu zajednički ostvariti sa ostalim partnerima na projektu SWARM do početka 2021. godine (kako je projektom i predviđeno), i time dati značajan doprinos jačanju kadrovske osposobljenosti za uspješno upravljanje vodnim resursima u Crnoj Gori.

Na razgovoru je, osim saradnje na projektu SWARM, bilo riječi i o budućim vidovima saradnje na zajedničkim naučnoistraživačkim projektima ove dvije insitucije.

Sve informacije o projektu mogu se naći na web strani: www.swarm.ucg.ac.me

V DE CRNE GORE MINISTARSTVO POLJOPRIVREDE I RURALNOG RAZVOJA ZAPOČELO STRUČNO ISPITIVANJE POVEZANOSTI RIJEKE CIJEVNE SA IZVORIŠTEM BOLJE SESTRE Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja u saradnji sa Geološkim i Hidrometeorološkim zavodom započelo je ispitivanje povezanosti podzemnih voda rijeke Cijevne sa obodnim izvorima, kao i izvorištem „Bolje Sestre”. Ispitivanje tokova podzemnih voda podržano je kroz IPA 2014 projekat „Jačanje kapaciteta u cilju implementacije Okvirne direktive o vodama“ koji implementira Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja u saradnji sa međuarodnim partnerima.

na izvoru „Bolje Sestre”.

Ukoliko se ispostavi da se voda ne pojavi na izvoru „Bolje Sestre”, to će potvrditi da ne postoji povezanost fluvioglacijalnih sedimenata ovog dijela Zetske ravnice sa izvorištem „Bolje Sestre”, usljed prirodne barijere rijeke Morače.

Ova aktivnost definisana je kao jedna od obaveza na nedavno održanom prvom sastanku Savjeta za vode koji je formirala Vlada, sa zadatkom da kao savjetodavno i stručno tijelo doprinese realizaciji politika u oblasti vodoprivrede u cilju očuvanja i održivog upravljanja vodama u Crnoj Gori, kao i rješavanju brojnih lokalnih i globalnih izazova u oblasti voda.

Ispitivanje se obavlja primjenom standardnih istraživačkih metoda koje podrazumijevaju upuštanje specijalne supstance natrijum-fluorosceina koja se više decenija koristi u oblasti hidrogeologije za detektovanje pravaca kretanja podzemnih voda i razumijevanja povezanosti podzemnih i površinskih voda.

Ministarstvo poljoprivrede planira da slična istraživanja budu sprovedena i na drugim lokacijama u narednom periodu. Plan je da se mapiraju sve podzemne vode u Crnoj Gori, kako bi se moglo sa sigurnošću ukazati na veze podzemnih voda i preventivno raditi na njihovoj zaštiti, kao najvažnijem prirodnom resursu u Crnoj Gori.

Geološki zavod je dao punu naučnu podršku za realizaciju ovog zadatka, a dodatna istraživanja će sprovesti Hidrometeorolški zavod u cilju praćenja ispitivanih podzemnih tokova.

U projektu učestvuje i JP Regionalni vodovod, čiji eksperti će pratiti stanje

Nema mjesta bojazni po kvalitet i bezbjednost vode, jer je unijeta supstanca bezopasna i po živa bića i životnu sredinu i brzo se razgrađuje.

179

180

REGIONALNI VODOVOD NA KONFERENCIJI U BEČU "DESTINATIONS ON THE RISE 2019 - MONTENEGRO" Predstavnici menadžmenta Regionalnog vodovoda su, u sklopu ekonomske delegacije Crne Gore, predvođene potpredsjednikom Vlade i ministrom poljoprivrede i ruralnog razvoja, gospodinom Milutinom Simovićem, kao i predsjednikom Privredne komore Crne Gore, gospodinom Vlastimirom Golubovićem, učestvovali na Konferenciji "Destinations on the Rise 2019 - Montenegro", koja je održana u Beču, 16. i 17. maja 2019. godine, u organizaciji Southeast Europe Business Development Network (SEEBDN) i Grimex Consult, u kooperaciji sa renomiranom austrijskom medijskom kućom "Die Presse” i uz podršku Vlade Crne Gore.

