Vode Crne Gore Br. 2 by eutopia.pro

Bolje sestre tokom posljednjih 25 godina najveći regionalni projekat vodosnabdijevanja koji je izgrađen na Mediteranu i Jugoistočnoj Evropi.

IZVORIŠTE BOLJE SESTRE

Bolje sestre od strane 30 eminentnih međunarodnih eksperata iz oblasti karsta izabrano na Mapi 150 najznačajnijih karstnih izvora na svijetu (WOKAM) kao dio svjetskog programa hidrogeološkog mapiranja i procjene (WHYMAP).

IMPRESUM stručna publikacija VODE CRNE GORE Broj 2 I 22. mart 2018. godine IZDAVAČI: JP “Regionalni vodovod Crnogorsko primorje” JP "Preduzeće za upravljanje morskim dobrom Crne Gore" ZA IZDAVAČE: Goran Jevrić; Predrag Jelušić KOUREDNICI DRUGOG BROJA: 1. Vladimir Taušanović 2. Aleksandar Krstić 3. Predrag Bjelobrković UREĐIVAČKI KOLEGIJUM: 1. Goran Jevrić, direktor JP “Regionalni vodovod Crnogorsko primorje” 2. Predrag Jelušić, direktor "Preduzeće za upravljanje morskim dobrom Crne Gore"“ 3. Prof. dr Mićko Radulović, redovni profesor Građevinskog fakulteta Univerzitet Crne Gore, Podgorica 4. Vladimir Taušanović, prvi zamjenik predsjednika borda direktora Međunarodnog udruženja 5. Prof. dr Zoran Stevanović, redovni profesor Rudarskogeološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu 6. Akademik Petar Vukoslavčević, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, Podgorica 7. Stjepan Gabrić, stariji specijalista za ekološku infrastrukturu, Svjetska banka, Zagreb 8. Philip Weller, koordinator programa IAWD, Beč, Austrija 9. Prof. dr Zoran Veljović, dekan Elektrotehničkog fakulteta Univerziteta Crne Gore, Podgorica 10. Prof. dr Mira Vukčević, dekan Metalurško-tehnološkog fakulteta Univerziteta Crne Gore, Podgorica 11. Prof. dr Igor Vušanović, dekan Mašinskog fakulteta Univerziteta Crne Gore, Podgorica 12. Prof. dr Srđa Aleksić, dekan Građevinskog fakulteta Univerziteta Crne Gore, Podgorica 13. Prof. dr Goran Sekulić, redovni profesor Građevinskog fakulteta Univerziteta Crne Gore, Podgorica 14. Dragana Bjelobrković, rukovoditeljka službe za regulisanje komunalne djelatnosti, Regulatorna agencija za energetiku, Podgorica 15. Damir Gutić, v.d. direktor Uprave za vode, Podgorica 16. Dr Boban Mugoša, direktor instituta za javno zdravlje, Podgorica 17. Vladimir Šimić, član Vijeća za vodne usluge Republike Hrvatske, Zagreb 18. Aleksandar Krstić, rukovodilac projekta Međunarodnog udruženja vodovoda u slivu reke Dunav, Beograd 19. Predrag Bjelobrković, JP “Regionalni vodovod Crnogorsko primorje”, Budva 20. Marijana Zenović, “Regionalni vodovod Crnogorsko primorje”, Budva 21. Ivan Špadijer, “Regionalni vodovod Crnogorsko primorje”, Budva LEKTORI: Snježana Avramović , Vesna Radunović (engleski jezik) DIZAJN: Ana Đurković FOTOGRAFIJA: TO Žabljak, NTO, JP "Preduzeće za upravljanje morskim dobrom Crne Gore", Dejan Kalezić, Freepic ŠTAMPA: Golbi d.o.o. TIRAŽ: 1000 REDAKCIJA ZAHVALJUJE BROJNIM SARADNICIMA I PRIJATELJIMA KOJI SU UČESTVOVALI U IZRADI KONCEPTA I PRIPREMI OVE PUBLIKACIJE

CIP - Каталогизација у публикацији Национална библиотека Црне Горе, Цетиње ISSN 2337-0084 = Vode Crne Gore COBISS.CG-ID 35241488 KONTAKT: www.regionalnivodovod.me

SADRŽAJ:

broj 2.

MR MILUTIN SIMOVIĆ, Potpredsjednik Vlade Crne Gore i ministar poljoprivrede i ruralnog razvoja: Regulativa EU o vodama i njeno sprovodjenje u Crnoj Gori str.8 PREDRAG JELUŠIĆ, direktor JP „Preduzeće za upravljanje morskim dobrom Crne Gore“ Partnerstvo sa Regionalnim vodovodom

str. 12

PHILIP WELLER, koordinator Programa IAWD iz Beča Postizanje poboljšanja u vodoprivredi i vodovodnim komunalnim preduzećima kroz regionalnu saradnju

str. 18

SVJETSKA BANKA: Stanje u sektoru usluga vodosnabdijevanja i upravljanja otpadnim vodama u dunavskoj regiji

str. 26

SVJETSKA BANKA: Udruživanje snaga u pravcu postizanja boljih usluga?

str. 46

RADOSLAV RALEVIĆ, EBRD BANKAR Regionalni vodovod kao jedan od najuspješnijih projekata Banke u regionu

str. 56

HELMUT BLOECH, nezavisni konsultant i predavač Izazovi i prilike za Crnu Goru

str. 60

SVJETSKA BANKA: Kratki izvještaj za Crnu Goru

str. 76

ANDREA MANGANO, inženjer je hidraulike, RENATO CONTI viši savjetnik za privredne organizacije: Zašto je reforma vodosnabdijevanja i tretmana otpadnih voda hitno potrebna u primorskoj regiji

str. 94

VLADIMIR ŠIMIĆ, viši koordinator za pravo EU u Hrvatskim vodama Reforma radi reforme ili reforma s ciljem str. 104

vode.crnegore@regionalnivodovod.me

tel: +382(0) 33 451 921; +382(0) 33 451 460 I fax: +382(0) 33 451 937

ANTONIO MASSARUTTO, DIES, University of Udine Ekonomska regulacija vodovoda i kanalizacije u Italiji

str. 122

LORENZO BARDELLI, Nezavisni regulatorni organ za električnu energiju, gas i vodu (AEEGSI) Neobičan primjer regulacije voda u Italiji

str. 126

PROF. DR MIĆKO RADULOVIĆ, PROF. DR ZORAN STEVANOVIĆ, MILAN RADULOVIĆ, GORAN JEVRIĆ: Zaštita karstnih izvorišta u Crnoj Gori

str. 134

PROF. DR ZORAN STEVANOVIĆ: Izazovi zahvata voda u karstu

str. 146

PETER DANE, direktor EBC Foundation Prednosti međunarodnog benčmarkinga

str. 164

PEER OVERGAARD PEDERSEN, ANDERS LYNGAARD-JENSEN I FLEMMING HUSUMR: Postizanje energetske samodovoljnosti od 150%

str. 174

DR ALEKSANDAR ŠOTIĆ: Sistemski pristup u upravljanju sistemom i merni sistem stanja sistema

str. 180

AKTIVNOSTI REGIONALNOG VODOVODA: - Potpisivanje Memoranduma o razumijevanju u obrazovnoj saradnji između Regionalnog vodovoda i Univerziteta Donja Gorica

str. 196

- Direktorica za Centralnu i Jugoistočnu Evropu EBRD Charlotte Ryhe u posjeti Regionalnom vodovodu

str. 198

- Zamjenica direktora EBRD za infrastrukturu Lyn O'Grady u posjeti Regionalnom vodovodu

str. 200

- Bolje sestre među 150 najznačajnijih karstnih izvora na svijetu pod patronatstvom UNESCO i Međunarodnog udruženja hidrogeologa

str. 202

- Saradnja na implementaciji sistema za upravljanje zaštitom životne sredine između Regionalnog vodovoda i Mašinskog fakulteta Univerziteta Crne Gore

str. 204

- JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“ i Javno preduzeće za upravljanje Morskim dobrom Crne Gore potpisali Memorandum o saradnji i Ugovor o saizdavaštvu stručne publikacije "Vode Crne Gore"

str. 206

UMJESTO UVODNIKA

Goran Jevrić direktor JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“, Budva

Drage kolege, Poštovani čitaoci, Pred nama je drugi broj stručne publikacije “Vode Crne Gore”. Nakon sjajnog prijema prvog broja koji je objavljen 2017. godine na Dan Regionalnog vodovoda 29.septembra, uložili smo poseban napor da ne iznevjerimo vaša očekivanja o kvalitetu naših tekstova ali, vjerujemo, i vašu znatiželju u pogledu pravca u kome će stručna publikacija, nakon prvog broja, krenuti dalje... Kao što znate, prvi broj smo tematski posvetili regionalnom vodovodnom sistemu za Crnogorsko primorje kao PROJEKTU KOJI JE PROMIJENIO CRNU GORU uz želju da time damo doprinos desetogodišnjici obilježavanja strateške odluke i apsolutno potvrđene vizije Vlade Crne Gore o izgradnji Regionalnog vodovoda kao državnog projekta od značaja za rast kvaliteta života građana na Crnogorskom primorju, ali i kreiranju ambijenta za ubrzani progres turističke privrede, pa samim tim i cjelokupne ekonomije Crne Gore. „U tom kontekstu, važno je podsjetiti da je upravo snabdijevanje Crnogorskog primorja vodom za piće visokog kvaliteta, klase A1, iz vodozahvata „Bolje sestre“, tokom posljednjih

25 godina najveći regionalni projekat vodosnabdijevanja koji je izgrađen u jugoistočnoj Evropi i na Mediteranu, kao i da je vodoizvorište „Bolje sestre“ od strane 30 eminentnih međunarodnih eksperata iz oblasti karsta izabrano na Mapi 150 najznačajnijih karstnih izvora na svijetu (WOKAM) kao dio svjetskog programa hidrogeološkog mapiranja i procjene (WHYMAP).“ Drugi broj stručne publikacije “Vode Crne Gore”, zahvaljujući koourednicima broja Vladimiru Tausanoviću, Aleksandru Krstiću i Predragu Bjelobrkoviću, ali i eminentnim ekspertima iz zemalja Evropske unije, regiona i Crne Gore, kao autorima tekstova, tematski širimo ka različitim aspektima korišćenja voda, tj. integralnom pristupu vodama kao jedinstvenom resursu. Zbog svojih jedinstvenih osobina, voda je bila, a i sada je predmet izučavanja raznih nauka: meterologije, hidrologije, medicine, biologije , ekologije, ... Međutim, uprkos (ili usljed) snažnom razvoju nauke i tehnologije, posljednjih godina naša “Plava planeta“, suočava se sa smanjenjem i sve većom ranjivošću vodnih resursa, bilo da govorimo o dostupnim količinama i kvalitetu vode za piće, za proizvodnju

V DE CRNE GORE

IZVORIŠTE BOLJE SESTRE

hrane, šumarstvo, proizvodnju energije ili da govorimo o kvalitetu vode u našim morima, okeanima, rijekama ili jezerima. Zato je uspostavljanje odgovarajućih standarda, zaštite i pravila u iskorišćavanju vodnih resursa od kritične važnosti za budućnost čovječanstva. Stoga, drugi broj stručne publikacije ”Vode Crne Gore” upravo i izlazi na Svjetski dan voda 22.marta, koji ćemo ove 2018.g. obilježiti na Žabljaku u znak podsjećanja i na 1991.g. kada je takođe na Žabljaku usvojena Deklaracija kojom je Crna Gora proglašena prvom Ekološkom državom na svijetu, kao znak vizije Crne Gore o važnosti očuvanja životne sredine i prirode u cjelini.

nastojimo da uređivački koncept časopisa VODE CRNE GORE usmjerimo ka obradi različitih tema koje će reflektovati brojne aspekte upravljanja vodnim resursima Crne Gore u kontekstu regionalnih, evropskih i svjetskih iskustava, počev od tehničko-tehnoloških, ekoloških, pa do socio-ekonomskih i učiniti ga dostupnim što širem spektru stručne, ali i laičke javnosti”. Ovo je citat iz predgovora prvog broja koji apsolutno opravdava da bude ponovljen, jer smo upravo na tim premisama uspostavili vażno partnerstvo sa Javnim preduzećem za upravljanje Morskim dobrom iz Budve, na kreiranju koncepta budućih sadržaja ” Vode Crne Gore”.

Zaštita i očuvanje vodnih resursa, dostupnost i kvalitet vode za piće i očuvanje kvaliteta morske vode, ključni su uslovi održivosti cjelokupnog ekonomskog sistema Crne Gore, kako sa aspekta hidroenergetskih potencijala, tako i zbog činjenice da iz godine u godinu Crna Gora postaje sve prestižnija globalna turistička destinacija.

Stoga, dozvolite mi da u ime uređivačkog kolegijuma stručne publikacije “Vode Crne Gore”, Javnog preduzeća “Regionalni vodovod Crnogorsko primorje” i Javnog preduzeća za upravljanje Morskim dobrom, zahvalim kourednicima, ekspertima i zvaničnicima, našim dokazanim prijateljima, iz više renomiranih institucija i međunarodnih organizacija, koji su svojim autorskim tekstovima i stručnim sugestijama odlučujuće doprinijeli da naša stručna publikacija “Vode Crne Gore” nastavi da ispunjava svoju misiju na jedan izuzetno sveobuhvatan i nadasve kvalitetan način.

„Crna Gora, kao rijetko koja država u Evropi, raspolaže izuzetnim vodnim bogatstvom, ali je često upitan naš odnos prema vodi kao veoma vrijednom, a besplatnom daru prirode. Imajući to u vidu,

CRNO JEZERO, ŽABLJAK

Voda pokriva oko 71% površine naše planete, ali samo dva i po procenta svih vodnih resursa spada u pijaću vodu

VODE CRNE GORE BROJ 2.

Samo

pijaÄ&#x2021;e vode je lako dostupno ljudima.

mr Milutin Simović Potpredsjednik Vlade Crne Gore i ministar poljoprivrede i ruralnog razvoja

Regulativa EU o vodama i njeno sprovođenje u Crnoj Gori “Ono što je rijetko, skupo je. Voda kao najvažnija stvar na svijetu, naprotiv, nema cijenu.“ ( Platon, 427-347. godine p.n.e ) Upravljanje vodnim resursima predstavlja obavezu donošenja zakona i implementacije istih u cilju održivog korišćenja vodnih resursa. Crna Gora, kao država kandidat za punopravno članstvo u Evropsku Uniju, najveći dio obaveza kada je u pitanju poglavlje 27 – Životna sredina mora sprovesti prije članstva. Sektor voda, kao dio poglavlja 27 je najzahtjevniji i najkompleksniji, iz razloga što se tiče očuvanja dobrog statusa voda i dovođenja voda u dobar status u dijelovima gdje je on narušen. Dokument koji reguliše upravljanje vodama je Okvirna direktiva o vodama. Okvirna direktiva o vodama (2000/60/EC) je osnovni pravni akt u oblasti upravljanja vodama na nivou Evropske unije. Polazeći od primarnog cilja Okvirne direktive o vodama „obezbjeđenja dobrog statusa voda“, ovom

direktivom se uređuju svi modaliteti upravljanja vodama. Okvirnu direktivu o vodama je usvojio Evropski parlament i Savjet Evropske unije 23. oktobra 2000. godine. Direktiva je stupila na snagu 22.decembra 2000. godine. Ključni ciljevi politike Evropske unije a koji su sadržani u Direktivi o vodama su : - Sveobuhvatna zaštita voda – koja podrazumijeva zaštitu svih voda primjenom principa integralnog upravljanja vodnim resursima i to: površinskim vodama, podzemnim vodama, mješovitim vodama i priobalnim vodama. - Integralno upravljanje rječnim slivovima – podrazumijeva koordinisano upravljanje vodama rječnog sliva sa uspostavljanim monitoringom (praćenjem hemijskih i bioloških karakteristika voda kao i

V DE CRNE GORE kvantitativnih karakteristika voda). Čak i ako se radi o prekograničnim tokovima, neophodno je uspostaviti koordinisan monitoring i razmjenu informacija na nivou prekograničnog rječnog sliva. - Pravilno utvrđivanje cijena – primjenom principa zagađivač plaća, korisnik plaća i potpuna nadoknada troškova - Uključivanje javnosti – predstavlja redovno informisanje, konsultovanje i transparentnost. Usvajanjem Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o vodama 2015. godine, Crna Gora je napravila značajan korak u transpoziciji EU legislative u oblasti kvaliteta voda, prije svega Okvirne direktive o vodama, čime je oko 95% direktive transponovano. S prosječnim oticajem od 44 l/s/km2, Crna Gora spada u 4 % svjetske teritorije s najvećim prosječnim oticanjem. Po svom vodnom bilansu Crna Gora

je u samom vrhu u Evropi. Imajući u vidu činjenicu da se čak 95,3 % vodotoka formira na teritoriji Crne Gore, može se reći da je voda najveći prirodni resurs Crne Gore. Oko 2/3 teritorije Crne Gore pripada karstu jugoistočnih Dinarida. Karstifikovani tereni obezbjeđuju veliki broj izvorišta različitog kapaciteta. Povoljan geografski položaj i hidroekološki uslovi, postojanje velikog broja izvorišta sa veoma dobrim hemijskim i biološkim parametrima, ekološki netaknuta i zaštićena teritorija koja garantuje kvalitet voda, potvrđuju bogatstvo Crne Gore u pijaćim vodama. Osnovna odlika hidrografije Crne Gore je postojanje dva približno jednaka slivna područja: Jadranski (oko 47,5% površine Crne Gore) i Dunavski (oko 52,5% površine Crne Gore). Značajne rijeke Dunavskog (prema novom Zakonu o vodama („Sl list RCG“, br. 48/15)) sliva su: Piva, Tara, Ćehotina, Lim i Ibar. Najznačajniji vodotoci Jadranskog sliva su: Morača, Zeta, Rijeka Crnojevića i Cijevna koje gravitiraju ka Skadarskom jezeru iz koga vode rijekom Bojanom otiču u Jadransko more. Oko 92% stanovništva Crne Gore snabdijeva se podzemnim vodama. Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja kao resorno u oblasti upravljanja vodama, radi punim kapacitetom na unapređenju monitoringa voda i poboljšanja cjelokupnog stanja voda, kao i implementaciji EU Okvirne direktive o vodama. U toku je priprema Planova upravljanja Jadranskim i Dunavskim rječnim slivom, u okviru kojih će se definisati ekološki i hemijski status za površinske i podzemne vode, kao i uspostavljanje Vodnog informacionog sistema (VIS). Stoga vas pozivam da se, na kratko, vratimo između 2.365 i 2.445 godina unazad i istinski prihvatimo Platonovu poruku, vjerujući da ona ima identičan smisao i u sadašnjem vremenu:

PRIKAZ VODNIH PODRUČJA DUNAVSKOG I JADRANSKOG SLIVA

“SVE ŠTO TREBA DA URADIMO JE DA NAM PLANETA OSTANE PLAVA”.

Ä&#x152;ak 95,3 % crnogorskih vodotoka formira se na teritoriji Crne Gore

Crna Gora spada u

svjetske teritorije s najvećim prosječnim oticanjem.

VODE CRNE GORE BROJ 2.

Predrag Jelušić direktor JP „Preduzeće za upravljanje morskim dobrom Crne Gore“

Partnerstvo sa Regionalnim vodovodom Danas, kao preduslov kvalitetnog upravljanja zonom morskog dobra, podrazumijevamo i angažman Regionalnog vodovoda na regulaciji sistema za poboljšanje uslova vodosnabdjevenosti svih šest primorskih opština od Ulcinja do Herceg Novog. U posljednjih 10 godina, adekvatnim vodosnabdijevanjem Crnogorskog primorja, znatno je unaprijeđen nivo kvaliteta života samog stanovništva, ali i udobnost i komfor sve većeg broja turista i posjetilaca. Stoga, vrijednost projekta stručne publikacije “Vode Crne Gore” nas je motivisala da postanemo partneri Regionalnom vodovodu. Uloga Javnog preduzeća za upravljanje morskim dobrom Crne Gore kroz nadležnosti u vršenju monitoringa kvaliteta morske vode i očuvanja cjelokupnog biodiverziteta ovog dijela Jadrana, brizi o bujičnim tokovima u zoni morskog dobra koji doprinose prihranjivanju i očuvanju crnogorskih plaža, ali i

kreiranju preduslova za kvalitetno korišćenje kupališne infrastrukture, nezaobilazna je tema kada govorimo o vrijednom prirodnom resursu – vodama. Navedeno je i važan segmenat i sastavni dio projekata i programa koje sprovodimo na unapređenju standarda cjelokupne zone morskog dobra. Javno preduzeće za upravljanje morskim dobrom Crne Gore je od 2003. godine generalni sponzor i zajedno sa nevladinom organizacijom “ECOM” organizator prestižnog međunarodnog programa “Plava zastavica”, koja se na godišnjem nivou dodjeljuje plažama i marinama. Program „Plave zastavice“ promoviše visoke standarde iz četiri oblasti: kvaliteta morske vode, usluga i sigurnosti na plažama, standarde iz oblasti zaštite životne sredine kao i obrazovanja i informisanja o ekološkim vrijednostima. Za navedeno prizananje potrebno je ispuniti 32 propisana kriterijuma, među kojima se podrazumijeva i stalno i kvalitetno vodosnabdijevanje kao

V DE CRNE GORE

osnov za pružanje turističke usluge i korišćenje plažne infrastrukture. Danas 25 crnogorskih plaža i jedna marina (Marina Bar) imaju Plave zastavice, dok 2018. godine očekujemo da taj broj pređe 30. Kvalitet morske vode na crnogorskim kupalištaima Javno preduzeće prati kroz saradnju sa Institutom za biologiju mora iz Kotora, svake sezone u periodu od maja do oktobra u petnaestodnevnim intervalima na 100 lokacija duž crnogorske obale. Dosadašnji rezultati pokazuju da je more izuzetno visokog sanitarnog kvaliteta - K1 klase u 90% kupališta, a turistima i kupačima svakodnevne informacije i ažurirani podaci o sanitarnom kvalitetu morske vode na crnogorskim plažama dostupni su preko internet stranice Javnog preduzeća za upravljanje morskim dobrom (www.morskodobro.com). Pored ovih podataka, od 2017. godine na web starnici Javnog preduzeća može se pratiti u realnom vremenu temperatura vazduha, temperatura mora i salinitet preko “pametnih bova” koje je Javno preduzeće postavilo u Baru, Budvi i Kotoru. Ovaj projekat osmišljen je i napravljen u Crnoj Gori, kroz saradnju komapnije „Amplitudo“ d.o.o. iz Podgorice, BIO ICT instituta i Elektrotehničkog fakulteta iz Podgorice. Kroz saradnju Javnog preduzeća za upravljanje morskim dobrom Crne Gore i Fakulteta za građevinarstvo, arhitekturu i geodeziju, Sveučilišta u Splitu, početkom godine završene su Bazne studije za revitalizaciju plaža Mogren, Pržno, Petrovac i

Sutomore. Studije su na osnovu prethodnih geoloških i hidroloških istraživanja predmetnih područja ponudili Idejna rješenja zaštite ove četiri plaže od erozije, kao i primjenjive modele njihovog prirodnog prihranjivanja i opstanka. Jedan od ponuđenih modela očuvanja plaža jeste i detaljna sanacija i usmjeravanje bujičnih potoka i voda koje nanose materijal i prehranjuju pješčane i šljunkovite plaže. Kroz saradnju sa Pomorskim fakultetom iz Kotora, Javno preduzeće za upravljanje morskim dobrom uradilo je Studiju prirodnih uslova za formiranje nautičkih sidrišta (vezova na bove) u zoni tivatskog i budvanskog zaliva. Javno preduzeće, kao naručilac izrade predmetne studije, imalo je intenciju da na osnovu sveobuhvatnih batimetrijskih, meteoroloških i drugih istraživanja ispita preduslove za formiranje nautičkih sidrišta na najprometnijim lokacijama u budvanskom i tivatskom zalivu, sa ciljem bolje organizacije sidrenja plovila do 50 metra. Naime, namjera nam je da ove i mnoge druge teme o aktivnostima Javnog preduzeća za upravljanje morskim dobrom Crne Gore, kroz naredne publikacije “Vode Crne Gore” predstavimo stručnoj, ali i lačkoj javnosti, kao modele kontinuiranog unapređenja u upravljanju priobaljem, akvatorijumom i bogatstvom slanih voda. Kroz međusobnu saradnju sa svim relevantnim institucijama, među kojima ključni značaj ima upravo Regionalni vodovod, nastavljamo predano da radimo na obezbjeđivanju uslova za razvoj cjelokupne turističke privrede Crnogorskog primorja.

Rezultati ispitivanja pokazuju da je more izuzetno visokog sanitarnog kvaliteta

K1 klase u 90% kupaliĹĄta

VODE CRNE GORE BROJ 2.

TEMA BROJA:

Vizija održivog upravljanja vodosnabdijevanjem i otpadnim vodama u regionu jugoistočne Evrope - Stanje sektora i izazov reformi

VODE CRNE GORE BROJ 2.

Philip Weller koordinator Programa IAWD iz Beča

Postizanje poboljšanja u vodoprivredi i vodovodnim komunalnim preduzećima kroz regionalnu saradnju

20 Philip Weller koordinator Programa IAWD iz Beča

POSTIZANJE POBOLJŠANJA

u vodoprivredi i vodovodnim komunalnim preduzećima kroz regionalnu saradnju Philip Weller je planer specijalizovan za životnu sredinu, a od jula 2013. je na funkciji koordinatora Dunavskog programa za vode za Međunarodno udruženje vodovodnih preduzeća u zemljama Dunavskog sliva (IAWD), koje zajedno sa Svjetskom bankom upravlja zajedničkim projektom sa ciljem unapređenja efikasnosti preduzeća za vodosnabdijevanje i kanalizaciju u dunavskoj regiji. Prije toga, Philip je deset godina bio izvršni sekretar Međunarodne komisije za zaštitu Dunava (ICPDR). ICPDR je forum za 14 najvećih zemalja dunavske regije i Evropske komisije koji radi na sprovođenju obaveza definisanih Konvencijom za zaštitu Dunava. Philip je radio za Svjetski fond za prirodu (WWF) kao direktor Programa dunavskih Karpata i takođe je sa uspjehom rukovodio konsultantskim preduzećima u Kanadi i Austriji i obavljao brojne poslove za državne i međunarodne organizacije. Autor je tri knjige na teme koje se tiču životne sredine, među kojima je „Slatkovodna mora, ekološka istorija Velikih jezera u Sjevernoj Americi“.

V DE CRNE GORE

MAJ 2017. GODINA, BEČ SJEDNICA UDRUŽENJA IAWD KADA JE REGIONALNI VODOVOD IZABRAN ZA PUNOPRAVNOG ČLANA

Region Dunava je rječni sliv koji zahvata najviše zemalja na svijetu. Devetnaest zemalja, uključujući i Crnu Goru, koje čine ovaj region, povezane su vodom – Dunavom i njegovim brojnim pritokama. Kao što je poznato, region je bio gvozdenom zavjesom istorijski podijeljen između istoka i zapada. Međutim, posljednjih godina važne inicijative i događaji dovode do približavanja zemalja regiona i stvaraju nove mogućnosti za saradnju - uključujući saradnju u upravljanju vodama. Centralnu ulogu u porivu ka jačanju saradnje po pitanju voda u regionu imalo je proširenje EU ka istoku i jugu. Glavni zakonodavni akt EU koje se odnosi na vodu je Okvirna direktiva EU o vodama. To je jedan od najprogresivnijih zakonodavnih akata o vodama u svijetu i podstiče upravljanje i zaštitu voda ne na osnovu državnih ili političkih granica, već na osnovu prirodnih geografskih i hidroloških formacija, rječnih slivova. Zemlje koje dijele Dunavski basen moraju sarađivati ukoliko žele da ispune obaveze iz Direktive (što je za države članice EU obavezno). Direktiva takođe podržava ideju o tome da cijene usluga u vezi sa vodom moraju da pokriju njeno cjelokupno koštanje.

Posljednjih godina, EU se polako pomjerila u Istočnu Evropu i preuzela nove države članice, koje su u potpunosti usvojile zakone EU. Druge zemlje kandidati kao što su Srbija, Crna Gora ili Makedonija sve rade na uspostavljanju pravnog i institucionalnog okvira za pridruživanje EU. Ovaj proces pridruživanja ima značajne implikacije za usluge vodosnabdijevanja i upravljanja vodama. Pored pripreme planova za upravljanje rječnim slivovima, usklađenost sa Direktivom o prečišćavanju komunalnih otpadnih voda jedna je od najznačajnijih i najskupljih obaveza koje zahtijeva zakonodavstvo EU. Za zemlje koje su se pridružile EU u ranom talasu pristupanja (Mađarska, Slovačka ili Slovenija), zadatak da obezbijede strogo definisani tretman otpadnih voda pokazao se kao jedan od najvećih izazova. Pridruživanje EU nosi i obaveze i koristi, a troškovi ispunjavanja obaveza za kontrolu zagađenja voda zahtijevaju izgradnju postrojenja za tretman otpadnih voda koja ranije nisu postojala ili su bila neefikasna. Ova izgradnja se odvijala velikom brzinom u novim zemljama članicama. Na sreću, od EU se mogu dobiti finansijska sredstva kojima se podržava ovaj proces uspostavljanja nužno potrebnog

22 upravljanja otpadnim vodama. Izazov izgradnje ove infrastrukture je značajan i zahtijeva i inženjerske kapacitete i reformu sektora voda kako bi se osigurala dugoročna održivost infrastrukture i finansiranje neophodno za održavanje. Za potencijalne nove zemlje članice EU, pouke koje se mogu izvući iz iskustava zemalja kao što su Hrvatska, Slovenija, Bugarska i Rumunija su od pomoći u razumijevanju i pripremi za izazove koji su pred nama. Na sreću, na regionalnom nivou postoje institucije i aranžmani koji podržavaju ovu razmjenu znanja i saradnju u poboljšanju usluga i upravljanja vodama. Međunarodna komisija za zaštitu Dunava (stvorena na osnovu Konvencije o zaštiti Dunava) bila je jedna od ključnih institucija koje podržavaju razmjenu i saradnju u vodama. Slično tome, važnu ulogu odigrala je i Savska komisija, koja je formirana za ujedinjenje zemalja Save u upravljanju rječnim slivom, i koja kombinuje zaštitu voda i usluge u vezi sa vodama sa ekonomskim razvojem. Od 1993. godine, Međunarodna asocijacija preduzeća za vodosnabdijevanje u području Dunavskog sliva (IAWD) još jedan je važan igrač u regionu (www. iawd.at). Osnovana brzo nakon pada gvozdene zavjese, IAWD ima glavni cilj da nastupa kao glas vodovodnih preduzeća u regionu. Nakon uspješne organizacije IWA Svjetskog kongresa o vodama u Beču 2008. godine, 2013. godine obilježila je početak nove ere za IAWD i vodni sektor u regionu Dunava. Pokrenut je glavni program izgradnje kapaciteta za podsticanje razmjene znanja i jačanje razvoja kapaciteta u vodnom sektoru u regionu – Dunavski program za vode. Program kojim zajednički upravljaju Svjetska banka i IAWD i koji je finansiran od strane Ministarstva finansija Austrije sprovodi se pod sloganom „Pametne politike, snažna komunalna preduzeća i održive usluge“ i okupio je ljude iz vodovodnih preduzeća, lokalnih samouprava, regu-

latornih i nacionalnih politika i predstavnike vlade u cilju razmjene iskustava i jačanja sektora. Jedan od ključnih foruma za ovu razmjenu je godišnja konferencija o vodama Dunava koja se održava u Beču u Austriji zadnjih pet godina i koja je od tada uključila više od 700 ključnih stručnjaka iz različitih organizacija iz sektora voda. Pored toga, širom regiona održano je gotovo 100 posebnih događaja i radionica podržanih od strane Dunavskog programa za vode, uključujući nedavnu radionicu o upravljanju otpadnim vodama u Dunavskom slivu organizovanu u Bukureštu, na kojoj su učestvovali predstavnici iz gotovo svake dunavske zemlje (dodatne informacije o ovom događaju mogu se naći na www. danube-water-program.org/pages/events/2017/wwworkshop-icpdr.php). Jedan od važnih zadataka programa bio je da se obezbijedi dostupnost pouzdanih i ažurnih informacija o uslugama u vezi sa vodama. Krajem 2015. godine pripremljen je Izvještaj o stanju sektora koji dokumentuje stanje vodnih resursa i vodnih službi u zemljama regiona (sos.danubis.org). Nigdje na svijetu nije preduzeta takva sveobuhvatna regionalna procjena. Ažurirana verzija izvještaja koja sadrži još tri fokusirane informacije o (i) pružanju usluga vodovoda i kanalizacije u ruralnim područjima, (ii) granici troškovne efikasnosti komunalnih preduzeća i (iii) rodne ravnomjernosti u vodovodnim komunalnim preduzećima i poslovima, biće objavljena krajem ove godine. Izvještaj o stanju u sektoru u kombinaciji sa vrlo pozitivnim radom koji je ICPDR obavio u cilju izrade plana upravljanja rječnim slivom kroz saradnju svih dunavskih zemalja, znači da se informativna baza o vodnom sektoru u regionu značajno poboljšala. Centralna aktivnost Dunavskog programa za vode je temeljit trud da se vodovodna komunalna predu-

V DE CRNE GORE

Region Dunava je rječni sliv koji zahvata najviše zemalja na svijetu:

19 uključujući Crnu Goru

24 zeća podstaknu da sakupljaju informacije o svojim operacijama i da ih upoređuju sa drugim preduzećima kao osnovu za učenje o tome kako mogu da se poprave. U okviru Programa za benčmarking preduzeća osnovana su posebna čvorišta, ili centara, na osnovu sličnosti jezika u cilju zajedničkog korišćenja i upoređivanja informacija o učinku preduzeća iz preko 60 komunanlnih preduzeća koja su se pridružila programu. U 2018. godini, program je proširen kako bi se stvorio Dunavski centar u kojem se upoređuju neke od većih komunalnih preduzeća iz cijelog regiona i pruža mogućnost da diskutuju i razmijene informacije o poboljšanju usluga (www.d-leap.org/d-leap/the-danube-hub). Rad na benčmarkingu takođe je omogućio komunalnim preduzećima da budu spremnija za pružanje podataka nacionalnim vladama koje im pomažu u postavljanju tarifa i planiranju upravljanja vodnim uslugama. Prikupljanje podataka o učinku vodovodnog preduzeća je osnova za poboljšanje performansi na onim područjima gdje podaci pokazuju da je poboljšanje moguće. Da bi se to potpomoglo, IAWD zajedno sa nacionalnim udruženjima preduzeća za vodosnabdijevanje u regionu, i uz podršku Dunavskog programa voda, iniciralo je Partnerstvo za učenje u Dunavskoj regiji (D-LeaP), što je regionalna, integrisana i održiva inicijativa za izgradnju kapaciteta za pružanje sveobuhvatnog nastavnog plana i programa za osoblje komunalnih preduzeća za vodu i otpadne vode koja se nalaze u regionu (www.d-leap.org, vidjeti Sliku 1). Ideja za D-LeaP rođena je putem okruglog stola IAWD, foruma za diskusiju za nacionalne udruženja vodovodnih preduzeća u regionu. Članovi okruglog stola su osjetili snažnu potrebu da komunalnim preduzećima ponude mogućnost jačanja kapaciteta u temama kao što su: energetska efikasnost, upravljanje imovinom i komercijalna efikasnost. Budući da je većina zemalja regiona relativno mala, dogo-

voreno je da se pripremi set programa za izgradnju kapaciteta koji bi se razvijali na regionalnom nivou i koje bi na nacionalnom nivou sprovodila udruženja vodovodnih preduzeća i lokalni partneri („habovi“) na nacionalnom jeziku. Od preduzeća se očekuje da plate svoje učešće u programima, čime se osiguravaju sredstva za dalje održavanje programa. Ova jedinstvena prekogranična inicijativa udruženja vodovodnih preduzeća, stotinama komunalnih preduzeća u regionu omogućava pristup kvalitetno strukturisanim i efikasnim programima obuke kako bi se poboljšao njihov rad. Jedan od ključnih izazova u regionu je osigurati da sredstva iz tarifa budu dovoljna za održavanje i poboljšanje usluga. Smanjivanjem troškova kroz primjenu mjera energetske efikasnosti ili dobrog upravljanja imovinom, kao i povećanjem prihoda kroz poboljšanje komercijalne sfere, komunalna preduzeća se mogu ojačati kako bi efikasno odgovorila na nove izazove. Pored programa IAWD fokusiranog na poboljšanje vodovodnih preduzeća, još jedna velika regionalna inicijativa, RCDN, koju podržavaju švajcarska i nemačka vlada, pokušava da ojača saradnju između vlasnika vodnih službi (opština) i vodovodnih preduzeća. Projekat fokusiran na Zapadni Balkan je još jedna važna inicijativa koncentrisana na prekograničnu i međusektorsku saradnju u upravljanju vodama. Budućnost vodnog sektora, uključujući dobro upravljanje rječnim slivom i pružanje održivih usluga vezanih za vode, zavise od daljeg jačanja govrenavedenih vrsta saradnje. Samo kroz razmjenu i učenje jednih od drugih u ovom veoma raznolikom regionu mogu se vodni resursi zaštititi i pružati neophodne usluge vodosnabdijevanja i upravljanja otpadnim vodama.

V DE CRNE GORE SLIKA 1:PROGRAMI D-LEAP

2013. godina obilježila je početak nove ere za IAWD i vodni sektor u regionu Dunava. Pokrenut je glavni program izgradnje kapaciteta za podsticanje razmjene znanja i jačanje razvoja kapaciteta u vodnom sektoru u regionu – Dunavski program za vode.

VODE CRNE GORE BROJ 2.

SVJETSKA BANKA

Stanje u sektoru usluga vodosnabdijevanja i upravljanja otpadnim vodama u dunavskoj regiji

STANJE U SEKTORU usluga vodosnabdijevanja i upravljanja otpadnim vodama u dunavskoj regiji Ovaj dokument je proizvod rada osoblja Svjetske banke, uz doprinos spoljnih saradnika. Ovaj izvještaj uradio je tim pod rukovodstvom Davida Mišoa (David Michaud), koji čine Stjepan Gabrić, Kirsten Homan (Kirsten Hommann) i Anastazija Šegej (Anastasia Shegay). David Mišo je direktor Odjeljenja za vode za Evropu, Centralnu Ameriku i Haiti u okviru Globalne prakse za vode Svjetske banke. Na sadašnjoj poziciji bavi se nadzorom nad portfeljom Svjetske banke u oblasti voda i radom njenog osoblja u tim regijama.

V DE CRNE GORE OSNOVNI PODACI Studija o stanju u sektoru izrađena je u okviru Dunavskog programa za vode, kao njegov najznačajniji proizvod. Dunavski program za vode počeo je u maju 2013.godine sa namjerom da podrži dijalog u kreiranju politika i razvoj kapaciteta u cilju postizanja pametnih politika, jakih komunalnih preduzeća i održivih usluga u sektoru vodosnabdijevanja i kanalizacije u dunavskoj regiji. Program kojim zajednički upravljaju Svjetska banka i IAWD, Međunarodno udruženje vodovodnih preduzeća u području dunavskog sliva, pokrenut je iz pomoć finansijskih sredstava Vlade Austrije. Nalazi, tumačenja i zaključci izraženi u ovom radu ne odražavaju nužno gledišta Svjetske banke, njenog odbora izvršnih direktora ili vlada koje oni pred-

stavljaju. Svjetska banka ne garantuje za tačnost podataka sadržanih u izvještaju. Granice, boje, nazivi i druge informacije koje se vide na mapama u ovom izvještaju ne podrazumijevaju stav Svjetske banke o pravnom statusu bilo koje teritorije, niti odobravanje i prihvatanje tih granica.

UVOD U ovom izvještaju analiziraju se napredak i izazovi u 16 zemalja Dunavskog sliva u oblasti pružanja održivih usluga vodovoda i kanalizacije svima, uz ispunjavanje obaveza iz pravne tekovine Evropske unije koja se odnosi na životnu sredinu. Nakon stavljanja ovih usluga u postojeći kontekst, u Izvještaju se analizira način oganizovanja usluga u pomenu-

30 toj regiji i nivo dostupnosti ovih usluga, tj. koliko su zemlje dobre u omogućavanju dostupnosti usluga vodosnabdijevanja i kanalizacije za cjelokupno stanovništvo. Potom se izvještaj bavi učinkom sektora, što uključuje kvalitet pruženih usluga i stepen zadovoljstva korisnika tim uslugama. Takođe se pruža slika o efikasnosti usluga, uključujući pitanje da li one odražavaju prihvaćenu dobru praksu. Na kraju, izvještaj analizira način finansiranja ovih usluga, posmatrajući da li je finansiranje rada, održavanja i investicija sigurno i priuštivo. Izvještaj je dopunjen kraćim izvještajima za 16 zemalja koji se mogu pronaći na sajtu SoS.danubis.org. Izvještaj se u velikoj mjeri zasniva na postojećim javno dostupnim podacima na nacionalnom i regionalnom nivou, koji su objedinjeni u cjelo-

vit regionalni prikaz i analizu. Metodi analize su horizontalna poređenja među zemljama u datom vremenskom trenutku i trendova u okviru zemalja i regiona u datom periodu. Imajući u vidu nedostatke u raspoloživosti i uporedivosti podataka u 16 zemalja, izvještaj nastoji da podstakne i pruži podatke za dijalog o politici u pogledu izazova sa kojim se ovaj sektor suočava, a ne da pruži konačni set preporučenih politika.

KONTEKST Najveći dio Dunavskog sliva kretao se u istom pravcu u posljednjih 30 godina, i razvoj vodovoda i kanalizacije u velikoj mjeri je slijedio sličan proces transformacije – proces koji su pokrenula najviše

V DE CRNE GORE

dva krupna političko-ekonomska procesa – pad komunizma i integracija sa Evropskom unijom (EU). Dok je u postsocijalističkom periodu većina zemalja doživjela jaku decentralizaciju i značajno uključivanje privatnog sektora, pridruživanje EU dovelo je do potrebe za pojačanom regulacijom

komunalnih usluga, uvođenjem principa povrata troškova, potrebe za strukturnim promjenama i potrebe za većom efikasnošću i održivošću u pružanju usluga. Uz prihvatanje tržišnih ekonomskih principa i otvorenih granica, zemlje su ostvarile priličan rast

svog bruto domaćeg proizvoda po glavi stanovnika, premda sa varijacijama između i unutar zemalja, dok oko 2,3 miliona ljudi u dunavskoj regiji živi sa manje od 2,50 dolara dnevno (paritet kupovne moći [PKM]), što je regionalni nivo za ekstremno siromaštvo. Siromašni nesrazmjerno naseljavaju seoske oblasti, i ima 10 do 12 miliona Roma, koji predstavljaju najveću i najsiromašniju manjinsku grupu u regiji. Dunavski basen je relativno bogat vodnim resursima i iako je ovo bogatstvo neravnomjerno raspoređeno

između različitih djelova basena, samo jedna zemlja – Češka Republika – može se kvalifikovati kao zemlja sa problemom u pogledu voda, jer ona ima manje od 1700 kubnih metara obnovljivih vodenih izvora po glavi stanovnika godišnje. Podzemne vode su dominantni izvor vodosnabdijevanja u regiji i odatle potiče oko 72% vode za piće. Upravljanje vodama u Dunavskom slivu vrši se na osnovu principa Okvirne direktive o vodama EU (WFD), pod pokroviteljstvom Međunarodne komisije za zaštitu Dunava (ICPDR).

V DE CRNE GORE

ORGANIZACIJA USLUGA Organizaciju usluga karakteriše uglavnom decentralizacija u pružanju usluga i vlasništvo na opštinskom nivou, dok je učešće privatnog sektora i dalje u velikoj mjeri ograničeno. Pod uticajem procesa pristupanja EU, neki noviji trendovi uključuju objedinjavanje i korporatizaciju pružalaca ovih usluga i formiranje nezavisnih regulatornih organa.

Oko tri četvrtine stanovništva u regiji koristi javne usluge jednog od preko 10.000 formalnih pružalaca komunalnih usluga u regiji, dok se samo jedna četvrtina oslanja na nezvanične pružaoce usluga ili na samostalno snabdijevanje, a najviše u ruralnim oblastima. U veličini formalnih pružalaca ovih usluga postoje jako velike razlike, gdje privatna preduzeća opslužuju u prosjeku najveću bazu korisnika, a potom slijede regionalni, opštinski i manji pružaoci usluga. U pokušaju da koriste prednosti ekonomije obima i omoguće lakšu apsorpciju fondova EU, nekoliko zemalja podstiče spajanje manjih preduzeća u regionalna. Često jedno isto komunalno preduzeće pruža usluge i vodosnabdijevanja i upravljanja otpadnim vodama, osim u nekoliko zemalja gdje se time bave posebni pravni subjekti.

Formulisanje sektorske politike i dalje je nadležnost centralnih organa vlasti, dok su agenda EU i transponovanje direktiva EU o vodama, kao što je Direktiva o prečišćavanju komunalnih otpadnih voda i Direktiva o vodi za piće, ključni pokretači promjena u sektoru. U posljednjih 15 godina postoji trend veće nezavisne regulacije usluga vodovoda i kanalizacije i devet zemalja imaju takav regulatorni organ. Svih devet regulatora imaju formalnu ulogu u definisanju i davanju saglasnosti za tarife, često zajedno sa lokalnim samoupravama, ali samo tri od njih su posebni regulatori samo za sektor voda, i postoje velike razlike u njihovom stepenu samostalnosti. Svima su zajedničke teškoće regulisanja jako velikog broja javnih preduzeća u opštinskom vlasništvu koje u velikoj mjeri pokreću lokalni prioriteti, a ne finansijska dobit. Osim u nekoliko zemalja, podaci i informacije o sektoru i pružaocima usluga još uvijek su relativno

razbacani i ponekad neujednačenog ili ograničenog kvaliteta. Sve je više nastojanja da se učinak vodovodnih preduzeća prati i upoređuje sa istim preduzećima u drugim zemljama i sa međunarodnom dobrom praksom, ali se te informacije rijetko kada stavljaju na uvid javnosti.

V DE CRNE GORE

PRISTUP USLUGAMA

Pristup uslugama vodovoda i kanalizacije u regionu je visok u poređenju sa drugim djelovima svijeta. Međutim, oblast sakupljanja i prečišćavanja otpadnih voda uglavnom zaostaje za visokim nivoom pristupa vodi iz cjevovoda i privatnom toaletu sa ispiranjem, posebno u smislu standarda EU. Stepen pokrića domaćinstava vodom iz cjevovoda ostaje na stalno visokom nivou od početka milenijuma, tako da 83% stanovništva ima vodu iz vodovodnog sistema u svojim kućama i stanovima, dok 17%, ili gotovo 22,5 miliona ljudi nema tu mogućnost, i to uglavnom u ruralnim područjima. U principu Romi imaju manji pristup vodi i kanalizaciji od ostatka stanovništva. Skoro 80 procenata stanovništva iz Dunavskog sliva izjavilo je da ima toalet sa ispiranjem u svojoj kući, pa ipak svega 66% je priključeno na javne kanalizacione mreže, a najveće razlike u tom smislu primijećene su u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i Crnoj Gori. Manje od 20% najsiromašnijih i manje od polovine segmenta od 40% stanovništva sa najnižim prihodima imaju pristup privatnom toaletu u Bugarskoj, Moldaviji i Rumuniji. Pokrivenost postrojenjima za

prečišćavanje otpadnih voda pokazuje znake značajnog napretka posljednjih godina, ali je to i dalje najmanje razvijeni dio ovog sektora u regionu.

PRUŽANJE USLUGA

Ukupni učinak u pružanju usluga koje se tiču vodosnabdijevanja i otpadnih voda u pogledu njihovog kvaliteta i efikasnosti, jako se razlikuje u okviru regiona i generalno je ispod nivoa najbolje međunarodne prakse. Ipak, ima pozitivnih trendo-

va u više dimenzija. U mnogim zemljama, generalno je osigurano neprekidno vodosnabdijevanje, a voda za piće je dostigla nacionalne standarde kvaliteta. Nije iznenađujuće da je zadovoljstvo korisnika najveće tamo gdje je najveći kvalitet usluga, ali meha-

V DE CRNE GORE

nizmi za zaštitu potrošača sveukupno posmatrano nijesu dovoljno razvijeni, naročito u zemljama bez regulatornih agencija. Nivo mjerenja potrošnje kod korisnika stabilno raste do gotovo univerzalnog obuhvata u mnogim zemljama, što dovodi do smanjenja individualne potrošnje vode na 100 litara po glavi stanovnika dnevno do 120 litara po glavi stanovnika dnevno u većini zemalja, što je u skladu sa standardima EU. I pored sveukupnih poboljšanja i konvergencije, efikasnost vodovodnih preduzeća u većini zemalja je ispod međunarodnih standarda, a neprihodovana voda i prevelik broj zaposlenih i dalje predstavljaju značajne izazove.

U izvještaju se koristi predloženi indeks učinka vodovodnih preduzeća (WUPI) za ocjenu ukupnog učinka preduzeća. Analize ovog indeksa pokazuju da je učinak veoma različit u okviru regiona i od zemlje do zemlje, ali da se u principu povećava sa

nivoom ekonomskog razvoja zemlje. Sve u svemu, učinak vodovodnih preduzeća popravio se u posljednjih 10 godina, i preduzeća sa višim učinkom obično i naplaćuju više tarife. Ekonometrijska analiza pokazuje da iako veća preduzeća obično imaju bolji učinak od malih, manje je jasno da li spajanje ovih preduzeća (integracija ili regionalizacija) uvijek ima pozitivan uticaj na sveukupni učinak.

V DE CRNE GORE FINANSIRANJE USLUGA Veći troškovi podstakli su više tarife u cijelom regionu do tačke kada bi tarife mogle biti neizdržljive za korisnike sa niskim prihodima u nekim zemljama. Pa ipak, region je daleko od primjene principa povrata troškova iz Okvirne direktive o vodama. Sve u svemu, nivo finansiranja sektora iz tarifa, poreza i transfera veoma se razlikuje od zemlje do zemlje, pri čemu članice EU imaju najviši stepen finansiranja po glavi stanovnika. Struktura finansiranja takođe pokazuje razlike od zemlje do zemlje, ali investicije se u principu finansiraju iz javnih sredstava ili transfera sredstava iz inostranstva, dok operativne izdatke preduzeća uglavnom pokrivaju iz sopstvenih prihoda od tarifa. I pored širokog prihvatanja principa povraćaja troškova u nacionalnim propisima, samo dvije zemlje – Austrija i Moldavija –

najbogatija, odnosno najsiromašnija – oslanjaju se uglavnom na tarife za potrebe finansiranja sektora. Mali broj zemalja je razvio poseban mehanizam za finansiranje sektora voda kroz koji bi se osiguralo predvidljivo finansiranje, i fondovi EU sada čine najveći dio izvora eksternog finansiranja u regionu.

U prosjeku, sektor usmjerava oko polovinu sveukupnih izdataka na upravljanje infrastrukturom i njeno održavanje, a polovinu na njeno obnavljanje i proširivanje. Investicije u sisteme za vode i otpadne vode u regionu iznose oko 3,5 milijardi eura godišnje, što je

V DE CRNE GORE

znatno ispod 5,5 milijardi eura koliko ove zemlje procjenjuju da im je potrebno da bi dostigle ciljeve EU i svoje nacionalne ciljeve. Troškovi pružanja usluga su različiti u raznim zemljama, ali su sveukupno znatno porasli u posljedn-

jih 20 godina, što je dovelo do paralelnog porasta tarifa. I troškovi poslovanja i održavanja i tarife za korisnike obično prate nivo ekonomskog razvoja zemlje tako da su ovi troškovi i tarife najviši u državama članicama EU.

I pored ovog rasta u tarifama, njihov sadašnji iznos je ipak priuštiv za prosječnog potrošača, i procjene visine ovog izdatka za 40% stanovništva sa najnižim prihodima pokazuju da ograničenja u pogledu priuštivosti preovladavaju samo u Ukrajini. Nekoliko zemalja je definisalo prag vrijednosti kako

bi ustanovile ograničenja u pogledu priuštivosti izdataka koji su manji od 5% od prihoda i Hrvatska, Mađarska, BJR Makedonija, Slovenija i Ukrajina su saopštile da imaju zvanične programe subvencija kako bi pomogle stanovnicima sa niskim prihodima.

V DE CRNE GORE

ZAKLJUČCI U izvještaju se zaključuje da je sektor voda i otpadnih voda pod jakim uticajem opšteg kretanja regiona u posljednjih 30 godina, kada je izvršen prelazak iz socijalističkog perioda kroz prelaznu fazu ka procesu pristupanja EU. Proces pristupanja EU motiviše unapređenje pristupa, kvaliteta i efikasnosti vodovodnih usluga i ocjene pokazuju da je status zemalja u pogledu pristupanja u pozitivnoj vezi sa nivoom razvoja usluga vezanih za otpadne vode. Raspoloživost podataka je ograničena, što se, začudo, može reći i za naprednije zemlje kao što su Austrija i Slovenija. Potreban je dalji analitički rad kako bi se razumjeli neki aspekti pružanja ovih usluga u regionu, kao što je stanje stanovništva bez pristupa javnom vodosnabdijevanju, pokretači učinka vodovodnih preduzeća, uticaj tekućih reformi in-

stitucija, načini za rješavanje dugoročne priuštivosti usluga i kako da se na najbolji način upravlja sistemom za preradu otpadnih voda iz perspektive finansija i institucija. Bez obzira na nedostatke u podacima i informacijama, neki izazovi postaju jasno uočljivi kroz nastojanja zemalja da svojim građanima obezbijede održive usluge uz istovremeno ispunjavanje zahtjeva pravne tekovine EU u oblasti životne sredine, uključujući sljedeće: (a) iako u većini zemalja pružanje ovih usluga i dalje predstavlja obavezu lokalnih samouprava, trendovi politike u ovoj oblasti u kontekstu pristupanja EU sve više vode ka većem regulatornom i institucionalnom nadzoru od strane centralne vlade, što ukazuje na potrebu za jasnim mehanizmima odgovornosti;

(b) i pored sveukupno visokog nivoa dostupnosti ovih usluga u regionu i fokusa na sakupljanje i upravljanje otpadnim vodama, i dalje oko 22,5 miliona ljudi nema pristup vodi iz javnog vodovoda u svojim kućama i 28 miliona ljudi nema toalet sa ispiranjem u domaćinstvu;

(c) učinak javnih preduzeća se popravio u posljednjih 15 godina, ali je i dalje ispod međunarodnih standarda, čime se ugrožava dugoročna održivost tekućih investicionih programa; (d) ukupan finansijski okvir sektora ne garantuje pružanje univerzalnih i visokokvalitetnih usluga na dugi rok i iako je princip povrata troškova široko prihvaćen, mnoga vodovodna preduzeća jedva pokrivaju troškove poslovanja iz tarifa i premalo investiraju u upravljanje i razvoj svojih osnovnih sredstava.

V DE CRNE GORE

Uprkos ovim izazovima, region ipak ima nekoliko značajnih šansi za dalji razvoj. Nedavna istorija je pokazala da je sektor voda i otpadnih voda otvoren za promjene i ako vlade, imajući u vidu reforme koje se sprovode u otprilike trećini ovih zemalja, baziraju svoj trud na solidnim analizama, one mogu da nastave razvoj na bazi pozitivnog zamaha u ovom sektoru. Integracija sa EU i dalje predstavlja ogromnu priliku za definisanje dobrih politika i obezbjeđenje finansija za mnoge zemlje. Široko usvajanje zvaničnih regulatornih okvira i reforme u pravcu korporatizacije javnih preduzeća mogu biti od koristi u postizanju veće odgovornosti. I pored nedostataka u upravljanju, ovaj sek-

tor uključuje tehnički jaku radnu snagu. Izvještaj takođe pokazuje da postoji potreba za daljim radom na rješavanju nekih od utvrđenih izazova kao i na izvlačenju jasnih zaključaka u oblastima u kojima trenutno nema mnogo raspoloživih podataka. Primjeri daljih analiza uključuju izradu modela za održivo pružanje usluga u djelovima zemlje koje su van dosega vodovodnih preduzeća, rješavanje potencijalnih izazova u pogledu priuštivosti kroz pažljivo ciljane subvencije ili unapređenje finansijskog i institucionalnog okvira za preradu otpadnih voda u zemljama koje u toj oblasti nemaju ili imaju vrlo malo prethodnog iskustva.

Iako u većini zemalja pružanje ovih usluga i dalje predstavlja obavezu lokalnih samouprava, trendovi politike u ovoj oblasti u kontekstu pristupanja EU sve više vode ka većem regulatornom i institucionalnom nadzoru od strane centralne vlade, što ukazuje na potrebu za jasnim mehanizmima odgovornosti.

„Pored sveukupno visokog VODE CRNE GORE nivoa dostupnosti ovih BROJ 2. usluga u regionu Dunavskog sliva i fokusa na sakupljanje i upravljanje otpadnim vodama, i dalje oko 22,5 miliona ljudi nema pristup vodi iz javnog vodovoda u svojim kućama i 28 miliona ljudi nema toalet sa ispiranjem u domaćinstvu“

SVJETSKA BANKA

Udruživanje snaga u pravcu postizanja boljih usluga?

Kada, zašto i kako, preduzeća za vodosnabdijevanje i kanalizaciju mogu izvući koristi iz zajedničkog rada

UDRUŽIVANJE SNAGA U PRAVCU POSTIZANJA BOLJIH USLUGA? Ovaj tekst je proizvod rada osoblja Svjetske banke uz korišćenje dodatnih izvora. Ovaj izvještaj je izradio tim na čelu sa Davidom Michaudom, u koji su uključeni Maria Salvetti, Carlos Diaz, Gustavo Ferro, Michael Klien, Berenice Flores, i Stjepan Gabrić. David Michaud je direktor Sektora za vode u Evropi, Centralnoj Americi i na Haitiju u dijelu Svjetske banke koji se naziva Water Global Practice. Na svojoj sadašnjoj poziciji njegova dužnost je da nadgleda portfelj Svjetske banke u oblasti voda i bančino osoblje koje radi u ovim regionima.

V DE CRNE GORE OSNOVNE INFORMACIJE Izvještaj, “Joining Forces for Better Services?: When, Why, and How Water and Sanitation Utilities Can Benefit from Working Together” (Svjetska banka, 2017, Vašington, DC), proizvod je Globalne studije o objedinjavanju preduzeća za vodovod i kanalizaciju koju je uradio dio Svjetske banke koji se naziva Water Global Practice (Svjetska praksa u oblasti voda), i predstavlja dio agende Grupe za globalna rješenja na temu Transformacije preduzeća vodovoda i kanalizacije. Nalazi, tumačenja i zaključci izraženi u ovom radu ne odražavaju nužno gledišta Svjetske banke, njenog odbora izvršnih direktora ili vlada koje oni zastupaju. Svjetska banka ne garantuje za tačnost podataka iz ovog dokumenta.

UVOD Nedavno usvojeni Ciljevi održivog razvoja definišu ambicioznu agendu sa ciljem obezbjeđivanja univerzalnog pristupa uslugama vodosnabdijevanja i kanalizacije kojima se upravlja na bezbjedan način do 2030. godine. Donosioci politika i praktičari u ovom sektoru znaju da će se Ciljevi održivog razvoja postići samo ukoliko preduzeća za pružanje ovih usluga budu mogla da pružaju kvalitetnije usluge uz niže troškove. Pa ipak, posljednjih decenija, pristupi strukturisanju sistema pružanja tih usluga na pravom nivou bili su međusobno suprotstavljeni. Neke zemlje su se odlučile da objedine pružanje ovih usluga na centralnom nivou, nadajući se da će postići veći profesionalizam i prednosti ekonomije obima, dok su druge zemlje odlučile da izvrše decentralizaciju i prenesu ovlašćenja na lokalne uprave u nadi da će jača lokalna odgovornost biti jak stimulans za kvalitetne usluge. Kako bi se ova dva naizgled suprotna trenda izmirila, sve veći broj zemalja i lokalnih uprava okreću se, uz

različit stepen uspjeha, objedinjavanju lokalnih komunalnih preduzeća. Spajanje preduzeća vidi se kao šansa za poboljšanje troškovne efikasnosti i učinka pružalaca usluga, što bi ih učinilo održivijim. Ima dosta empirijskih dokaza u literaturi o postojanju ekonomije obima u sektoru vodovoda i kanalizacije, makar do određenog nivoa. Isto tako, čini se da velika preduzeća obično posluju po nižim jediničnim troškovima i ostvaruju bolji učinak od malih. Npr., Abbot i Cohen (2009) utvrdili su da u branši vodovoda i kanalizacije postoji značajna ekonomija obima. Nešto skorije, u studiji u kojoj se analizira učinak ovih preduzeća u Africi, Van Den Berg i Danilenko (2015) utvrdili su da je veličina bitna kada je riječ o postizanju dobrog učinka. Dvije skorašnje analize na bazi IB-Net podataka o komunalnim preduzećima u dunavskoj regiji (Klien i Michaud 2016) i u Latinskoj Americi i na Karibima ( (Diaz i Flores 2015) pokazale su da veća komunalna preduzeća imaju niže jedinične troškove. U ovim studijama su upoređena preduzeća koja pružaju usluge u gradovima različitih veličina. Nije jasno kada se efekti iste veličine postižu grupisanjem određenog broja nezavisnih pružalaca usluga u jedinstveno, veće preduzeće. Mnoga komunalna preduzeća i države krenule su u takav proces agregiranja i utvrdile da se u praksi koristi uvijek ne ostvare i da su procesi koji sve to prate mukotrpni i puni političkih izazova.

GLOBALNA STUDIJA O AGREGIRANJU PREDUZEĆA ZA VODOVOD I KANALIZACIJU Ova globalna studija je inicirana da bi se donosiocima politike i praktičarima pružile smjernice bazirane na stvarnim dokazima o tome kada, zašto i kako preduzeća za vodovod i kanalizaciju mogu zajedno da posluju („agregirano“) da bi sa uspjehom ostvarili ciljeve određene politike, kao što su postizanje kvalitetnijih usluga ili nižih troškova. Ovaj

50 rad se ne zalaže za ili protiv agregiranja, već predstavlja i razmatra svjetske dokaze, analizira posebne studije slučaja agregacija i identifikuje ključne karakteristike koje su zajedničke uspješnim agregacijama, zavisno od njihove svrhe i konteksta u kojem se dešavaju. Potvrđujući da je izazovno raditi komparacije troškova „prije spajanja“ i „poslije spajanja“ zato što se nivoi pružanja usluga mijenjaju, ovaj rad je koncentrisan na predlaganje preporuka za uspješno spajanje, oblikujući stečena iskustva u jednu kontrolnu listu koja obuhvata ključna pitanja koja treba postaviti i upućuje na ključne tačke prilikom odlučivanja. Preporuke se zasnivaju na dokazima i stečenim iskustvima više nego na teoretskim razmatranjima i ponekad se suprotstavljaju uobičajenim stavovima o postupcima spajanja, odnosno agregacije. Ova studija obuhvata pregled literature i analizu kako kvalitativnih, tako i kvantitativnih dokaza – uključujući statističku analizu na osnovu IB-Net podataka koji obuhvataju 1.306 preduzeća iz više od 140 zemalja; pregled svjetskih trendova u agregacijama, uz sakupljene podatke za 111 zemalja; i 14 studija slučaja iz 7 zemalja, pa na taj način pruža dubok pogled u iskustva sa agregacijama.

TIPOLOGIJA AGREGACIJA Proširujući rad koji je obavljen u Svjetskoj banci (2005), u ovom izvještaju se tvrdi da izrada plana uspješne agregacije treba da uzme u obzir i namjeravani cilj i kontekst u kojem se ona obavlja, i on opisuje plan agregacije kao funkciju njenog obima, razmjera, procesa i upravljanja. U ovom izvještaju se uspješna agregacija definiše kao ona u kojoj objedinjeni pružalac usluga posluje značajno bolje nego prethodni razdvojeni subjekti u pogledu namjeravanog cilja, bez neprihvatljivog slabljenja ostalih dimenzija učinka (slika ES.1)

ZAŠTO SE USPJEH UVIJEK NE OSTVARI Može biti puno razloga zbog kojih jedna agregacija nije uspješna. I pored potencijala za ostvarenje ekonomije obima, jednokratni ili dugoročni transakcioni troškovi mogu da doprinesu da se ti efekti uopšte ne pojave. Agregiranje takođe ima moguće nedostatke, kao što je gubitak odgovornosti i politička nespremnost, koji mogu da osujete proces, blokirajući ga i prije nego što krene ili nanoseći mu štetu nakon što krene. Grupisanje oblasti određenih usluga povećava udaljenost između pružaoca usluga i krajnjeg korisnika. Plate zaposlenih u prisajedinjenoj jedinici mogu da se prilagode onima u preduzeću sa najvišim platama, čime se povećavaju operativni troškovi, a da se pri tom nužno ne ostvaruju ekvivalentne koristi u pogledu efikasnosti. Odsustvo političke volje u reformama agregacije može da se pojavi kada lokalni organi vlasti te reforme vide kao prijetnju svom suverenitetu. Agregacijama takođe nastaju organizacije koje su složenije zato što se značajno povećava broj sistema, zaposlenih i procesa. Pored toga, vlasništvo nad preduzećem – u smislu dodjeljivanja prava na odlučivanje i kontrolu – ima tendenciju da postane nejasnije. Umjesto jednog vlasnika, više opština ili regionalnih subjekata dijele vlasništvo ili potpisuju sporazum o zakupu sa preduzećem. Takva fragmentacija prava kontrole i odlučivanja može da proizvede značajne transakcione troškove. Kao rezime, iako pružanje usluga većem broju korisnika ima organizacione prednosti u procesu proizvodnje – koje mogu da se materijalizuju kao ekonomija obima kroz niže jedinične troškove ili bolji učinak – veća veličina takođe podrazumijeva i više transakcione troškove (Coase 1993; Williamson 1975; slika ES.2). Kada se to kaže, važno je imati na umu da ishod date agregacije odnosno spajanja treba da se mjeri prvenstveno u odnosu na prvobit-

V DE CRNE GORE

nu svrhu, koja može ili ne mora da uključuje ekonomsku efikasnost. U nekim slučajevima, može biti neophodno da se prihvati stalni transakcioni trošak ili promjena u troškovnoj strukturi da bi se zauzvrat ostvarila neka značajna eksternalija; npr., unakrsna subvencija između oblasti usluga sa niskim i visokim troškovima ili neka korist za životnu sredinu.

KAKVI SU SVJETSKI TRENDOVI U AGREGACIJAMA? Kroz ovu studiju su sakupljene informacije o pružanju i agregiranju usluga vodovoda i kanalizacije širom svijeta, iz javnih izvora (Program zajedničkog monitoringa, Organizacija za ekonomsku saradnju

i razvoj, i baze podataka Svjetske banke) i izvršen sistematičan uvid u javno dostupne informacije na sajtovima nacionalnih agencija u raznim zemljama. Kroz taj pregled dobijeni su podaci za određene zemlje kao što su podaci o veličini gradskog i seoskog stanovništva, kao i specifične informacije o izvršenim agregacijama, kao što je broj preduzeća za vodovod i kanalizaciju, broj opsluženog stanovništva, nivo uprave koji je formalno odgovoran za pružanje usluga vodovoda i kanalizacije, reforme agregacije prihvaćene na nacionalnom nivou, broj agregacionih procesa u prethodnih pet godina i dominantni proces, svrha, razmjere i djelokrug agregacija. Sakupljene su informacije o 111 zemalja, koje predstavljaju 88% svjetske populacije i 51% svih zemalja. Ovim pregledom došlo se do sljedećih zaključaka: - Nivo decentralizacije usluga vodovoda i kanalizacije povećava se u zemljama sa višim nivoom razvoja i sveukupnog obuhvata uslugama. - Agregacije su relativno noviji trend koji se uglavnom može primijetiti u zemljama Afrike, Evrope i Latinske Amerike. - Agregacije se dešavaju u veoma različitim kontekstima, ali ipak češće u zemljama sa visokim obuhvatom usluga vodosnabdijevanja i kanalizacije. - Dominantan tip agregacije je proces koji ide od vrha naniže, koji je određen kao obavezan, usmjeren ka ekonomskoj efikasnosti, koji obuhvata sve funkcije i usluge, prati administrativne granice i ima formu integracije. - Agregacije u zemljama sa ograničenim učinkom u sektoru dominantno imaju cilj da unaprijede usluge, dok je u zemljama sa visokim obuhvatom glavni pokretač ekonomska efikasnost.

KADA ONE USPIJEVAJU? KVANTITATIVNI DOKAZI Statistička analiza je izvršena na osnovu IB-Net podataka, koji obuhvataju 1.306 preduzeća iz preko

52 140 zemalja, kako bi se detaljnije shvatile potencijalne koristi od agregacija. Cjelovite vremenske serije podataka za 72 slučaja agregacije koja su utvrđena u setu podataka iskorišćeni su za razumijevanje efekta agregacija na izmjerene učinke neintegrisanih preduzeća kao i na razlike u troškovnoj strukturi. Analiza se vršila uz primjenu dva komplementarna pristupa: prvi, empirijska procjena uticaja agregacije na učinak i drugi, analiza kroz vršenje poprečnog presjeka kako bi se upoznala konfiguracija strukture preduzeća koja podliježe promjenama u procesu agregacije, određuju razlike u dugoročnom učinku. Ovaj dio statističke analize klasifikovao je preduzeća prema njihovim osnovnim strukturnim karakteristikama i uporedio učinak različitih vrsta preduzeća. Analiza izvršenih agregacija na osnovu IB-Net podataka pokazuje da su u nekim slučajevima reforme vodile ka boljoj finansijskoj održivosti i učinku, dok se u drugim slučajevima korisni efekti nijesu ostvarili. Istraživanje takođe pokazuje da većina agregacija podrazumijeva da veća gradska preduzeća preuzimaju manja, više ruralna mjesta, čime se broj korisnika malo povećava i smanjuje se gustina stanovništva na površini pokrivenoj uslugama. Zapravo, preduzeća koja pokrivaju više gradova ne osjećaju direktno ekonomiju obima kada njihova veličina raste, za razliku od preduzeća koja pokrivaju samo jedan grad. Pored toga, analizom raspoloživih empirijskih podataka, pronađeni su dokazi da mnoge agregacije nisu rezultirale nižim jediničnim troškovima radne snage po obuhvaćenom korisniku na način na koji bi se to očekivalo imajući u vidu potencijal ekonomije obima. Empirijska analiza IB-Net podataka takođe pokazuje da su efekti agregacije veoma različiti i ne ukazuju automatski na niže jedinične troškove ili bolji učinak, zbog pojavljivanja značajnih transakcionih troškova u nekim slučajevima. Ovi rezultati su izvučeni iz komparacija prije i poslije agregacije

sa sličnim preduzećima koja se nijesu spajala. Posmatrajući konkretno period nakon spajanja, ima nekih dokaza da se menadžerska efikasnost obično poboljšava kroz spajanje. Dodatni statistički testovi pokazuju da bi neke vrste preduzeća mogle imati veće koristi od drugih i da je način spajanja bitan: - S jedne strane, male, manje složene agregacije i agregacije preduzeća koja su već opsluživala više gradova imaju veće šanse da ostvare uštede u troškovima. - S druge strane, agregacije koje uključuju mala ili slaba preduzeća imaju tendenciju da poboljšaju sveukupni učinak tih preduzeća, ali da ne smanje toliko njihove troškove.

ZAŠTO ONE FUNKCIONIŠU? KVALITATIVNI DOKAZI Kao dopuna analizi čvrstih podataka, studijom su takođe detaljnije istražene 14 studija slučaja u sedam zemalja, sa akcentom na uključenim akterima, donesenim odlukama, ulogama aktera u sektoru i njihovim podsticajima, kao i percepcijom ishoda, kako bi se naglasila suština svakog iskustva u tim primjerima. Tih sedam zemalja su Brazil, Kolumbija, Mađarska, Indonezija, Portugalija, Mozambik i Rumunija. Kroz ovakav izbor zemalja i konkretnih preduzeća ostvarena je raznovrsnost u geografskom smislu, u nivou razvoja, veličini i procesu i obimu agregacije. Raspoloživost podataka bila je takođe ključni kriterijum pri vršenju ovog izbora. Između ostalih nalaza, ovom analizom dobijeni su dokazi da su mnoge praćene agregacije krenule iz stanja niskih troškova i niskog učinka, prošle kroz stanje viših troškova i višeg učinka, da bi tek na kraju došle do idealnog scenarija visokog učinka i nižih troškova. Sveukupna „putanja reformi“ bila je da najprije treba poboljšati učinak, pa tek sekundarno uz to poboljšati situaciju sa troškovima. Analizom 14 studija slučaja utvrđeni su sljedeći faktori uspjeha:

V DE CRNE GORE - Ako postoji stabilan nosilac tokom cijelog procesa agregacije, to često poboljšava šanse za uspjeh. - Od ključnog je značaja graditi osjećaj pripadnosti i usklađivanja interesa uključenih aktera na svim nivoima. - Definisanje principa, ali dozvoljavanje fleksibilnosti u sprovođenju osigurava lokalni osjećaj pripadnosti. - Za rezultate je potrebno vrijeme; strategije postepenog poboljšanja sa uz to povezanim fokusom na rezultate su naročito uspješne. Analizom je takođe identifikovan niz faktora rizika zbog kojih agregacija može da ne ostvari predviđene efekte: - Neuzimanje u obzir konteksta i svrhe prilikom pravljena plana agregacije može da dovede do neuspjeha. - Kada se političko vođstvo vremenom promijeni, agregacija može biti dovedena u opasnost. - Harmonizacija administrativnih postupaka može da umanji nivo učinka, a podigne troškove. - Transakcioni troškovi mogu da osujete uspjeh agregacije. - Praksa koncentrisanja samo na najprivlačnije elemente može da ugrozi ishod agregacije čija svrha uključuje eksternalije kao što su unakrsne subvencije ili prenos kapaciteta.

KAKO AGREGACIJA PREDUZEĆA FUNKCIONIŠE? KONKRETNI UVIDI Kvalitativna i kvantitativna analiza omogućila je duboko zalaženje u najsitnije detalje formiranja uspješnog agregiranog preduzeća, od pitanja donošenja odluke o veličini i obuhvatu preduzeća, do dodjele ovlašćenja, upravljanja sredstvima i obavezama i usklađivanja IT sistema. Oslanjajući se na tipologiju agregacija – tj. na predložene četiri dimenzije plana agregacije, i to obuhvata, veličine, procesa i načina upravljanja – ova studija ukazuje na kompromise i potencijalne izazove koje prate svaku od donesenih odluka.

OBUHVAT AGREGACIJE Obuhvat agregacije je različit u proučavanim slučajevima, ali u većini slučajeva su objedinjene sve funkcije. Sve faze u lancu pružanja usluga su agregirane u svim studijama slučaja osim u Portugalu, gdje se dato preduzeće bavi samo vodosnabdijevanjem i nadzorom nad preradom otpadnih voda. Usluge u vezi sa vodom i otpadnim vodama agregirane su u osam studija slučaja. U četiri slučaja, agregacija je ograničena samo na vodosnabdijevanje, a u jednom slučaju operator je zadužen za vodosnabdijevanje i kanalizaciju, kao i za sakupljanje otpada. Ovi nalazi su konzinstentni sa nalazima izvršenog pregleda svjetskih trendova u pogledu agregiranja. VELIČINA AGREGACIJE Veličina agregacije prati administrativne granice u 12 studija slučaja; u dva slučaja u Brazilu, agregacija se realizovala u okviru granica vodnog sliva i odnosi se samo na ruralne oblasti. Obuhvaćeno stanovništvo se kreće od 32.000 na regionalnom tržištu La Linea (Kolumbija) do 2,2 miliona na regionalnom tržištu Atlantico (Kolumbija). U Brazilu, gdje se agregacija radila u ruralnim oblastima, studije slučaja su obuhvatile 89.500 stanovnika u 153 naselja za SISAR (Sistema Integrado de Saneamento Rural) i 303.000 stanovnika na 239 lokaliteta za COPANOR (COPASA Serviços de Saneamento Integrado do Norte e Nordeste de Minas Gerais), tako da se vidi da je gustina stanovništva niska. Za razliku od toga, u Indoneziji i Mozambiku, gdje su se agregacije desile u urbanim područjima, pokazuje se veća gustina stanovnika (odnosno 2,1 milion stanovnika u 7 gradova za PDAM Tirtanadi i 400.000 stanovnika u tri grada za FIPAG Northern Unit). Broj gradova obuhvaćenih agregacijom veoma se razlikuje od slučaja do slučaja i kreće se od dva grada za PDAM Intan Banjar (Indonezija) do 239 za COPANOR (Brazil). PROCES AGREGACIJE Vlada je pokrenula proces agregiranja kao obavezan

PUTOKAZ KA USPJEŠNOJ AGREGACIJI u četiri studije slučaja, koji su svi u okviru Evropske unije, a u svim ostalima proces je bio dobrovoljan. Od 14 studija slučaja, u šest su dobijeni finansijski podsticaji od donatora, a u četiri finansijska podrška iz javnih fondova; u dva slučaja je dobijena donatorska pomoć i javne subvencije. Ovi finansijski podsticaji ili podrška, kada su dati na efektivan način, omogućili su finansiranje krupnih investicionih projekata, koji su onda djelovali kao „veliki vjetar u leđa“ za unapređenje obuhvata, kvaliteta i učinka vodovoda i kanalizacije. UPRAVLJANJE AGREGACIJOM U većini studija slučaja, agregirana preduzeća

prihvatila su strukturu korporacije i primijenila aranžman delegiranog upravljanja. Ima dosta razlika u podjeli udjela i ovlašćenja (npr. prema vrijednosti imovine koja se prenosi na agregirani subjekat ili obimu stanovništva koje dobija usluge po svakoj opštini učesnici). U većini slučajeva, prenos imovine je stvorio mogućnost da se formiraju ili obnove zalihe. Slično tome, troškovi i prihodi se obično konsoliduju za preduzeće kao cjelinu, a tarife se harmonizuju na cijeloj površini na kojoj se radi. U polovini studija slučaja, nije došlo do prenosa zaposlenih. Pravila ulaska i izlaska uglavnom nijesu jasno definisana. Gotovo nijedno agregirano preduzeće nije preduzelo obaveze prethodnih operatora.

Cilj studije bio je da pruži konkretne, na dokazima zasnovane smjernice za donošenje politika o tome kada, zašto i kako agregiranje vodovoda i kanalizacija može da dovede do uspješnih rezultata konkretnih politika u ovoj oblasti. Studijom je utvrđeno da je za realizaciju obično potreban dugoročan trud, i to od 3 do 20 godina i da to, u najširem smislu, uključuje četiri faze: (I) donošenje odluke o tome da li je agregacija adekvatan instrument politike za postizanje željene svrhe; (II) osmišljavanje plana agregacije; (III) njeno sprovođenje, i (IV) održavanje njenih dostignuća (slika ES.3).