Regionalni vodovod je, kratkim filmom na njemačkom jeziku, uglednim austrijskim i crnogorskim privrednicima i zvaničnicima predstavio Projekat koji je promijenio Crnu Goru - najveći realizovani infrastrukturni projekat u Crnoj Gori od obnove nezavisnosti, regionalni sistem za vodosnabdijevanje Crnogorskog primorja, kao i prezentovao 8 razvojnih

projekata ukupne investicione vrijednosti od oko 100 miliona eura, koji će se, uz podršku Vlade Crne Gore i međunarodnih finansijskih institucija, realizovati u narednom periodu.

Direktor Regionalnog vodovoda, gospodin Goran Jevrić je, u kratkom obraćanju učesnicima, ukazao na značaj održivog upravljanja vodnim resursima, posebno u svijetlu rastućih izazova i globalnih klimatskih promjena u 21. vijeku i izrazio zadovoljstvo i zahvalnost organizatorima što ima priliku da o ovoj temi govori upravo u Beču, gradu koji se, osim mnoštva znamenitosti i prirodnih ljepota, može pohvaliti i primjenom visokih standarda održivog upravljanja vodama.

V DE CRNE GORE ZAHVALJUJUĆI INICIJATIVI MINISTARSTVA POLJOPRIVREDE I UZ ODLUČUJUĆU I PRESUDNU PODRŠKU VLADINE KANCELARIJE ZA IPA PROGRAM:

DOBIJEN GRANT OD MILION EURA Iako je Regionalni vodovod tek 9.maja počeo sa redovnim aktivnostima poslije 268 dana blokade računa, zahvaljujući vanrednom naporu svih zaposlenih i izuzetno važnoj podršci poslovnih partnera za kratko vrijeme je sistem u tehničkom smislu pripremljen za maksimalni režim rada tokom turističke sezone.

Regionalni vodovod je već devet godina pouzdan partner turističkoj privredi na Primorju, jer je zahvaljujući viziji Vlade Crne Gore da se riješi višedecenijski problem nestašice vode, stvoren ambijent za kvalitetniji život lokalnog stanovništva, ali i razvoj turističke privrede.

Prioritet u radu Regionalnog vodovoda je svakako uredno vodosnabdijevanje Primorja vodom za piće visokog kvaliteta, ali je menadžment preduzeća tokom poslednje tri godine posvećen kreiranju nove vizije razvoja i usmjeren ka realizaciji razvojnih projekata. Podrška Vlade i stranih finansijskih institucija u ovom segmentu rada Regionalnog vodovoda, svakako predstavlja pozitivan indikator značaja i kapaciteta ovog jedinstvenog sistema.

Zahvaljujući inicijativi Ministarstva poljoprivrede i rurarnog razvoja, a uz podršku Vladine kancelarije za IPA program, Regionalni vodovod je u veoma

kratkom vremenskom roku, tokom trajanja blokade računa i vanrednog načina upravljanja sistemom, pripremio projekte i dobio važnu međunarodnu i finansijsku podršku u vidu granta od milion eura bespovratnih sredstava u okviru Interreg IPA prekograničnog Programa Italija-Albanija-Crna Gora 2014-2020. Potencijalni korisnici sredstava u okviru ovog Programa su kandidovali projekte iz oblasti zaštite životne sredine, energetske efikasnosti, kulture, turizma, saobraćaja, konkurentnosti i inovacija, a prvi prioritet Programa je podrška malim i srednjim preduzećima, unaprjeđenjem okvira za njihovo poslovanje, saradnju i razmjenu iskustva Crne Gore, Albanije i Italije.

Ugovorom o implementaciji projekta koji je nazvan CROSSWATER, u Regionalnom vodovodu će se sprovesti sledeći projekti: 1- Utvrđivanje granica III zone zaštite izvorišta Bolje Sestre; 2- Izgradnja monitoring stanica sa daljinskom očitavanjem; 3- Ispitivanje mogućnosti zahvata dodatnih izvorišta za potrebe proširenja kapaciteta RVS; 4- Izrada projektne dokumentacije, nabavka i ugradnja finih filtera za vodu za piće; 5- Izgradnju mjerno-regulacionog bloka ispred pumpne stanice Budva; 6- Nabavka GPS uređaja; 7- Nabavka opreme za detekciju i mjerenje gubitaka.