V DE CRNE GORE KLJUČNE PORUKE Baza dokaza nije uvijek tako jasna za izvlačenje zaključaka koliko bi donosioci politike voljeli. Za neke zaključke može se učiniti da idu protiv uobičajene intuicije i sasvim suprotno konvencionalnom načinu mišljenja. To je, samo po sebi, značajan nalaz zato što ukazuje koliko je važno da donosioci politika i praktičari zastanu i razmisle o reformama prije nego što repliciraju model koji im se možda čini uspješnim, ali u nekom drugom kontekstu i podstaknut nekim drugim ciljem. Iz ove sveukupne analize može se izvući nekoliko širokih zaključaka: 1. Agregacija je jedna od opcija, a nikako „lijek“ za sve sektorske izazove. 2. Agregacije se realizuju u velikom broju različitih oblika i formi, zavisno od lokalnih okolnosti. 3. Plan i struktura uspješne agregacije zavisiće od njene predviđene svrhe kao i od ukupnog konteksta u kojem se dešava. 4. U zemljama u razvoju, agregacija je prvenstveno način da se pruže kvalitetnije usluge, a ne da se snize troškovi. 5. Agregacija je postepen, dugoročan proces koji zahtijeva jaku posvećenost uključenih strana. 6. I na kraju, agregacije su najuspješnije kada su praćene širokom sektorskom reformom koja obuhvata upravljanje, finansiranje i regulatorna pitanja na nivou sektora. Ovom studijom se ne daje definitivni odgovor na pitanja kada, zašto i kako agregacija može da dovede do uspješnih rezultata određene politike. Agregacija je relativno noviji fenomen i da bismo bolje razumjeli njene dugoročne efekte bilo bi potrebno da imamo podatke tokom duže vremenske serije. Isto tako, setovi podataka ne omogućavaju kompletno razumijevanje transakcionih troškova koji se pojavljuju tokom agregiranja, niti kako se oni razvijaju tokom vremena i koji je najbolji način da se ublaže. Komunalna preduzeća se udružuju iz niza razloga, a raspoloživi podaci prvenstveno omogućavaju da

uvidimo efektivnost koja se njime postiže samo u pogledu ušteda u troškovima i poboljšanja učinka. I naravno, studije slučaja neprestano ukazuju na značaj povoljne političke ekonomije i sveukupnog okruženja u zemlji za uspješnost procesa, ali svakako je potrebno više rada u tom smislu. I pored svega, ova studija nastoji da baci više svjetla na kompleksnosti i kompromise koji prate osmišljavanje i sprovođenje reformi agregacije, pružajući takođe relevantno usmjerenje o tome kako da ove reforme učinimo što uspješnijim. Nadamo se da će ovaj rad omogućiti donosiocima politike i praktičarima koji razmišljaju o agregaciji da bolje shvate da li je to opcija koja je relevantna za njih i da iskoriste analizu i studije slučaja u donošenju odluka zasnovanih na podacima i informacijama o obliku i sprovođenju ovog procesa.

NAPOMENE 1. Agregacija se definiše kao proces kroz koji dva ili više preduzeća za pružanje usluga vezanih za vodosnabdijevanje i kanalizaciju objedinjuju neke ili sve svoje aktivnosti kroz zajedničku organizacionu strukturu, bilo da to podrazumijeva međusobno povezivanje fizičke infrastrukture ili ne i bilo da prvobitna preduzeća nastavljaju da postoje ili ne. 2. Transakcioni troškovi ne odnose se samo na jednokratni događaj kada se preduzeća integrišu, već i na dodatne troškove agregiranog subjekta, koji se mogu ponavljati. Stoga se transakcioni troškovi ovdje definišu kao troškovi koji obuhvataju sve troškove osim troškova proizvodnje i koji mogu da se podijele u jednokratne i one koji se ponavljaju (Coase 1993; Williamson 1975). 3. Agregirana preduzeća mogu da realizuju samo faze u uslugama vodovoda i kanalizacije; tj. proizvodnju, distribuciju, sakupljanje i/ili preradu (Svjetska banka, 2005). www.worldbank.org/water/aggregationtoolkit

Male, manje složene agregacije i agregacije preduzeća koja su već opsluživala više gradova imaju veće šanse da ostvare uštede u troškovima.

VODE CRNE GORE BROJ 2.

IZVORIŠTE BOLJE SESTRE

Radoslav Ralević EBRD bankar

Regionalni vodovod kao jedan od najuspješnijih projekata Banke u regionu

58 Radoslav Ralević EBRD bankar

REGIONALNI VODOVOD kao jedan od najuspješnijih projekata Banke u regionu Radoslav Ralević, bankar u kancelariji EBRD-a u Podgorici, i vođa projekta finansiranja Regionalnog vodovoda, rođen je 1975. godine u Beranama. U EBRD-u je već jedanaest godina. Tokom tog perioda koliko je u EBRD-u Radoslav je vodio desetak projekata finansiranja privatnih preduzeća u ukupnoj vrijednosti preko 30 miliona eura i osam projekata u javnom sektoru ukupne vrijednosti preko 15 miliona evra. Gospodin Ralević je završio master studije za državnu upravu i javne finansije na Univerzitetu Pensilvanija u Filadelfiji

V DE CRNE GORE Osam godina poslije posljednje tranše, može slobodno da se kaže da se radi o jednom od najboljih projekata koje je banka finansirala, ne samo u zemlji već i u regionu. Naime, projekat regionalnog vodovoda je osim obezbjeđenja dovoljnih količina vode svim primorskim opštinama, što je preduslov razvoja bilo kakvog turizma na tom prostoru, ispunio skoro sve uslove vezane za unapređenje uticaja na tranziciju, što je nužna stavka u projektima EBRD-a. Polazeći od toga da je turizam glavni sektor u Crnoj Gori, obezbjeđivanje sigurnog i neprekidnog snabdijevanja vodom za region primorja je bilo od strateškog značaja za zemlju, Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD) je između 2006. i 2010. obezbijedila četiri tranše kredita za projekat izgradnje regionalnog vodovoda u ukupnom iznosu od 18 miliona eura. Projekat regionalnog vodovoda je takođe bio usklađen sa politikom poslovanja Banke u oblasti lokalne infrastrukture i zaštite životne sredine kojem se navodilo: “sposobnost jedne zemlje da obezbjedi efikasnu infrastrukturu i usluge na lokalnom nivou je važan faktor u razvoj ekonomije privatnog sektora”. Banka je, osim finansiranja, bila obezbijeila i konsultanta za podršku projektu implementaciji projekta, Skot Vilson Ltd iz Velike Britanije. Konsultant je uspješno obavio svoje zadatke upravljanja FIDIC ugovorom, stručnog nadzora radova, programiranje i praćenje napretka i savjetovanje i obučavanje finansijskog odeljenja jedinice za implementaciju u oblasti računovodstva i izvještavanja o projektu (implementacija MRS i MSFI), kao i finansijsko izvještavanje o projektu, prognoze gotovinskih tokova i postupci isplate u skladu sa procedurama i zahtjevima EBRD-a. U ime tima Banke koji je radio na projektu, mogu da potvrdim da je su saradnja sa timom Regionalnog vodovoda bila na izuzetno visokom nivou.

Regionalni vodovod je već postao jedno od naj -efikasnijih preduzeća u državnom vlasništvu sa sve boljim finansijskim rezultatima. Kompanija iz godine u godinu poboljšava svoje finansijske pokazatelje, poput profitabilnosti, finansijskog duga prema EBITDA (profitu prije kamata, amortizacije i kamata), tekućeg racija i ostalih. Postojeće rukovodstvo Regionalnog vodovoda je uspjelo da u potpunosti oporavi finansijsko stanje, kroz značajno povećanje isporučenih količina vode lokalnim vodovodima, efikasnu kontrolu svojih troškova, te refinansiranje nehedžovanog dolarskog kredita obezbijeđenog od strane razvojnog fonda Abu Dabija. Ukoliko se trend poboljšanja finansijskog stanja nastavi, Kompanija bi ubuduće mogla da se zadužuje bez garancija države. EBRD je osim finansijske podrške tokom 2016. i 2017. godine obezbijedio tehničku podršku po pitanjima reforme sektora vodosnabdijevanja na Crnogorskom primorju. Ukoliko predlozi konsultanta i napori rukovodstva Kompanije budu primijenjeni, vjerujem da će efikasnost cjelokupnog sektora, te dostupnost i kvalitet vodosnabdijevanja na značajnom dijelu primorja biti znatno poboljšana. U skladu sa tim EBRD je spremna da u saradnji sa Regionalnim vodovodom i Vladom Crne Gore razmotri dalje finansiranje razvoja vodovodne mreže na Crnogorskom primorju.

EBRD je osim finansijske podrške tokom 2016. i 2017. godine obezbijedio i tehničku podršku po pitanjima reforme sektora vodosnabdijevanja na Crnogorskom primorju.

VODE CRNE GORE BROJ 2.

Helmut Bloech nezavisni konsultant i predavaÄ?

Izazovi i prilike za Crnu Goru

62 Helmut Bloech nezavisni konsultant i predavač

Zakonodavstvo EU o vodama u okviru poglavlja 27 evropskog zakonodavstva

IZAZOVI I PRILIKE ZA CRNU GORU Rođen je u Beču. Završio je Tehnički univerzitet Beča, Bečku školu biznisa; a magistarsku diplomu stekao 1971. (hemijski inženjering) kao i doktorat 1973. Tokom svoje karijere radio je: 1971-1973: Naučni rad na Tehničkom univerzitetu Beča; 1974-1994: Vlada Donje Austrije (Uređenje prostora, životna sredina i vodoprivreda); 1994-2011:Evropska komisija, Generalni direktorat za životnu sredinu: zadužen za izradu i sprovođenje politike i zakonskih propisa o vodama u EU, uključujući Okvirnu direktivu o vodama i Direktive o prečišćavanju otpadnih voda, vodi za piće, vodi za kupanje i upravljanju rizikom od poplava; 2000-2011: Pregovori o pristupanju EU za Bugarsku, Hrvatsku, Kipar, Češku Republiku, Estoniju, Mađarsku, Latviju, Litvaniju, Maltu, Poljsku, Rumuniju, Sloveniju, Slovačku: zadužen za konsultacije i pregovore sa budućim državama članicama o onom dijelu pristupnih pregovora koji se odnnose na vode. Od 2011. nezavisni konsultant i predavač, između ostalog za Evropsko udruženje za vode, Svjetsku banku i Austrijsko udruženje vodovodnih preduzeća.

V DE CRNE GORE 1. PROCES PRISTUPANJA CRNE GORE – PRINCIPI I TRENUTNO STANJE Pravna tekovina je skup zajedničkih prava i obaveza koji je obavezujući za države članice EU. On neprestano evoluira i obuhvata: - sadržaj, principe i političke ciljeve Ugovora o osnivanju EU; - zakone usvojene u skladu sa Ugovorima o osnivanju EU, kao i sudsku praksu Suda pravde; - deklaracije i rezolucije koje je usvojila Unija; - instrumente u okviru Zajedničke inostrane i bezbjednosne politike; i - međunarodne sporazume koje je zaključila Unija kao i one koje između sebe zaključuju države članice u sferi aktivnosti Unije. Zemlje kandidati moraju da prihvate pravnu tekovinu EU da bi mogle da joj pristupe i ona treba da postane sastavni dio njihovog nacionalnog zakonodavstva i prakse. Usvajanje i sprovođenje pravne tekovine EU su osnov pregovora o pristupanju. Posljednji pregovori o proširenju doveli su do niza pristupanja 2004 (Kipar, Češka Republika, Estonija, Mađarska, Latvija, Litvanija, Malta, Poljska, Slovačka, Slovenija) 2007 (Bugarska i Rumunija) i 2013. godine (Hrvatska) i oni su pokazali da u procesu usklađivanja sa propisima Evropske unije o životnoj sredini, ima više sektora životne sredine i pitanja koja mogu biti problematična zbog potrebnih resursa i načina sprovođenja. Takva pitanja koja su od značaja za vode uključuju sljedeće: Horizontalno zakonodavstvo – onaj dio pravne tekovine o životnoj sredini koji se tiče svih sektora i koji treba da se u cjelosti sprovede do datuma pristupanja, uključujući direktive o procjeni uticaja, učešću javnosti u donošenju odluka i pristupu informacijama o pitanjima životne sredine; Zakonodavstvo o otpadu – upravljanje komunalnim, industrijskim i opasnim otpadom predstavlja značajan izazov. Ranije su u ugovorima o pristupa-

nju bili definisani određeni prelazni periodi kako bi se omogućilo dodatno vrijeme nakon pristupanja, i ne samo za neophodno unapređenje sistema upravljanja, već i za značajne investicije u deponije; Zakonodavstvo o vodama – velike investicije koje su potrebne naročito za sisteme sakupljanja i prerade otpadnih voda, i u manjoj mjeri za dostizanje standarda kvaliteta vode za piće. Međutim, slično mnogim nacionalnim zakonskim okvirima nije sve zakonodavstvo u vezi sa vodama navedeno u okviru poglavlja 27 (životna sredina). Na primjer, zakonodavstvo o deterdžentima bez fosfora (što je od presudnog značaja za borbu protiv eutrofikacije rijeka, jezera i regionalnih mora) predstavlja dio poglavlja 1 (slobodno kretanje robe).

TRENUTNO STANJE U PROCESU PRISTUPANJA Nakon podnošenja zahtjeva Crne Gore za članstvo u EU i odluke Savjeta EU o otvaranju pregovora u decembru 2011, u junu 2012. otpočeli su pregovori. Do decembra 2017, pregovorima je već obuhvaćeno sljedeće: - 30 od ukupno 35 potrebnih poglavlja; - tri od ovih 30 poglavlja već su privremeno zatvorena: poglavlje 25 (nauka i istraživanje), poglavlje 26 (prosvjeta i kultura) i poglavlje 30 (spoljni odnosi), Pregovori o pet poglavlja (uključujući životnu sredinu i klimatske promjene, koje obuhvataju i sektor voda) tek treba da počnu, zavisno od ocjene ostvarenog napretka u pripremama. Posmatrajući zakonodavstvo o vodama u okviru poglavlja 27 (životna sredina i klimatske promjene), pregovori između Crne Gore i Evropske komisije još nijesu otvoreni i trenutno se privodi kraju crnogorska pregovaračka pozicija (izvor: Ministarstvo evropskih poslova Crne Gore, Evropska komisija, januar 2018).

64 Evropska komisija redovno pravi izvještaje o napretku pristupnih pregovora, koji predstavljaju ocjenu trenutnog stanja u zemlji kandidatu, opis dostignutog nakon posljednjeg izvještaja i definisanje smjernica o reformskim prioritetima. U posljednjem Izvještaju o Crnoj Gori iz novembra 2016, donesen je sljedeći zaključak o horizontalnom zakonodavstvu i zakonodavstvu o kvalitetu voda: “U oblasti horizontalnog zakonodavstva usvojen je novi Zakon o životnoj sredini u julu 2016, kao i nacionalna strategija za trasponovanje, sprovođenje i izvršenje pravne tekovine EU o životnoj sredini i klimatskim promjenama i njen akcioni plan za period 2016-2020. Administrativni kapaciteti na nacionalnom i lokalnom nivou moraju se značajno ojačati u svim sektorima, naročito u oblasti inspekcije životne sredine. Usklađivanje zakona sa pravnom tekovinom koja se tiče procjene uticaja i strateške procjene uticaja na životnu sredinu je u odmakloj fazi. Međutim, potrebno je značajno ojačati implementaciju, naročito za razvoj infrastrukture, termo i hidroelektrana i u poslovima vezanim za istraživanje ugljovodonika u podmorju. Crna Gora je preduzela neke korake da poboljša saradnju sa civilnim društovm, ali su potrebni značajni napori da bi se postiglo djelotvorno učešće javnosti i konsultacije sa javnošću u donošenju odluka. S tim u vezi, u aprilu 2016. je osnovana koalicija 15 organizacija civilnog društva. Po pitanju sprečavanja i korigovanja štete nanesene životnoj sredini, Crna Gora je djelimično prenijela direktivu INSPIRE i uskladila je sa Direktivom o odgovornosti za štetu u životnoj sredini. Po pitanju pristupa informacijama o životnoj sredini, četiri Arhus centra dobro funkcionišu.... Nivo usklađenosti u oblasti kvaliteta vode je ograničen. Nacionalnu strategiju i akcioni plan za zaštitu voda tek treba usvojiti. Pripremne aktivnosti na izradi planova upravljanja rječnim basenima su u početnoj fazi. Organi za upravljanje rijekama još nijesu operativni. Neophodan je sistem za praćenje kvantiteta i kvaliteta

27 POGLAVLJA: PREGOVORI OTVORENI I U TOKU 5 POGLAVLJA: PREGOVORI JOŠ NIJESU OTVORENI 3 POGLAVLJA: PRIVREMENO ZATVORENA

vode. Potrebno je izvršiti identifikaciju aglomeracija i definisati osjetljive oblasti, kao što je utvrđeno u Direktivi o prečišćavanju komunalnih otpadnih voda“. Evropski parlament je marta 2017. usvojio rezoluciju o ovom Izvještaju. Iako je pozdravio donošenje novog zakona o životnoj sredini, kao i nacionalne strategije za transponovanje i sprovođenje pravne tekovine EU o životnoj sredini i klimatskim promjenama, on je naglasio potrebu za pojačanim naporima na planu implementacije, naročito u pogledu kvaliteta voda, zaštite prirode i upravljanja otpadom, kao i na planu pratećih administrativnih kapaciteta na svim nivoima (izvor: Evropski parlament, 2017). Sljedeći Izvještaj o Crnoj Gori Evropske komisije predviđen je za proljeće 2018. Na strateškom političkom nivou, u septembru 2017. predsjednik Evropske komisije Junker najavio je, u kontekstu njegovog obraćanja o stanju Unije u 2017, iniciranje „strategije za uspješno pristupanje Srbije i Crne Gore Evropskoj uniji sa perspektivom za 2025.

V DE CRNE GORE 2. KLJUČNI ELEMENTI ZAKONODAVSTVA I POLITIKE O VODAMA EU Vode Evrope podrazumijevaju mnoštvo upotreba, aspiracija, pritisaka i uticaja, od snabdijevanja pitkom vodom i zaštite prirode do poljoprivrede, od plovidbe unutrašnjim vodama do ispuštanja otpadnih voda i sprečavanja i prevencije poplava. Čak i bez ikakvih uticaja čovjeka, naše evropske vode posjeduju širok spektar karakteristika. Takođe, značajan dio rječnih basena i regionalnih mora u Evropi nalaze se u više zemalja. Cilj zakonodavstva EU o vodama je da se rješavaju zajednički aspekti, uz staranje o regionalnim razlikama. ZAJEDNIČKI RJEČNI BASENI U EVROPI Izvor: Evropska komisija 2012

Da bi postigla svoje ciljeve u pogledu zaštite i upravljanja vodama, Evropska unija je razvila tri međusobno povezana instrumenta: - Zakonodavstvo o vodama i životnoj sredini, kao što su Okvirna direktiva o vodama i njene kćerke direktive, Direktiva o komunalnim otpadnim vodama, Direktiva o poplavama, Okvirna direktiva o pomorskoj strategiji, Direktiva o procjeni uticaja na životnu sredinu ili Direktiva o vodi za piće i vodi za kupanje; - Finansijske podsticaje, kao što su (a) instrumenti za finansiranje (Kohezioni fond, Regionalni fond za razvoj i Fond za ruralni razvoj, Regulativa LIFE); (b) “unakrsna usklađenost“ u okviru Zajedničke poljoprivredne politike, tj. usklađenost sa grupom osnovnih zakonskih akata EU (uključujući Direktivu o zaštiti voda od zagađenja prouzrokovanog nitratima iz poljoprivrednih izvora) kao preduslov za vršenje direktnih plaćanja poljoprivrednicima; (c) princip povrata troškova za usluge u vezi sa vodama na osnovu Okvirne direktive o vodama; i - Finansiranje istraživanja i inovacija, kao i razmjenu znanja i iskustva. Ovaj rad se bavi zakonodavstvom o vodama i politikom koja je definisana u pravnoj tekovini EU. Lista zakonskih akata koji se odnose na vode u poglavlju 27 sastoji se od ukupno 14 zakonskih elemenata, ali će se ovaj rad koncentrisati na Okvirnu direktivu o vodama 2000/60/EC, Direktivu o prečišćavanju komunalnih otpadnih voda 91/271/EEC, Direktivu o vodi za piće 98/83/EC i Direktivu o vodi za kupanje 2006/7/EC.

VODNI RESURSI CRNE GORE Crna Gora ima dovoljne vodne resurse na nivou cijele zemlje i zaista je srećna što ima jedan od najviših nivoa ovog resursa po glavi stanovnika u Evropi. Međutim, ovi resursi su neravnomjerno raspoređeni u zemlji i po godišnjim dobima. 95%

66 vodotokova Crne Gore nastali su u okviru ove zemlje (tj., i izvorište i najveći dio sliva nalaze se u okvirima državnih granica). Sljedstveno tome, iako su prekogranični uticaji na crnogorske vode ograničeni, znatan je potencijal na ostvarivanje uticaja na kvalitet ili kvantitet voda susjednih zemalja sa kojima se dijeli isti rječni sliv. Crna Gora ima kvalitetne podzemne i površinske vode, ali one su neravnomjerno raspoređene u zemlji. Krečnjačke oblasti u centralnom i zapadnom dijelu su bezvodne, dok je sjeverna planinska oblast bogatija svježom vodom. Oblast planine Orjen blizu Boke Kotorske karakteristična je po godišnjim padavinama od 5000 milimetara i više, što je među najvećim stopama padavina u Evropi. Kad je riječ o rječnim basenima, gotovo polovina zemlje pripada Dunavskom slivu koji obuhvata slivove Tare, Lima i Ibra koji teku prema Crnom moru, dok se druga polovina rijeka sliva prema Jadranskom moru.

OKVIRNA DIREKTIVA O VODAMA 2000/60/EC Okvirna direktiva o vodama smatra se najvažnijim zakonskim aktom EU o vodama, koja u odnosu na ranije propise iz 1970-ih i 1980-ih nije drastično proširila domen zaštite, ali je pružila okvir za koordinirano upravljanje za sve politike u vezi sa vodama. Ključni elementi Direktive su: - Opseg primjene: sve vode (rijeke, jezera, podzemne vode, obalne vode) i svi uticaji čovjeka; - Cilj: postizanje/održavanje dobrog kvaliteta vode („dobrog stanja“); Ekološki cilj „dobrog stanja“ je sveobuhvatno definisan: za površinske vode kroz biološke, fizičko hemijske i hidromorfološke parametre, a za podzemne vode kroz kvantitet i hemiju; - Saradnja: obaveza saradnje u zajedničkim rječnim basenima, kroz zajedničko planiranje i postupanje sa partnerima u okviru basena;

- Kombinovani pristup koji objedinjuje kontrolu emisije iz glavnih izvora zagađivanja (komunalne i industrijske otpadne vode, zagađenje iz poljoprivrede) i standarde kvaliteta za sve vode; - Razrada i sprovođenje planova i programa za postizanje dobrog stanja, koji će se koordinirati u okviru zajedničkih rječnih basena, prevazilazeći administrativne i političke granice i objedinjavajući implementaciju u vezi sa vodama (bez obzira na pojedinačne administrativne odgovornosti); planovi i programi prave se uz široke javne konsultacije sa građanima, opštinama, NVO i zainteresovanim stranama. - Princip povraćaja troškova za usluge u vezi sa vodama; - Ambicija i pravno obavezujući karakter ciljeva, uz prilično veliku fleksibilnost u načinu na koji će se ti ciljevi postići; - Obuhvatanje svih uticaja čovjeka na vode, bez obzira na njihovo porijeklo i utvrđivanje jedinstvenog koherentnog okvira za upravljanje po rječnim basenima i integrisanje kompletnog zakonodavstva u vezi sa vodama.

V DE CRNE GORE Shodno tome, poštovanje Okvirne direktive o vodama zahtijeva najprije da se izvrši ispravna zakonska transpozicija u nacionalno zakonodavstvo, a potom da se preduzme niz koraka u implementaciji: - uspostavljanje neophodnih administrativnih struktura i njihova koordinacija sa susjednim zemljama sa kojima se dijele isti rječni baseni; - uspostavljanje sveobuhvatnih sistema monitoringa za rijeke, jezera, podzemne vode i obalne vode; - izrada planova za upravljanje rječnim basenima i programa mjera za postizanje ekološkog cilja „dobrog stanja“ kroz proces širokog učešća javnosti (građani, opštine, NVO, zainteresovane strane); - sprovođenje tih planova i programa i praćenje napretka u pravcu postizanja zacrtanih ciljeva. Direktiva o poplavama 2007/60/EC je u velikoj mjeri „sestra bliznakinja“ Okvirne direktive o vodama, gdje je glavna razlika da nivo zaštite (npr. izbor zaštite od poplava koje se dešavaju jednom u pet godina, od poplava koje se dešavaju jednom u 100 godina i sl.) nije fiksno utvrđen u Direktivi, već je državama članicama ostavljeno da same odluče o tome zavisno od lokalnih i regionalnih okolnosti. Taj nivo zaštite i učešće civilnog društva treba da se zasnivaju na mapama opasnosti od poplava i rizika od poplava. Učešće javnosti i koordinacija u okviru zajedničkih rječnih basena su identični kao u Okvirnoj direktivi o vodama. Zemlje Dunavskog basena već su izradile i usvojile Plan upravljanja rizikom od poplava u Dunavskom slivu u okviru Međunarodne komisije za zaštitu Dunava. Crnogorski nacionalni plan tek treba da se izradi.

DIREKTIVA O PREČIŠĆAVANJU KOMUNALNIH OTPADNIH VODA 91/271/EEC Ispuštanje otpadnih voda iz domaćinstava i industrije predstavlja jedan od glavnih izvora zagađenja

naših voda. Nacrt Nacionalne strategije Ministarstva održivog razvoja i turizma ističe izgradnju i funkcionisanje kanalizacionih sistema i objekata za preradu otpadnih voda kao jedan od najvećih (i najskupljih) nedostataka u oblasti životne sredine. Turističke komplekse na Crnogorskom primorju karakteriše naročito sljedeće: - s jedne strane, fluktuacija u stepenu zagađenja koja je pod uticajem turizma i dostiže vrh u ljetnjoj sezoni; - s druge strane, njihov značajan doprinos bruto nacionalnom proizvodu Crne Gore (između 20 i 22% prema podacima World Factbook i Knoema World Data Atlas). Crna Gora nije jedina koja je suočena sa takvim izazovima: slična fluktuacija u stepenu zagađivanja dešava se u primorskim turističkim kompleksima u svim mediteranskim zemljama EU (gdje se vrhunac dostiže tokom ljeta), kao i u planinskim centrima u zemljama kao što su Austrija, Italija, Francuska, Slovačka ili Slovenija (sa vrhuncem u toku zimske sezone). Kod takvih fluktuacija zagađenja, projektovana veličina postrojenja za tretman otpadnih voda utvrđena je u članu 4(4) Direktive: “Stepen zagađenja koji se izražava u p.e. izračunava se na osnovu maksimalne prosječne nedjeljne zagađenosti pri ulasku u pogon za preradu u toku godine,...“ (p.e. = population equivalent, ekvivalent stanovnika, tj. prosječan stepen opterećenja zagađenjem od jedne osobe u toku jednog dana; p.e. omogućava upoređivanje zagađenja od komercijalnih i industrijskih objekata sa zagađenjem koje potiče od domaćinstava; definicija je data u članu 2(6) Direktive). Shodno tome, postrojenja za tretman otpadnih voda moraju da se projektuju, grade i rade na način koji osigurava poštovanje uspostavljenih graničnih vrijednosti emisije kod različitih stepena zagađenja pri ulasku u pogon za preradu. Kao primjer, postrojenje za tretman otpadnih voda u Budvi je projektovano, planirano i izgrađeno tako da uzima u obzir

POSTROJENJA ZA PREČIŠĆAVANJE OTPADNIH VODA U BUDVI (izvor: www.wte.de)

POSTROJENJE ZA TRETMAN OTPADNIH VODA, BUDVA

pomenute fluktuacije u stepenu zagađenja. Ključni elementi Direktive o komunalnim otpadnim vodama: - Ekološki cilj: zaštita životne sredine od nepovoljnih uticaja ispuštanja komunalnih i industrijskih otpadnih voda; - Obim: sakupljanje i prerada komunalnih otpadnih voda u svim naseljima („aglomeracijama“) osim veoma malih; prerada industrijskih otpadnih voda prije ispuštanja u komunalne sisteme; prerada industrijskih otpadnih voda iz određenih sektora prije ispuštanja u vode recipijente; - Obaveza sakupljanja i prerade otpadnih voda po pravilu iz svih aglomeracija sa ekvivalentom stanovnika >2000; ‘aglomeracija’ podrazumijeva oblast u kojoj su stanovništvo i/ili ekonomske aktivnosti dovoljno koncentrisane da bi komunalne otpadne vode mo-

gle da se sakupljaju i prenose do pogona za preradu komunalnih otpadnih voda ili do krajnje tačke njihovog ispuštanja; „Aglomeracija“ predstavlja pragmatski pristup koji se ne vezuje za legitimne političke odluke o veličini i granicama opština. - Numerički ciljevi za postrojenja za tretman otpadnih voda: - Standardna minimalna prerada: po pravilu sekundarna prerada (= biološki tretman putem sekundarnog taloženja ili drugog procesa, i uz poštovanja grupe graničnih vrijednosti (aneks I, tabela 1); - Detaljniji tretman: svi ispusti iz aglomeracija >10000 p.e. u slivove u osjetljivim zonama, uz poštovanje grupe graničnih vrijednosti (aneks I, tabela 2); - Odgovarajući tretman (= postizanje „dobrog

V DE CRNE GORE stanja“ u vodi recipijentu): za aglomeracije <2000 (slatke vode i ušća) i <10000 p.e. (obalne vode) gdje postoji sistem za sakupljanje. - ‘Osjetljive oblasti’: velika ispuštanja (>10000 p.e.) u sliv „osjetljivih oblasti“ zahtijeva detaljniju preradu, tj. uklanjanje azota i/ili fosfora. Osjetljive oblasti su u najvećoj mjeri vode sa problemom eutrofikacije ili koje bi mogle postati eutrofične; u manjoj mjeri to su površinske vode koje se koriste za zahvatanje vode za piće i vode za kupanje. Sjeverozapadni pojas Crnog mora i delta Dunava su takve osjetljive oblasti koje pate od eutrofikacije, koja iziskuje mnogo strožiju preradu u cijelom Dunavskom slivu. Ovo se odnosi na sjeverni dio Crne Gore koji se sliva ka Dunavu i Crnom moru. Shodno tome, primjena Direktive o prečišćavanju komunalnih otpadnih voda povlači: - pažljivu procjenu i konačno označavanje „osjetljivih oblasti“ izvan Dunavskog sliva, npr., procjena Boka Kotorske i Skadarskog jezera. Komisija će zahtijevati takvo označavanje, već kao osnovu za završetak pristupnih pregovora jer takva oznaka oblikuje nivo prerade; - pažljivo označavanje ‘aglomeracija’ (uz razlikovanje aglomeracija i političkih granica opština); sakupljanje i prerada otpadnih voda su po pravilu obavezni samo u aglomeracijama preko 2000 stanovnika odnosno ekvivalenata stanovnika; - ocjena mogućih opcija za postizanje cilja u pogledu životne sredine; Direktiva uopšte ne propisuje rješenja koja bi bila više centralizovana ili više decentralizovana, već ostavlja široku diskreciju zemljama da odaberu rješenje koje im najviše odgovara; ali, čim se predviđa spoljna finansijska podrška, samo se uzimaju u obzir najbolje opcije u pogledu odnosa između troškova i koristi od onih opcija koje su ekološki moguće; - planiranje, finansiranje i izgradnja neophodne infrastrukture, i paralelno obuka i zapošljavanje kadra koji će raditi na toj infrastrukturi; i - uspostavljanje monitoringa od strane operatora kao i eksternih sistema za monitoring i nadgledanje

učinka postrojenja za prečišćavanje.

DIREKTIVA O VODI ZA PIĆE 98/83/EC Cilj Direktive o vodi za piće je obezbjeđenje bezbjedne vode za piće. Ključni elementi ove Direktive su: - Cilj: zaštita čovjekovog zdravlja od nepovoljnih uticaja bilo kakve zagađenosti vode za piće sa ciljem da se osigura da voda bude ispravna i čista; - Obim primjene: voda za piće iz svih sistema snabdijevanja koji koristi više od 50 građana ili više od 10 m3 dnevno, iz rezervoara, kontejnera i flaša, kao i voda koja se koristi u proizvodnji hrane; - Obavezujući standardi kvaliteta vode za piće (mikrobiološki i hemijski parametri) koji obezbjeđuju bezbjednu potrošnju na dugoročnoj osnovi i time visok nivo zdravstvene zaštite. Odredbe Direktive o uzorkovanju i analizi izmijenjene su 2015; - Redovan monitoring kvaliteta vode za piće; - Obaveza preduzimanja korektivnih radnji ukoliko monitoring ukaže na probleme; i - Informisanje potrošača i obavještavanje javnosti o kvalitetu vode za piće. Za razliku od Direktive o tretmanu komunalni otpadnih voda i njene opšte obaveze da se planira, gradi i koristi infrastruktura, Direktiva o vodi za piće u svom važećem obliku ne sadrži obavezu da se građanima obezbijedi bezbjedna voda za piće. Jedino ako postoji sistem snabdijevanja, tada voda na slavini mora da ispunjava kriterijume kvaliteta. Prema tome, zakonodavstvo EU je u izvjesnoj mjeri „asimetrično“, zato što sadrži obavezu za sakupljanje i preradu otpadnih voda, a ne za snabdijevanje vodom za piće. U kontekstu „vode kao ljudskog prava“, što su 2010. potvrdili Generalna skupština UN i Savjet za ljudska prava UN, ostaje da se vidi da li će tekuća revizija Direktive ugraditi i obavezu snabdijevanja bezbjednom vodom za piće. Iako to nije utvrđeno Direktivom o vodi za piće,

70 dostupnost i priuštivost vode za piće i usluga kanalizacije za građane jeste i nastaviće da bude pitanje od presudnog značaja, kako za domaću potrošnju, tako i za komercijalnu i industrijsku upotrebu uključujući turizam. Nivo obuhvata stanovništva naveden je kako slijedi: - u nacrtu Nacionalne strategije Ministarstva kao 75% stanovništva koje je priključeno na vodosnabdijevanje i 69% koje je priključeno na snabdijevanje prečišćenom vodom; i - u izvještaju Svjetske banke 2015, navodi se izrazito viša brojka od 91% stanovništva priključenih na snabdijevanje vodom za piće. Treba imati na umu u smislu pristupnih pregovora Crne Gore da snabdijevanje bezbjednom vodom za piće svih građana trenutno nije obaveza na osnovu pravne tekovine EU, ali se pojavljuje kao politički prioritet Vlade Crne Gore. Što se tiče priuštivosti usluga u vezi sa vodom i otpadnim vodama, UN su definisale uporedno mjerilo da najviše 5% raspoloživog prihoda porodice treba da ide na troškove usluga vodosnabdijevanja i kanalizacije. Prema podacima iz Nacionalne strategije Ministarstva održivog razvoja i turizma, troškovi snabdijevanja vodom za piće i odvoda otpadnih voda u Crnoj Gori čine prosječno 1,6% prihoda. Poređenja radi, u zemljama EU se ovaj procenat kreće od 0,3 do 1,2% za prosječne prihode i od 1,4 do 7,9% za dio stanovništva sa niskim prihodima (izvor: OECD 2010). Budući izazov za vodosnabdijevanje u Crnoj Gori je značajan iznos tzv. „neprihodovane vode“, tj. u principu curenja iz sistema vodosnabdijevanja: 59% (izvor: Informacija o vodosnabdijevanju i otpadnim vodama u Crnoj Gori 2012. godine, Podgorica). Ovaj podatak znači da se 59% vode za piće koja je zahvaćena i prilagođena standardima kvaliteta gubi u sistemima distribucije, a podaci u posljednjih nekoliko godina ne ukazuju na poboljšanje. Poređenja radi, ova brojka se u zemljama EU trenutno kreće od 6 do 50%.

(Izvor: Studija Centra za evropske političke studije (CEPS), novembar 2012, a sakupljeno iz pregleda BDEW iz 2006 (Njemačko udruženje vodoprivrede i elektroprivrede); kao i podaci VEWIN (Udruženje holandskih vodovodnih preduzeća) 2012 i DEFRA (Ministarstvo za životnu sredinu, hranu i ruralne poslove UK) 2012. Upotreba vode za potrebe poslovanja i za gašenje požara ocjenjuje se kao gubitak u Engleskoj i Velsu, Francuskoj i Njemačkoj).

DIREKTIVA O VODI ZA KUPANJE 2006/7/EC U kontekstu obilja vode na nacionalnom nivou, ali u vezi sa izrazitim razlikama među regionima i zavisno od doba godine, klimatske promjene će doprinijeti smanjenju izdašnosti vodoizvorišta, a neki izvori će presušiti ili imati sprekidan tok. Južni djelovi zemlje će vjerovatno biti ranjiviji na klimatske promjene (izvor: Izvještaj Svjetske banke iz 2015, Nacionalno saopštenje o klimatskim promjenama u Crnoj Gori, Podgorica 2010). Imajući u vidu ovakav kontekst, čini se da je preporučljivo vršiti ciljane ocjene i napore u pravcu uklanjanja problema curenja u sistemima vodosnabdijevanja u budućnosti. Direktiva o vodi za kupanje je od naročitog značaja za Crnu Goru, s obzirom na značajan doprinos turizma, njenom bruto nacionalnom proizvodu (između 20 i 22%) prema podacima iz World Factbook i Knoema World Data Atlas.

V DE CRNE GORE Čiste vode za kupanje su neophodan kriterijum za dalje promovisanje crnogorske obale kao turističke destinacije visoke klase. Izvještaji o vodi za kupanje, koje svake godine u maju objavljuju Evropska komisija i Evropska agencija za zaštitu životne sredine, u tom kontekstu služe kao neprocjenjivi (i besplatni) marketinški instrument. Crna Gora ima ovu šansu kao i druge zemlje u okviru EU, a naročito sve zemlje Mediterana. Mjerama koje su preduzete da se sve više smanjuje zagađivanje naročito iz izvora vezanih za otpadne vode, postignut je nevjerovatan nivo usklađenosti plaža na primorju sa propisima: do 2016, skoro 95% svih priobalnih voda za kupanje bilo je u skladu sa vrijednostima iz Direktive o vodi za kupanje; na čelu su bili Slovenija i Malta (100%), Kipar (99.9%), Grčka (99.7%), Hrvatska (97.8%), a iza njih Španija, Portugalija, Italija i Francuska sa oko 95%.

ODLIČAN KVALITET VODE ZA KUPANJE

Ključni elementi Direktive su: - Cilj: očuvanje, zaštita i poboljšanje kvaliteta životne sredine dopunjavajući Okvirnu direktivu o vodama; - Obim primjene: sve površinske vode koje se smatraju vodama za kupanje, kako priobalne, tako i rijeke i jezera; ne primjenjuje se na bazene za kupanje i bazene u spa centrima; - Obavezujući standardi kvaliteta vode za kupanje (dva mikrobiološka parametra), koji se vezuju za „odličan“, „dobar“ i „dovoljan“ kvalitet vode za kupanje; - Redovno praćenje kvaliteta vode za kupanje u toku sezone kupanja; - Razrada i javno pokazivanje „profila vode za kupanje“, informišući javnost između ostalog o fizičkim, geografskim i hidrološkim karakteristika-

ZADOVOLJAVAJUĆI KVALITET VODE ZA KUPANJE

72 ma vode za piće i drugih površinskih voda u zoni sliva kojoj dotična voda za kupanje pripada, a koje bi mogle biti izvor zagađenja pa su stoga bitne za kvalitet vode za kupanje; utvrđivanje i procjena izvora zagađenja koji bi mogli ugroziti kvalitet vode za kupanje i zdravlje kupača; u slučaju rizika od kratkoročnog zagađenja informacije o prirodi, učestanosti i trajanju tog zagađenja; mjere upravljanja u toku kratkoročnog zagađenja i identitet i kontakt podaci o nadležnim tijelima; kao i lokacija mjesta na kojem se vrši monitoring; - Informisanje javnosti o rezultatima posljednjeg monitoringa kvaliteta; i - Godišnje izvještavanje o rezultatima monitoringa prema Evropskoj komisiji, uz obavezu Komisije da objavljuje godišnji Izvještaj o vodama za kupanje na nivou EU. Crna Gora sada ima reference u pogledu odličnog kvaliteta vode za kupanje na svojim plažama u primorju, iako ona više ne učestvuje u Izvještaju o vodama za kupanje EU kao što je to radila u kupališnim sezonama 2010. i 2011. godine. Rezultati za sezonu 2017 pokazuju odličan kvalitet vode za kupanje za 98 od 100 plaža i zadovoljavajući kvalitet za dvije plaže (izvor: Morsko dobro, 2017; parametarske vrijednosti uzorka za „odlično“ i „zadovoljavajuće“ ekvivalenti su vrijednostima „odličan“ i „dobar“ iz Direktive o vodi za kupanje EU).

3. PREDSTOJEĆI PRISTUPNI PREGOVORI O ZAKONODAVSTVU U OBLASTI VODA: nedostaci koje treba ispraviti da bi se završila zakonska transpozicija; mogući planovi implementacije i prelazni periodi u okviru Ugovora o pristupanju Posmatrajući dokumente koji su na raspolaganju preko crnogorskog Ministarstva evropskih poslova i Ministarstva održivog razvoja i turizma, čini se da

postoji visok nivo pripremljenosti u smislu podataka kao i procjena troškova i analiza nedostataka. Da se podsjetimo, u posljednjem Izvještaju Evropske komisije o Crnoj Gori iz novembra 2016, zaključeno je da je „nivo usaglašenosti po pitanju kvaliteta vode ograničen”. Nedostaci koji su utvrđeni u Nacrtu Nacionalne strategije su: - s jedne strane, nedostaci u zakonskoj transpoziciji, u smislu pretvaranja evropskog zakonodavstva u crnogorsko, i - s druge strane, nedostaci u praktičnoj primjeni. S obzirom na informisanost i saznanja u crnogorskim ministarstvima, rješavanje nedostataka u pogledu zakonske transpozicije moglo bi da se izvrši u razumnom roku, čime bi se otvorio put da se ispuni jedan presudni preduslov za zatvaranje poglavlja 27 o vodama. Što se tiče mjera za praktičnu primjenu, pojavljuju se dva sasvim različita izazova: - prvo, uspostavljanje administrativnih struktura i sistema za monitoring, i jačanje kapaciteta, na primjer, za adekvatan rad i održavanje postojeće i buduće infrastrukture kao što su sistemi vodosnabdijevanja i otpadnih voda; i - drugo, planiranje i izgradnja krupne infrastrukture kako bi se riješio, na primjer, nedostatak između sadašnjeg obuhvata u sakupljanju otpadnih voda od 60% i u preradi otpadnih voda od 15%, te ciljeva definisanih Strategijom od 33 do 95% do 2025. i 80 od 95% do 2035. (gdje ovi procenti zavise od veličine opština). Logička posljedica, što ni najmanje nije u skladu sa ugovorima o pristupanju zemalja koje su pristupile EU 2004, 2007. i 2013, biće pregovori o prelaznim periodima i rokovima. U tom kontekstu, treba uzeti u obzir kao smjernice prethodne slučajeve zemalja članica koje su usvojile Direktivu o tretmanu komunalnih otpadnih voda (tačka 1), i zemalja iz kasnijih

V DE CRNE GORE

proširenja EU (tačke od 2 do 5): 1. Kada je EU sa (tadašnjih) 12 država članica usvojila Direktivu o tretmanu komunalnih otpadnih voda, ona se odlučila za postepene rokove u kojima infrastruktura za sakupljanje i preradu otpadnih voda treba da postane operativna, u vezi sa veličinom „aglomeracija“ i karakteristikama dotičnih voda: - 7½ godina (31.12.1998) za ispunjavanje zahtjeva za aglomeracije sa ekvivalentom stanovnika >10.000 iz kojih se vrši ispust u sliv osjetljivih oblasti; - 9½ godina (31.12.2000) za ispunjavanje zahtjeva za aglomeracije sa ekvivalentom stanovnika >15.000 iz kojih se vrši ispust u vode koje su van sliva osjetlji-

vih oblasti; - 14½ godina (31.12.2005) za ispunjavanje zahtjeva za sve druge aglomeracije u okviru djelokruga Direktive. 2. Kipar, Češka Republika, Estonija, Mađarska, Latvija, Litvanija, Malta, Poljska, Slovačka i Slovenija, pridružile su se EU u 2004. i odobreni su im postepeni prelazni periodi najdalje do 31.12.2015. 3. Bugarska i Rumunija (koje su pristupile 2007) dobile su postepene prelazne periode do 2015, a u slučaju malih aglomeracija u Rumuniji do 2018. 4. Hrvatska (koja je pristupila 2013) dobila je poste-

74 pene prelazne periode do 2023. 5. Mayotte (sada dio Francuske, koji primjenjuje zakone EU od 1.1.2014) dobio je postepene prelazne periode do 2027, sa obavezom da dostave program implementacije do 2014, tj. do datuma početka primjene zakona EU. Slična razmatranja o prelaznim periodima za krupnu infrastrukturu važe i za Direktivu o vodi za piće u okviru već postojećih zona vodosnabdijevanja, npr., za zamjenu olovnih cijevi u javnim sistemima vodosnabdijevanja kako bi se osigurao potrebni niski nivo olova u vodi za piće (10 mikrograma po litru), unapređenje nivoa neophodne prerade itd. Prethodni slučajevi koje treba imati u vidu kao smjernicu za države članice koje su usvojile Direktivu o vodi za piće (tačka 1), i za države iz kasnijih proširenja EU (tačke 2 i 3) su: 1. Kada je EU usvojila svoju prvu Direktivu o vodi za piće 1980, utvrđen je rok od 5 godina za postizanje usaglašenosti sa svim njenim odredbama. Za drugu Direktivu o vodi za piće iz 1998, opet je utvrđen rok od 5 godina za postizanje usklađenosti sa novouvedenim odredbama; u slučaju drastično sniženih parametarskih vrijednosti za olovo, dati su postepeni rokovi od 5, odnosno 15 godina. Obje Direktive su dopuštale opciju da se taj rok produži za najviše tri godine u slučaju vanrednih okolnosti, pod uslovom da se sprovede zvanična procjena od strane komisije po proceduri komitologije. 2. Estonija, Mađarska, Latvija i Malta koje su se pridružile EU 2004, dobile su postepene prelazne periode za određene parametre i određene grupe vodosnabdijevanja, ali najdalje do 31.12.2013. 3. Rumunija se pridružila EU 2007. i dobila postepene prelazne periode za određene parametre

i određene grupe vodosnabdijevanja, a najdalje do 31.12.2015. 4. Hrvatska se pridružila EU 2013. i dobila postepene prelazne periode za određene parametre i određene grupe vodosnabdijevanja, a najdalje do 31.12.2019.

ZAKLJUČAK Imajući u vidu informisanost i saznanja crnogorskih ministarstava koja su već obavila pripremne aktivnosti i napravila plan za blisku budućnost, čini se da je moguće ispuniti potrebne uslove za uspješno zaključenje procesa pristupanja.

V DE CRNE GORE

Bugarska i Rumunija, koje su pristupile EU 2007. godine, dobile su postepene prelazne periode do 2015 godine, a u sluÄ?aju malih aglomeracija u Rumuniji do 2018 . godine.

Hrvatska, koja je pristupila EU 2013. godine, dobila je postepene prelazne periode do 2023. godine.

VODE CRNE GORE BROJ 2.

SVJETSKA BANKA

Kratki izvjeÅ¡taj za Crnu Goru

Usluge vodosnabdijevanja i upravljanja otpadnim vodama u dunavskoj regiji

KRATKI IZVJEŠTAJ ZA CRNU GORU Ovaj dokument je proizvod rada osoblja Svjetske banke, uz doprinos spoljnih saradnika. Izvještaj je uradio je tim pod rukovodstvom Davida Mišoa (David Michaud), koji čine Stjepan Gabrić, Kirsten Homan (Kirsten Hommann) i Anastazija Šegej (Anastasia Shegay). David Mišo je direktor Odjeljenja za vode za Evropu, Centralnu Ameriku i Haiti u okviru Globalne prakse za vode Svjetske banke. Na sadašnjoj poziciji bavi se nadzorom nad portfeljom Svjetske banke u oblasti voda i radom njenog osoblja u tim regijama.

V DE CRNE GORE

KLJUČNI IZAZOVI U SEKTORU VODOSNABDIJEVANJA I KANALIZACIJE Finansiranje investicija za nadgradnju infrastrukture za vodosnbdijevanje i upravljanje otpadnim vodama. Druga faza implementacije nacionalnog master plana zahtijeva ulaganja u infrastrukturu za vodovod i kanalizaciju kako bi se ispunili zahtjevi iz direktiva EU do 2030. Ta ulaganja se procjenjuju na oko 640 miliona eura tokom narednih petnaest godina, što je skoro dvostruko više od sadašnjeg nivoa ulaganja. Unapređenje efikasnosti i ekonomičnosti vodovodnih komunalnih preduzeća. Efikasnost i učinak vodovodnih komunalnih preduzeća su izazov koji zahtijeva rješavanje problema kao što su preveliki broj zaposlenih i pretjerano visoki nivo neprihodovane vode. Sprovođenje zdravih principa povrata troškova.

Vodovodna peduzeća ne stvaraju dovoljno prihoda da bi osigurala adekvatno održavanje i održivost infrastrukture. Da bi se taj trend promijenio i ovaj problem riješio, možda je potrebno revidirati tarife u skladu sa zdravim principima povrata troškova.

80 KRATAK PREGLED SEKTORA VODA

V DE CRNE GORE

KONTEKST U KOJEM SE PRUŽAJU USLUGE

EKONOMIJA. Crna Gora ima ekonomiju u razvoju sa značajnim regionalnim disparitetima. Njeno stanovništvo od 0,6 mil. uglavnom naseljava centralne i južne djelove zemlje. Ekonomiju karakteriše niska produktivnost rada, zavisnost od uvoza, visoka nezaposlenost i nerazvijene finansijske institucije i tržište kapitala. Prosječan BDP po glavi stanovnika od 14.318 dolara odražava takvu situaciju. Crna Gora takođe pokazuje značajne lokalne disparitete u nivou razvoja. Sjeverni dio zemlje ima veću stopu nezaposlenosti i niže prihode po glavi stanovnika nego centralni i primorski dio (CIA 2015). Romi (1%) i Egipćani (0,3%) su najranjivije marginalizovane manjine (Monstat 2011). Od decembra 2010, Crna Gora je zvanični kandidat za članstvo u EU. UPRAVLJANJE. Javna uprava je organizovana na nacionalnom i opštinskom nivou. Crna Gora je

parlamentalna republika sa 23 opštine i bez administrativnih pokrajina. Lokalne samouprave vrše aktivnosti kao što su lokalno planiranje razvoja i implementacija programa i pružanje lokalnih javnih komunalnih usluga koje uključuju vodosnabdijevanje i otpadne vode. (Gov. ME 2011). VODNI RESURSI. Crna Gora ima dovoljno vodnih resursa, ali su oni neravnomjerno raspoređeni u zemlji. Devedesetpet procenata crnogorskih vodotokova nastaju u okviru zemlje (tj., i izvor i glavni dio rječnog basena nalazi se u okviru nacionalnih granica). Time se svodi na minimum prekogranični uticaj na crnogorske vode, ali se podrazumijeva odgovornost za kvalitet i distribuciju vode koja teče u susjedne zemlje. Padavine u Crnoj Gori karakteristične su po velikim razlikama u vremenu i prostoru. Crna Gora ima kvalitetne podzemne i

82 površinske vode, ali su ti resursi neravnomjerno raspoređeni u zemlji. Krečnjački djelovi u centralnom i zapadnom dijelu su suvi, dok je sjeverni planinski dio bogatiji svježom vodom. Oko polovine zemlje pripada dunavskom slivu, a druga polovina jadranskom. Poplave potencijalno ugrožavaju 24.500 hektara poljoprivrednog i gradskog zemljišta. Centralni i sjeverni djelovi zemlje bili su pogođeni velikim poplavama 1963, 1979, 1999. i 2000, što je dovelo do nestanka struje, klizišta i oštećenja infrastrukture za vode i otpadne vode, kao i do ozbiljnog manjka vode za piće (ICPDR 2010). Što se tiče dugoročnih klimatskih promjena, potencijal zahvata sa vodoizvorišta će se smanjiti i neki izvori će presušiti ili se pojavljivati isprekidano. Kao rezultat toga, smanjiće se akumulacije koje se koriste za industrijske i komercijalne svrhe, kao i proizvodnja hidroenergije, što će dovesti do povećanja uvoza struje. Južni djelovi zemlje vjerovatno će biti

ORGANIZACIJA USLUGA

najranjiviji na klimatske promjene (Gov. ME 2010). Međutim, nije primijenjena nikakva konkretna strategija koja bi se bavila ovom vjerovatnoćom. IZVORI VODOSNABDIJEVANJA. Javna vodovodna preduzeća koriste podzemnu vodu za proizvodnju vode za piće. U 2012, 114 mil.m3 vode zahvaćeno je za javno vodosnabdijevanje, od čega 90% iz podzemnih voda. Industrijski objekti koriste sirovu vodu, od čega oko dvije trećine dolazi iz površinskih, a jedna trećina iz podzemnih voda. Preovlađujući zagađivači uglavnom potiču iz otpadnih voda sa mjesta nastanka. Prerada industrijskih otpadnih voda vrši se samo u nekoliko industrijskih postrojenja i ima svega četiri opštinska postrojenja za preradu otpadnih voda u cijeloj zemlji. Na primorju, otpadne vode se ispuštaju direktno u more. (ICPDR 2010).

V DE CRNE GORE PRUŽANJE USLUGA. Opštine vrše usluge vodosnabdijevanja i odvoda i prerade otpadnih voda za svoje stanovništvo. Lokalne samouprave su zadužene za vodosnabdijevanje i odvod i preradu otpadnih voda i te usluge pružaju preko 22 javna komunalna preduzeća. 15 javnih preduzeća koja se bave samo vodovodom i kanalizacijom pokrivaju gradske oblasti koje obuhvataju 50% stanovništva. Šest javnih preduzeća pružaju raznovrsne usluge uglavnom za manje opštine (18% stanovništva) (grafikon 1). Jedno javno preduzeće za vodovod u vlasništvu države posebno je formirano za vodosnabdijevanje primorskih opština (8% stanovništva). Prosječan broj stanovnika koje jedno preduzeće pokriva je 21.466, pa je tako crnogorski sektor vodoprivrede fragmentisan u poređenju sa drugim zemljama dunavske regije. Donošenje politika i institucije u sektoru. Kontrola i regulacija sektora je u nadležnosti više ministarstava na državnom nivou, sa jednim jasnim resornim ministarstvom. Kao što se vidi na grafikonu 2, lokalna preduzeća za vode i otpadne vode regulišu i kontrolišu pet nacionalnih institucija: Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja je resorno ministarstvo odgovorno i nadležno za predlaganje i sprovođenje politike u oblasti voda, i

usvajanje planskih dokumenata i normativnih akata. Direktorat za vode ima nadležnost da sprovodi zakone i priprema tehničke osnove za propise, planove i programe koje usvajaju Vlada i Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja (MPR 2015). Ministarstvo održivog razvoja i turizma nadležno je za pitanja u vezi sa održivim korišćenjem prirodnih resursa i integrisanim upravljanjem morem radi zaštite od zagađenja. Ono je nadležno za upravljanje opštinskim aktivnostima vezanim za otpadne vode i za koordinaciju regionalnih sistema vodosnabdijevanja za koje prati realizaciju različitih projekata definisanih strateškim planskim dokumentima (MRT 2015). Institut za javno zdravlje je nadležan za kontrolu kvaliteta vode za piće (IJZCG 2015). Agencija za zaštitu životne sredine koja je u okviru Ministarstva održivog razvoja i turizma, nadležna je za uspostavljanje standarda - kvaliteta vezanih za prečišćavanje kanalizacije i ispuštenih otpadnih voda, davanje saglasnosti za objekte za prečišćavanje - kanalizacije, za prečišćavanje kanalizacionog mulja i za nadgledanje usklađenosti sa utvrđenim standardima (EPA 2015). Ministarstvo finansija je nadležno za pregled i regulaciju godišnjih finansijskih izvještaja preduzeća za vodovod i kanalizaciju (MIF 2015).

KAPACITET I OBUKA. Jačanje kapaciteta i obuka zaposlenih ostaje značajno pitanje za sektor voda. Rukovodeće osoblje u preduzećima za vodovod i kanalizaciju imenuju predstavnici opština bez posebnih kvalifikacija ili potrebnog iskustva. To dovodi do značajne cirkulacije kadra u skladu sa političkim ciklusima i postavljanja menadžerskog kadra koji nema odgovarajuće vještine i kompetencije. Pored toga, tehničko osoblje u ovim preduzećima ne prolazi gotovo nikakvu obuku, zbog čega ne ostvaruju rast u efikasnosti u tehničkom poslovanju i upravljanju preduzećem. Kao posljedica toga, postoji mnogo prostora za poboljšanje kroz obuku zaposlenih i razvoj njihovih kapaciteta u sektoru vodosnabdijevanja. Trenutno je nacionalno udruženje za vode, koje se sastoji od 21 direktora javnih preduzeća za vodovod i kanalizaciju, glavni nosilac obuke, tehničke pomoći i razmjene znanja (radionice, konferencije, časopis) prema akterima u sektoru voda. EKONOMSKA REGULACIJA. Tarife za vodu definišu se na lokalnom nivou, a finansijske izvještaje preduzeća za vodovod pregleda jednom godišnje Ministarstvo finansija. Sektor vodosnabdijevanja u Crnoj Gori reguliše se putem javnog modela samoregulacije, pošto nema nacionalnog regulatora, niti zvaničnog nacionalnog sistema

uporednih mjerila (benčmarking). Tarife se mijenjaju na zahtjev preduzeća. Direktori preduzeća dostavljaju prijedlog novih tarifa upravnom odboru preduzeća. Ako se prihvati, prijedlog uredbe o promjeni tarifa mora da bude odobren od lokalne uprave. Preduzeća za vodovod i kanalizaciju moraju da dostavljaju svoje godišnje finansijske izvještaje sjedištu Poreske uprave (u okviru Ministarstva finansija) radi finansijske inspekcije (MIF 2015). TEKUĆE ILI PLANIRANE REFORME. Administrativne reforme su još u pripremnoj fazi. Strategija reforme javne uprave u Crnoj Gori 2011–2016 pruža sveobuhvatan okvir sa sažetim glavnim ciljevima i domenima procesa administrativne reforme na državnom i lokalnom nivou. Međutim, ciljevi navedeni u ovom dokumentu još su u pripremnoj fazi i vjerovatno će se realizovati u okviru usklađivanja sa EU u narednoj deceniji. Ciljevi koji se odnose na preduzeća za vodovod i otpadne vode vjerovatno će se koncentrisati na (a) ostvarivanje punog povraćaja troškova proizvodnje da bi se osnažila održivost javnih preduzeća, i (b) regionalizaciju u pružanju usluga kako bi se poboljšao rad i efikasnost u korišćenju kapitala putem ekonomije obima (Gov. ME 2011).

V DE CRNE GORE

DOSTUPNOST USLUGA

OBUHVAT USLUGA. Obuhvat usluga u gradskim oblastima je mnogo bolja nego u ruralnim. Crna Gora obezbjeđuje dobar pristup vodi iz vodovoda (91%) i kanalizaciji (89%) (grafikon 3). Međutim, pristup javnim mrežama je mnogo niži. Oko 76% stanovnika Crne Gore je priključeno na javni sistem vodosnabdijevanja, a 43% na kanalizacioni sistem. Svega 18% svih otpadnih voda se efektivno prerađuje, uglavnom ispod standarda Direktive o prečišćavanju komunalnih otpadnih voda, što dovodi do

značajnih opasnosti za životnu sredinu i javno zdravlje. Međutim, situacija se značajno razlikuje u urbanim i u ruralnim oblastima. U urbanim oblastima, preko 98% stanovništva ima pristup javnom vodosnabdijevanju i 71% sistemu kanalizacije. Da bi se poboljšalo prečišćavanje otpadnih voda, planirana je izgradnja šest postrojenja za prečišćavanje (ukupan ekvivalent je 485.800 stanovnika) u periodu od 2014-2016. Dva najveća postrojenja će raditi tercijarno prečišćavanje, a ostala četiri sekundarno.

86 JEDNAKOST U PRISTUPU USLUGAMA. Tri četvrtine manjinskog stanovništva ima pristup vodosnabdijevanju iz cjevovoda. Pristup vodi iz cjevovoda i toaletima sa ispiranjem za donjih 40% stanovništva po prihodima je sasvim visok i iznosi 84%, odnosno 82%. Za najsiromašniji dio stanovništva (koji živi sa manje od 2,50 dolara/dnevno), ovi procenti su 72%, odnosno 66%. Prema UNDP/Svjetskoj banci/ EK 2011, velika većina domaćinstava Roma, Aškalija i Egipćana (73,6%) ima pristup vodi iz cjevovoda u njihovom smještaju, 0,4% ima bunar sa pumpom, 0,7% ima sopstveni sistem vodosnabdijevanja, dok 25,3% koristi neki drugi izvor vode za piće. Više od dvije trećine ove populacije (68,4%) nema kupatilo

PRUŽANJE USLUGA - KVALITET

u kući već koristi spoljašnji wc (54,9%) ili zajedničko kupatilo (38%). Međutim, 7,1% manjinskog stanovništva nema ni zajedničko kupatilo ni spoljašnji wc. KOMUNALNA INFRASTRUKTURA. Kapacitet postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda treba da se značajno poveća do 2016. Četiri postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda – tri sagrađena između 2003. i 2007. i jedan iz 1978 – su u funkciji u Crnoj Gori, svi opremljeni za sekundarno prečišćavanje, i, kao što je rečeno, planira se izgradnja još šest postrojenja između 2014. i 2016. Ove investicije će povećati kapacitet za prečišćavanje otpadnih voda u Crnoj Gori za osam puta.

V DE CRNE GORE KVALITET USLUGA. Postoji značajan disparitet u kontinuitetu usluga i potrošnji vode. Kontinuitet u pružanju usluga je 24 h dnevno u većini vodovodnih preduzeća, osim tokom ljeta, kada dolazi do problema u kontinuitetu. U nekoliko opština, još uvijek se dešavaju duži prekidi koji traju od 4 do 12 h dnevno. U 2012, 12.452 uzorka vode za piće iz javnog vodovoda je testirano na mikrobiološke ili fizičko-hemijske parametre i 85,5% je prošlo test. Ova stopa se čini niskom u poređenju sa drugim zemljama dunavske regije. Na primorju, neispunjavanje ovih uslova vezano je za dotok slane vode u sistem tokom ljetnjih mjeseci. Česti kvarovi dotrajalih cijevi u siste-

mu distribucije takođe prouzrokuju neispunjavanje mikrobioloških parametara. Prosječna potrošnja vode po glavi stanovnika je 237 litara dnevno, ali se kreće od 494 do 121 litara dnevno. Na ovako visoku prosječnu potrošnju u poređenju sa zapadnoevropskim zemljama dodatno utiču niske i subvencionirane cijene vode. ZADOVOLJSTVO KORISNIKA. Zadovoljstvo stanovništva uslugama koje se pružaju u zemlji (po istraživanju Galupa) je prilično visoko, 69%. Ova brojka je slična u većini zemalja u ovoj regiji.

EFIKASNOST USLUGA

UKUPNA EFIKASNOST. I dalje je potrebno uložiti značajan trud na poboljšanju efikasnosti. Veća efikasnost i bolji učinak komunalnih preduzeća su definisani među ciljevima lokalnih samouprava u Strategiji reforme javne uprave (gov.me 2011). Potrebno je još truda, pošto je preveliki broj zaposlenih i dalje važan problem u većini vodovodnih komunalnih preduzeća, u kojima je prosječna produktivnost zaposlenih 10,3 (minimum 6,2 i maksimum 21,5) u odnosu na najbolju međunarodnu praksu koja se kreće od 1 do 2. Prosječni stepen na-

plate je 72%, gdje je najmanji 30%, a najveći 96%, što pokazuje da komunalna preduzeća imaju značajne teškoće u naplati fakturisanih prihoda i stvaranju prihoda. Na nivou od 59%, neprihodovana voda je iznad prosjeka za dunavsku regiju. Ovaj procenat se povećao posljednjih decenija zbog upotrebe boljih brojila, što je dovelo do preciznijeg mjerenja curenja vode i neregistrovanih priključaka. Povećanje je takođe uzrokovano nedovoljnim održavanjem vodne mreže i nedovoljnim investiranjem.

NOVIJI TRENDOVI. Nije ostvaren stvarni napredak u efikasnosti. U posljednjih 10 godina, nivo neprihodovane vode je porastao za 80% (grafikon 4), što je odraz odsustva pravilnog održavanja i ob-

FINANSIRANJE USLUGA

navljanja osnovnih sredstava u posljednjih nekoliko decenija. Potrebno je uložiti značajne napore u povećanje efikasnosti, kao što je istaknuto u Strategiji reforme javne uprave (Gov. ME 2011).

V DE CRNE GORE UKUPNO FINANSIRANJE SEKTORA. Sektor voda se finansira iz poreza više od 40% . Prihodi od tarifa za vodu nijesu dovoljni da pokriju troškove rada i održavanja. Zbog toga se operativni troškovi pokrivaju iz nacionalnih i lokalnih subvencija, a investicije se finansiraju iz međunarodnih kredita i grantova, koji se dopunjavaju subvencijama iz državnog i lokalnih budžeta. Glavni izvori finansiranja komunalnih preduzeća za vodosnabdijevanje i otpadne vode opisani su na grafikonu 6, uz primjenu „tri–T“ metodologije OECD-a (tarife, transferi i porezi) (porezi na engl. taxes). Neophodne investicije. Investicije treba povećati za 60% da bi se ispunili zahtjevi EU. Master planovi za sektor voda i otpadnih voda procjenjuju da će za dostizanje standarda EU i zahtjeva iz direktiva Crna Gora morati da investira skoro 640 miliona eura u periodu od 2013. do 2029. (54 eura po glavi stanovnika godišnje). Od tog iznosa, 60-70% investicionih sredstava obezbijediće se putem međunarodnih kredita, 10-20% iz grantova centralne vlade i 10-30% iz budžeta lokalnih samouprava. Pored toga, značajna finansijska podrška doći će i iz fondova EU. Kao

rezultat toga, ova šema finansiranja trebalo bi da komunalnim preduzećima omogući da izbjegnu značajnija povećanja tarifa za vodu (MRT 2005).

90 INVESTICIJE. Polovina tekućih investicija finansira se iz međunarodnih kredita.U 2005, usvojene su Strategije master planova za unapređenje i izgradnju infrastrukture za vodosnabdijevanje i upravljanje otpadnim vodama za period od 25 godina. Master planovima Crne Gore procijenjeno je da će za period od 2005. do 2029. Crnoj Gori biti potrebo 813 miliona eura (560 miliona je planirano za otpadne vode i 253 miliona za vodosnabdijevanje) kako bi se u cjelosti dostigli standardi EU i zahtjevi pravne tekovine EU u oblasti životne sredine. Ukupni iznos planiranih investicija predstavlja godišnji trošak od 0,28% BDP. U toku prve faze Master planova (2005-

2009) uloženo je 109 miliona eura u infrastrukturu za vodosnabdijevanje i otpadne vode, što je ekvivalentno 0,95% BDP i godišnjem trošku od 0,19% BDP u navedenom periodu. Polovina ovih sredstava obezbijeđena je iz međunarodnih kredita, 45% iz državnih subvencija iz budžeta centralne vlade i 5% iz lokalnih samouprava. Do kraja prve faze Master planova, Crna Gora je pratila dinamiku finansijskih investicija koja je projektovana u strateškim planskim dokumentima. Međutim, u narednim godinama, ekonomska kriza dovela je do pada u finansiranju iz budžeta centralne vlade i usporavanja investicionih kretanja (grafikon 7).

V DE CRNE GORE POVRAT TROŠKOVA I PRIUŠTIVOST

POVRAT TROŠKOVA. Niske tarife za vodu jedva da omogućavaju komunalnim preduzećima da pokriju operativne troškove. Prosječna pokrivenost operativnih troškova javnih vodovodnih preduzeća iznosi 0,76. Međutim, ona se kreće od 2,24 do 0,46, što ukazuje na velike razlike među komunalnim preduzećima. Niske tarife za vodu ne omogućavaju preduzećima za vodosnabdijevanje i upravljanje otpadnim vodama da pokriju pune troškove rada i održavanja, a kamoli troškove investiranja. Neophodno je unakrsno finansiranje između sektora za domaćinstva i za industriju (jer su tarife za industriju 2,5 puta više od onih za domaćinstva), kao i subvencije iz državnog i lokalnih budžeta, kako bi se pokrili i kapitalni i operativni izdaci. Dodatni faktor je što lokalne samouprave obično smatraju da cijena vode treba da ostane niska zbog brige za socijalno stanje korisnika. TARIFE. U narednim godinama može se očekivati značajno povećanje tarifa za vodu. Prosječna tarifa za domaćinstva je 0,67eur/m3

(grafikon 8). Prosječna tarifa za industriju je 179% skuplja od cijene za domaćinstva i iznosi 1,87 eur/ m3 (MRT 2012a). PRIUŠTIVOST. Priuštivost još nije značajno pitanje za najveći dio stanovništva, jer voda nije skupa. Lokalne samouprave drže tarife na niskom nivou zato što se voda smatra „socijalnom uslugom“. Pa ipak, prosječan godišnji račun za vodu potencijalno čini 1,6% prosječnog prihoda domaćinstva. Udio potencijalnog izdatka za vodovod i kanalizaciju bio bi 2,4% za najsiromašnijih 40% stanovništva. Ova situacija bi mogla da se promijeni, zato što će u budućnosti biti izvršena značajna ulaganja. Međutim, ove investicije će se uglavnom finansirati iz međunarodnih kredita. Otuda će povećanja tarifa za vodu uglavnom odgovarati povećanjima operativnih rashoda, a ne povećanjima kapitalnih izdataka.

ODRŽIVOST I GLAVNI IZAZOVI U SEKTORU VODA Za potrebe procjene održivosti usluga u regiji, urađena je procjena održivosti sektora u cjelini, uzimajući u obzir četiri glavne dimenzije: pristup uslugama, kvalitet usluga, efikasnost usluga i finansiranje usluga. Svaka od ovih dimenzija mjerena je na osnovu tri jednostavna i objektivna pokazatelja. Za svaki pokazatelj utvrđena je vrijednost najbolje prakse posmatranjem najboljih pružalaca usluga u regiji, i pretpostavka je da zemlje koje su najbliže pružaocima usluga sa najboljim rezultatima imaju i najrazvijeniji sektor voda. Detaljnijii opis metodologije koja je korišćena za procjenu održivosti sektora dat je u aneksu Regionalnog izvještaja o stanju u sektoru koji je urađen u okviru Dunavskog programa za vode. Rezultati procjene sektora voda u Crnoj Gori prikazani su na grafikonu 9, u poređenju sa prosjekom i najboljima praksama u dunavskoj regiji. Ocjena održivosti sektora u Crnoj Gori je 59, što je ispod prosječne ocjene održivosti za dunavsku

regiju koja iznosi 64, i spada među najniže u regiji. Procjena pokazuje da Crna Gora, u prosjeku, ostvaruje dobre rezultate u pogledu dostupnosti vode iz vodovoda i toaleta sa ispiranjem, kontinuiteta u pružanju usluga i priuštivosti. Glavni nedostaci sektora voda u Crnoj Gori koji su utvrđeni prilikom vršenja procjene održivosti sektora su pokrivenost operativnih troškova, broj zaposlenih i obuhvat sistemom prečišćavanja otpadnih voda. GLAVNI IZAZOVI SEKTORA SU: Finansiranje investicija za unapređenje infrastrukture u sektoru vodosnabdijevanja i otpadnih voda. Druga faza realizacije Nacionalnog master plana zahtijeva ulaganja u infrastrukturu i za vodovod i za kanalizaciju kako bi se postigla usaglašenost sa direktivama EU do 2030. Te investicije se procjenjuju na oko 640 miliona eura u narednih 15 godina, od-

V DE CRNE GORE

nosno dvostruko više od sadašnjeg nivoa ulaganja. Neka sredstva vezana za EU (kroz Instrument pretpristupne pomoći, IPA) trebalo bi da budu dostupna za finansiranje tih ulaganja. Treba uložiti trud u poboljšanje kvaliteta vode za piće, pošto je stepen usklađenosti sa potrebnim zahtjevima svega 85%, i u podizanje efektivnog nivoa sakupljanja i prečišćavanja otpadnih voda. Unapređenje efikasnosti i ekonomičnosti vodovodnih komunalnih preduzeća. Kao što je navedeno u Strategiji reforme javne uprave, efikasnost i učinak vodovodnih komunalnih preduzeća predstavljaju izazov. Da bi se taj cilj postigao, nivo neprihodovane vode mora da se spusti kroz poboljšanje kvaliteta brojila i smanjenje curenja vode u mreži kroz kvalitetno održavanje i obnavljanje osnovnih sredstava. Preveliki broj zaposlenih je Strategijom utvrđen kao problem koji treba rješavati, pošto on dovodi do vi-

sokih troškova radne snage, a time i do većih operativnih troškova preduzeća. Primjena zdravih principa povrata troškova. Vodovodna komunalna preduzeća ne stvaraju dovoljno prihoda iz kojih se može obezbijediti adekvatno održavanje i održivost infrastrukture. Za mnoga komunalna preduzeća neophodne su subvencije iz centralnog i lokalnih budžeta da bi se pokrili troškovi rutinskog rada i održavanja. Ova situacija prijeti da ugrozi dugoročnu održivost i dobar učinak usluga snabdijevanja vodom i upravljanja otpadnim vodama. Da bi se taj trend preokrenuo, možda će morati da se revidiraju tarife u skladu sa zdravim principima povrata troškova, naročito imajući u vidu da će investicije u poboljšanje postojeće infrastrukture dovesti do porasta operativnih troškova.

Glavni izazov sektora je finansiranje investicija za unapreÄ&#x2018;enje infrastrukture u sektoru vodosnabdijevanja i otpadnih voda. Druga faza realizacije Nacionalnog master plana zahtijeva ulaganja u infrastrukturu i za vodovod i za kanalizaciju kako bi se postigla usaglaĹĄenost sa direktivama EU do 2030. Te investicije se procjenjuju na oko 640 miliona eura u narednih 15 godina.

VODE CRNE GORE BROJ 2.

ANDREA MANGANO, inženjer je hidraulike, RENATO CONTI, viši savjetnik za privredne organizacije:

Zašto je reforma vodosnabdijevanja i tretmana otpadnih voda hitno potrebna u primorskoj regiji

BY ANDREA MANGANO AND RENATO CONTI PARTNERS, PW ADVISORY & CAPITAL SERVICES ITALIA

ZAŠTO JE REFORMA VODOSNABDIJEVANJA I TRETMANA OTPADNIH VODA hitno potrebna u primorskoj regiji Crne Gore Andrea Mangano (Firenca, Italija, 1946), inženjer je hidraulike (Rim, 1972), sa završenim postdiplomskim studijama hidrologije na Univerzitetu u Padovi (1973), gdje je vršio istraživanja i bavio se predavanjem do 1976. Član je više vladinih komisija u sektoru voda i predstavljao je Italiju u EUREAU, Evropskoj mreži vodovodnih preduzeća, u periodu od 2003-2005.Od 2015 je potpredsjednik AII, italijanske Asocijacije profesionalaca u oblasti voda. Renato Conti, Renato Konti (Conti), iskusni viši savjetnik za privredne organizacije, dokazani je stručnjak u oblasti pravnih poslova, savjetovanja o kompleksnim međunarodnim transakcijama i upravljanja pravnim sektorima, koji imaju i do 40 profesionalaca. Renato Konti je bio na upravljačkim pozicijama koje zahtijevaju visoke kvalifikacije u pravnim i korporativnim odjeljenjima velikih (i na berzi kotiranih) korporacija, kao što su: generalni savjetnik u ACEA SpA (lokalno komunalno preduzeće u Rimu; 2003-2013) i Telespazio SpA (satelitski operator Telekoma Italija; 2000-2003) i visoki rukovodilac u Stet International I STET (državna holding kompanija za sektor telekomunikacija; 1993-2000). Prije toga g. Konti je stekao praktično iskustvo u međunarodnim finansijama i trgovini hartijama od vrijednosti u Banco di Roma (1990-1993) i Euroinvestu (1989-1990).

V DE CRNE GORE SADAŠNJE STANJE U primorskoj regiji Crne Gore, na jedva 90 km između granice sa Hrvatskom, na sjeveru, i Albanijom, na jugu, nalazi se jedna od najljepših obala Sredozemlja. U šest opština sa dugogodišnjom tradicijom samouprave koje se nalaze pored mora živi nešto malo više od 150.000 stanovnika zimi i boravi preko 250.000 turista u avgustu, koji ostvaruju oko 10 miliona noćenja godišnje. Svaka opština tradicionalno ima sopstveno preduzeće za vodovod i kanalizaciju (ViK je skraćenica za vodovod i kanalizaciju), i ta preduzeća se bave eksploatacijom lokalnih izvorišta i bunara vezanih za bogati karstni akvifer ove regije.

nih postupaka. S obzirom na turističku vokaciju ove regije i ogromno prisustvo privremenih gostiju (uglavnom iz inostranstva), u ljetnjim mjesecima ovi nedostaci se pogoršavaju, što značajno utiče na sveukupan kvalitet turističke ponude i ekonomske kapacitete regije. Čini se da su lokalni izvori iz kojih se snabdijeva pet od šest primorskih opština gotovo dostigle limit svog kapaciteta, i stoga nijesu dovoljni da zadovolje potrebe u vodosnabdijevanju tokom ljetnje sezone. Kao prvo, ima izvještaja o tome da je kvalitet vode iz ovih izvora pod znakom pitanja. S druge strane, čini se da je obezbjeđenje vode putem akvadukta koji tranzitno prelazi preko strane države (kao što je slučaj sa opštinom Herceg Novi, koju opslužu-

NEKI PODACI O VODOVODNOM SISTEMU PRIMORSKE REGIJE

MONTENEGRIN COASTAL REGION

Pa ipak, obalno područje Crne Gore ima ozbiljne probleme sa vodosnabdijevanjem, što dovodi do sezonskog nedostatka vode u ljetnjem periodu. Zapravo, više od 75% vode koja ulazi u sistem gubi se zbog curenja ili neovlašćenog korišćenja, usljed lošeg stanja mreže, nedovoljno dobrog staranja o infrastrukturi i odsustva adekvatnih komercijal-

98 V I K PREDUZEĆA - POSLOVANJE

je hidrotehnički sistem “Plat”, koji potiče iz Bosne i prolazi kroz Hrvatsku) – strateški slabo rješenje, čak i ne uzimajući u obzir potencijalne nedostatke takvog sistema. Međutim, strateški planovi razvoja ekonomije u ovoj regiji zasnivaju se na ekspanziji turizma i prateće industrije i stoga su uslovljeni postizanjem dovoljnog i stabilnog snabdijevanja pitkom vodom u adekvatnim količinama – naravno, blagovremeno. Da bi riješila ovaj problem, centralna vlada Crne Gore razvila je ogroman projekat izgradnje regionalnog sistema vodosnabdijevanja koji je pokrenut od druge polovine dvadesetog vijeka i čija je realizacija, uglavnom oslonjena na sredstva EBRD, završena u skorije vrijeme od strane crnogorskog javnog preduzeća, Regionalni vodovod Crnogorsko primorje (PEW). Ovaj regionalni sistem vodosnabdijevanja bazira se na pitkoj vodi iz izvorišta Bolje sestre, u basenu Skadarskog jezera, koji se nalazi u zaleđu Crnogorskog primorja.