181

182

IZVJEŠTAJ O RADU ZA 2018. GODINU:

REGIONALNI VODOVOD PRIHODOVAO 7,67 MILIONA EURA UPRKOS BLOKADI Regionalni vodovod Crnogorsko primorje je u 2018. godini ukupno prihodovao 7,67 miliona eura, što je rekordni iznos za 44 godine rada preduzeća, pokazuju izvještaji o poslovanju najvećeg infrastrukturnog preduzeća u Crnoj Gori.

Zbog sudskog spora sa austrijskim Štrabagom, račun kompanije bio je u kontinuitetu blokiran devet mjeseci, od čega tokom 2018. godine ukupno 139 dana, što je uticalo na poslovanje Regionalnog vodovoda i dovelo do obustavljanja svih razvojnih aktivnosti, kao i Plana javnih nabavki Regionalnog vodovoda.

U Izvještaju o radu za 2018. godinu, dokumentu o kome se Vlada pozitivno izjasnila, precizira se da je prošle godine lokalnim vodovodnim preduzećima na jugu zemlje iz Regionalnog vodovoda isporučeno 25 odsto vode više od ugovorenih količina.

Nakon što su predstavnici Ulcinja krajem septembra

2018. godine na neograničen rok potpisali ugovor za cjelogodišnju isporuku vode iz RV, Herceg Novi je ostala jedina primorska opština koja nema takvu mogućnost.

Regionalni vodovod je isporučivao vodu stalno ili po potrebi u šest lokalnih vodovoda. Na kraju godine prihodi Regionalnog vodovoda iznosili su 3,43 miliona eura i bili su isti kao u 2016, a 3,78 odsto manji nego 2017. godine. Više od trećine ukupnog iznosa platila je Opština Budva - 1,29 miliona eura za preuzetu vodu iz regionalnog sistema. Za Kotor je obračunato 777.812 eura, Tivat 675.726 i Bar 411.600 eura, za Ulcinj 174.811 eura, a za Herceg Novi 103.559 eura i obračun se odnosio samo na drugu polovinu godine.

S druge strane, lokalnim vodovodima je u 2018. go-

V DE CRNE GORE

dini ukupno fakturisano 3,67 miliona eura. Za Budvu je to iznos od 1,38 miliona eura, Kotor 832.259 eura, Tivat 701.758, Bar457.784, Ulcinj 187.047 eura, a Herceg Novi 110.808 eura.

Kada su u pitanju prošlogodišnja i ranija potraživanja, Regionalni vodovod je u 2018. uspio da naplati 3,94 miliona eura. Ipak, posljednjeg dana prošle godine dugovi svih preduzeća zajedno bili su 248.356 eura, a najveći je imala barska opština 111.442 eura.

Zakonom o regionalnom vodosnabdijevanju Crnogorskog primorja iz 2016. godine, ustanovljen je novi iznos naknade za investitore koji namjeravaju da grade na obali i to od jedan odsto predračunske vrijednosti investicije, ali ne manje od osam eura po kvadratu bruto građevinske površine. I u ovom slučaju posebne pogodnosti imaju oni koji prave hotele sa četiri i pet zvjezdica, ali se u izvještaju navo-

di da je su prihodi u 2018. godini, po ovom osnovu, bili veći za 18,44 odsto u odnosu na 2017. godinu.

Tako je kroz prihode od naknada Regionalni vodovod imao ukupni priliv od 4,04 miliona eura, od čega 1,34 miliona za teritoriju opštine Tivat i 1,26 miliona za Budvu.

Funkcionisanje Regionalnog vodovoda je nakon blokade računa bilo otežano činjenicom da se kvarovi opreme nijesu mogli otklanjati zbog nedostatka finansijskih sredstava. Zbog toga se sistemom upravljalo u takozvanom ručnom režimu umjesto daljinski, što je predstavljalo značajan napor, ali i rizik po funkcionisanje. Takođe, usljed nemogućnosti održavanja sistema došlo je do povećanja tehničkih gubitaka, pri čemu je nivo gubitaka još uvijek bio na prihvatljivom, i za Crnu Goru rekordno niskom nivou.

183

184

JP REGIONALNI VODOVOD CRNOGORSKO PRIMORJE TRANSFORMIŠE SE U DRUŠTVO SA OGRANIČENOM ODGOVORNOŠĆU Davanjem saglasnosti na Statut DOO „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“, na sjednici održanoj 18. jula 2019. godine, Vlada Crne Gore stvorila uslove za transformaciju ovog Javnog preduzeća u Društvo sa ograničenom odgovornošću.

Postupajući u skladu sa Zakonom o privrednim društvima, Vlada Crne Gore je na sjednici od 10. novembra 2017. godine donijela Odluku o osnivanju Društva sa ograničenom odgovornošću „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“ („Službeni list CG“, broj 79/17) i dala rok da Statut Društva bude usvojen do 8. februara 2018. godine. Taj rok nije mogao biti ispoštovan dok se prethodno ne utvrdi da li će se Društvo osnovati kao jednočlano ili dvočlano. Naime, Investiciono-razvojni fond je u ime Vlade Crne Gore uložio određena sredstva u izgradnju Regionalnog vodovoda, te kao takav, pored Vlade, imao udio u imovini preduzeća. Razrješenjem dileme oko strukture osnivača, odnosno donošenjem odluke da se Društvo osnuje kao jednočlano, stvorile su se pretpostavke za donošenje Statuta. Do dodat-

nog odlaganja sa donošenjem i usvajanjem Statuta je došlo zbog višemjesečne blokade žiro računa JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“, a vezano za spor koji ovo preduzeće ima s kompanijom Štrabag. Skidanjem navedene blokade, uz velike napore menadžmenta ovog javnog preduzeća i uz punu podršku Vlade Crne Gore i nadležnih ministarstava, stvoreni su svi uslovi za donošenje Statuta Društva.

Predviđeno je da se Statutom Društva, u skladu sa zakonom, bliže odrede djelatnost Društva, osnovi organizacije rada, prava, obaveze i odgovornosti, imenovanje, razrješenje i prestanak mandata organa društva, javnost rada i druga pitanja od značaja za rad Društva.

U skladu sa usvojenim Statutom osnovna djelatnost Društva je: sakupljanje, prečišćavanje i distribucija vode u skladu sa Zakonom o regionalnom vodosnabdijevanju Crnogorskog primorja. Pored ovih zakonom utvrđenih djelatnosti, predviđeno je da Društvo obavlja i sljedeće djelatnosti: proizvodnju sokova od

V DE CRNE GORE

voća; proizvodnju piva, osvežavajućih pića, mineralne vode i ostale flaširane vode; proizvodnju električne energije; otklanjanje otpadnih voda; trgovinu na veliko pićem; cjevovodni transport; kablovske telekomunikacije; iznajmljivanje vlastitih ili iznajmljenih nekretnina i upravljanje njima; upravljanje privrednim subjektom; inženjerske djelatnosti i tehničko savjetovanje; tehničko ispitivanje i analize.

Osnovni kapital Društva, čije je sjedište u Budvi, čine novčani i nenovčani ulog preuzet od Javnog preduzeća „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“.

Novčani ulog iznosi 1.000 eura, dok nenovčani ulog iznosi 64.101.495 eura.

Statutom je predviđeno da su organi Društva: Odbor direktora i izvršni direktor, kao i da predsjednik Odbora direktora ovu funkciju obavlja samostalno.

Statut je stupio na snagu osam dana od dana objavljivanja u Službenom listu Crne Gore. Sada su u toku aktivnosti na transformaciji preduzeća i izboru Organa Društva, kao i njegova registracija u Central-

nom registru privrednih subjekata.

Danom upisa u Centralni registar privrednih subjekata, Društvo sa ograničenom odgovornošću „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“ će preuzeti zaposlene, opremu, sredstva, imovinu, dokumentaciju i prava i obaveze Javnog preduzeća „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“.