Danas, čak i pored suprotnih sezonskih fluktuacija u potražnji i raspoloživosti vode, crnogorski sistem vodosnabdijevanja na primorju ima mnogo više vode na raspolaganju nego što je potrebno za ispunjenje njegove misije: koristeći zaokružene cifre, ovaj sistem proizvodi četiri puta više vode nego što se proda korisnicima i ima potencijal za godišnju proizvodnju koji je četiri puta viši od količine vode za kojom će vjerovatno postojati potražnja u bliskoj budućnosti. Iako voda koja potiče iz nove infrastrukture omogućava ViK preduzećima da zadovolje potrošnju u špicu sezone, finansijsko stanje opština (a to znači i ViK preduzeća), metodologija tarifiranja i usitnjenost sistema s druge strane ne omogućavaju cjelovito restrukturiranje cijevi niti efikasno upravljanje sistemimima. Potrebno je da se sistem racionalizuje i da se njime upravlja kao jednim subjektom da bi se ostvarila

V DE CRNE GORE NAJBOLJA GRANSKA PRAKSA KOEFICIJENT KORISNIK/ZAPOSLENI: 250:1

PREGLED ZAPOSLENIH

- VIK PREDUZEĆA IMAJU STALNO I PRIVREMENO ZAPOSLENE. KONSULTANTU NISU NA HOMOGENI NAČIN PRIKAZANI PODACI O PRIVREMENO ZAPOSLENIM. - STRUKTURA RADNE SNAGE UKAZUJE NA VISOK BROJ MENADŽERSKOG I ADMINISTRATIVNOG OSOBLJA A MALI BROJ RADNIKA - UKUPNI TROŠKOVI ZAPOSLENIH ČINE OKO 40% PROMETA. - SKORO 1,3/000 ZAPOSLENIH RADE U VIK PREDUZEĆIMA ZA STALNO - 1 ZAPOSLENI NA SVAKIH 190 / 120 METERS

optimalna efikasnost u korišćenju resursa, kao i u upravljanju infrastrukturom i poslovanjem. Budući da su tako mala, ViK preduzeća nemaju mogućnost da uvedu moderne tehnologije i usvoje efikasne prakse upravljanja. S druge strane, one imaju izuzetno veliki broj zaposlenih, i to najmanje dva puta više nego što je potrebno u normalnim okolnostima prema tekućim standardima u vodovodnoj djelatnosti u svijetu. Kao rezultat toga, cjelokupni vodovodni sistem obalnog područja je ekonomski i finansijski neodrživ. Analiza podataka iz 2016. pokazuje da je sistem koji se smatra jedinstvenim subjektom praktično u bankrotu. Evidentno je da, i pored subvencija, sistem nije uravnotežen, uprkos tome što su tarife koje plaćaju krajnji korisnici (u prosjeku više od eura po kubnom metru) relativno visoke u odnosu na prosječne prihode u Crnoj Gori. Slika koja se pojavljuje iz racionalnog posmatranja tekućeg stanja poslovanja vodovodnog sistema. Crnogorskog primorja pokazuje da je to sistem koji

je jedva održiv, i to zbog niza kritičnih faktora koji se u većini slučajeva recipročno preklapaju. ViK preduzeća nemaju u svojim bilansima nikakve rezerve, nikakva sredstva za zamjenu infrastrukture nakon zastarijevanja. Ona su zavisna od opština u pogledu svih investicija koje su mimo redovnog (i malog) održavanja. JP Regionalni vodovod je opterećeno finansijskim teretom svoje impresivne realizacije, i možda ne može da se osloni na razvoj tržišta za vodu koju ono prenosi primorskoj regiji. Vodacom je u neku ruku samostalno preduzeće, imajući u vidu njegovu ulogu i izvore finansiranja. Ali ipak, možda je potrebno da nastupa u najstrožoj

100 EKONOMSKO FINANSIJSKO STANJE PRIMORSKOG VODOVODNOG SISTEMA (VRIJEDNOSTI U EURIMA, NA OSNOVU FINANSIJSKIH IZVJEŠTAJA ZA 2016) GODIŠNJI PROMET: 28,9 M (UKLJUČUJUĆI VIŠE OD 4,5 M SUBVENCIJA), ILI OKO 24,5 M NETO; UKUPNI OPERATIVNI TROŠKOVI: 22,5 M, OD ČEGA 10,2 M VEZANO ZA ZAPOSLENE (45,3%); EBITDA: 11,35 M (6,9 NETO BEZ SUBVENCIJA); EBIT: 3,0 M ( -1,4M NETO BEZ SUBVENCIJA); NETO REZULTAT: 0,33 M UKUPNE SUBVENCIJE: 4,45 M NETO REZULTAT BEZ SUBVENCIJA: - 4,0 M NOVČANI TOKOVI: 9,6 M NOVČANI TOKOVI BEZ SUBVENCIJA: 4,2 M NETO KAPITAL: 104,55 M OBRTNA SREDSTVA: -26,65 M POVRAĆAJ NA INVESTICIJE (ROI): -0,49 POVRAĆAJ NA KAPITAL (ROE): -0,92 POVRAĆAJ NA PROMET (ROS): -3,84 KOEFICIJENT LIKVIDNOSTI: 0,27 koordinaciji na datoj teritoriji, ukoliko ne želi da njegovi pogoni ostanu nedovoljno iskorišćeni zbog odsustva koordinacije. Pored toga, niko stvarno ne zna da li će se ostvariti dovoljan tok prihoda za pokriće troškova njegovog finansiranja, odnosno investicija. Opštine nemaju resurse za finansiranje naredne operativne faze ViK preduzeća. Konačno, nijedna komercijalna banka neće se uključivati u finansiranje biznisa kojim se ne upravlja kao biznisom i koji nije u stanju da odgovori nijednoj dodatnoj obavezi koja se nadovezuje na one koje je već preuzeo. Kada je riječ o načinu upravljanja, sva ViK pre-

duzeća u principu pružaju istu sliku. Gubici vode se posmatraju kao “onaj stalni problem”, i ne pokazuje se apsolutno nikakav (kreativni) pristup za njegovo rješavanje osim što se čeka da se pojave sredstva za investiranje kako bi se poboljšalo fizičko stanje infrastrukture. Neformalna naselja, mogući nelegalni priključci i zaobilaženja, te druge forme komercijalnih gubitaka se priznaju i smatraju za nešto protiv čega se ništa ne može učiniti ili što ionako ne spada u njihovu nadležnost. Vrlo je lako prepoznati da: - nikoga zaista nije briga – tj. svako smatra nekog drugog odgovornog za – troškove proizvodnje i rada;

V DE CRNE GORE - tarife nijesu definisane apriori kako bi se odredio parametar po kojem će se efikasno pružanje usluga i socijalna priuštivost tokom vremena poklopiti; - tarife se smatraju u neku ruku odvojenim od usluge, i zapravo vezanim za bilans stanja. Cilj računovodstvenih standarda i politika nije da izraze vrijednost aktive i poslovanja; niti da omoguće bilo koju ocjenu sekotra voda u cjelini ili bilo koje njegove komponente. Finansijski izvještaji – i način prenosa prava na infrastrukturu sa opština na ViK preduzeća – više predstavljaju formu prezentiranja socijalne cijene usluge, koju mora da pokrije referentna zajednica – preko opština i tarifa – bez obzira na nivo usluge. S obzirom na navedeno, naravno da je nemoguće pronaći bilo kakav plan vezano za razvoj infrastrukture, makar ne nijedan iz kojeg bi se moglo utvrditi da vodovodna preduzeća u regiji vode (predviđaju), a ne samo prate, razvoj naselja i ekonomije. Iznad svega, nema plana za ostvarivanje konvergencije između operatora u sektoru voda u primorskoj regiji, niti institucije koja pokreće inicijativu za takvo usklađivanje. Rezultat pokušaja da se konvergencija ostvari, a da se prije toga ne izvrši globalna institucionalna reforma najvjerovatnije bi bio da bi opštine bilo koju „sugestiju“ za realizaciju konvergencije posmatrale kao neprimjeren, u određenoj mjeri tuđi uticaj ili pritisak. Štaviše, kao gubitak suvereniteta. To je jedan od razloga zbog kojih bilo koji plan reformi treba da obuhvati i uvođenje regulatornog sistema i globalnu institucionalnu promjenu.

PREDLOŽENA REFORMA Da bi se gore opisano stanje korigovalo i da bi se izvršila reforma sistema vodosnabdijevanja i kanalizacije na Crnogorskom primorju, potreban je višestrani pristup, uz istovremeno i koordinirano djelovanje na svim nivoima sastavnih elemenata. Parcijalna realizacija plana reformi, kao i ublažavanje bilo kojeg od njegovih sastavnih elemenata, oslabili bi njegovu uravnoteženost, i gotovo sigurno ne bi omogućili ostvarivanje očekivanih efekata i ispunjavanje zadatih ciljeva. Planom reformi zapravo se nastoji odgovoriti na sva pitanja i potrebe kao i obezbijediti operativni instrument dotičnim crnogorskim organima i donosiocima odluka kako bi se od vodovodnih organizacija, njihovog poslovanja i načina upravljanja stvorile moderne institucije koje su sposobne da ostvaruju dugoročno zadovoljavajući učinak. Predloženi plan reformi treba da se oslanja na tri glavna stuba: 1. Objedinjavanje odlučivanja i donošenja politika na regionalnom nivou, formiranjem konzorcijuma između šest opština na primorju i Ministarstva održivog razvoja i turizma (MORT). Konzorcijum, ili bilo koji drugi subjekat koji se formira u tu svrhu, trebalo bi da bude odgovoran za upravljanje sistemom vodosnabdijevanja na primorju, za donošenje odluka o strategijama, očekivanom nivou usluga i investicijama. Prema mišljenju autora, prečišćavanje otpadnih voda i kanalizacija takođe treba da budu uključeni u ukupnu definiciju (i poslovanje) ovog sistema za pružanje usluga, na koji način bi se ostvarilo istinsko objedinjavanje usluga vezanih za vodu (objektivna integracija, kao posljedica i paralelno sa subjektivnom integracijom);

101

102

REGULATORY ASSET TO BE

Ministarstvo poljoprivrede

MORT

Ministarstvo zdravlja

Nacionalno regulatorno tijelo

KONZORCIJUM

NOVO PREDUZEĆE JEDINSTVENI OPERATOR 2. Čim se zapravo riješi objektivna usitnjenost, planom takođe treba nametnuti optimizaciju funkcionisanja sistema, kroz spajanje šest postojećih ViK preduzeća, JP Regionalni vodovod i Vodakoma u jednog jedinstvenog operatora usluga vezanih za vodu (JO – jedinstveni operator) – subjektivna integracija;

sistemu voda treba da donesu jednoobrazni regulatorni sistem za usluge vezane za vode, i to na osnovu kriterijuma: - ekonomske i operativne efikasnosti, - efektivnosti usluga, - samoodrživosti, - programske utemeljenosti.

3. Institucija nezavisnog nacionalnog regulatornog tijela (NRT) za usluge vodosnabdijevanja i kanalizacije, treba da bude zadužena za utvrđivanje računovodstvenih pravila, definisanje tarifa i provjeru nivoa učinka sistema za pružanje usluga.

To će obuhvatati, između ostalog:

Gore navedeno bi se moglo sprovesti kroz tri konceptualne faze. U PRVOJ FAZI koju ćemo ovdje nazivati osnivačka faza, dotični crnogorski nadležni organi i druge administrativne jedinice i zainteresovani akteri u

I. organizovanje primorske regije kao jedinstvene, integralne oblasti za pružanje usluga, i u pogledu infrastrukture i izvora s jedne strane, i u pogledu operacija, s druge strane; II. potvrđivanje sistema usluga vezanih za vode kao privrednog preduzeća, bez obzira na organizacionu prirodu subjekta kojem ove usluge budu povjerene;

V DE CRNE GORE III. fokusiranje na krajnjeg korisnika (klijenta) prilikom organizovanja usluga, koje prema tome treba da se nude u kontinuitetu i uz određeni kvalitet; IV. odabir metoda za definisanje tarifa koje će obezbjeđivati puni povraćaj troškova i koji bi bio određen apriori (unaprijed), a ne ex post facto (naknadno); kao i jasnog višegodišnjeg plana investiranja, kao pokretača za upravljanje i za tarife. Mjerenje uspješnosti menadžmenta i poslovanja kroz zadate ključne pokazatelje učinka omogućiće regulatoru da sankcioniše dobre, odnosno loše učinke putem stimulansa i kazni, zavisno od slučaja, i to će biti osnova za definisanje tarifa. U isto vrijeme, regulacija će obuhvatati i koncept “optimizacije” kada je riječ o organizacionoj strani operatora za vode: cilj je da se postignu parametri efikasnosti i efektivnosti koji će biti uporedivi sa onima u drugim zemljama koje su u sličnoj situaciji, kao i dostizanju prosječnih standarda evropskog tržišta. DRUGA JE FAZA reorganizacije, koju treba pripremati u toku osnivačke faze i sprovesti odmah nakon što se ova završi, i u njoj treba izvršiti reviziju poslovanja, održavanja, računovodstva, kadrova, menadžmenta i svih drugih politika i praksi tada već integrisanog jedinstvenog operatora, sa ciljem da se racionalizuju procesi i postignu ciljevi efektivnosti i efikasnosti koji su definisani regulacijom. Istovremeno, primorske opštine i svi drugi dotični teritorijalni organi (npr., konzorcijum lokalnih uprava) treba da zaključe sa jedinstvenim operatorom ugovor o pružanju usluga u kojem će se na jasan i transparentan način definisati koja infrastruktura kome pripada; ko može da je koristi i za koju svrhu, ko treba da se stara o obračunu amortizacije te fizičke imovine, ko je nadležan za njeno održavanje, kakav će biti ekonomski režim te imovine nakon

ukidanja ugovora. Konzorcijum lokalnih uprava će onda izraditi inicijalni višegodišnji investicioni plan (IP) koji će realizovati jedinstveni operator. U investicionom planu će se utvrditi razvojni ciljevi (u pogledu infrastrukture i kvaliteta usluge, ekonomske efikasnosti i operativne efektivnosti) poslovanja u toku perioda ostvarivanja investicionog plana. Investicioni plan treba da predstavlja osnov za definisanje tarifa. Jedinstveni operator će sa svoje strane izraditi inicijalni višegodišnji biznis plan sa ciljem da se ispune prvi regulatorni koraci u poslovanju (razvojni ciljevi) i taj plan će dostaviti Nacionalnom regulatornom tijelu. Regulator će pak provjeriti plan u odnosu na razvojne ciljeve koji su sadržani u investicionom planu – i , čim plan bude odobren – odrediti nivo tarifa za dotični regulatorni period kako bi se osiguralo da planirane investicije dobiju adekvatno finansijsko pokriće u okviru socijalne održivosti. Konačno, ulazi se u FAZU FINOG PODEŠAVANJA u kojoj se mogući nedostaci i mane sistema mogu preispitivati i ispravljati.

103

Faze reforme sektora vodosnabdijevanja Crnogorskog primorja: 1. OsnivaÄ?ka faza 2. Faza reorganizacije 3. Faza finog podeĹĄavanja

VODE CRNE GORE BROJ 2.

Vladimir Šimić viši koordinator za pravo EU u Hrvatskim vodama

Reforma radi reforme ili reforma s ciljem

106

Vladimir Šimić viši koordinator za pravo EU u Hrvatskim vodama

Reforma sektora vodnih usluga u Hrvatskoj - II čin

REFORMA RADI REFORME ILI REFORMA S CILJEM Vladimir Šimić, dipl.pravnik, viši je koordinator za pravo EU u HRVATSKIM VODAMA – preduzeću za upravljanje vodama, član VIJEĆA ZA VODNE USLUGE - ekonomskog regulatora tarifa vodnih usluga, u dva mandata: od 2010-2014. i od 2014. nadalje, član Strateške koordinacione grupe Evropske komisije za zajedničku strategiju sprovođenja Okvirne direktive o vodama od 2013. nadalje i član Odbora za član 21. Okvirne direktive o vodama od 2013. nadalje. Područje ekspertize g. Šimića su vodno pravo EU, ekonomska regulacija vodnih usluga i institucionalni okviri u sektoru voda i vodnih usluga.

V DE CRNE GORE

UVOD Ideja institucionalne reforme sektora vodnih usluga u Hrvatskoj datira iz Strategije upravljanja vodama iz 2008. Potreba za reformom ima dva izvora. Jedan je primjena načela povrata troškova od vodnih usluga (članak 9. Okvirne direktive o vodama ili ODV) . Drugi izvor su obveze razvoja vodnokomunalne infrastrukture (diktirani razvoj) koje su preuzele sve zemlje članice EU i kandidati za pristupanje EU, pa tako i Hrvatska. Naime, Pristupni ugovor iz 2012. nameće obvezu provedbe Direktive o komunalnim otpadnim vodama i Direktive o vodi za piće koje nose obveze financijski zahtjevnih investicija (vrijednih 4,2 milijarde EUR). Prva direktiva zahtjeva pojačano investiranje u građevine javne odvodnje i pročišćavanja otpadnih voda s međurokovima do 2018, 2020. I 2023. I to uređaja za pročišćavan-

je otpadnih voda i pripadne kanalizacijske mreže, a druga zahtjeva postizanje standarda zdravstvene ispravnost vode za piće za bilo koji vodoopskrbni sustav ili podsustav koji opskrbljuje najmanje 50 stanovnika odnosno gdje se isporučuje najmanje 10 m3 vode dnevno, što zahtjeva i ulaganja u građevine javne vodoopskrbe i tehnologije tretmana vode za piće s rokom do 1. siječnja 2019. Tu se otvara i temeljni problem. Jedan od glavnih zahtjeva EU fondova je da nakon realizacije investicija po 2 EU direktive cijena vode mora pokriti trošak upravljanja, pogona, održavanja i amortizacije komunalne vodne infrastrukture i pritom mora biti priuštiva potrošačima , tj. ne smije preći stopu neto raspoloživog dohotka kućanstva (NRD). Stopa se računa od države do države i ovisi o nizu socio-ekonomskih kriterija. Prema nacionalnom iz-

107

108 računu za Hrvatsku ona ne smije preći 3% NRD-a kućanstva. Međutim, izvjesno je da će cijena vode preći stopu neto raspoloživog dohotka i time postati nepriuštiva i građanima i poslovnim korisnicima zadrži li se sadašnji sustav atomiziranih vodnokomunalnih društava - njih cca 180. Da je situacija zrela za reformu ukazuje podatak da 4/5 ukupno isporučene vode u Republici – isporučuje samo 25 javnih isporučitelja, koji pojedinačno isporučuju peko 2 milijuna m3/godišnje vode. Nadalje i dalje značajan broj isporučitelja (i) ima potcjenjene tarife vodnih usluga zahvaljujući uglavnom nesklonosti lokalne samouprave da drži korak s troškovima ili (ii) zbog vlastite usitnjenosti ni sa višim tarifama (čak i iznad granice priuštivosti) ne može postići održivost sustava, pa se dodatno financira iz budžeta jedinica lokalne samouprave. EU kohezijski fondovi spremni su financirati u prosjeku do 65% provedbe spomenute dvije EU direktive. Ostatak bi se financirao iz domaćih izvora (nacionalna komponenta). Ali ako cijena nije priuštiva, EU smanjuje svoj udio sufinanciranja a obveze iz Pristupnog ugovora ostaju u punom obuhvatu i država članica mora iznaći vlastita sredstva za pokriti razliku. Rješenje je smanjenje broja uslužnih područja (područje pružanja usluge javne vodoopskrbe i javne odvodnje i pročišćavanja otpadnih voda) i uspostava jedinstvene cijene vodne usluge na okrupnjenom uslužnom području. To ujedno zahtjeva i statusne promjene u postojećim isporučiteljima vodnih usluga tj. njihovo spajanje u jednog isporučitelja na uslužnom području. Ovim putem su u EU krenuli: Nizozemska, Rumunjska, Škotska, Irska, Mađarska, Bugarska, Kosovo, i nijedna od njih nema ista institucionalna rješenja. Isto tako EU ne propisuje obvezu institucionalne reforme niti uspostave odgovarajućeg institucionalnog okvira provedbe obveza iz spomenute dvije direktive.

REFORMSKI PREDKORACI Sedam reformskih predkoraka

Prije izrade Zakona o vodama identificirani su odgovarajući reformski koraci koji su ozakonjivani postupno, kada i koliko je bilo političkog sluha i volje za njihovo ozakonjenje. Ovdje ih nazivamo reformskim predkoracima: 1. Vodne usluge su natkomunalne a ne komunalne usluge 2. Isključenje komercijalnih djelatnosti i drugih komunalnih usluga iz predmeta djelatnosti isporučitelja vodnih usluga 3. Vlasnik vodne infrastrukture javni je isporučitelj vodne usluge 4. Poslovna autonomija isporučitelja vodnih usluga 5. Ograničenje koncesioniranja vodnih usluga 6. Uspostava samoodrživih uslužnih područja i 7. Uspostava ekonomske regulacije cijene vodnih usluga. 1. VODNE USLUGE SU NATKOMUNALNE A NE KOMUNALNE USLUGE Sve financijske kalkulacije su ukazivale na financijsku neodrživost postojećeg sustava fragmentiranih isporučitelja vodnih usluga. Već iz međuovisnosti dva ključna faktora i to volumena isporuke i priuštivosti cijene usluge bilo je jasno je da se financijska održivost isporučitelja vodnih usluga ne može ostvariti na području na kojem se isporučuje voda ispod 2 milijuna m3/godišnje. Takvo područje prelazi granicu više od jedne jedinice lokalne samouprave, a u slučaju Hrvatske prelazi i granicu u prosjeku 15 jedinica lokalne samouprave . Stoga su, kao prvi reformski predkorak Zakon o vodama iz 2009. i Zakon o financiranju vodnog gospodarstva iz 2009. preuzeli materiju vodnih usluga u cijelosti iz Zakona o komunalnom gospodarstvu. Zakon o komunalnom gospodarstvu je „opskrbu pitkom vodom“ i „odvodnju i pročišćavanje otpadnih voda“ smatrao komunalnim djelat-

V DE CRNE GORE nostima. Zakon o vodama tretira ih natkomunalnim djelatnostima: „Djelatnosti javne vodoopskrbe i javne odvodnje od interesa su za jedinice lokalne samouprave (množina; op.aut) na uslužnom području.“ (čl. 196.st.2.). „Osnovna jedinica za obavljanje djelatnosti javne vodoopskrbe je vodoopskrbno područje, a za obavljanje djelatnosti javne odvodnje je aglomeracija. Uslužno područje obuhvaća jedno ili više vodoopskrbnih područja i jednu ili više aglomeracija.“ (čl. 198.. stavci 1. i 2.). Materija vodnih usluga, koliko zbog važnosti vode za biološki i društvene aspekte života, toliko i zbog svoje složenosti zahtjeva poseban zakon (Zakon o vodnim uslugama), ali kako smo već ukazali u tom trenutku je postojala volja i spremnost za ovaj korak. 2. ISKLJUČENJE KOMERCIJALNIH DJELATNOSTI I DRUGIH KOMUNALNIH USLUGA IZ PREDMETA DJELATNOSTI ISPORUČITELJA VODNIH USLUGA Zakon o komunalnom gospodarstvu je dopuštao da se isporučitelj komunalne usluge bavi jednom ili s više komunalnih djelatnosti, a nije zabranjivao da se isporučitelj komunalne usluge bavi i komercijalnim djelatnostima, dakle djelatnostima koje nemaju obilježja javne službe. Rezultat tog višegodišnjeg uređenja Zakona o komunalnom gospodarstvu od 1995. do danas je da je veliki broj isporučitelja funkcionirao, jednim dijelom kao javna služba, a drugim dijelom kao komercijalni poslovni subjekt. U okvirima takvog zakonskog uređenja troškovi obavljanja komunalnih djelatnosti mogli su biti subvencionirani prihodima iz komercijalnih poslova a troškovi obavljanja jedne komunalne djelatnosti mogli su biti subvencionirani prihodima od cijene komunalnih usluga iz druge djelatnosti. Međutim iz cijene komunalnih usluga se nisu mogle subvencionirati troškovi obavljanja komercijalne djelatnosti .

Ova zakonska fleksibilnost je omogućavala da egzistiraju komunalna poduzeća s raznolikim predmetom poslovanja: komunalne djelatnosti (jedna , više ili sve) i komercijalne djelatnosti (uglavnom građenje, negdje: opremanje pokojnika uz komunalnu uslugu: „održavanje groblja i krematorija te obavljanje pogrebnih poslova“, trgovina na veliko imalo, ugostiteljske usluge itd.). U malim sredinama ovo se pokazalo kao ekonomski racionalan organizacijski oblik. Međutim, ovi organizacijski oblici su bili protivni načelu samoodrživosti javnih usluga, vodila se potcjenjena tarifna politika cijene komunalnih usluga, a najveća štetna posljedica je percepcija javnosti da se cijene komunalnih usluga formiraju odnosno moraju ili trebaju formirati prema načelima socijalne politike. Zakon o vodama iz 2009. je ukinuo ovo svaštarenje u djelatnostima i odredio da javni isporučitelj vodne usluge ne može obavljati druge djelatnosti, osim javne vodoopskrbe i javne odvodnje i pročišćavanja otpadnih voda, odnosno investitorske poslove u odvodnji oborinskih voda. Ova mjera je univerzalno provedena. Dopuštene su i određene dodatne djelatnosti: ispitivanja zdravstvene ispravnosti vode za piće za vlastite potrebe, izvođenja priključaka na vodnokomunalnu infrastrukturu, umjeravanja vodomjera i proizvodnje energije za vlastite potrebe, djelatnost uzorkovanja i ispitivanja kakvoće vlastitih otpadnih voda (ako upravlja uređajima većim od 100 000 ekvivalent stanovnika. 3. VLASNIK VODNE INFRASTRUKTURE JE JAVNI ISPORUČITELJ VODNE USLUGE Zakon o komunalnom gospodarstvu nije sadržavao nikakve odredbe o vlasništvu komunalne infrastrukture. Rezultat te legislativne neodrečnosti

109

110 jest da je u nekim sredinama vodna infrastruktura u vlasništvu jedinica lokalne samouprave (cca 10% infrastrukture), a u najvećem broju gradova i općina – u vlasništvu isporučitelja usluga (90%). Imovina isporučitelja komunalnih usluga bila je međutim, bez zapreke, podložna zaduživanju, hipotekama i ovrhama. Zakon o vodama iz 2009. uredio da su vodne građevine javna dobra u javnoj uporabi i u vlasništvu su javnoga isporučitelja vodne usluge ili jedinice lokalne samouprave. Ali već je novela Zakona o vodama iz 2013. da vlasnik vodnokomunalnih građevina može biti samo javni isporučitelj vodne usluge. Ovim se zakonskim uređeno postiglo više ciljeva: 1. na dugotrajnu imovinu jedinica lokalne samouprave ne obračunava se amortizacija, a pravila EU kohezijskih fondova i načelo (punog) povrata troškova od vodnih usluga zahtjeva da se amortizacija obračunava u cijeni vodne usluge 2. jedinica lokalne samouprave nije porezni obveznik PDV i nema pravo odbitka pretporeza; u tom smislu svaka je nova investicija u komunalne vodne građevine – neopravdano skuplja za puni iznos PDV-a koji se ne može vratiti kroz sustav povrata PDV-a 3. olakšano je ishođenje dozvola (lokacijske, građevinske, uporabne) a osobito kada se komunalne vodne građevine prostiru na više jedinica lokalne samouprave 4. planirano objedinjavanje isporučitelja vodne usluge i upravljanje njima bi bilo gotovo nemoguće bez jedinstvenog uređenja vlasništva nad komunalnim vodnim građevinama. Koncept javnog dobra u javnoj uporabi razrađen je tako da: Komunalne vodne građevine ne mogu se opteretiti založnim pravom, niti mogu biti predmetom ovrhe. Komunalne vodne građevine mogu biti u prometu samo između javnih isporučitelja vodnih usluga. Komunalne vodne građevine u

vlasništvu javnog isporučitelja vodne usluge ne ulaze u stečajnu ili likvidacijsku masu te se u slučaju stečaja ili likvidacije javnog isporučitelja vodne usluge izlučuju u vlasništvo jedinice lokalne samouprave, koja je, njihov izravni ili neizravni osnivač. Osnivač javnog isporučitelja vodnih usluga može biti samo (i) jedinica lokalne samouprave ili (ii) društvo čiji je jedini osnivač jedinica lokalne samouprave (ekskluzivnost osnivačkih prava) Uz to je eksplicitno propisano da osoba privatnog prava ne može steći nikakve dionice niti poslovne udjele u javnom isporučitelju vodnih usluga, ni većinske, ni manjinske. Vlasništvo nad infrastrukturom je zahtijevalo i da se vlasniku osigura ekskluzivan investitorski status i svi lokalni financijski instrumenti: Tako je uređeno: 1. isporučitelj vodnih usluga je jedini zakonski investitor vodnokomunalnih građevina (dakle ne samo za održavanje već i za rekonstrukciju postojećih i izgradnju novih građevina) 2. cijena vodne usluge – prihod je isključivo isporučitelja vodne usluge 3. naknada za razvoj (posebna naknada koja se naplaćuje uz cijenu vodne usluge i služi rekonstrukciji postojećih i izgradnji novih građevina) – više nije prihod jedinice lokalne samouprave već javnih isporučitelja vodnih usluga. Ekskluzivni investitorski status je zahtijevao da o planiranju odlučuju tijeka isporučitelja vodnih usluga. Tako, prema novom uređenju, plan održavanja ali i plan građenja vodnokomunalnih građevina donosi skupština javnog isporučitelja. Tu skupštinu i dalje čine osnivači (jedinice lokalne samouprave) ali više ne odlučuju o tome, svaka za sebe, na svojim predstavničkim tijelima. Šesta posljedica ekskluzivnog vlasničkog prava nad infrastrukturom je nepostojanje posebnog akta

V DE CRNE GORE povjeravanja pružanja vodnih usluga (ili obavljanja djelatnosti). Nije pravno dopuštena odluka jedinica lokalne samouprave o povjeravanju, niti ugovor o povjeravanju. I zaključno – ekskluzivnost vlasničkih prava nad infrastrukturom su stup direktnog javnog upravljanja tom infrastrukturom i pružanja vodnih usluga bz zasebnog akta o povjeravanju. Pravna osnova koja štiti taj stup je članak 345. Ugovora o funkcioniranju EU (TFEU) koji određuje: „Ugovor ni u kojem smislu neće utjecati na pravo država članica kojim se uređuje sustav vlasništva“. 4. POSLOVNA AUTONOMIJA ISPORUČITELJA VODNIH USLUGA Ključ uspješnosti poslovanja isporučitelja vodnih usluga je odnos isporučitelja i njegovog/njegovih osnivača. Razdvajanje funkcije upravljanja od funkcije „vlasništva“ je jedna od temeljnih premisa Zakona o trgovačkim društvima, gdje su prava skupštine društva (koja reprezentira osnivače) ograničena na strateške odluke, dok se dnevno vođenje poslovanja prepušta upravi (management). Smisao ovog reformskog pred-koraka je bio potvrditi liniju razgraničenja zakonskih uloga („vlasnik“ i management) i učvrstiti poslovnu autonomiju isporučitelja. Zakon o komunalnom gospodarstvu predviđao je cijeli niz odredbi gdje jedinica lokalne samouprave pojedinačno i samostalno odlučuje o javnoj vodoopskrbi i javnoj odvodnji iako se sustav komunalnih vodnih građevina, gotovo redovito, prostirao preko granica jednog grada ili općine. Te odredbe su podržavale atomizaciju sustava, nisu predviđale mehanizme dogovora i bile su glavna brana integraciji, razvoju, podizanju kvalitete usluge i ekonomskoj učinkovitosti isporučitelja. Prema tom uređenju postojala je mogućnost izravnog obavljanja komunalne djelatnosti od strane grada/općine

putem vlastitog pogona, mogućnost da jedinica lokalne samouprave ugovorom povjeri obavljanja komunalne djelatnosti pravnoj i fizičkoj osobi (ugovor o povjeravanju komunalnih poslova koji nije koncesijski ugovor), opcija po kojoj jedinica lokalne samouprave koja nije u mogućnosti samostalno osigurati obavljanje komunalnih djelatnosti, odlukom svoga predstavničkog tijela obavljanje ovih poslova može povjeriti drugoj jedinici lokalne samouprave na području iste ili druge županije na temelju pisanog ugovora, odredba prema kojoj komunalnu djelatnost opskrbe pitkom vodom, odvodnje i pročišćavanja otpadnih voda i opskrbe plinom može obavljati i trgovačko društvo u pretežitom vlasništvu države, odnosno županije, kada se ta djelatnost obavlja za područje ili dijelove područja više jedinica lokalne samouprave putem magistralnih sustava u vlasništvu toga društva, a uvjeti i način obavljanje tih poslova utvrđuju se ugovorom s jedinicom lokalne samouprave, planove održavanja i planove gradnje komunalnih građevina donosila su predstavnička tijela jedinice lokalne samouprave; cijenu komunalnih usluga donosio je isporučitelj komunalne usluge uz suglasnost predstavničkih tijela jedinice lokalne samouprave . Gotovo sve ove odredbe su isključene i ustupile mjesto odredbama koje proizlaze iz ekskluzivnog vlasničkog i ekskluzivnog investitorskog statusa isporučitelja vodnih usluga, prema kojim se sve važne odluke donose na tijelima javnog isporučitelja vodnih usluga Iznimke čine odredbe: 1. o cijeni vodnih usluga, koju sad donose isporučitelji uz suglasnost gradonačelnika i općinskih načelnika, bez sudjelovanja predstavničkih tijela jedinica lokalne samouprave 2. predstavnička tijela jedinica lokalne samouprave donose odluku o obvezi plaćanja i visini naknade za razvoj (koja je nekad bila njezin prihod, a sada prihod javnog isporučitelja vodnih usluga).

111

112 5. OGRANIČENJE KONCESIONIRANJA VODNIH USLUGA Za razliku od Zakona o komunalnom gospodarstvu koji je dopuštao i koncesioniranje opskrbe vodom za piće, u cijelosti ili zasebno (npr. koncesioniranje tretmana vode za ljudsku potrošnju) Zakon o vodama iz 2009. dopustio je koncesioniranje samo dva dijela vodne usluge javne odvodnje i to to (i) pročišćavanja otpadnih voda i (ii) pražnjenja i odvoza otpadnih voda iz septičkih i sabirnih jama. Koncesija pružanja javne usluge pražnjenja i odvoza otpadnih voda iz septičkih i sabirnih jama relativno je benigna sa stajališta javnog interesa a mehanizmi raskida ugovora, bez povrata ulaganja, čine je lako kontrolabilnom. Koncesija za pročišćavanje otpadnih voda može biti dana ili kao koncesija za javnu uslugu (upravljanje i pogon već izgrađenog pročistača otpadnih voda) ili kao koncesija za javne radove (što uključuje i razvoj projekta: otkup zemljišta, projektiranje, građenje te upravljanje i pogon). Koncesija za javne radove uključuje i financiranje putem koncesionara tj. putem komercijalnih kredita što je čine najskupljim oblikom financiranja javne infrastrukture. Opća dostupnost donacijskih sredstava fondova EU koncesijski model čini nekonkurentnim a zbog obveze povrata uloženih sredstava u slučaju mogućeg raskida koncesijskog ugovora čini ga i teško raskidivim i slabo kontrolabilnim. 6. USPOSTAVA SAMOODRŽIVIH USLUŽNIH PODRUČJA Zakon o vodam iz 2009. je odredio je obvezu uspostave uslužnih područja, čija je glavna svrha – jedinstvena cijena vode u njegovim granicama koja će biti priuštiva potrošačima. Koncept uslužnog područja se provodi preko načela: „Jedan isporučitelj na uslužnom području“.

Veće uslužno područje omogućuje i povoljniju ekonomija razmjera – veći isporučitelj, šira baza ljudskih resursa, veća sposobnost upravljanja projektima, veća sposobnost upravljanja složenijim postrojenjima (za pročišćavanje otpadnih voda, za tretman voda za ljudsku potrošnju), veća sposobnost reakcije, sposobnost preuzimanja upravljanja odvodnje atmosferskih otpadnih voda - kvalitetnija usluga i efikasnije upravljanje. U svibnju 2014. Vlada Republike Hrvatske je donijela Uredbu o uslužnim područjima i formirala 20 uslužnih područja po tehno-ekonomskim kriterijima: Kriteriji su: isporuka od najmanje 3 milijuna m3 vode godišnje; uslužno područje mora obuhvatiti sve vodoopskrbna područja i sve aglomeracije; uslužno područje ne smije presijecati granicu vodoopskrbnog sustava niti sustava javne odvodnje, ne smije presijecati vodoopskrbno područje niti granice aglomeracija. Zbog kritika da je ovaj model previsoko postavio kriterije danas se raspravlja o mogućoj reviziji te Uredbe i mogućem spuštanju kriterija volumena isporuke. 7. USPOSTAVA EKONOMSKE REGULACIJE CIJENA VODNIH USLUGA Zakonom o vodama iz 2009. po prvi put je uvedena ekonomska regulacija cijena vodnih usluga na razini nacionalne države i uspostavljeno Vijeće za vodne usluge, kao neovisno tijelo nadležno za nadzor zakonitosti cijena vodnih usluga, naknade za razvoj i cijene isporuke vode između dva isporučitelja. Cilj ekonomske regulacije je bio osigurati sprječavanje vođenja potcjenjene tarifne politike. Određivanje cijena zasniva se na pravilima: (i) primarne autoregulacija na lokalnoj razini (ii) supsidijarne regulacija na nacionalnoj razini. U većini zemalja Europe, gdje su uspostavljeni neovisni regulatori, isporučitelj vodnih usluga pred-

V DE CRNE GORE lažu regulatoru tarifu koja tek s odobrenjem regulatora dobiva pravnu snagu. U Hrvatskoj cijenu vodnih usluga određuje isporučitelj uz suglasnost gradonačelnika i općinskih načelnika (primarna autoregulacija). Odluka o cijeni vodnih usluga stupa na snagu a Vijeće za vodne usluge provodi ex post nadzor zakonitosti. Ako ne utvrdi nezakonitost, nema ni reakcije. Ako utvrdi nezakonitosti koristi jednu od sljedećih ovlasti (supsidijarna regulacija): - suspenzija nezakonite odluke o cijeni vodnih usluga - donošenje privremene odluke o cijeni vodnih usluga - nadomještanje uskraćene ili nezakonite suglasnosti gradonačelnika/općinskog načelnika - proširenje obveze plaćanja naknade za razvoj na području pružanja vodne usluge - ujednačenje naknade za razvoj na području pružanja vodne usluge i - donošenje privremene mjere o veleprodajnoj cijeni vode između dva isporučitelja vodne usluge. Vijeće za vodne usluge ujedno predlaže vladi propis o metodologiji za određivanje cijena vodnih usluga (Uredba o najnižoj osnovnoj cijeni vodnih usluga i vrsti troškova koje cijena vodnih usluga pokriva). Ekonomska regulacija je do sada postigla dva krupna cilja: - cijena vodne usluge je podijeljena na fiksni i varijabilni dio; univerzalno se primjenjuje; značajno je popravila i stabilizirala financijsko stanje isporučitelja i - postoji posebna niža tarifa za socijalno ugrožene građane, koja se određuje za količine nužne za potrebe kućanstva i ne može biti iznad 60% osnovne cijene; razlika se subvencionira na teret budžeta jedinice lokalne samouprave ili na teret osnovne cijene; tarifa se univerzalno primjenjuje.