U Vladinoj Informaciji o aktivnostima neophodnim za početak rada Društva sa ograničenom odgovornošću „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“ se konstatuje da je JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“ od distribucije prvih količina vode, od 2010. godine, do danas, u cjelosti opravdao razloge svoga postojanja, odnosno da je u svakom trenutku uspio da obezbijedi kvalitetno i kontunuirano snadbijevanje opština Crnogorskog primorja dovoljnom količinom kvalitetne vode za piće.

185

186 29. SEPTEMBAR 2019.GODINE NA IZVORIŠTU BOLJE SESTRE

NA DAN REGIONALNOG VODOVODA

RASPISAN TENDER ZA SPAJANJE OPŠTINE HERCEG NOVI NA REGIONALNI VODOVODNI SISTEM U nedjelju 29. septembra 2019. godine na vodoizvorištu „Bolje Sestre“ obilježen je Dan Regionalnog vodovoda i 9 godina funkcionisanja regionalnog vodovodnog sistema „Ovogodišnje obilježavanje Dana Regionalnog vodovoda je bilo više radno nego svečarsko, te je tako na ovaj dan raspisan i tender za spajanje opštine Herceg Novi na regionalni vodovodni sistem, po procedurama Evropske banke za obnovu i razvoj, sa kojom je Regionalni vodovod, uz podršku resornih ministarstava, Ministarstva održivog razvoja i turizma i Ministarstva finansija, tokom prethodnih mjeseci pripremao dokumentaciju za raspisivanje tendera”, istakao je direktor Regionalnog vodovoda Goran Jevrić.

Posebna Zahvalnica povodom Dana Regionalnog vodovoda biće uručena resornom ministru održivog razvoja i turizma, gospodinu Pavlu Raduloviću, ispred Vlade Crne Gore, za pruženu podršku, razumijevanje i zajednički napor na očuvanju javnog interesa i održanju redovnog funkcionisanja sistema za vodosnabdijevanje Crnogorskog primorja u vanrednim uslovima poslovanja tokom blokade računa u periodu od 14. avgusta 2018. do 9. maja 2019. godine, kao i za dosadašnje rezultate stabilne i kvalitetne saradnje i profesionalnu podršku i razumijevanje.

Ovim povodom svim zaposlenima i članovima Upravnog odbora uručene su zahvalnice za izuzetan napor i istinsku predanost u obavljanju poslovnih zadataka i održavanje redovnog funkcionisanja

V DE CRNE GORE

sistema za vodosnabdijevanje Crnogorskog primorja u vanrednim uslovima tokom blokade računa u periodu od 14. avgusta 2018. do 9. maja 2019. godine, koji su svojim odgovornim i nesebičnim zalaganjem, kao i istrajnošću, dali izuzetan doprinos uspješnoj realizaciji svih poslovnih zadataka i ciljeva tokom trajanja najvećeg poslovnog izazova u 44 godine dugom periodu funkcionisanja JP „Regionalnog Vodovod Crnogorsko primorje”.

Crnogorsko primorje” čini realnom i održivom.”

Zahvalnica je uručena i predsjednici opštine Golubovci, Tanji Stajović, za uspješnu saradnju na zaštiti vodoizvorišta „Bolje Sestre“.

Tekst Zahvalnice šalje poruku o osjećaju zajedništva među zaposlenima, menadžmentom i članovima Upravnog odbora i prisutnom timskom duhu: „Pokazali ste odanost i profesionalizam za ponos, jer ste javni interes šire društvene zajednice stavili ispred ličnog. Uz izrazito profesionalno i lično razumijevanje istrajali ste u svim izazovima tokom 268 dana duge blokade računa u realizaciji važne javne djelatnosti koja se ogleda u kontinuiranoj isporuci vode za piće visokog kvaliteta opštinama na Crnogorskom primorju.

Jevrić je na kraju izlaganja zaključio: „Sljedeća, jubilarna deseta godina funkcionisanja regionalnog vodovodnog sistema, tj. 45 godina postojanja Regionalnog vodovoda predstavljaće godinu razvoja, zato što će Regionalni vodovod, nakon višegodišnjih priprema, tokom 2020. godine završiti izgradnju 1. faze sistema, započeti sa 2. fazom kroz saradnju sa Upravom za saobraćaj, a u saradnji sa opštinom Bar, iz kredita Evropske banke za obnovu i razvoj, otpočeće aktivnosti na riješavanju problema vodosnabdijevanja u naseljima Dobre Vode i Veliki Pijesak. Posebno je značajno istaći da se zajedničkom realizacijom projekta izgradnje bulevara i postavljanja novog cjevovoda, za šta je dobijena podrška Vlade i resornih ministarstava, ostvaruje višemilionska ušteda.“

Ponosni smo na kolektiv koji čine ovakvi pojedinci i vjerujemo da je vaša podrška, snaga, energija i radna etika garant naše zajedničke, uspješne budućnosti, što novu viziju razvoja JP „Regionalni vodovod

JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“ tokom 2019. godine, da dan 29. septembar isporučuje 19% više vode od ugovorenih količina za ovaj period, tj. 8% više u odnosu na isti period 2018. godine.

187

188 IN MEMORIAM PROF. DR MIĆKO RADULOVIĆ (1948 - 2019.) redovni profesor Građevinskog fakulteta Univerziteta Crne Gore

BILA JE PRIVILEGIJA SARAĐIVATI SA NAJVEĆIM STRUČNJAKOM U OBLASTI VODNIH RESURSA Redovni profesor Građevinskog fakulteta Univerziteta Crne Gore i redovni član Akademije inženjerskih nauka Crne Gore, profesor doktor Mićko Radulović, preminuo je 18. aprila 2019. godine u 71. godini.

Ovaj istaknuti naučnik i stvaralac iz oblasti inženjerske geologije i hidrogeologije rođen je u Nikšiću, gdje je završio Gimnaziju. Diplomirao je na Rudarsko-geološkom fakultetu u Beogradu, smjeru za inženjersku geologiju i hidrogeologiju, na kojem je i doktorirao 1997. godine, iz oblasti hidrogeologije karsta.

Od 1993. godine bio je zaposlen na Građevinskom fakultetu Univerziteta Crne Gore, a u zvanje redovnog profesora izabran je 2008. godine, za predmete Geologija i Inženjerska geologija.

Naučni rad profesora Mićka Radulovića iz oblasti

hidrogeologije karsta je izuzetno cijenjen u akademskim krugovima, kako u zemlji, tako i u inostranstvu.

U okvirima svoje naučno-istraživačke djelatnosti, rukovodio je ili bio saradnik na velikom broju naučnih projekata. Objavio je preko 80 naučnih radova u domaćim i međunarodnim časopisima, autor je ili koautor 16 posebnih publikacija (knjige, univerzitetski udžbenik, monografije, bibliografije, hidrogeološki i ekološki vodiči, štampane hidrogeološke karte sa tumačima i dr.). Bio je recenzent brojnih vrijednih knjiga i monografija. Knjiga Hidrogeologija karsta Crne Gore, koja je citirana od strane brojnih domaćih i inostranih istraživača, obrađuje veoma složenu hidrogeološku problematiku za cijelu teritoriju Crne Gore i predstavlja značajan naučni doprinos upoznavanju hidrogeologije karsta Crne Gore i uopšte. Od posebnog značaja je i knjiga Vodni potencijali Crne

V DE CRNE GORE Gore, u kojoj kao jedan od autora obrađuje podzemne vode karstnih terena Crne Gore.

Tokom radnog vijeka učestvovao je na izradi i realizaciji brojnih složenih projekata iz oblasti hidrogeologije, inženjerske geologije, geotehnike i seizmogeologije. Kao rukovodilac radova ili saradnik, uradio je veliki broj projekata, studija i elaborata iz navedenih oblasti, hidrogeoloških i inženjersko geoloških karata različitih razmjera i namjena i seizmogeoloških podloga. Vršio je geotehnički nadzor ili učestvovao na izvođenju kompleksnih geoloških istraživanja za tunele (Sozina, Vrmac, Ivica) i mostove na Morači (Union Bridge, Milenijum, Moračica), Cijevni, Ribnici, Marsenića rijeci i dr Realizacijom projekata hidrogeoloških istraživanja, kojima je rukovodio ili bio saradnik na projektu, stvoreni su uslovi za rješavanje problema snabdijevanja vodom brojnih naselja u Crnoj Gori, uključujući i regionalno snabdijevanje vodom Crnogorskog primorja sa izvorišta Bolje Sestre.