ČIN DRUGI - INTEGRACIJA ISPORUČITELJA VODNIH USLUGA Nacrt Zakona o vodnim uslugama iz 2015. Sedam reformskih predkoraka

Tokom 2014. sazrele su spoznaje o potrebi donošenja posebnog zakona o vodnim uslugama, koji je krajem 2014. izrađen a početkom 2015. dorađivan da bi u srpnju i kolovozu 2015. bio upućen u javnu raspravu. Nakon provedene javne rasprave i parlamentarnih izbora na jesen 2015. nije bilo dovoljne političke stabilnosti za konsenzus o njegovom donošenju. Nacrt je slijedio kontinuitet ideja i koncepata Strategije upravljanja vodama u prvom čitanju iz 2008, i preuzeo je sve pozitivne stečevine zakonodavnog uređenja od 2009. do 2014. te ih dorađivao gdje je bilo potrebe. Za potrebe koncipiranja reforme izrađene su 2 studije: - Studija institucionalnog ustroja vodnokomunalnog sektora, Witteveen+Bos i Dvokut Ecro, prosinac 2012. - Studija o institucionalnom okviru integracije isporučitelja vodnih usluga na uslužnim područjima, Kardum i partneri, rujan 2014.

PET CILJEVA REFORME Nacrt se namjeravalo stvoriti pretpostavke za postizanje pet ključnih ciljeva u sektoru vodnih usluga: 1. priuštivost cijene vode potrošačima (u granicama do 3% NRD-a kućanstva) 2. povrat troškova od vodnih usluga (ili načelo: „voda plaća za vodu“) 3. samoodrživost, financijsku stabilnost i učinkovitost javnih isporučitelja vodnih usluga 4. transpoziciju obveza koje je Hrvatska preuzela od EU - prema javnim isporučiteljima vodnih usluga i jedinicama lokalne samouprave i 5. ojačanje antiprivatizacijskog zakonskog koncepta.

113

114 Dva su glavna instrumenta reforme: 1. koncept samoodrživog uslužnog područja što uključuje načelo „jedan isporučitelj na uslužnom području“ 2. provedba Višegodišnjeg programa gradnje komunalnih vodnih građevina postaje zakonska obveza isporučitelja vodnih usluga i jedinica lokalne samouprave sa zakonskom sankcijom.

javnom isporučitelju 6. uređuje se novi način određivanja cijene vodnih usluga , naknade za razvoj i drugih dopuštenih cijena 7. uređuje se benchmarking vodnih usluga i godišnje praćenje uvjeta licence 8. ojačavaju se status i nadležnosti ekonomskog regulatora.

Koncept uslužnog područja smo već objasnili. Višegodišnji program gradnje komunalnih vodnih građevina je dokument kojim Republika prenosi investicijske obveze preuzete Pristupnim ugovorom na javne isporučitelje i jedinice lokalne samouprave. Jednako tako prenijela bi se i odgovornost za posljedice. Kada bi EU penalizirala Republiku Hrvatsku uskratom financiranja ili na drugi način, zakonski mehanizam omogućava prijenos iste posljedice od Republike prema javnim isporučiteljima i jedinicama lokalne samouprave. Planovi gradnje javnih isporučitelja moraju biti sukladni Višegodišnjem programu gradnje. O tome Hrvatske vode izdaju mišljenje temeljem kojeg se osigurava financiranje planova gradnje koje donose javni isporučitelji. Hrvatske vode podnose Vladi RH godišnji izvještaj o provedbi Višegodišnjeg programa gradnje.

USTANOVA KAO JEDINI DOPUŠTENI PRAVNI OBLIK JAVNOG ISPORUČITELJA VODNIH USLUGA

OSAM KLJUČNIH INSTRUMENATA REFORME Institucionalna reforma se namjerava provesti preko 8 ključnih instrumenata: 1. određuje se ustanova kao jedini dopušteni oblik javnog isporučitelja vodnih usluga 2. određuje se javni monopol ustanova čiji su osnivači jedinice lokane samouprave 3. uređuju se direktno javno pružanje vodnih usluga 4. uređuju se modeli integracije postojećih javnih isporučitelja 5. uređuje se način odlučivanja u integriranom

Od 159 isporučitelja vodnih usluga koliko ih je bilo u 2015. samo je jedna ustanova a ostali su trgovačka društva i to društva s ograničenom odgovornošću a samo 2 dionička društva. Trgovačko društvo nije prikladan institucionalni oblik za isporučitelja vodnih usluga jer se vodne usluge ne bi trebale pružati radi ostvarivanja dobiti već radi osiguranja nezamjenjivih uvjeta života i rada građana, komercijalnih i nekomercijalnih pravnih subjekata . Isporučitelj vodnih usluga nije trgovac jer trgovac je po svojoj definiciji oblik privatnopravne organizacije s ciljem stjecanja dobiti. Studijom o institucionalnom okviru integracije isporučitelja vodnih usluga na uslužnim područjima, Kardum i partneri, rujan 2014. analizirani su mogući institucionalni oblici kroz 17 kriterija (od sukladnosti pravnom poretku, poreznih i računovodstvenih aspekata do prilagođenosti privatizaciji) i analizirani su instrumenti integracije (pripajanje, spajanje, preoblikovanje i prijenos gospodarske cjeline) kroz 4 aspekta (troškovi, trajanje, kompeksnost te primjenjivost na d.o.o., d.d. i ustanove). Prema ocjeni izrađivača nacrta Zakona ključni element za izbor ustanove je bila mogućnost uspostave demokratskijeg modela odlučivanja na tijelima us-

V DE CRNE GORE tanove koja upravlja vodom kao općim dobrom (glasovi ovise o broju stanovnika i broju jedinica lokalne samouprave), nego što to pruža trgovačko društvo (odlučivanje po osnovi temeljnog kapitala, koji je problematičan iz više razloga).

JAVNI MONOPOL USTANOVA ČIJI SU OSNIVAČI JEDINICE LOKALNE SAMOUPRAVE Nacrt Zakona o vodnim uslugama uređuje: „Djelatnost vodnih usluga obavljaju javni isporučitelji vodnih usluga. Iznimno, djelatnost pražnjenja i odvoza otpadnih voda iz sabirnih jama mogu obavljati koncesionari.“ Ovim je uspostavljen javni monopol na pružanje vodnih usluga u korist javnih isporučitelja, s iznimkom koncesije djelatnost pražnjenja i odvoza otpadnih voda iz sabirnih jama. Postavlja se pitanje što je, u kontekstu prava EU o unutarnjem tržištu, bila pravna osnova za javni monopol? Okvirna direktiva o vodama iz 2000. određuje opskrbu vodom kao uslugu od općeg interesa (service of general interest). Direktiva o uslugama iz 2006. sužava tu odredbu uređujući da su „usluge distribucije i opskrbe vodom te usluge za tretiranje otpadnih voda - usluge od općeg gospodarskog interesa“ (services of general economic interest) . Smisao ovog uređenja je: - Isključiti slobodu pružanja usluga od općeg gospodarskog interesa poslovnim subjektima iz drugih EU zemalja (isključenje čl. 16. Direktive; sloboda pružanja usluga) - zadržati slobodu poslovnog nastana iz čl.46 Ugovora o funkcioniranju EU tj. dopustiti da bilo koji pravni subjekt iz druge države članice osnuje trgovačko društvo (predstavništvo, podružnicu čak i kroz najam prostora) u zemlji mjesta pružanja usluga te da im slobodu pružati ove usluge kao i svako drugo društvo koje posluje na nacionalnom tržištu.

Međutim tijekom 2012. pokrenuta je Europska građanska inicijativa: „Voda i odvodnja su ljudsko pravo! Voda je javno dobro, a ne roba!” čiji je jedan od zahtjeva da „upravljanje vodnim resursima ne bi smjelo podlijegati pravilima unutarnjeg tržišta te da treba onemogućiti liberalizaciju vodnih usluga.“ U odgovoru na tu Inicijativu EU Komisija je izdala 2014. Saopćenje (komunikacija) Komisije iz 2014. o Europskoj građanskoj inicijativi „Voda i odvodnja su ljudsko pravo! Voda je javno dobro, a ne roba!“ čiji su glavni naglasci: - U EU-u je odluka o tome kako najbolje upravljati vodnim uslugama čvrsto u rukama tijela javne vlasti u državama članicama - tijela javne vlasti imaju potpunu slobodu obavljati odgovarajuće zadatke izravno, vlastitim sredstvima, ili ih prenijeti na pravno odvojene, potpuno javne „interne” subjekte. Ova izjava EU Komisije nije odgovarala stanju dotadašnje EU legislative jer Direktiva o nabavi sektorskih naručitelja iz 2004. nije omogućavala direktno povjeravanje povezanim društvima. Da bi otklonila tu nekoherentnost EU Komisija je prije davanja Saopćenja donijela novu Direktivu o nabavi sektorskih naručitelja iz 2014. (ali je još tad nije bila objavila u Službenom listu EU) koja dopušta direktnu nabavu od povezanih društava. EU Komisija se u tekstu Saopćenja dodatno požurila da objavi da „potvrđuje da se zakonodavstvo o javnoj nabavi ne primjenjuje kada lokalna tijela odluče pružati te usluge sama, preko zajedničkog pothvata ili povezanog društva EU Komisja je u tom Saopćenju dala još jednu važnu izjavu o „Osiguranju neutralnosti u vezi s pružanjem vodnih usluga“ koja ukratko glasi: EU Komisija ostaje neutralna u odnosu na nacionalne odluke kojima se uređuje sustav vlasništva nad vodnim poduzećima jer čl. 345. Ugovora o funkcioniranju EU jasno utvrđuje načelo neutralnosti u odnosu na pravila kojima se uređuje sustav vlasništva u država-

115

116

ma članicama. Zaključno, EU Komisija je legalizirala direktno povjeravanje pružanja tzv. sektorskih usluga (dakle i vodnih usluga) pravnom subjektu povezanom s jedinicom lokalne samouprave (ali nije zabranila ni kompetitivni postupak i dodjelu pružanja sektorskih usluga privatnopravnim osobama) i potvrdila je da ostaje , u skladu s čl. 345. Lisabonskog ugovora neutralna u odnosu na vlasnički režim (bilo infrastrukture, bilo pravnih osoba). Time je ujedno dala

i legitimitet direktnom (zakonskom) povjeravanju pružanja vodnih usluga jedinom predestiniranom subjektu – vlasniku vodnokomunalne infrastrukture.

NAČIN ODLUČIVANJA U INTEGRIRANOM ISPORUČITELJU Prema dokumentu „Ocjena povrata troškova kroz određivanje vodnih tarifa; Tehnički izvještaj 16/2013“ izdanom od EU Agencije za okoliš (EEA) u

V DE CRNE GORE EU postoje 4 oblika upravljanja sektorom vodnih usluga: - direktno javno - povjereno javno - direktno privatno - povjereno privatno. Sektor vodnih usluga u Hrvatskoj pripada kategoriji direktnog javnog pružanja vodnih usluga. Uz odredbe o ekskluzivnosti vlasništva nad infrastrukturom i ekskluzivnosti osnivačkih prava nad isporučiteljom, nacrt Zakona uređuje dvije dodatne odredbe koje određuju direktno javno pružanje vodnih usluga: 1. Javni isporučitelj pruža vodne usluge po sili Zakona (ex lege), a ne temeljem akta o povjeravanju (odluka o povjeravanju, ugovor o povjeravanju), osim kad je u pitanju koncesija. - Prvi do ove odredbe (ex lege obavljanje djelatnosti) je preuzet iz Zakona o vodama iz 2009. ali njezina povreda nije bila sankcionirana. Sada je i eksplicitno rečeno da ne postoji akt povjeravanja , čime je vlasnik vodnokomunalne nfrastrukture predestinirani isporučitelj. 2. Ugovori o povjeravanju obavljanja vodnih usluga između jedinica lokalne samouprave i isporučitelja su ništavi i neovisni regulator ih je dužan obustaviti od primjene – Ova se sankcija prvi put predlaže ozakoniti. Ovu je odredbu nužno ozakoniti jer dio međunarodnih bankarskih institucija koji posluju u Hrvatskoj ne poštiva hrvatske zakone i pri dodjeli infrastrukturnih kredita traži da se između jedinica lokalne samouprave i javnih isporučitelja sklapaju ugovori o povjeravanju obavljanja vodnih usluga čime se stvara privid da postoji ugovorno povjeravanje a čime se otvara i mogući prostor da se vodne usluge shvate kao otvorene za tržište.

DIREKTNO JAVNO PRUŽANJE VODNIH USLUGA Nacrt Zakona predviđa 5 glavnih odrednica odlučivanja u integriranom naručitelju:

1. jedinice lokalne samouprave odlučuju samo na osnivačkom vijeću isporučitelja (ne na svojim vijećima i ne izvan osnivačkog vijeća) 2. osnova osnivačkih prava u isporučitelju je broj stanovnika na uslužnom području, uz jedan korektiv (pravo radnika da budu zastupljeni) 3. osnivačko vijeće čine gradonačelnici/načelnici općina ili po njima imenovane osobe i predstavnik radnika 4. odlučuje se običnom većinom prisutnih glasova, osim kad je propisana dvostruka većina i 5. dvostruka većina je pridržana za 6 najvažnijih odluka. Dvostrukom većinom se odlučuje o statutu, financijskom planu, planu gradnje komunalnih vodnih građevina, planu održavanja komunalnih vodnih građevina, određivanju najvećeg dopuštenog broja i kvalifikacijske strukture zaposlenih i cijeni vodnih usluga.

MODELI INTEGRACIJE POSTOJEĆIH ISPORUČITELJA Dva su moguća provedbena modela – lokalni, koji predviđa osnivanje novih javnih isporučitelja od strane jedinica lokalne samouprave ili centristički koji predviđa osnivanje javnih isporučitelja od strane Republike Hrvatske s pristupanjem jedinica lokalne samouprave. Oba modela imaju 6 stadija: 1. osnivanje novog javnog isporučitelja u obliku ustanove 2. prijenos poslovnih udjela postojećeg javnog isporučitelja na novog 3. prijenos komunalnih vodnih građevina s jedinica lokalne samouprave na novog javnog isporučitelja (riječ je o preostalih 10% infrastrukture) 4. prijenos gospodarskih cjelina s postojećih javnih isporučitelja na nove 5. ishođenje privremene licence te

117

118 6. ishođenje trajne licence. Lokalni provedbeni model je zakonska ponuda i poziv gradovima i općinama da sami ustroje novog javnog isporučitelja. Da bi se izbjegla neodlučnost, opstrukcija ili usporeni hod - za pokretanje postupka osnivanje novog javnog isporučitelja vodnih usluga potrebna je prethodna suglasnost Ministarstva. Ona se izdaje ako je akte osnivanja, prijenosa poslovnih udjela i prijenosa komunalnih vodnih građevina sa gradova i općina na javne isporučitelje - s odgodnim učinkom donijela većina gradova i općina s uslužnog područja koje broje najmanje 75% stanovnika. Ne provede li se lokalni model u roku od 90 dana pristupa se centrističkom modelu. U centrističkom provedbenom modelu Vlada RH osniva novog javnog isporučitelja. Ministar nadležan za vodno gospodarstvo imenuje povjerenika koji ima ulogu osnivačkog vijeća te imenuje glavnog direktora. Dalje se slijedi isti hodogram po stadijima. Pritom predstavnici Republike imaju ulogu „izrađivača dokumentacije“ za registraciju i početak poslovanja novog javnog isporučitelja bez ambicije preuzimanja uloge jedinica lokalne samouprave. Država u tom slučaju, u najvećem dijelu, financira proces integracije. U trenutku osnivanja novog javnog isporučitelja – on je samo isporučitelj na „papiru“. Usporedo s njim postojeći javni isporučitelji i dalje egzistiraju i nastavljaju isporučivati vodne usluge. U trenutku osnivanja novog javnog isporučitelja kroz centristički model - sva osnivačka i upravljačka prava ima Republika Hrvatska. Već u trenutku prijenosa poslovnih udjela postojećih javnih isporučitelja na novog isporučitelja ta se slika mijenja. Gradovi i općine stječu u novom isporučitelju osnivačka i upravljačka prava koja odgovaraju njihovom broju stanovnika a osnivačka i upravljačka prava Republike se umanjuju do prestanka upravljačkih prava Republike.

U sljedećem trenutku – trenutku prijenosa gospodarske cjeline (koja u osnovi predstavlja neoporezivi prijenos imovine) novi javni isporučitelj prestaje biti poslovni subjekt samo na papiru. Novi isporučitelj podnosi zahtjev za privremenom licencom - kada osnivačkom aktu pristupi, prenese poslovne udjele, prenese vodne građevine i izvrši se prijenos gospodarskih cjelina većina gradova i općina s uslužnog područja koje broje najmanje 75% stanovnika. Zato kažemo da su to prijenosi s odgodnim učinkom – tj. imaju učinak na dan početka pružanja vodnih usluga vodne usluge. Na dan početka pružanja vodne usluge svi prijenosi postaju efektivni i novi isporučitelj može početi pružati vodne usluge. Postojeći isporučitelji postaju „papirnati“ i pogodni za likvidaciju. Novi javni isporučitelj mora ishoditi privremenu licencu u roku od 9 mjeseci po stupanju na snagu Zakona. Preduvjet da mu se ista i izda je da je osnovan i registriran, da su mu prenesene komunalne vodne građevine, da su mu preneseni poslovni udjeli postojećih javnih isporučitelja i da su mu prenesene njihove gospodarske cjeline i to za područje koja obuhvaća 75% stanovnika i većinu jedinica lokalne samouprave na uslužnom području. U realnom svijetu – vodne usluge se nastavljaju pružati preko 104 podružnice novog isporučitelja (od bivših 159 javnih isporučitelja) koji iz istih poslovnih zgrada, s istim osobljem i opremom upravljaju vodovodnom i kanalizacijskom mrežom, crpnim stanicama, vodospremama, uređajima za tretman vode za piće i uređajima za pročišćavanje otpadnim vodama. Zakon obvezuje novog javnog isporučitelja da ustroji podružnice u sjedištu postojećih javnih isporučitelja koji isporučuju najmanje 500.000 m3 vode/godišnje i zadrži ovakvo ustrojstvo najmanje 2 godine po ishođenju privremene licence.

V DE CRNE GORE NAČIN ODREĐIVANJA CIJENE VODNIH USLUGA, NAKNADE ZA RAZVOJ DRUGIH DOPUŠTENIH CIJENA Osim vodnih usluga i dodatnih djelatnosti koje je dopustio Zakon o vodama iz 2009. I 2013. (Vidi točku 4!), Nacrt Zakona o vodnim uslugama dopušta isporučiteljima vodnih usluga obavljanje određenih dodatnih djelatnosti kao što su navodnjavanje, nadzor nad individualnim sustavima odvodnje i tzv . posebne isporuke vode.

nada nije na razini potreba provedbe Višegodišnjeg programa gradnje. Cijena posebnih isporuka vode se donosi kao i cijena vodne usluge ako ih isporučitelj vodnih usluga svojim autonomnim aktom odredi kao usluge javne vodoopskrbe. Ako ih ne odredi kao takve na tu se cijenu primjenjuju tržišni kriteriji sa ili bez ograničenja propisanih ovim zakonom (razuman trošak, razumna marža, suglasnost Vijeća za vodne usluge ili privremena mjera Vijeća za vodne usluge.

BENCHMARKING I GODIŠNJE PRAĆENJE Zakon dopušta nekoliko izvora prihoda isporučitel- UVJETA LICENCE ja vodnih usluga: - cijena vodnih usluga - iz koje se podmiruju troškovi upravljanja, pogona i održavanja - naknada za razvoj - javno davanje iz kojeg se podmiruju troškovi rekonstrukcije i gradnje vodnih građevina - cijena posebnih isporuka vode i - cijena usluga iz ostalih dodatnih djelatnosti.

Cijenu vodnih usluga donosi: primarno - osnivačko vijeće isporučitelja vodne usluge na prijedlog glavnog direktora (ukida se obveza traženja suglasnosti gradonačelnika/općinskih načelnika) ; supsidijarno – cijenu vodnih usluga u formi privremene tarife donosi neovisni regulator ako cijena određena po isporučitelju ne osigurava povrat troškova. Ako je cijena određena po isporučitelju iznad one potrebne za povrat troškova Vijeće može suspendirati odluku o cijeni vodnih usluga za dio koji prelazi potrebu povrata troškova. Naknadu za razvoj donosi: primarno – županijska skupština na prijedlog isporučitelja vodnih usluga (županija je predložena da se izbjegnu blokade i „nemoguće misije“ donošenja istovjetne odluke na prosječno 15 vijeća jedinica lokalne samouprave po uslužnim područjima; supsidijarno – je donosi neovisni regulator (Vijeće za vodne usluge) - ako nak-

Benchmarking je mjerenje kvalitete organizacije, proizvoda/usluga, programa, strategija itd. i njegova usporedba sa standardnim mjerenjima ili sličnim mjerenjima istovrsnih subjekata čiji je cilj da se kvaliteta unaprijedi. U svijetu uglavnom postoje dva tipa benchmarkinga vodnih usluga: - dobrovoljni (provode ga nacionalne asocijacije isporučitelja, međunarodne asocijacije i dr.) i - propisani (provode ga neovisni regulatori ili ministarstva nadležna za vodne usluge) Benchmarking se provodi u nekoliko stadija: mjerenje i dostavljanje podataka (isporučitelji), njihova provjera, analiza i usporedba s podacima istovrsnih subjekata, njihova objava, opća ili ograničena (asocijacija ili propisano tijelo) , odgovarajuća spoznaja i akcija isporučitelja u ispravljanju nedostataka i unaprjeđenju poslovanja (isporučitelj). U sektoru vodnih usluga Hrvatske benchmarking (mjerenje ili vrednovanje učinkovitosti poslovanja isporučitelja vodnih usluga) je prvi put uveden kao propisana obveza isporučitelja Zakonom o vodama iz 2009. i Uredbom o mjerilima ekonomičnog poslovanja isporučitelja vodnih usluga iz 2010. Benchmarking je propisao 6 grupa pokazatelja i 46 pokazatelja. No, iz raznih razloga je ostao ograničen u okvirima svog prvog stadija (mjerenja i dostave propisanih podataka).

119

120 Nacrt Zakona o vodnim uslugama predviđa donošenje nove uredbe o benchmarkingu, no ovaj put je povezuje sa uvjetima licence izdane isporučiteljima vodnih usluga. Naime, da bi novi javni isporučitelj počeo s radom potrebna mu je privremena licenca koju izdaje Ministarstvo i koja se zasniva na pravnoj, stručnoj i tehničkoj sposobnosti isporučitelja. Ova licenca služi tome da novoosnovani isporučitelj što prije započne s poslovanjem. Isporučitelj mora 18 mjeseci po stjecanju privremene licence ishoditi trajnu licencu koju izdaje Ministarstvo. Ona se izdaje pod uvjetima: kontinuiranog stručnog osposobljavanja radnika isporučitelja za upravljanje uređajem za pročišćavanje otpadnih voda, uređajem za kondicioniranje vode za ljudsku potrošnju, upravljanje gubicima vode i provedbom propisanog benchmarkinga. Svake godine Ministarstvo prati ispunjava li isporučitelj uvjete licence i o tome podnosi godišnji izvještaj Vladi RH. Ako javni isporučitelj ne ispunjava uvjete – ne ukida mu se licenca, jer bi to izazvalo enormne materijalne štete – prisilnu likvidaciju, prijenose imovine, možda i prekide isporuke vode a korisnici bi trpjeli, već se licenca privremeno i djelomično obustavlja , a upravi isporučitelja prestaje mandat koji se ne može obnoviti.

OJAČANJE STATUSA I NADLEŽNOSTI EKONOMSKOG REGULATORA Vijeće za vodne usluge uređeno je Zakonom o vodama iz 2009. temeljem odrednice A-8 Strategije upravljanja vodama (NN 91/08). Sada je to ad-hoc tijelo no broj predmeta i ozbiljnost materije a osobito provedba ove reforme traži da se profesionalizira sa stručnom službom. Odredbe nacrta Zakona uglavnom slijede komisi-

jski model organizacije. Vijećnike predlaže Vlada, a imenuje Hrvatski sabor. Vijeće dobiva stručnu službu (kako je bilo predviđeno Izmjenom Zakona o vodama iz 2013.). Vijeće se financira iz državnog proračuna (alternativno - iz posebne naknade koju plaćaju isporučitelji kako je uređeno Izmjenom Zakona o vodama iz 2013. ). Predlaže se 7 vijećnika, sada ih je 9. Za 3 vijećnika (predsjednik, potpredsjednik i tajnik) – to je jedino zanimanje. Ostali vijećnici nisu zaposlenici Vijeća. Uvjeti za imenovanje vijećnika prilagođeni su stručnom i nepolitičkom tijelu koje provodi upravne postupke. Uz postojeće ovlasti Vijeće dobiva i nadležnosti davanja suglasnosti na određene obligatne posebne isporuke vode, širi se krug privremenih mjera koje izdaje (isto za posebne isporuke vode čija je cijena regulirana) te pravo suspendirati ništave ugovore o povjeravanju pružanja vodnih usluga između jedinica lokalne samouprave i javnih isporučitelja.

OSTALE ODREDBE POSEBNE ISPORUKE VODE Nacrt Zakona o vodnim uslugama predviđa 6 vrsta i 12 podvrsta posebnih isporuka vode: 1. Veleisporuke i interventne isporuke vode za ljudsku potrošnju (između dva isporučitelja i između koncesionara zahvaćanja vode za industrijske potrebe i isporučitelja vodnih usluga) - fakultativna veleisporuka (regulirana cijena) - obligatna veleisporuka i interventna veleisporuka (regulirana cijena) - prekogranična veleisporuka i interventna isporuka (tržišna cijena) - isporuka vode koja nije za ljudsku potrošnju ali nakon tretmana može služiti ljudskoj potrošnji (regulirana cijena) 2. Prihvat komunalnih otpadnih voda i otpadnog mulja od drugog isporučitelja vodnih usluga

V DE CRNE GORE - fakultativni prihvat komunalnih otpadnih voda (regulirana cijena) - obligatni prihvat komunalnih otpadnih voda (regulirana cijena) - obligatni prihvat otpadnog mulja iz komunalnih otpadnih voda (regulirana cijena) - prekogranični prihvat komunalnih otpadnih voda (tržišna cijena) 3. Prihvat komunalnih otpadnih voda i otpadnog mulja na uređaj za pročišćavanje industrijskih otpadnih voda - fakultativni (regulirana cijena) 4. Isporuka vode za ljudsku potrošnju putem vodonosaca - obligatni (regulirana cijena) - fakultativni (tržišna cijena) 5. Isporuka vode za ljudsku potrošnju putem autocisterne - obligatni (regulirana cijena) - fakultativni (tržišna cijena) 6. Daljnja prodaje vode za ljudsku potrošnju iz turističkih i prometnih objekata - fakultativni (regulirana cijena)

ISKLJUČENJE MOGUĆNOSTI DAVANJA NOVIH KONCESIJA ZA PROČIŠĆAVANJE OTPADNIH VODA Usporedo s Nacrtom Zakona o vodnim uslugama u postupku javne rasprave je bila i novela Zakona o vodama, kojom se predložilo isključiti mogućnost davanja novih koncesija za pročišćavanje otpadnih voda. Cilj isključenja je: - eliminirati zadnji mogući oblik privatizacije funkcije upravljanja vodama, neovisno o tom što on ne uključuje privatno vlasništvo nad infrastrukturom - omogućiti izgradnju odgovarajućeg stupnja pročišćavanja bez konflikta s EU pravilima o potporama iz EU fondova i - osigurati buduće cijene vodnih usluga

pročišćavanja na neprofitnoj razini. Dvije važeće koncesije u Republici Hrvatskoj, ona u Gradu Zagrebu i Gradu Rovinju, bi se uredile prijelaznim odredbama Zakona bez zadiranja u stečena prava koncesionara.

OSTALE ODREDBE Nacrt Zakona sadržava i niz drugih bitnih odredbi: uređuje se supsidijarna odgovornost jedinica lokalne samouprave za obveze isporučitelja, ugovor o isporuci vodnih usluga, opći i tehnički uvjeti isporuke vodnih usluga, popis i prijenos lokalnih vodovoda na upravljanje javnim isporučiteljima vodnih usluga, prijenos vodnih građevina u nacionalnim parkovima i parkovima prirode na upravljanje i vlasništvo javnim isporučiteljima vodnih usluga i druge odredbe.

ZAVRŠNA RIJEČ Nacrt Zakona o vodnim uslugama, zajedno s izmjenom Zakona o vodama i Zakona o financiranju vodnog gospodarstva donosi snažan reformski zahvat u institucionalnu strukturu sektora vodnih usluga. Na njegovu neminovnost ukazuju svi strateški dokumenti upravljanja vodama i zakonodavni akti u Hrvatskoj počevši od Strategije upravljanja vodama iz 2008. do danas. Njegovo donošenje i provedba, ako se o tome postigne politički konsenzus, bio bi ne samo test uspješnosti Republike Hrvatske u povlačenju sredstava iz EU fondova namijenjenih podizanju sveopćeg društvenog, sanitarnog i ekološkog standarda već i test sposobnosti jednog modernog europskog društva da svom građanstvu i poslovnim korisnicima vodnih usluga, u sadašnjim i budućim naraštajima, osigura priuštivu cijenu vode i kvalitetu usluge koju može pružiti samo učinkoviti isporučitelj.

121

Jedan od glavnih zahtjeva EU fondova je da nakon realizacije investicija cijena vode mora pokriti sve troškove upravljanja, pogona, održavanja i amortizacije komunalne vodne infrastrukture i da pritom mora biti priuštiva potrošačima , tj. ne smije preći stopu neto raspoloživog dohotka domaćinstva (NRD). U HR ne smije preći 3 % NRD-a domaćinstva.

VODE CRNE GORE BROJ 2.

Antonio Massarutto DIES, University of Udine

Ekonomska regulacija vodovoda i kanalizacije u Italiji

124

Antonio Massarutto DIES, University of Udine antonio.massarutto@uniud.it

EKONOMSKA REGULACIJA VODOVODA I KANALIZACIJE U ITALIJI Italijanski režim ekonomske regulacije preduzeća za vodovod i kanalizaciju (WatSan) potiče od reforme iz 1994. godine, izvršene sa ciljem da se uspostavi finansijski samoodrživi sistem u ovoj djelatnosti, koji će biti orijentisan na poslovanje i upravljanje. Sektor vodovoda i kanalizacije je do tada bio jako usitnjen (preko 13.000 preduzeća) i oslanjao se na državni budžet za gotovo kompletno investiciono održavanje i značajan dio operativnih izdataka. Reformom je sektor vodovoda i kanalizacije reorganizovan u oko 100 cjelina. U svakoj cjelini, postojao je jedinstveni operator za pružanje usluga i finansiranje na tržištu kapitala, zahvaljujući naplaćenim tarifama. Operatori su izmješteni iz javne uprave. Iako je vlasništvo moglo da bude privatno, javno ili mješovito, vodovodna preduzeća su trebala da budu samostalni odvojeni subjekti, koji podliježu nezavisnoj regulaciji državnih tijela. U prvoj fazi, regulacija se uglavnom zasnivala na ugovorima o koncesiji između lokalnih organa vlasti (koje je zastupala određena agencija) i preduzeća za vodovod i kanalizaciju, gdje je nacionalni „standardizovani metod tarifiranja“ predstavljao bazu za

obračun tarifa. Pa ipak, zakonom nije bio predviđen nacionalni regulatorni organ. Zbog te prvobitne slabosti i nekih drugih nedostataka, reforma je dovela samo do kozmetičkih poboljšanja, a najznačajniji dio zemlje ostao je i dalje na istom. Novi prodor predstavljala je reforma 2011. godine koja je suštinski promijenila regulatorni okvir, dodjeljujući nadležnosti nacionalnom ovlašćenom tijelu koje je već bilo zaduženo za električnu energiju i gas, i u novije vrijeme za upravljanje otpadom (AEEGSI, sada ARERA). Paralelno je izvršena reorganizacija odgovarajućih lokalnih regulatora na regionalnom nivou. Nacionalni nadležni organ odgovoran je za definisanje okvirne regulacije (način definisanja tarifa), gdje svaki regulatorni period traje 4 godine, kao i za davanje konačne saglasnosti na planirane tarife. Lokalni regulatori su odgovorni za sprovođenje tog metoda: sakupljanje i provjeru podataka dobijenih od vodovodnih preduzeća, davanje saglasnosti na investicione planove i definisanje diskrecionih komponenti tarifa kao što je „Fond za nove investicije“ (FoNI). Predložene tarife, koje daju lokalni

V DE CRNE GORE regulatori, čekaju na konačnu saglasnost ARERA, koja provjerava formalne uslove i na kraju razmatra zahtjeve na meritornoj osnovi. Svaka „tarifna šema“ uključuje plan upravljanja imovinom sa veoma detaljnim i analitičkim definisanjem investicija u četvorogodišnjem regulatornom periodu i sintetičkim prikazom za preostali period. Revizije su uvijek moguće, uz saglasnost lokalnog regulatora. Tarifama se nastoji obezbijediti adekvatan tok finansijskih sredstava kojim bi se garantovala finansijska ravnoteža. Karakteristike tarifne šeme su kombinacija maksimalnog limita cijena i zasnovanost cijena na troškovima. Definisanje tarifa predviđa različite korake. Prvi korak je izračunavanje dozvoljenog ukupnog prihoda, koji je funkcija troškovnih komponenti, od kojih svaka potiče iz specifičnih mehanizama. Operativni troškovi (Opex) dijele se na dvije komponente (endogenu i egzogenu). Prva komponenta obuhvata troškove koje operatori mogu direktno da kontrolišu i eventualno smanje. Ovo je u početku definisano kao vrijednost izvučena iz bilansa stanja za 2011. iz koje je izračunat prosjek u odnosu na prvobitne planske rezerve. Ova vrijednost je održavana kao fiksna u realnoj vrijednosti tokom cijelog prvog regulatornog perioda (2012-2015) i potom je bila potvrđena za drugi regulatorni period (2016-2019); prema tome, operatori imaju kao profit 100% stvarnih unapređenja u efikasnosti postignutih iznad polazne tačke (isto se odnosi i na gubitke). Međutim, operatorima je bilo dozvoljeno da dodaju vanredne troškove u nekim izuzetnim slučajevima, i to (i) kada su predviđena značajna proširenja parametara usluga i/ili (ii) kada se zahtijevaju značajna unapređenja kvaliteta. Ti dodatni troškovi zahtijevaju eksplicitnu saglasnost lokalnog i nacionalnog regulatora. Što se tiče egzogenih troškova, namjera je da oni budu preneseni troškovi. Ova kategorija obuhvata struju, vodu i usluge kanalizacije koje se kupuju

od trećih lica, koncesione naknade i slična plaćanja prema opštinama ili vlasnicima sredstava, lokalne poreze i takse. Ona takođe uključuje standardizovanu odredbu o plaćanju penala za kašnjenje, teritorijalno izdiferenciranih. U svakoj godini „a“ potvrđuje se privremena vrijednost, na bazi stvarnih troškova koji su ostvareni u godini („a-2“). Razlike između privremenih vrijednosti i stvarne vrijednosti biće nadoknađena u godini („a+2“). Kapitalni izdaci potiču iz istorijskih troškova cjelokupne imovine, korigovanih za inflaciju i amortizaciju ostvarenu tokom ekonomskog života. Kapitalni izdaci takođe uključuju standardne troškove kapitala i poreze primijenjene na vrijednost imovine u neto iznosu bez amortizacije i javnih rezervi. Dalja komponenta tarifa (Fond za nove investicije (FoNI)) dodaje punoj cijeni „akontaciju za nove investicije“, što zapravo funkcioniše kao subvencija koju plaćaju direktno krajnji korisnici. Iznenadnim povećanjem cijena operatori mogu da mobilišu izvor samofinansiranja, čime smanjuju finansijsku zaduženost i dugove čine održivijim. Maksimalni dozvoljeni Fond za nove investicije je funkcija (između ostalog) razlike između već postojećih slobodnih tokova gotovine i potrebnih investicija. Još je rano ocjenjivati ishode reforme iz 2011. godine. Najnoviji izvještaji, kako od regulatora, tako i iz same branše, ukazuju da su se investicije postepeno povratile, nakon više od decenijskog pada: iako su i dalje daleko od prosjeka koji se ostvaruje u drugim zemljama EU (oko 90-100 €/stanovniku/ godišnje), prosjeci su značajno porasli i možda će dostići planiranih 60€/godišnje. Infrastrukturni deficit, naročito u pogledu kanalizacije, na putu je da bude prevaziđen. Komercijalni i tehnički standardi kvaliteta takođe se popravljaju. Italijansko iskustvo pokazuje da kvalitet ekonomske regulacije ima velikog značaja za uspješnost preduzeća za vodovod i kanalizaciju, dok je vlasništvo nad vodovodnim preduzećima daleko manje relevantno pitanje.

125

Karakteristike tarifne ĹĄeme su kombinacija maksimalnog limita cijena i zasnovanost cijena na troĹĄkovima.

VODE CRNE GORE BROJ 2.

Lorenzo Bardelli Nezavisni regulatorni organ za elektriÄ?nu energiju, gas i vodu (AEEGSI)

NeobiÄ?an primjer regulacije voda u Italiji

10.

128

Lorenzo Bardelli Nezavisni regulatorni organ za električnu energiju, gas i vodu (AEEGSI)

NEOBIČAN PRIMJER REGULACIJE VODA U ITALIJI Lorenzo Bardelli iz Nezavisnog regulatornog organa za električnu energiju, gas i vodu (AEEGSI) razmatra kako se mijenja regulacija u italijanskom sektoru voda, uključujući početne izazove i najnovije inicijative. Novi regulatorni okvir definiše nadoknadu troškova kroz tarife, podsticaje za postizanje ugovorenog kvaliteta i standardne sporazume o koncesijama. AEEGSI će i dalje promovisati regulatorne inicijative koje vode ka stabilnije, predvidljivijem i odgovornijem sektoru voda.

V DE CRNE GORE Kao što mi je profesor Alessandro Petretto, koji je predavao ekonomiju javnog sektora na Univerzitetu Firence, rekao 1994 godine, kada sam spremao diplomski rad: „ima mnogo inicijativa za reformu javnih preduzeća u Italiji. Smatram da su trenutno najinteresantnije one u oblasti energetike i telekomunikacija. Ove ostale koje se odnose na saobraćaj, sakupljanje i upravljanje otpadom i na vode čini mi se da su ograničene odgovarajućim ulogama i ovlašćenjima koja se još uvijek daju regijama i opštinama u ovim sektorima“. Pokazalo se da je profesor Petretto mudar čovjek: početkom 2000. godine, kada je došlo do liberalizacije u oblasti energetike i telekomunikacija, italijanske institucije su i dalje istraživale razloge zbog kojih se kasni u primjeni reformi u oblasti saobraćaja, otpada i voda. U oblasti voda, pojačale su se inicijative za prevazilaženje najtežih problema, najprije kroz reformu 2006. i potom 2009, kada je usvojen novi zakon o reorganizaciji cijelog tog lanca. Ovim zakonom uvedena je obaveza ili da se djelimično prodaju javna preduzeća koja su u 100% državnom vlasništvu ili da se ti poslovi putem ugovora i kroz procedure aukcije povjere drugima.

PERIOD DO 2012. U to vrijeme, sektor voda je regulisan putem ugovora i svaki ugovor o povjeravanju poslova u ovom sektoru imao je klauzule o podjeli rizika između ugovornih strana i o tarifama na bazi projektovanih promjenjivih veličina: kapitalnih izdataka (CAPEX), operativnih izdataka (OPEX) i potrošnje vode. Takođe je postojala obaveza da se svake tri godine izvrši istraživanje i provjeri da li je došlo do razlika u projektovanim vrijednostima, uključujući tarife i ostvarenu potrošnju i da li su te razlike nastale zbog krajnjih korisnika (npr. smanjena potrošnja) ili zbog operatora (npr. troškovna neefikasnost). Sprovođenje ove obaveze je bilo veoma nezadovoljavajuće, dovelo je do gubljenja transparentnosti i

nanošenja štete reputaciji ugovornih strana. Tako je došlo do mnogih sudskih sporova među između potrošača (koji nijesu htjeli da plaćaju za planirane investicije ili za one koje su planirane ali nijesu još realizovane) i operatora (koji su zahtijevali puni povraćaj stvarnih troškova). Perspektive sektora izgledale su traljavo i neprijatno. Pored toga, referendum u 2011. pokazao je da poštena stopa povraćaja ne treba da bude uračunata u tarife za vodu i da treba odustati od obaveze da se ili djelimično prodaju javna preduzeća u punom državnom vlasništvu ili da se ugovori o povjeravanju tih poslova putem aukcije povjere nekom drugom. Budućnost sektora postala je još neizvjesnija. Procesi odlučivanja i kod državnih institucija i kod privatnih operatora ukazivali su da je dominantna zajednička strategija: inercija. Nekoliko mjeseci kasnije, vlada je predložila da se regulisanje tarifa za vodu, definisanje ugovora, praćenje i regulatorno postupanje nezavisnog reg-

129

130 ulatora dodijele nadležnom organu Italije za električnu energiju i gas. Parlament je to prihvatio i promijenio institucionalni okvir za usluge u vezi sa vodama. Dvije godine kasnije regulator je opet promijenio naziv shodno tome u Nezavisni regulatorni organ za električnu energiju gas i vodu (AEEGSI). Činilo se da je novi institucionalni okvir u skladu sa preporukama OECD o regulaciji2 i on je podsticao međunarodnu saradnju u oblasti regulacije voda, što je 2014. dovelo do osnivanja WAREG (Mreža evropskih regulatora u sektoru voda). Što se tiče regulacije tarifa, regulatoru AEEGSI dodijeljene su dvostruke nadležnosti: - ex ante (unaprijed), da definiše pravila za nadoknadu troškova i mehanizme obračuna tarifa; - ex post, (naknadno) da odobri predložene tarife na 68 decentralizovanih nivoa (‘EGAs’) za svakoga od 150 operatora4 i za 2.500 opština (koje su dominantno i dalje nadležne za kanalizacione sisteme i nalaze se na jugu Italije). Početkom 2012, regulatorna aktivnost AEEGSI otpočela je koncentracijom na definisanje: i) tarifa; ii) obaveznih standarda kvaliteta usluge sa podsticajima, kaznama i refundiranjem; iii) uslova za pružanje usluga i ugovore; i vi) pravila za računovodstveno razdvajanje. U daljem tekstu razmatramo ključne događaje koji su potom uslijedili.

PRVI REGULATORNI PERIOD 2012–15: OKVIR AEEGSI je 2012. objavio nekoliko konsultativnih radova o reformi regulacije tarifa koju oni predlažu. Do kraja te godine donesena je Odluka 5856 , koja uvodi značajnu promjenu: metod prethodnog izračunavanja tarifa (uz pomoć očekivanih troškova) pretvoren je u metod naknadnog obračuna (uz mjerenje svih relevantnih elemenata za obračun). Da bi se povećala efikasnost, uveden je ukupni

gornji limit za prihode; Operativni rashodi na bazi kontrolisanih operativnih rashoda u baznoj godini su se prenosili; i uspostavljeni su pojmovi standardizovanih parametara za „refundiranje“ fiskalnih i finansijskih troškova operatorima. U isto vrijeme, AEEGSI je utvrdio proceduru kako se potrošačima nadoknađuje razlika između dopuštenog povraćaja na kapital koji je uključen u tarifu (koji operatori zaračunavaju u skladu sa pred referendumskom regulativom) i nominalnih fiskalnih i finansijskih troškova. Ovim je generalno povećana transparentnost regulatora i odgovornost sektora. U 2013, AEEGSI je počeo proces konsultovanja u cilju utvrđivanja dugoročnih ciljeva regulacije i preispitao je novi tarifni mehanizam koji bi uključivao sve relevantne karakteristike sektora voda u Italiji. Na kraju godine usvojena je Odluka 634 (MTI) koja se najviše bazirala na „regulatornoj matrici’. Zahvaljujući tome, regulacija je mogla biti različita u zavisnosti od inicijalnih okolnosti poslovanja svakog operatora. Pripremljen je ukupni okvir kojim se uvodi niz inovativnih i asimetričnih pravila, koji je predviđao stimulanse za investicije. Da bi se definisala posebna pravila za obračun tarifa, odlukom MTI uzete su u obzir dvije glavne karakteristike: - odnos između planiranih investicionih izdataka i regulatorne imovinske osnove – ako je ovaj koeficijent iznad određenog praga, onda bi bilo moguće da se primijene pravila kako bi se postigli veći tokovi gotovine; - proširenjem aktivnosti upravljao bi operator – ako treba upravljati novim aktivnostima njihovi troškovi moraju biti nadoknađeni i zato uključeni u dozvoljene prihode. REZULTATI PRVOG PERIODA AEEGSI je popločao put za jasniji, stabilniji i koherentniji regulatorni okvir koji uzima u obzir različite karakteristike sektora voda u Italiji. Metodologija utvrđivanja tarifa i regulatorne mjere u 2014-15. pokazale su se djelotvornim:

V DE CRNE GORE

- promjene u tarifama koje je AEEGSI odobrio za 2014-15. odnosile su se na 1.970 operatora, odnosno, na oko 53 mil.italijanskih građana. Prosječno povećanje dažbina u odnosu na prethodnu godinu bilo je svega 4,3% u 2014. i 4,6% u 2015; - za 135 operatora (koji opslužuju 43 mil. potrošača), AEEGSI je odobrio predložene tarife koje su usklađene sa planiranim investicijama vrijednosti oko 5,6 milijardi eura za četvorogodišnji period od 2014. do 2017; - investicije (bez javnih doprinosa) za 2014. i 2015. pokazale su veoma jak rast, i to od 55% u 2015. u odnosu na 2012. Najveći dio investicija bio je usmjeren na rješavanje nedostatka infrastrukture u sektoru kanalizacije i preradi otpadnih voda na bazi prioriteta koji su definisani na pojedinim decentralizovanim nivoima (u dogovoru sa relevantnim operatorom). Ukupni iznos investicija bio je ohrabrujući u odnosu na prethodni period, i istovremeno nezadovoljavajući u odnosu na međunarodna uporedna mjerila (33 eura

po glavi stanovnika godišnje djeluje nedovoljno za investicije u diistribuciju vode, kanalizacione mreže i pogone za prečišćavanje). Jedno od glavnih ograničenja koja su se pojavila za finansiranje infrastrukture odnosi se na nisku vrijednost regulatorne imovinske osnove. Za to je bilo dosta razloga, ali jedan se može naglasiti sa sigurnošću: dugi period oslanjanja isključivo neadržavno finansiranje infrastrukture vezane za vode dovelo je do propadanja imovine i ostavilo operatorima veoma ograničenu imovinsku osnovu.

DRUGI REGULATORNI PERIOD 2016–19. U decembru 2015, AEEGSI je odobrio regulatorni paket za novi regulatorni period. On obuhvata tri elementa: - novi metod definisanja pravila za nadoknadu troškova i mehanizme obračuna tarifa (‘MTI-2’); - ugovoreni kvalitet (tj., kvalitet usluga u kontaktu

131

132 sa potrošačima kao što je rješavanje pritužbi, reagovanje na pozive, trajanje priključivanja i sl.), omogućavanje postepenog usklađivanja, u cijeloj zemlji u snabdijevanju krajnjih korisnika; - regulacija pomoću standardnog ugovora uz odobravanje zajedničkog okvira za dodjeljivanje zakonskih obaveza među decentralizovanim nivoima (EGAS) i operatorima u oblasti voda. Ovaj novi i sveobuhvatni regulatorni paket predstavlja koherentan i širok pravni okvir.

NADOKNADA TROŠKOVA I TARIFE Shodno MTI-2,9 kao i MTI, izbor primjenjivih pravila za nadoknadu troškova zavisi od specifičnih okolnosti kod operatora, koj operatore stavlja u jednu od šest šema u okviru nove Regulatorne matrice za period 2016–19.10 Šemu određuje decentralizovani nivo (EGA) na osnovu dva faktora: • Odnos između planiranih investicija (za period 2016–19 i regulatorne vrijednosti postojeće infrastrukture (RAB)): Šeme I, II i III karakterišu

niže investicione potrebe idući ka budućnosti, a Šeme IV, V i VI su podesne za relevantne investicije, utvrđene u skladu sa ciljevima operatora. - Operativni izdaci koji se odnose na specifične ciljeve operatora, gdje su: Šeme I i IV (kod efikasnijih operatora kod kojih su operativni izdaci po gl.st. ispod prosječne nacionalne vrijednosti) i Šeme II i V (kod operatora kod kojih su operativni izdaci po gl. st. veći od nacionalnog prosjeka) karakteristične po nepromijenjenim specifičnim ciljevima i obimu aktivnosti; a Šeme III i VI se primjenjuju u slučaju strukturnih promjena u aktivnostima, u pogledu dodatnim troškovima za operatora. Razlog za uvođenje ovih šema su novi propisi koji zahtijevaju da se postojeći obuhvaćene oblasti ili obima pruženih usluga, što vodi operatori integrišu tako da za svaku decentralizovanu oblast bude jedan operator koji pruža usluge u oblasti voda. Regulatorna matrica uzima u obzir ovu obavezu, omogućavajući povoljnija pravila za subjekte koji se integrišu. Na bazi utvrđene šeme i pratećih pravila nadoknade troškova, može se odrediti multiplikator tarifa, ϑ.

SLIKA 1 DEFINISANJE TARIFA U DRUGOM REGULATORNOM PERIODU

V DE CRNE GORE On se izračunava kao odnos dozvoljenog povraćaja troškova koji se očekuje u jednoj godini i prihoda koji odgovaraju primijenjenoj tarifi u baznoj godini. Gornji limit prihoda primjenjuje se na povećanje tarifnog multiplikatora, definisan na bazi procijenjenih promjena u indeksu maloprodajnih cijena K faktora – koji uzima u obzir potrebne investicije i garanciju standardizovane finansijske održivosti operatora – i X faktora, ranijeg faktora podijeljene efikasnosti. Svaka tarifa koju krajnji korisnici plaćaju mora da raste u saglasnosti ili nešto manje od tarifnog multiplikatora (maksimalan rast za svaku šemu prikazan je u zelenim kockama na slici 1.)

i operatora. To je važan instrument za definisanje ugovornog okvira na lokalnom nivou i obezbjeđenje sigurnosti i pristupačnosti opšteg regulatornog okvira. Standardni ugovor definiše naročito: i) maksimalno trajanje javnih koncesija i uslove eventualnog produžetka; ii) instrumente za postizanje finansijske održivosti operatora; iii) uslove i procedure za plaćanje imovine na kraju koncesije (terminalna vrijednost); i iv) podjela rizika između operatora i lokalnih uprava koji se diversifikuju u skladu sa odabranim organizacionim modelom operatora.

NAREDNI KORACI

UGOVORENI KVALITET Stimulansi za unapređenje kvaliteta usluga prema korisnicima neće poticati samo iz pravila o tarifama već i od poštovanja regulative u vezi sa ugovorenim kvalitetom usluga. Cilj tog kvaliteta je jača zaštita krajnjih korisnika i smanjenje lokalnih razlika uvođenjem minimalnih standarda kvaliteta. Ova odluka prepoznaje dodatne troškove koji proističu iz unapređenja kvalitete i preko minimalnih standarda i uvodi podsticajni mehanizam koji se zasniva na nadoknadama, penalima i nagradama. Stimulansi za unapređenje kvaliteta usluga prema korisnicima neće poticati samo iz pravila o tarifama već i od poštovanja regulative u vezi sa ugovorenim kvalitetom usluga. Cilj tog kvaliteta je jača zaštita krajnjih korisnika i smanjenje lokalnih razlika uvođenjem minimalnih standarda kvaliteta. Ova odluka prepoznaje dodatne troškove koji proističu iz unapređenja kvalitete i preko minimalnih standarda i uvodi podsticajni mehanizam koji se zasniva na nadoknadama, penalima i nagradama.

STANDARDNI UGOVOR AEEGSI je takođe uveo standardni ugovor za regulisanje ugovornih odnosa između lokalnih vlasti

AEEGSI je nedavno odobrio regulaciju računovodstvenog razdvajanja u sektoru voda i istovremeno pripremio instrumente za obračun i planiranje tarifa. Pored toga, sprovedene su široke konsultacije o načinu mjerenja, a još šire konsultacije se planiraju o tehničkim aspektima kvaliteta usluga (npr.prekidi i otpornost). Tako je postavljen kamen temeljac za razvoj dugoročnog regulatornog okvira za relativno kratko vrijeme. Međutim, u toku su debate o regulisanju troškova infrastrukture. Novi regulatorni pristup finansijskim i fiskalnim troškovima nije prihvaćen od onih koji idu u korist referenduma ili operatora i to je 2013, dovelo do sudskog spora koji traje sve do danas. Konačna odluka se očekuje do kraja 2016 (prvobitno je planirana za septembar 2015). Kao i uvijek, AEEGSI će poštovati odluku suda. Međutim, on će i dalje promovisati regulatorne podsticaje za manje neuobičajen i stabilniji, predvidljiviji i odgovorniji sektor voda.

133

AEEGSI je uveo standardni ugovor za regulisanje ugovornih odnosa izmeÄ&#x2018;u lokalnih vlasti i operatora.

VODE CRNE GORE BROJ 2.

prof. dr Mićko Radulović, prof. dr Zoran Stevanović Milan Radulović, Goran Jevrić

Zaštita karstnih izvorišta u Crnoj Gori

11.

136 prof. dr Mićko Radulović, prof. dr Zoran Stevanović Milan Radulović Goran Jevrić

ZAŠTITA KARSTNIH IZVORIŠTA U CRNOJ GORI

s posebnim osvrtom na izvorište Bolje sestre

U karstnim terenima jugoistočnih Dinarida, kojima pripada teritorija Crne Gore obrazuje se specifični tip karstne izdani i provodnih zona, koji se karakteriše: velikom brzinom cirkulacije krstnih izdanskih voda, naročito u hidrološkom maksimumu, što je od uticaja na povremeno zagađenje i mućenje karstnih vrela; karstnim režimom isticanja, odnosno velikom amplitudom kolebanja nivoa izdani i izdašnosti karstnih vrela; isticanjem značajnih količina karstnih izdanskih voda ispod nivoa mora i nivoa Skadarskog jezera što uslovljava miješanje morske, jezerske i slatke izvorske vode; i dezintegracijom odnosno presušivanjem karstnih vodotoka u slivu Jadranskog mora (Cetinjska rijeka, Karučka rijeka, Sinjačka rijeka, Bokeljska rijeka i dr.). Sve navedeno zahtijeva posebnu brigu u pogledu blagovremene zaštite karstnih izvorišta u cilju trajnog očuvanja kvaliteta izdanskih voda namijenjenih vodosnabdijevanju. To se posebno odnosi na izvorište Bolje sestre koje je uključeno u Regionalni vodovod Crnogorskog primorja.

V DE CRNE GORE UVOD Na bazi sprovedenih kompleksnih hidrogeoloških istraživanja u periodu 2005-2007. godine, izvorište Bolje sestre je ocijenjeno kao najpovoljnije izvorište za regionalno vodosnabdijevanje Crnogorskog primorja, sa nizom prednosti u odnosu na do tada razmatrana izvorišta (Karučke vrulje, podzemne vode Tuškog polja i dr.) Da se radi o veoma kvalitetnom izvorištu, potvrđeno je u periodu njegove eksploatacije (od 2010. do danas) kroz kontinuirano praćenje ispravnosti vode u pogledu fizičko-hemijskog i mikrobiološkog sastava. U slivnom području i neposrednom zaleđu ovog izvorišta, kao i u ravničarskom području između Grbavaca i vodotoka Morače u prethodnom periodu izvedena su hidrološka, geofizička, hidrogeološka, hidrohemijska i hidrobiološka ispitivanja sa ciljem definisanja uslova za njegovo kaptiranje i uspostavljanje zona sanitarne zaštite. Ova istraživanja su se sastojala u: - hidrogeološkom kartiranju terena sa izradom digitalizovanih hidrogeoloških karata, na topografskim osnovama 1:25.000 i 1:2.500, - izvođenju četiri opita obilježavanja podzemnih voda natrijum fluoresceinom i jednog opita obelježavanja sa NaCl, - hidrološkim mjerenjima proticaja u sušnom periodu godine (2005, 2006, 2007) - geofizičkim ispitivanjima terena, elektromagnetskom metodom i metodom geoelektričnog skeniranja, - izvođenju 11 istražno-piezometarskih bušotina, i to osam u zaleđu izvorišta i tri na prostoru izmedu Grbavaca i Morače, IZVORIŠTE BOLJE SESTRE - testiranju bušotina (aerlift

om i pumpom odgovarajućeg kapaciteta), - praćenju rezima oscilacija podzemnih voda, - izradi kompletnih hemijskih i mikrobioloških analiza u različitim vremenskim periodima (20052007. godine), - popisu mogućih zagađivača izdanskih voda sa izradom odgovarajućih karata hazarda, ranjivosti i rizika u razmjeri 1:40.000. Na osnovu izvedenih istraživanja upotpunjena su ranija saznanja o geološkoj građi terena, hidrogeološkim svojstvima i funkcijama stijenskih masa, predisponiranim pravcima kretanja podzemnih voda, uslovima hranjenja i pražnjenja izdanskih voda, minimalnoj izdašnosti izvorišta i kvalitetu izdanskih voda. Dobijeni podaci i urađene geološke i hidrogeološke podloge, omogućili su metodološki ispravno određivanje granica neposredne i uže zone sanitarne zaštite za ovo veoma značajno i kvalitetno izvorište, uz registrovanje potencijalnih zagađivača koji mogu ugroziti kvalitet izdanskih voda.

137

138 FIZIČKO-GEOGRAFSKI POLOŽAJ Izvorište Bolje sestre nalazi se na krajnjem SZ dijelu jezera u zalivu Malog blata. Zaliv Malog blata uokviren je sa zapada padinama Bobije (433 m.n.m.) i V.Vezca (447m.n.m), sa sjevera atarima sela Sinjca i padinama Veljeg vrha (418 m.n.m) i sa istoka krečnjačkom gredom Kolozub-Lepina ploča. Od oko 15 većih sublakustričnih vrela u Malom blatu najveće

izdašnosti je izvorište Bolje sestre, koje ističe na njegovom istočnom obodu blizu ostrva Kosmač.

HIDROGEOLOŠKE ODLIKE TERENA Širi prostor basena Malog blata izgrađuju karbonatne stijene predstavljene krečnjacima, dolomitičnim krečnjacima i dolomitima jurske i kredne starosti. Formirana karstna izdan u okviru ovih

SLIKA 1. ISJEČAK IZ HIDROGEOLOŠKE KARTE ŠIRE OKOLINE MALOG BLATA (RADULOVIĆ M., STEVANOVIĆ Z., RADULOVIĆ M.M., 2007)

V DE CRNE GORE stijenskih masa prazni se preko jakih povremenih i stalnih karstnih vrela po obodu jezera i vrulja - tzv. oka u samom jezeru. Karbonatni mezozojski kompleks stijena intenzivno je karstifikovan i prema morfološkim i geološkim karakteristikama odgovara u potpunosti holokarstnim terenima Dinarskog tipa. Pored otkrivenog karsta znatno rasprostranjenje imaju i karstifikovane karbonatne tvorevine u podini propusnih sedimenata Zetske ravnice, koje uglavnom predstavljaju kontinuitet prostiranja otvorenih djelova karsta. U okviru vertikalnog profila i lateralno, stepen vodopropusnosti nije jednak u svim djelovima karbonatnog kompleksa stijena.

IZVORIŠTE BOLJE SESTRE

Na osnovu brojnih ranijih istraživanja i iskustava u radu na ovim terenima, radi se o privilegovanim pravcima cirkulacije, predisponiranih uglavnom tektonskim dislokacijama. Najizdašnije karstno izvorište u Malom blatu je vrulja Bolje sestre (Qmin=1,5-2,3 m3/s), koja se nalazi u podnožju zapadnih padina Koložuna (221 m.n.m) blizu ostrva Kosmač. Ističe iz slojevitih dolomiticnih krečnjaka, koji padaju prema sjeveroistoku pod uglom 28o. U sušnom periodu godine vode ističu na širokom potezu u nivou, a znatno većim dijelom i ispod nivoa voda Jezera, pod pritiskom sa dna oka, odnosno sa dubine 7-8 m, što je utvrđeno

139

140 ranijim mjerenjima. Vode svih oka u Malom blatu otiču vodotokom Biševine, čiji je minimalni proticaj prema podacima dosadašnjih mjerenja veći od 6,0 m3/s. Pretpostavljeni pravac kretanja izdanskih voda, između Malog blata i Grbavaca (ravničarski dio oko Morače istočno od vrela) je generalno od istoka prema zapadu i predisponiran je pomenutim markantnim rasjedima istog pravca pružanja. Ove pretpostavke dopunjuju i rezultati sprovedenih geofizičkih ispitivanja terena (Glavatović i dr. 2006), elektromagnetskom VLF metodom i metodom geoelektričnog skeniranja terena, kao i izvedeni opiti obilježavanja podzemnih voda. Najveći dio sliva izvorišta Bolje sestre i uopšte Malog blata pripada tipičnim karstnim terenima (Slika 1), sa veoma izraženim problemom određivanja hidrogeološkog razvođa. Na osnovu ranijih hidrogeoloških istraživanja (Zogovići i dr. 1992) površina sliva Karučkih i Sinjačkih vrulja iznosi 210 km2, od čega slivu Karučkih vrulja pripada 130 km2, a slivu Sinjačkih vrulja oko 80 km2. Međutim, s obzirom na veliki izmjereni minimalni proticaj Biševine (6,0 - 8,0 m3/s) i izdašnost izvorišta Bolje sestre (Qmin = 2,3m3/s) jasno je da sublakustrični izvori - oka u Malom blatu, dio voda dobijaju podzemnim doticajem iz drugih slivova. To se posebno odnosi na izvorište Bolje sestre. Karstni prostor Velje grede, Kolozuba i Obluna izmedu Malog blata i Grbavaca je mali da hrani ovo veoma izdašno karstno izvorište. Na osnovu rezultata dosadašnjih istraživanja sa sigurnosću je utvrđeno da dio voda ovo izvorište dobija iz istočnog karstnog zaleđa, međuslojno iz krečnjaka jurske starosti. Cirkulacija podzemnih voda odvija se generalno od istoka i jugoistoka prema zapadu i sjeverozapadu na kontaktu slojevitih krečnjaka i dolomita jurske starosti, što je potvrđeno opitom bojenja bušotine B-8.

sedimenata, odnosno zbijene izdani ravničarskog podrucja Grbavaca, koje se infiltriraju u karstnu izdan. Paleoreljef, ispod kvartarnih sedimenata, izgraduju skaršćeni krečnjaci iz kojih karstne izdanske vode, cirkulišu prema priobalnim izvorima u Malom blatu, što je potvrđeno rezultatima bojenja bušotine IBG-2, između koje je utvrđena hidraulička povezanost sa izvorom Čkanjak, koji se nalazi sjeverno od izvorišta Bolje sestre. Dosada urađene brojne kompletne hemijske i mikrobiološke analize (RHMZ CG; CETI - Podgorica; Institut S. Stanković - Beograd; TZW Karlsruhe) ukazale su da su karstne izdanske vode izvorišta Bolje sestre izvanrednog kvaliteta i pogodne za piće, kako u pogledu fizičko hemijskih parametara, tako i u pogledu mikrobioloških svojstava (A1 klasa). Takođe, sva dosadašnja istraživanja ukazala su da ne postoji direktna hidraulička povezanost vodotoka Morače i izvorišta Bolje sestre. To potvrduju sljedeće činjenice: Pri izvedenom opitu bojenja, ponirućih voda Morače uzvodno od Grbavaca i pored toga što su sve obojene vode nestale u ponorskoj zoni u koritu rijeke, nijesu se pojavile na vrulji Bolje sestre, niti na bilo kojem osmatračkom punktu, tokom najmanje sedamnaest dana. Upoređenje ranijih, kao i novih analiza vode i sedimenata Morače i izvorišta Bolje sestre, kao i voda glaciofluvijalnih i aluvijalnih naslaga ukazuje na veoma značajne razlike u pogledu kvaliteta. Aluvijalne naslage Morače su značajan amortizer i potpuni „prečistač“ površinskih voda. Primjera radi, dok je u vodama Morače konstatovano prisustvo preko 2400 koliformnih bakterija po MPN metodi, u vodama iz bušotine IBG2 (između koje je utvrđena povezanost sa izvorom u Malom blatu) bakterije uopšte nijesu nađene. Slično je i sa sadržajem drugih repernih komponenti.

Takođe, može se pretpostaviti da dio izdanskih voda ovo izvorište dobija iz kvartarnih glaciofluvijalnih

1. Izdanske vode koje ističu na dnu oka Bolje sestre izbacuju sa sobom sitan, čist dolomitski pijesak, iz-

V DE CRNE GORE

SLIKA 2. KARTA HAZARDA, KARTA RANJIVOSTI I KARTA RIZIKA ZA ŠIRU OKOINU IZVORIŠTA BOLJE SESTRE (RADULOVIĆ M., STEVANOVIĆ Z., RADULOVIĆ M.M., 2007)

141

142

IZVORIŠTE BOLJE SESTRE

razito mliječnobijele boje, kakvog nema u sedimentima Morače, na potezu od Lekića do Vukovaca;

USLOVI ZAGAĐIVANJA I ZAŠTITE PODZEMNIH VODA

2. Činjenica da je temperatura vode izvora Bo lje sestre stabilna, takođe upućuje na zaključak da između voda Morače i izvora nema direktne hidrološke veze. Prilikom mjerenja uspostavljena je temperaturna razlika između vode Morače i vode izvorišta i preko 7 stepeni.

Informacije o zagadivačima površinskih i podzemnih voda u slivu Skadarskog jezera su se do sada uglavnom svodile na popise i grube procjene, reda veličine tereta zagađenja odnosno efluenta, koji se ispuštaju iz industrijskih i drugih objekata u površinske i podzemne vode.

3. Vode izvorišta Bolje seste su izuzetnog kvaliteta i mogu biti korišćene putem flaširanja što su pokazale mnoge urađene kompletne i mikrobiološke analize.

Posebno su zagađenju izložene podzemne vode, južno od KAP-a a glavni zagađivač je deponija crvenog mulja. Pravac kretanja izdanskih voda na ovom

V DE CRNE GORE dijelu terena je od sjevera prema jugu i iste nemaju uticaja na izvorište Bolje sestre i druge izvore po obodu Malog blata. Pored zagadivača koji utiču na kvalitet podzemnih voda šireg područja Zetske ravnice, značajno je pomenuti potencijalne manje zagadivače na prostoru između vodotoka Morače i izvorišta Bolje sestre kao na primjer: - postrojenja za eksploataciju šljunka iz korita Morače (na potezu od Lekića do Vukovačkog mosta) i Cijevne, - naselja Grbavci i Lekići, koja nemaju izgrađene kanalizacione sisteme i kolektore za prihvat i prečišćavanje otpadnih voda, - farme i odlagališta stajskog đubriva, - obradive poljoprivredne površine sa primjenom pesticida. Takođe, značajno je pomenuti da se u prostorno planskoj dokumentaciji navodi izgradnja autoputa, koji bi prolazio preko karstnog terena u zaleđu izvorišta Bolje sestre. Prilikom izrade Elaborata o određivanju zona sanitarne zaštite (M. Radulović, Z. Stevanović, M.M. Radulović i dr., 2007) prikazom i analizom potencijalnih glavnih zagadivača, na prostoru šire okoline izvorišta Bolje sestre, obuhvaćen je teren površine od oko 34 km2. Za ovo područje, koje se prostire sjeverno, sjeveroistočno i istočno od izvorišta urađena je karta hazarda, kao i karta ranjivosti podzemnih voda koja definiše prirodne zaštitne karakteristike nadizdanske zone. Preklapanjem ove dvije karte, dobijena je karta intenziteta rizika, koja u stvari prikazuje stepen vjerovatnoće da podzemne vode, odnosno predmetno izvorište, budu zagađene dejstvom vještačkog faktora (Slika 2).

Dobijena karta intenziteta rizika, pored izvedenih opita obilježavanja podzemnih voda i utvrđenih pravaca kretanja podzemnih voda, predstavljala je jednu od najvažnijih podloga za određivanje zona sanitarne zaštite. Neposredna zona zaštite, koja se ograđuje je uobičajena i obuhvata izvorište Bolje sestre, odnosno kaptažni zahvat u vidu elipsaste betonske brane, kojom su obuhvaćeni svi obalni i podvodni izvori (oka) na udaljenosti 15-20m od obale. Granica uže zaštitne zone određena je prema geomorfološkim, geološkim i hidrogeološkim karakteristikama terena i uticajem pojedinih površina na izvoriste, uz korišcenje prethodno urađenih podloga (karte ranjivosti, karte hazarda i karte intenziteta rizika). Površina ove zone je oko 8,5 km2 i obuhvata karstno zaleđe izvorišta, kao i ravničarsko područje Grbavaca, uključujući i vodotok Morače na potezu od Lekica do Vukovačkog mosta. Šira zona zaštite, zbog specifinosti karstnih terena, odnosno predmetne problematike, na ovom nivou istraženosti, obuhvata dio slivnog područja Morače, uzvodno od Vukovačkog mosta, uključujući i karstne terene Lješanske nahije iz kojih dio izdanskih voda gravitira ka Malom blatu. Posebnu pažnju u okviru ove zone treba posvetiti ponorskim zonama duž vodotoka Morače, Zete, Sušice, Sitnice i Cijevne. U narednim fazama neophodno je nastaviti sa kompleksnim hidrogeološkim istraživanjima u cilju potpunijeg definisanja slivnog područja izvorišta Bolje sestre, odnosno šire zone sanitarne zaštite.

143

144 PREDLOZI I PREPORUKE U cilju trajnog očuvanja kvaliteta izdanskih voda izvorišta Bolje sestre, kao i ostalih izvora i oka u Malom blatu neophodno je: Spriječiti nekontrolisanu eksploataciju šljunka u užoj zoni zaštite izvorišta Bolje Sestre, na ušću Cijevne u Moraču, kao i na potezu Morače od Lekića do Vukovaca, koja može usloviti otvaranje ponora i ponorskih zona u krečnjacima paleoreljefa i time vještački preusmjeriti dio voda Morače prema izvorima u Malom blatu; Od poplava na prostoru Grbavaca i Botuna treba se štititi regulacijom vodotoka i izgradnjom odbrambenih nasipa, a ne eksploataciom šljunka, sa otvaranjem majdana velike dubine; Obustaviti izdavanje koncesija za eksploataciju šljunka na poljoprivrednom zemljištu ravničarskog područja Grbavaca, kojom se ugrožava uža zona izvorišta Bolje sestre; Spriječiti odlaganje bilo kakvog otpadnog materijala u užoj zoni izvorišta Bolje sestre kao i pristupiti izgradnji kanalizacionog sistema na području Lekića, Grbavaca i Vukovaca i povezivanju istog sa postrojenjem za prečišćavanje otpadnih voda; Blagovremeno razmotriti mogućnost promjene trase autoputa Bar-Boljari, na potezu između Grbavaca i Malog blata ili obezbijediti odgovarajuću zaštitu saobraćajnice i izvorišta na ovom potezu;

Blagovremeno izvesti detaljna hidrogeološka istraživanja u cilju određivanja šire zone sanitarne zaštite za izvorište Bolje sestre. Detaljna istraživanja u cilju određivanja zona sanitarne zaštite izvesti i za ostala značajna i izdašna izvorišta na teritoriji Crne Gore, kako bi se trajno očuvao kvalitet izdanskih voda; Posebnu pažnju u smislu zaštite, osim za izvorište Bolje Sestre, posvetiti i izvorišnom horizontu po istočnom obodu Malo blata sve do Biotskog oka, koji bi u bliskoj budućnosti mogao biti iskorišćen kao dopunsko kvalitetno izvororište regionalnog vodosnabdijevanja Crnogorskog primorja; Nove ideje o vještačkom snižavanju nivoa Skadarskog jezera, neophodno je prethodno provjeriti detaljnim svestranim višeparametarskim analizama, jer realizacija ovog Projekta može negativno uticati na izdašnost sublakustričnih izvora-oka u Malom blatu i izazvati pad nivoa podzemnih voda u bunarima na području Zetske ravnice. Isto se odnosi i na skretanje dijela voda Drima i Bojane (kanal Murtemze i dr.).

V DE CRNE GORE

Spriječiti nekontrolisanu eksploataciju šljunka u užoj zoni zaštite izvorišta Bolje sestre, na ušću Cijevne u Moraču, kao i na potezu Morače od Lekića do Vukovaca, koja može usloviti otvaranje ponora i ponorskih zona u krečnjacima paleoreljefa i time vještački preusmjeriti dio voda Morače prema izvorima u Malom blatu

IZVORIŠTE BOLJE SESTRE

145

Najizdašnije karstno izvorište u Malom blatu je vrulja Bolje sestre (Qmin=1,5-2,3 m3/s), koja se nalazi u podnožju zapadnih padina Koložuna, blizu ostrva Kosmač

VODE CRNE GORE BROJ 2.

prof. dr Zoran StevanoviÄ&#x2021;

Izazovi zahvata voda u karstu

12.

148

prof. dr Zoran Stevanović

IZAZOVI ZAHVATA VODA U KARSTU – Bolje sestre uspešni inženjerski poduhvat

Redovni profesor i šef Centra za hidrogeologiju karsta na Departmanu za hidrogeologiju Rudarsko-geološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu. Konsultant UN organizacija FAO i UNESCO. Predsednik Komisije za karst Svetske asocijacije hidrogeologa (IAH) i potpredsednik Odbora za kras i speleologiju Srpske akademije nauka i umetnosti. Bio je predsednik Srpskog geološkog društva i predsednik Nacionalnog komiteta Unije geoloških nauka (IUGS) za Srbiju. Član Naučnog društva Srbije. Publikovao preko 300 radova, autor i urednik 15 monografija i tri udžbenika

V DE CRNE GORE UVOD Rastvorljive karbonatne i evaporitske stene koje poznajemo i izučavamo pod nazivom karst (krš) zauzimaju oko 15% površine Zemlje, što je i rezultat nedavno okončanog velikog medjunarodnog projekta WOKAM – Svetska karsta karstnih izdani (Chen et al. 2017). Na području Mediteranskog basena gde je zahvaljujući Jovanu Cvijiću (1895) i rodjena nauka o karstu – karstologija, prisustvo karbonatnih stena je i značajno veće: u svim planinskim masivima Alpskog orogena (Dinaridi, Apenini, Karpati, Balkanidi, Pindi, Helenidi) ove stene su dominantne ili preovlađujuće u geološkoj građi (Bakalowicz 2015; Fiorillo & Stevanović, 2015). Crna Gora uz Kubu, Jamajku i nekoliko ostrvskih zemalja, spada u svetske lidere po površini terena koje zahvataju karstifikovane stene: preko 2/3 njene teritorije je pod karstom. Tereni karsta se pored prirodnih lepota i “dinamike” odlikuju i mnogim hidrološkim i hidrogeološkim specifičnostima. Dok na površini ovih terena često vlada potpuna oskudica u vodi, u dubini stenske mase mogu biti akumulirane izuzetno velike količine vode visokog kvaliteta. Korišćenje i kontrola ovih vodnih resursa za inženjere i stručnjake u oblasti vodoprivrede, predstavlja veliki izazov i često je potrebno osmisliti i izvesti veoma složena tehnička rešenja. Jedno od takvih je kaptaža na izvorištu Bolje sestre, koja danas obezbeđuje pouzdano snabdevanje vodom celokupnog Crnogorskog primorja i omogućila je njegov turistički i privredni razvoj.

KARSTNE IZDANI I KORIŠĆENJE VODNIH RESURSA – ZNAČAJ I KONTRADIKTORNOST Karstne izdani (akviferi) su akumulacije voda u dubini stenske mase. Za razliku od tzv. zbijenih (intergranularnih) izdani kod kojih se pretpostavlja homogenost i izotropnost sredine kojom se voda

kreće, u karstu vladaju druge zakonitosti. Ni osnovni zakon Darcy-a hidrauličkog tečenja u provodniku ne može se primeniti u karstu (Kresic, 2013). Pre svega zbog činjenice da se voda kreće po privilegovanim pravcima (pukotine, kanali, kaverne) i sa nejednakim pritiskom u karstifikovanim delovima stenske mase. Tako se na kratkom međusobnom rastojanju sreću kanali sa aktivnom cirkulacijom vode i njenim obiljem, i potpuno kompaktni blokovi veoma male primarne poroznosti koji deluju kao potpuno vodonepropusne stenske mase. Karstne izdani karakteriše i velika otvorenost i brza cirkulacija podzemne vode. To uzrokuje i veliku ranjivost na sve vrste mogućih zagađenja koja se lako transportuju i na velike udaljenosti, a za razliku od intergranularnih vodonosnih sredina, ne mogu se lako sorbirati i prečistiti u podzemlju. Prisustvo stena različitog stepena vodopropusnosti, odsustvo vode na površini terena (sl.1) kao i veliko bogatstvo vode u dubini, najveća je kontradiktornost karsta. Na visokim planinama često vlada i potpuna oskudica vode i prikupljanje kišnice u rezervoare (cisterne, čatrnje, bistijerne, gustijerne) jedini je način da se obezbedi minumum vode za piće ljudi i stoke. Crna Gora i njene planinske oblas SL. 1 TIPIČNA ELONGIRANA SUVA DOLINA NA DURMITORU

149

150 stabilnosti vodnog režima, zavisio je i razvoj ovih gradova. Tako su upravo zahvaljujući jakim ili brojnim izvorima Trst, Rijeka, Split, Dubrovnik, Kotor mogli postati važni pomorski i trgovački centri. I u unutrašnjosti, mnoga velika naselja, uključujući i šest glavnih gradova jugoistočne Evrope, svoje vodosnabdevanje baziraju na podzemnim vodama kaptiranih karstnih izvora.