Profesor Radulović je bio aktivno uključen u rad brojnih strukovnih udruženja u zemlji i inostranstvu iz oblasti geologije i srodnih disciplina, kao redovni član ili predsjednik, kao i član ili rukovodilac brojnih ekspertskih timova za rješavanje složenih problema iz oblasti voda i geotehnike, poput Izvršnog odbora Jugoslovenskog društva za mehaniku stijena i podzemne radove, Izvršnog, organizacionog i redakcionog odbora Jugoslovenskog komiteta za inženjersku geologiju i hidrogeologiju, organizacionog odbora Kongresa geologa Jugoslavije, Speleološkog društva Crne Gore, Stručnog savjeta za energetiku, Stručnog savjeta za korišćenje hidroenergetskih potencijala vodotoka, Naučnog svjeta nacionalnih parkova Crne Gore, Ekspertske grupe Vlade Crne Gore za sagledavanje mogućnosti regulacije Skadarskog jezera, Drima i Bojane, Ekspertske grupe Elektroprivrede Crne Gore za raspodjelu hidroenergetskih potencijala Bilećkog jezera, projektnog tima Vlade Crne Gore za praćenje realizacije projekta izgradnje auto-

puteva u Crnoj Gori, Odbora za geologiju pri CANU, ekspertskog tima za rehabilitaciju i razvoj geologije u Jugoslaviji, Komisije za polaganje stručnih ispita iz oblasti geologije, Komisije za polaganje stručnih ispita u organizaciji Inženjerske komore Crne Gore, Internacionalne asocijacije hidrogeologa (IAH), član Akademije inženjerskih nauka Crne Gore, Jugoslovenske Inženjerske Akademije (JINA), Crnogorske asocijacije za zemljotresno inženjerstvo (CAI), Državnog Savjeta Crne Gore za vode i drugih, kao i dobitnih brojnih nagrada, povelja i zahvalnica za doprinos i ostvarene rezultate u struci.

Bila je privilegija i čast sarađivati sa profesorom Radulovićem, vrsnim stručnjakom u oblasti vodnih resursa u Crnoj Gori, koji je nesebično dijelio neiscrpno znanje i vizionarski duh sa kolegama kroz sve projekte na kojima smo zajedno radili i u kojima smo imali njegovu bezrezervnu stručnu podršku. Uz ogroman ugled, znanje i etičke vrline, profesor Radulović je plijenio svojom dobrotom i neposrednošću, osjećajnošću i iznad svega vedrim duhom i optimizmom. Njegova spremnost da sasluša, posavjetuje i uputi lijepu riječ, iskrena radost uspjesima kolega i saradnika, životna energija i srdačnost, krasile su ovog tihog, plemenitog gospodina i našeg velikog prijatelja.

Izražavamo duboku zahvalnost što je naučnim istraživanjima i zalaganjem pomogao razvoju regionalnog vodovodnog sistema države Crne Gore i odlučujuće doprinio donošenju odluke Vlade Crne Gore iz februara 2007. godine, da prepozna značaj i kvalitet izvorišta Bolje Sestre i odredi ga za snabdijevanje Crnogorskog primorja vodom. Time je, pored nesumnjive plemenitosti i ljudske časti kojom je uvijek odisao, ostavio za sobom ogromno zavještanje i neizbrisiv trag u našem kolektivu, kao i obavezu da u svom daljem razvoju sa najdubljim pijetetom njegujemo njegov misionarski put i plemenita načela.

189

190 IN MEMORIAM BRANISLAV MANOJLOVIĆ (1940. - 2019.) tehnički direktor JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“ u periodu 1989-2001. godine

ODLAZAK ISKRENOG PRIJATELJA I NEIMARA Branislav je bio čovjek neiscrpne energije i svim poslovima je prilazio sa velikim entuzijazmom, krajnje odgovorno i studiozno. Bio je cijenjen među kolegama, koji ga se sjećaju kao velikog čovjeka i iskrenog prijatelja, spremnog da im uvijek pruži ruku pomoći Dugogodišnji član kolektiva Javnog preduzeća „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“ Branislav Manojlović, diplomirani inženjer građevinarstva, preminuo je 3.8.2019. godine u Kotoru.

Branislav je rođen 7.7.1940. godine u Banja Luci, kao najmlađi od četvoro djece. Osnovnu i srednju tehničku Arhitektonsko građevinsku školu završio je u Banja Luci 1959. godine. Iste godine se upisuje na Zagrebačko sveučilište - Građevinski fakultet, koji je završio u oktobru 1964. godine.

Prvi radni odnos zasnovao je u građevinskom preduzeću „Krajina“ G.P. Banja Luka 23.3.1966. godine, gdje je radio do 14.4.1969. godine.

Nemiran duh i želja za napredovanjem u struci doveli su ga 1969. godine u Kotor, gdje počinje da radi u Opštini kao građevinski inspektor u Odsjeku za inspekcijske poslove. Zbog ispoljene stručnosti u radu, prelazi 1972. godine u Preduzeće za izgradnju i održavanje Kotora „Dekaderon“, na radno mjesto šefa tehničke službe.

Iz Opštine Kotor prelazi 1977. godine u novoformiranu „Radnu organizaciju regionalnog vodovoda i kanalizacione mreže za područje primorskih opština i opštine Cetinje“, preteču Javnog preduzeća „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“ sa sjedištem u Tivtu, a zatim u Budvi, gdje radi do penzionisanja 2003 godine. Dužnost tehničkog direktora JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“ je obavljao u periodu od 1989. do 2001. godine. To je perod intenzivne izgradnje Regionalnog vodovoda, odnosno njegove infrastrukture. U tom periodu, između ostalog, završen je proboj i izgradnja hidrotehničkog tunela „Sozina“, izgrađene su prekidne komore „Radanovi-

V DE CRNE GORE ći“, „Sveti Stefan“ i „Perazića Do“, komora „Đurmani“ i magistralni cjevovod Zelenika -Budva. U periodu od 2001. do 2003. godine obavljao je dužnost savjetnika direktora.

Za Branislava se s pravom može reći da je bio jedan od neimara regionalnog vodovoda i da je utkao dio sebe u rad i razvoj ovog sistema, kome je posvetio najveći dio svog radnog vijeka, i u čiju je izgradnju uložio svo svoje znanje i stručnost.

Posjedovanje licence za planiranje mu je omogućilo da ispolji svoju kreativnost i senzibilni osjećaj za prostor, kada je, na sebi svojstven način, bio jedan od ključnih projektanata brojnih projekata. Tako je kao član radnog tima Monte CEP-a učestvovao u izradi: Prostornog plana područja posebne namjene za Morsko Dobro Crne Gore; Urbanističkog projekta sanitarne deponije u Podgorici; Detaljnog urbanističkog plana Škaljari (izmjene i dopune 2005.); Detaljnog urbanističkog plana Dobrota (izmjene i dopune 2005.); Urbanističkog projekta grada Perasta (nacrt 2004.) i brojnih drugih.

Na naučnom skupu „Prirodne vrijednosti i zaštita Skadarskog jezera“, koji su 1995. godine organizovali Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, Ministarstvo zaštite životne sredine Republike Crne Gore i Javno preduzeće „Nacionalni parkovi Crne Gore“, zajedno sa kolegom Miomirom Žikićem iz Beograda dao je „ Prikaz Regionalnog vodovoda Crnogorsko primorje“.

Branislav je bio angažovan kao sudski vještak građevinske struke, a bio je i član Inženjerske komore Crne Gore. Njegovom smrću porodica je pretrpjela nenadoknadiv gubitak, a kolektiv Regionalnog vodovoda je izgubio jednog od najiskrenijih prijatelja, ljudi koji su ljubavlju i znanjem izgrađivali i čuvali regionalni sistem za vodosnabdijevanje Crnogorskog primorja.

191

MAPA UNESKO SA 150 NAJZNAČAJNIJIH KARSTNIH IZVORA NA GLOBALNOM NIVOU

IZVORIŠTE BOLJE SESTRE