SL. 2 BISTIJERNE ZA PRIKUPLJANJE KIŠNICE NA PODRUČJU “KAMENOG MORA” IZNAD RISNA (GRAHOVO)

ti u Dinaridima pravi su primer ovakvog stanja (Bešić, 1969; Mijatović, 1984; Radulović V. & Radulović M, 1997) (sl. 2). S druge strane, vodni bilans zemalja Alpskog orogena i područja Mediterana svrstava ih u najbogatija područja sveta. Takav bilans uzrokovan je velikim sumama padavina na jednoj strani, i velikim apsorbcionim (infiltracionim) kapacitetom karstnih terena. Najveći deo infiltriranih voda pojavljuje se na snažnim izvorima u podnožju planinskih masiva, često i duž obale mora kao najnižeg erozionog bazisa prema kome se usmeravaju izdanski tokovi (Stevanović, 2015b). Procenat učešća voda karstnih izdani u javnom snabdevanju vodom varira od države do države, što se tiče Mediteranskog područja i JI Evrope, najveći je u Crnoj Gori u kojoj prelazi 80%. Većina gradova duž obala Mediterana, kao i naselja na ostrvima, locirani su i razvijali su se pored karstnih izvora. Od njihove izdašnosti, izolovanosti od morskih voda i

Rim danas oko 60% ukupnih potreba u vodi za piće i komunalnu higijenu, zadovoljava sa izvora Peskiera (Peschiera). Kaptaža, izgrađena izeđu dva svetska rata sastoji se od duge, horizontalne galerije koja zalazi u dubinu karstifikovane stenske mase. Izdašnost izvora se kreće od 18-21 m3/s (Petitta, 2009). I imperijalni Rim je u vremenu svoje najveće moći pretežno koristio vode iz karsta i to u količini od, za nas neverovatnih, 13 m3/s. Voda je dopremana preko 11 izgrađenih akvadukta, od kojih je najveći Akva Marsija (Aqua Marcia), konstruisan u 2. veku PNE do izvorišta reke Aniene, sa dužinom od preko 90 km (Lombardi & Corazza, 2008). Kaptaže na izvorima Kajzerbrun (sl. 3) i Klafen već skoro čitav jedan i po vek pouzdano i vodom visokog kvaliteta snabdevaju građane Beča iako su od njih udaljeni preko 150 km. Koncept dovođenja vode sa velike udaljenosti iniciran je još sredinom 19. veka iz razloga čestih hidričnih epidemija uzrokovanih vodom Dunava i vodama plitkih priobalnih bunara. Prateći put karavana vodonoša koje su gradu dopremale čistu izvorsku vodu iz podnožja planine Rax, pokrenut je veliki projekat izgradnje kaptaže Kajzerbrun, dugog cevovoda sa akvaduktima i nekoliko rezervoara u samom gradu. Godine 1873. car Franja Josif svečano je otvorio fontanu u centru Beča do koje su dotekle vode Kajzebruna. Kasnije je sistem proširen i prestenasto zatvoren i do druge grupe izvora Klafen. Kaptirano je oko 4.5 m3/s čime se pokriva preko 95% potreba grada sa oko 1,7 milion stanovnika. Vode karstne izdani

V DE CRNE GORE su izuzetnog kvaliteta, po pravilu i bez bakterija, i ne preduzimaju se nikakve mere prerade vode, uz samo povremeno hlorisanje cevovoda. Sarajevo se najvećim delom snabdeva vodom sa vrela Bosne na Ilidži. Izdašnost razbijenog izvorišta uzlaznog tipa u trijaskim krečnjacima je od 1.4 m3/s pa do preko 24 m3/s. Za snabdevanje Podgorice kaptirano je vrelo Mareze koje drenira karstnu izdan formiranu u krednim krečnjacima (2-10 m3/s; Radulović, 2000). Tirana se snabdeva vodom sa nekoliko izvora u podnožju karstnog masiva Mali me Gropa – Selita SL. 3 UNUTRAŠNJOST IZVORA KAJZERBRUN (KAISERBRUNN), REMEK DELA INŽENJERSTVA I UNUTRAŠNJE ARHITEKTURE 19. VEKA

(0.24 to 0.86 m3/s) i Šemrija (Shemria 0.45 and 1.50 m3/s) su kaptirani još pre II sv. rata (Stevanović & Eftimi, 2010), dok je Buvila u podnožju Dajti masiva, potopljeno kasnijom izgradnjom akumulacije na ovom vodotoku. Vrelo Rašče (Qsr = 2.5 m3/s) drenira karstnu izdan formiranu u mermerima, hidraulički povezanim sa sedimentima Pološkog polja. Glavni je izvor snabdevanja Skoplja. Pored ovih prestonih gradova JI Evrope karstna izdan glavni je izvor snabdevanja vodom i drugih velikih gradova na području Mediterana i JI Evrope. Između ostalih u Francuskoj to su Monpelje (izvor Lez), Marsej (Port-Miu i Bestuan; Potié et al. 2005) i drugi gradovi duž Azurne obale. Primenjena tehnička rešenja zahvata voda karstnih izdani i njihov dugi transport akvaduktima do gradova bila su revolucionarna za vreme u kome su nastajala, a neka i danas mogu da posluže kao izvanredni inženjerski primeri. Regionalni vodovodi koji polaze od izvora koji dreniraju južne obronke Apeninskog karsta u Italiji sprovode vode do Kampanje (za Napulj i brojne manje gradove) i Pulje (Bari, Taranto i drugi). Kaptirana su vrela Serino (Qsr.= 2.2 m3/s), Kaposele (Qsr.= 4 m3/s) i nekoliko drugih (Fiorillo et al. 2015). Snabdevanje pijaćom vodom Trsta oslonjeno je u najvećoj meri na vrelo Timave (Qsr.= 30 m3/s; Stevanović, 2010a). Glavni izvor snabdevanja vodom Slovenačkog primorja je Vrelo Rižane (Qsr = 4 m3/s). Na Hrvatskom primorju izvori Riječine i galerija Zvir snabdevaju grad i luku Rijeke (Qsr = 8 m3/s; Biondić B. & Biondić R, 2014). Jadro (0.5-70 m3/s) snabdeva vodom Split još od perioda vladavine Rimskog carstva (sl. 4). Vrelo Omble (2.3 - >150 m3/s) glavni je izvor snabdevanja Dubrovnika (Milanović, 2006), pri čemu je >90% njegovog sliva na teritoriji susedne B i H (Popovo polje sa zaleđem). U Bosni i Hercegovini vodom iz karsta između osta-

151

152 SL. 4 VRELO JADRO, GLAVNI IZVOR SNABDEVANJA SPLITA JOŠ OD VREMENA RIMSKOG CARSTA, KAPTAŽA REKONSTRUISANA TOKOM VLADAVINE AUSTRO-UGARSKE (1885-1886)

SL. 5 KAPTAŽA VRELA OKO ZA TREBINJE. PRVI PUT KAPTIRANO U VREME AUSTRO-UGARSKE VLADAVINE POČETKOM 20. VEKA. ZBOG IZGRADNJE AKUMULACIJE GORICA NA RECI TREBIŠNJICI KAPTAŽA JE REKONSTRUISANA IZRADOM VERTIKALNE ŠAHTE KOJOM SE VODE KARSTNE IZDANI ZAHVATAJU PRE DOTOKA DO PRVOBITNE TAČKE ISTICANJA

lih snabdevaju se Bihać (vrelo Klokot), Travnik (Plava voda), Trebinje (vrelo Oko; sl. 5). U Crnoj Gori sa izuzetkom Ulcinja koji delom dobija vodu sa izvorišta Lisna-Bori u aluvijonu Bojane, i delom Žabljaka, Tivta i Herceg Novog, praktično svi gradovi su u celini ili najvećim delom, korisnici voda karstne izdani (Radulović, 2000). Eftimi (2010) navodi da se u Albaniji niz velikih gradova snabdeva vodom iz karstnih izdani – Đirokastro, Berati, Valona, Kukeš, Pogradec. U Grčkoj najveći korisnik voda karstne izdani je grad Solun. Međutim, uz kaptažu vrela Aravisos, udaljenu oko 50 km od grada, zbog naraslih potreba u vodi sistemu vodosnabdevanja pridodate su vode aluvijalne izdani reke Aksios, a od 2003. i

vodotok Aliakmon. Slično tome, Atina je zbog ekspanzije grada danas najviše oslonjena na vode u akumulaciji Maraton formiranoj izgradnjom jedne od najviših brana u Evropi. Na grčkim ostrvima, tamo gde u geološkoj građi preovlađuju krečnjaci, dominira i snabdevanje vodom iz karsta. To je slučaj i sa većinom Jonskih ostrva (pr. Kefalonija) i Kritom, ali i Peloponeskim poluostrvom (sl. 6). U kontinentalnim oblastima Srbije, Rumunije, Bugarske mnogi veliki gradovi u blizini karstnih masiva i u njima formiranih izdani, takođe za svoje vodosnabdevanje koriste karstne vode. To je slučaj sa gradovima Niš, Prijepolje, Bor, Pirot (Srbija), Krajova, Trgu Žiu, Turnu Severin, Konstanca (Rumunija), Gabrovo (Bugarska).

V DE CRNE GORE SL. 6 OBLASTI KARSTA U GRČKOJ (LJUBAZNOŠĆU GEORGE STOURNARASA)

153

154 Zahvaljujući prisustvu karstnih izdani ceo Mediteranski prostor i njemu susedni region Alpskog orogena u JI Evropi, spada u vodom najbogatija područja u svetu. To međutim ne znači da je korišćenje tog resursa jednostavno, naprotiv, i zahvat i stabilnost isporuke vode, i ukupna održivost korišćenja resursa zbog neravnomernog režima, i teškoće zaštite, sve su to problemi koji stoje u određenoj kontradikciji sa brojkama i statistikom koja potvrđuje bogatstvo u vodi ovog regiona.

m3, a u tome prednjači Crna Gora sa 21935 m3 vode/ st./god. Napominjemo da se vodnim “siromaštvom” prema analizama UN smatra raspoloživost vode manja od 500 m3/st./god (Stevanović, 2011). Uzrok ovog vodnog “bogatstva” regiona nije samo demografsko stanje i manja naseljenost teritorije, već u velikoj meri i značajno učešće karstnih terena i u njima akumuliranih voda koje se adekvatno prihranjuju vodama od padavina. Ova poslednja činjenica ne znači da se proces prihranjivanja odvija ravnomerno. Posmatra se godišnji prosek suma padavina, što uz ostvareni veliki infiltracioni kapacitet karsta, omogućuje i intenzivan vodni bilans.

Prema podacima FAO i statističke baze Aquastat, uočava se da je raspoloživost vodnih resursa po glavi stanovnika u JI Evropi, značajno veća u odnosu na druge delove sveta. Tako je prosečno u ovom regionu raspoloživo godišnje po stanovniku oko 6000

Kada je u pitanju iskorišćenost vodnih resursa za različite potrebe (ne uključujući hidro energetiku), najmanje korišćenje je u B i H, gde se koristi manje od 1%. Podaci FAO ukazuju da je na drugom mestu Crna Gore sa 1.2% iskorišćenja, a manje od 10% vodnih

ISKORIŠĆENOST POTENCIJALA KARSTNIH IZDANI

SL. 7 ODNOS UČEŠĆA POKRIVENOSTI KARSTOM I KORIŠĆENJA KARSTNIH VODNIH RESURSA (U %) U JAVNOM VODOSNABDEVANJU STANOVNIŠTVA U ZEMLJAMA JI EVROPE

1 - AUSTRIJA 2- ALBANIJA 3 – BOSNA I HERCEGOVINA 4 – BUGARSKA 5 – HRVATSKA 6 – GRČKA 7 – ITALIJA 8 - CRNA GORA 9 – SRBIJA 10 – SLOVENIJA 11 – RUMUNIJA 12 – BJR MAKEDONIJA

V DE CRNE GORE resursa koriste ostale vodom bogate “karstne države” JI Evrope: Hrvatska, Albanija, Slovenija i Austrija. U novijim analizama ovog autora, kao i u nekim prethodnmim studijama (COST 65), utvrđena je i značajna međuzavisnost između procenta površine teritorije obuhvaćene karstom i procenta populacije koja koristi vode iz karsta (sl. 7). Značajna međuzavisnost, odnosno sličan procenat za oba razmatrana parametra je u B i H, Hrvatskoj, Grčkoj, Crnoj Gori, Srbiji, Sloveniji. Veće korišćenje karstnih voda od učešća karsta u površini teritorije je u Austriji, Albaniji, Italiji, Rumuniji, BJR Makedoniji, dok je samo u Bugarskoj situacija obrnuta – iskorišćenost karstnih voda tamo je nižem nivou od okvirno ocenjenog potencijala na bazi rasprostranjenja karstnih izdani. U prilog vodnom bogatstvu regiona idu i analize i podaci prikupljeni tokom realizacije projekta WOKAM (Stevanović et al, 2016). Ubedljivo najveću gustinu vodnih objekata na Karti karstnih izdani sveta, imamo na području Dinarida (dostupno preko web stranice BGR - www.mags-projekt.de/ whymap/EN/Maps_Data/Wokam/wokam_node_ en.html). Četiri zemlje bivše Jugoslavije su lideri u pogledu gustine izvora: u Hrvatskoj, Sloveniji, Crnoj Gori i Bosni i Hercegovini gustina izvora velike izdašnosti je u proseku 1 karstni izvor / 2000 km2. U albanskom dijelu Dinarida (Albanski Alpi) postoje 2 velika izvora (Eftimi, 2010), u Dinaridima zapadne Srbije 3, a u BJR Makedoniji 2. Posmatrano za region kao celinu čak 30 jakih izvora, što je čak 58% svih velikih izvora Evrope ili 18.5% svih svetskih izvora prikazanih na karti razmere 1:25.000.000. Imajući u vidu činjenicu da JI Evropa obuhvata samo 0,86% celokupne površine Zemlje bez polarnih područja, jasno je koliko je veliki doprinos i značaj njegovih vodnih resursa globalnom vodnom bilansu. Među prikazane izvore zbog svog regionalnog značaja, a po preporuci autora ovog rada, uvršćene su i Bolje sestre.

Ako su tako bogate vodom zašto se u većini pomenutih država tako često javljaju problemi u vodosnabdevanju, i zašto su pojedina naselja i oblasti bili izloženi dugogodišnjim ili dugotrajnim nestašicama vode za piće?

PROBLEMI ZAHVATA VODA U KARSTU Podzemne vode kao “nevidljivi resurs” nije lako zahvatiti i održivo koristiti. Situacija je još komplikovanija kada je u pitanju nehomogena i anizotropna vodonosna sredina, kakva je karst: vrlo često se na kratkom rastojanju javljaju jaki izdanski tokovi i stenski blokovi potpuno bez vode koji se ponašaju kao izolatori. Razlikujemo dve glavne vrste zahvata podzemnih voda u karstu (Stevanović, 2015a): 1. Kaptaže izvora, i 2. Vodozahvatne bušene objekte kao što su bunari, šahte, galerije. Kod prvih, moguće je korišćenje samo prirodnog gravitacionog toka bez angažovane energije, dok je drugih ukoliko se ne radi o arteskim bunarima ili gravitacionom izlivu iz galerije, po pravilu potrebna energija za crpenje vode. Naravno, položaj korisnika u odnosu na vodozahvat usloviće gravitacioni, ili transport vode uz pomoć pumpi. Već je istaknuto da neravnomernost prirodnog režima isticanja predstavlja jedan od najvećih problema korišćenja karstnih voda. Voda se u dobro razvijenim karstnim izdanima usled najčešće velikih razlika hidrauličkih pritisaka kreće velikom brzinom, i to sa turbulentnim režimom tečenja (Krešić, 2013; Parise et al. 2013; Bakalowitz 2015). U pojedinim lokalitetima praktično je nemoguće inženjerskim merama kontrolisati ove pritiske. Karakterističan primer je izvorište Sopot u Boki Kotorskoj, kod Risna. Maksimalne izdašnosti, u periodu povodnja i velikih

155

156 Položaj zone dreniranja, odnosno vrulja, ne predstavlja problem dok postoji odgovarajući hidraulički pritisak u izdanima koji diktira isticanje akumuliranih voda u otvorene akvatorijume kao recipijente. Ili ako se drenažne zone karsta nalaze na kotama značajno iznad nivoa mora ili jezera. Takav povoljan slučaj je sa pomenutim vrelima Jadro (kota isticanja oko 35 mnv) ili Ombla (kota 2.5 mnv). Grupa izvora Syri Kalter tj. “Blue eye” koja formira reku Bistricu na jugu Albanije (Qsr = 50 m3/s), upravo zbog visoke kote isticanja (preko 150 mnv) i velike minimalne izdašnosti razmatrana je kao moguće izvorište sa regiju Pulje u južnoj Italiji sa podmorskim cevovodom preko Otranskih vrata (Stevanović & Eftimi, 2010). Položaj većine ovih vrela diktiran je prostiranjem vodonepropusne barijere, uglavnom od eocenskih fliševa. Na ovoj barijeri odvija se pražnjenje karstne izdani: kada je ona visoko, i zona isticanja je sa njom usaglašena, kada je potopljena ili izostaje, drenažni nivo izdani može se spuštati ispod nivoa mora. Odnos priobalne karstne izdani i morske vode prikazan je na sl. 10. SL. 8 VRELO SOPOT IZBIJA IZ ISTOIMENE PEĆINE KOD RISNA. IZDAŠNOST U FAZI ISTICANJA (> 150 M3/S) SVRSTAVA GA U NAJJAČA VRELA NA SVETU

kiša Otvorenost priobalnih karstnih izdani rezultira problemom mešanja sa zaslanjenim ili zagađenim površinskim vodama mora, jezera ili vodotoka. Duboka karstifikacija, promena položaja erozione baze i nivoa mora tokom perioda glacijacija i interglacijacija, uslovili su da se zone isticanja karstne izdani često nalaze ispod nivoa mora ili jezera i funkcionišu kao vrulje. Fleury et al. (2005) izradili su kartu Mediteranskog područja sa lokacijama najznačajnijih vrulja (sl. 9). Evidentno je da je njihov najveći broj duž Jadranske obale.

U niskim priobalnim izdanima najveći problem je narušavanje hidrauličke ravnoteže crpenjem slatke vode, što otvara put za inversni dotok u izdan, i zaslanjivanje ili zagađivanje podzemnih, površinskim vodama (Mijatović, 2005). Da bi se ovi uticaji smanjili od davnina je činjen napor da se malomineralizovane (slatke) podzemne vode izoluju od slanih. U doba feničana, konstruisani su specijalni brodovi za prikupljanje slatke vode koja je podizana sa dna mora pomoću specijalnih “zvona” sa cevima (Stevanović & Milanović, 2015). U naše vreme tome je sličan uređaj “Nimfa” (Nymphea) konstruisan od strane francuskih stručnjaka, primenjen u cilju zahvata voda podmorske vrulje u blizini Mentona na granici sa Italijom (sl. 11). Ova vrulja nalazi se na dubini od 36 m ispod

V DE CRNE GORE

SL. 9. VRULJE U MEDITERANSKOM PODRUČJU (PREMA FLEURY ET AL. 2005; ELSEVIER). BOJE U LEGENDI OZNAČAVAJU PODRUČJA RAZLIČITIH NADMORSKIH VISINA

SL. 10. LEVO: DIREKTNI KONTAKT SLATKE I SLANE VODE; DESNO: FLIŠNA BARIJERA JE IZNAD NIVOA MORA I SPREČAVA ZASLANJIVANJE. LEGENDA: 1. KARSTNA IZDAN; 2. NEPROPUSNI FLIŠNI SEDIMENTI EOCENA; IZVOR; 4. NIVO IZDANI; 5. PRAVAC KRETANJA IZDANSKOG TOKA (PREUZETO IZ: STEVANOVIĆ, 2015B; SPRINGER)

157

158 nivoa mora i udaljena oko 800 m od obale. Ideja o zahvatu oko 0.1 m3/s slatke vode nije uspešno realizovana jer se početna mineralizacija od 1.4 g/l tokom testa značajno povećavala. Gilli (2015) navodi da se ni u ovom, ni u mnogim drugim slučajevima nije moglo ostvariti potpuno zaptivanje prodora slanih voda u zahvatnu komoru. I da se ovakvim pokušajima čak stimuliše pritisak i penetracija neželjenog fluida. On u negativnom kontekstu navodi i primer izvorišta za Marsej Port Miu (Port Miou), gde je u podzemnom kanalu konstruisana brana sa ciljem podizanja pritiska u karstnoj izdani i sprečavanja mešanja slanih i slatkih voda, što je opisano u radu Potié et al. (2005). Pokušaj sprečavanja intruzije slane vode u izvorišta Kotora Tabačina i Škudra, pomoću izrade injekcione SL. 11. SKICA ZAHVATA SLIČNOG “NIMFI” (NYMPHEA) KOJA JE POSTAVLJENA NA MORSKO DNO SA CILJEM ZAHVATA VODA VRULJE KOD MENTONA (AZURNA OBALA, FRANCUSKA) (PREUZETO IZ: STEVANOVIĆ & MILANOVIĆ, 2015; ACTA CARSOLOGICA)

zavese između njih, učinjen je 80-ih godina XX. veka, ali takođe nije dao željene rezultate i po nekim analizama čak je i pogoršao stanje. Inače pomenuta flišna barijera u zoni Kotora je na, i oko kote 0 mnv, što uslovljava da u zavisnosti od trenutnog pritiska u izdani, ističu ili slatke, ili brakične vode, što su građani i posetioci Kotora redovno osećali i nužno konzumirali, sve do izgradnje regionalnog vodovoda Crnogorskog primorja. S druge strane, izgradnja stabilnih betonskih brana ili dubljih tranšeja koja odeljuje slatke i slane vode može biti odgovarajuće rešenje za sprečavanje prodora slanih voda u kopno, čak i pri režimu narušenim crpenjem slatke vode. Naravno, neophodna su prethodna detaljna istraživanja, testiranja, i pre svega povoljni lokalni geološko/hidrogeološki uslovi. Polulučnom gravitacionom branom sa temeljnom stopom na morskom dnu kaptiran je izvor Kiveri koji drenira karstnu izdan Tripolisa na Peloponezu. Milanović (2000) navodi da je sa podizanjem nivoa izdani za 0.35 m u odnosu na nivo mora njom uspešno sprečeno zasoljavanje i sadržaj jona Cl sveden na 190 mg/l. Plitki rov od svega par metara zapunjen betonom sprečio je inversni prodor morskih voda u izvorište – Palata u zalivu Mali Zaton kod Dubrovnika. Izvorište je bazirano na dva bušena bunara većeg prečnika sa pumpama na dubini oko 10 m ispod nivoa mora kojima se zahvata oko 0.14 m3/s što je pet puta veće od prirodne minimalne izdašnosti vrela (Milanović, 2000). Slično tehničko rešenje sa betonskom branom koja odvaja vode Ohridskog jezera od kaptaže vrela Tushemisht (2.5 – 3.5 m3/s, sl. 12) uspešno je primenjeno za snabdevanje vodom Pogradeca u Albaniji (Romeo Eftimi, usmeno saopštenje).

V DE CRNE GORE Analizirajući uspešnost separacije voda koje ističu iz izdani i voda susednih akvatorija, bilo da se radi o morskim ili jezerskim vodama, uočljivo je da su dobri rezultati ostvarivani samo ukoliko su : 1. Postojali povoljni hidrogeološki uslovi u zoni isticanja sa koncentrisanim izdanskim tokom usmerenim ka drenažnoj zoni bez velike disperzije susednih razvijenih karstnih kanala (poželjan jedan privilegovan kanal); 2. Pozicije potopljenih karstnih kanala kojima se

izdan drenira bile iznad, u nivou, ili neposredno ispod nivoa akvatorija sa kojim izdan dolazi u kontakt; 3. Sniženja nivoa izdani ostvarena crpenjem bila mala, i nisu stvorila velike razlike hidrauličkih pritisaka u izdani i akvatoriju; 4. Izvedene odgovarajuće hidrotehničke mere izolacije slanih od slatkih izdanskih voda, izgradnjom pregrada uz korišćenje nepropusnih materijala (pre svega betona).

SL. 12 RADOVI NA KAPTIRANJU VRELA TUSHEMISHT NA OBALI OHRIDSKOG JEZERA ZA SNABDEVANJE VODOM POGRADECA U ALBANIJI (LJUBAZNOŠĆU ROMEO EFTIMIJA)

159

160 BOLJE SESTRE – PRIMER USPEŠNOG KAPTIRANJA IZDANSKOG TOKA Pre kaptiranja vrulje Bolje sestre na obodu Skadarskog jezera u zalivu Malo Blato, formiranja izvorišta i izgradnje vodosistema, problem vodosnabdevanja Crnogorskog primorja bio je prisutan duže od 20 godina i bio je realni ograničavajući faktor razvoja turizma i ekonomije Crne Gore. Najveći broj primorskih gradova koristio je vode karstnih izvora, ali se s obzirom na specifičnosti nestabilnog režima isticanja u toku letnjih meseci, redovno se javljao nedostatak dovoljnih količina voda. I pored značajnih uspeha na povećanju kapaciteta nekih izvorišta i poboljšanju vodosnabdevanja Herceg Novog, Tivta, Budve, Petrovca na moru (Radulović, 2000) bilo je jasno da su samo transport većih količina voda iz zaleđa i stabilni kapacitet izvorišta u stanju da obezbede dugoročno i kvalitetno rešenje. Prioritet je dat vruljama po obodu Skadarskog jezera («oka») koja su bila dobro poznata i delom izučena (Radulović V. 1989, 1997; Radulović V. & Radulović M., 1997; Radulović M. 2000; Radulović Mil. et al. 2015). U periodu 1980-2000, od početne ideje da se u basenu Skadarskog jezera formira izvorište za regionalno vodosnabdevanje sa cevovodom kroz planinski masiv Rumije i Sozine, razmatrano je više varijanti izvorišta i bio je izgrađen deo vodovodne infrastrukture (hidrotehnički tunel, glavni rezervoar u Đurmanima, i pojedine crpne stanice, uz koncept da se u zajednički sistem integrišu i postojeća lokalna izvorišta). Od razmatranih izvorišta najveće izglede da se kaptiraju imale su vrulje Karuč i Volač (Burić & Radulović, 2005). Dugogodišnja istraživanja „Energoprojekta“ Beograd, ipak nisu obezbedile pouzdane podloge i rešenja posebno u pogledu načina zahvata, izbegavanja mešanja izdanskih i jezerskih voda, kao i polaganja cevovoda dnom Skadarskog jezera. Vrulja Karuč nalazi se na

jezerskom dnu na dubini većoj od 10 m. U toku 2005. godine izrađena je Cost-benefit analiza varijantnih rešenja izvorišta regionalnog vodovoda (Radulović, 2002) koja je uključila vrulje Karuč i Bolje sestre (prvi put razmatrano u doktorskoj disertaciji i monografiji Mićka Radulovića, 2000), vodotok Vučkog Blata, izdan u fluvio-glacijalnim sedimentima Tuškog polja i reku Bojanu. Tokom 2005. i 2006. godine dodatna istraživanja sprovedena su na mikrolokacijama Karuč, reka Biševina i Bolje sestre (sl. 13). Inženjerski zahtevi, oblast sanitarne zaštite vodozahvata i slabiji kvalitet vode prvo je eliminisao reku Biševinu, a naknadna istraživanja oba preostala izvorišta definisala su znatne prednosti izvorišta Bolje sestre u odnosu na Karuč. U nastavku istraživanja tokom 2007. prikupljeni su dopunski podaci o geološkoj građi, filtracionim svojstvima karstne vodonosne sredine, pravcima i smeru cirkulacije izdanskih voda, o kvalitetu podzemnih i površinskih voda u slivu izvorišta Bolje sestre, kao i i mogućnostima zaštite od zagađivanja (Stevanović et al. 2008; Radulović et al. 2008). Od kompleksnih istraživanja koja su dala adekvatne podloge za kaptiranje vrulje, naročito značajna bila su: opit trasiranja vodotoka Morače, hidrološka merenja izdašnosti vrulje, geofizička ispitivanja, aerofotogeološka analiza tektonskog sklopa, detaljno hidrogeološko kartiranje terena, geodetska merenja i izrada elevacionog modela terena, ronilačka ispitivanja, istražno bušenje i opiti trasiranja u pijezometrima, sistematsko praćenje kvaliteta voda vrulje i jezera, ocena ranjivosti terena radi uspostavljanja zona sanitarne zaštite. Najznačajniji ostvareni rezultat predstavljalo je definisanje izdašnosti vrulje: Minimalna izemerena izdašnost u periodu istraživanja bila je 2.3 m3/s što je značajno veće, od projektom predviđenih kapaciteta za dve faze razvoja: 1 faza – 1.0 m3/s; 2 faza (nakon 2020 god.) – dodatnih 0.5 m3/s. Drugo, na osnovu

V DE CRNE GORE opita trasiranja voda Morače, utvrđeno je da ne postoji direktna hidarulička veza sa ovim vodotokom, što je dodatno potvrđeno i komparativnim analizama kvaliteta voda i sedimenata. S obzirom da je fokus ovog rada na uslovima i teškoćama kaptiranja izvorišta u ovom radu nećemo se detaljnije baviti drugim rezultatima ovih

istraživanja već opisanih u referentnoj literaturi (Stevanović et al. 2008; Radulović et al. 2008; Stevanović, 2010b; 2014). Treba ipak istaći da je zahtev za ubrzanjem radova i primenom rešenja koje obezbeđuje stabilne isporuke kvalitetne vode Primorju, ostavio neke od planiranih istraživanja i istražnih radova za naredni period, i da su neka od njih ostala još uvek nedovršena. Za uspešno i efikasno rešavanje pitanja zahvata izdanskih voda vrulje Bolje sestre posebno su bila značajna dva pitanja (Stevanović et al. 2008): - Režim izdašnosti izvorišta. Poznavanje sezonskih fluktuacija, izdašnosti tokom velikih voda, mikro režim izdašnosti izvorišta u celini i punktuelnih drenažnih tačaka, kao i promene pritiska u izdani, smatrane su preduslovom za izbor najpogodnijeg rešenja i dimenzionisanje zahvata. - Pravac dotoka izdanskih voda u užu drenažnu zonu i uslovi cirkulacije voda u neposrednoj zoni isticanja. Smatran je preduslovom za izbor vrste zahvata koji sprečava mešanje sa jezerskim vodama. Na bazi izvedenih istraživanja, analize režima izdašnosti i utvrđenog pravca dotoka u užu zonu isticanja, razmatrane su, i kao moguće, predložene tri vrste zahvata (sl. 14): 1. ‘Opcija A’ – kaptaža - zahvat prirodno isteklih količina vode u sadašnjoj zoni isticanja putem ograničavanja toka izgradnjom manje brane. Lučnom betonskom branom koja bi se fundirala u čvrsto dno obezbedilo bi se kaptiranje obe drenažne tačke (prve bliže samoj površini jezera i druge dublje, na dnu jezera, na oko 1-1.5 m dubine), a voda bi se iz prostora brane usmeravala do postrojenja za tretman i dalje do rezervoara.

SL. 13 HIDROGEOLOŠKA SKICA ZALIVA MALOG BLATA - ŠIREG PODRUČJA VRULJE BOLJE SESTRE. LEGENDA: 1. KARSTNA IZDAN; 2. JEZERSKI SEDIMENT; 3. ALUVIJALNI I FLUVIJALNO GLACIJALNI SEDIMENTI; 4. HIDROIZOHIPSE NIVOA PODZEMNIH VODA; 5. VRULJE I IZVORI; 6. ISTRAŽNE BUŠOTINE (PIJEZOMETRI); 7. PRAVAC KRETANJA IZDANSKOG TOKA (MODIFIKOVANO PREMA RADULOVIĆ M. & RADULOVIĆ MIL. 2005)

161

162

SL. 14 SKICA PRESEKA IZVORIŠTA I DRENAŽNE ZONE SA VARIJANTOM BRANE I ŠAHTE U ZALEĐU (PREUZETO IZ: STEVANOVIĆ, 2010B; ELSEVIER)

2. ‘Opcija B’ – kaptaža - zahvat prirodno isteklih količina vode u sadašnjoj zoni isticanja, pre svega u nižem sifonu na dnu jezera, penetracijom čeličnih cevi velikog prečnika u krečnjačku stensku masu. Stabilizacija podrazumeva dopunsko podvodno injektiranje u cilju izolacije izdanskih od jezerskih voda. Voda bi se gravitaciono usmeravala ili prepumpavala do postrojenja za tretman i dalje do rezervoara. 3. ‘Opcija C’ – zahvat izdanske vode pre dotoka u sadašnju zonu isticanja. izradom šahte, tj. bunara velikog prečnika na mestu izvedene i testirane istražne bušotine br. 8 u zaleđu vrulje. Ovo rešenje uključuje gravitacioni dotok u šahtu, sa pumpanjem do postrojenja za tretman i dalje do rezervoara, i to samo u obimu koji ne remeti hidrauličku ravnotežu i ne povlači jezerske vode. Od razmatranih, prednost je dobila ‘opcija A’, pre svega zbog pouzdanosti izolacije jezerskih voda izgradnjom brane i mogućnosti gravitacionog zahvata vode do postrojenja u neposrednom zaleđu. Pored toga, potrebni veliki kapacitet izvorišta zahtevao bi izuzetno jake pumpe i utrošak velike energije na samom izvorištu. Ono što je vodozahvat učinilo izuzetnim je rešenje koje su osmislili i sproveli stručnjaci Scott Wilson

i IK consulting engineers, u saradnji sa ITSC Ltd. (2007) sa mobilnim gumenim jastukom koji se na kruni lučne (eliptične) brane uz pomoć dva kompresorska postrojenja, može da spušta i diže zavisno od nivoa vode jezera (Stevanović, 2010b; sl. 15). Pri malim vodama u jezeru, jastuk je neaktivan i vrši se slobodno prelivanje viška nekaptiranih voda u jezero, dok se pri nailasku poplavnih talasa ili tokom povodnja, jastuk naduvava i sprečava prodor jezerskih voda. Primenjeno rešenje je u punoj meri funkcionisalo uspešno, osim akcidentnog poplavnog talasa izazvanog ispuštanjem voda iz akumulacija na Belom Drimu u Albaniji koji je sledstveno izazvao ekstremno visok nivo jezera krajem decembra 2009. i početkom januara 2010. i ponovo krajem decembra 2010. Eliptična brana (sl. 16) obuhvata površinu od 300 m2, dužina prelivnog praga na koti 9.5 mnv, je 20 m. Debljina zida brane je 0.6 m. Pun vazdušni jastuk ima visinu 1.5 m i debljinu 3 m i aktivira se samo pri nivoima jezera višim od 6.5 m. Ono što je posebno značajno sa ekološkog stanovišta je da bi se i pri maksimalnom zahvatu vode u 2. fazi, zapremina jezera reducirala za svega 0,03 %, što je oko 2 mm, dok je prosečno godišnje kolebanje nivoa vode jezera oko 5 m.

V DE CRNE GORE SL. 15 REŠENJE SA BRANOM, MOBILNIM VAZDUŠNIM JASTUKOM I KOMPRESORIMA (PREMA SCOTT WILSON I IK CONSULTING ENGINEERS, 2007; PREUZETO IZ: STEVANOVIĆ, 2010B; ELSEVIER) SL. 16 BRANA NA VRULJI BOLJE SESTRE (LJUBAZNOŠĆU V. LETICE I B. TRAJKOVIĆ - SCOTT WILSON I IK CONSULTING ENGINEERS, 2007; PREUZETO IZ: STEVANOVIĆ, 2010B, ELSEVIER)

ZAKLJUČAK Izvorište Bolje sestre u punoj funkciji je od septembra 2010. godine (sl. 17) i obezbeđuje pouzdano snabdevanje Crnogorskog primorja vodom visokog kvaliteta. Nažalost, iz različitih razloga i pre svega zbog lokalnih interesa distributera i/ili korisnika vode u primorskim opštinama, isporuka vode je na značajno nižem nivou u odnosu na prirodni potencijal. Maksimum, ali opet ispod nivoa kapaciteta predviđenog za 1. fazu, ostvaruje se tokom letnjih meseci, na vrhuncu turističke sezone. Mnoga naselja i potencijalni korisnici duž obale, još uvek ne mogu da ostvare priključak na regionalni vodovodni sistem, niti se lokalne komunalne organizacije trude da deluju u ovom pravcu. Povećanje broja korisnika ne bi doprinelo samo ukupnom povećanju higijenskih i sanitarnih uslova, već bi dodatno ostvarena sredstva od naplate utrošene vode olakšala funkcionisanje i održavanje sistema i regulisanje preuzetih kreditnih obaveza za izgradnju sistema. Vodozahvat Bolje sestre kao uspešni inženjerski poduhvat i ujedno i najveći projekat u Mediteranskom pojasu u nekoliko poslednjih decenija, privlači pažnji stručnjaka hidrogeologije i hidrotehnike

iz Evrope i sveta i redovno se organizuju i sprovode posete vrhunskih stručnjaka koji se na licu mesta upoznaju sa detaljima njegovog funkcionisanja. Od 2018. predviđa se da se i deo tradicionalnog međunarodnog kursa pod pokroviteljstvom UNESCO-a Characterization and Engineering of Karst Aquifers održava u Crnoj Gori i na izvorištu Bolje sestre. To će doprineti promovisanju mogućnosti uspešne regulacije voda u karstu, ali i upoznavanju eminentnih predavača i mladih stručnjaka sa prirodnim lepotama okoline Skadarskog jezera i Crne Gore. Ono što ostaje zadatak inženjera i rukovodioca Regionalnog vodovoda je kontinualni monitoring svih kvantitativnih i kvalitativnih parametara vodnog režima, dovršetak aktivnosti na definisanju šire zone sanitarne zaštite, kao i sprečavanje negativnih uticaja delatnosti koje se odvijaju ili planiraju na ovom području. Svako narušavanje prirodnog vodnog režima, zagađivanje tla i voda u područjima koja moraju biti obuhvaćena sanitarnom zaštitom, može da ima negativne posledice i po kvalitet i po kvantitet vode ovog izvorišta, dragocenog prirodnog dobra koje je značajno doprinelo razvoju crnogorskog turizma i privrede.

163

Fondacija Evropske saradnje za uporedna mjerila je neprofitna inicijativa koja preduzećima za vodosnabdijevanje i otpadne vode omogućava da unaprijede svoje poslove kroz primjenu uporednih mjerila i učeći jedni od drugih.

VODE CRNE GORE BROJ 2.

Peter Dane direktor EBC Foundation

Prednosti međunarodnog benčmarkinga

13.

166

Peter Dane direktor EBC foundation

Primjena benčmarkinga u dunavskoj regiji uz podršku EBC – Iskustva iz najbolje međunarodne prakse

PREDNOSTI MEĐUNARODNOG BENČMARKINGA Peter Dane je direktor Evropske saradnje u primjeni uporednih mjerila (EBC fondacije). Po profesiji je građevinski inženjer. Na početku karijere, radio je u vodovodnom preduzeću Roterdama, u kojem je bio zadužen za korporativnu strategiju, planiranje investicija, snabdijevanje industrijskom vodom, upravljanje u vanrednim situacijama i sprovođenje dubinskih analiza (due diligence) prilikom spajanja i pripajanja.Potom je prešao u Udruženje holandskih vodovodnih preduzeća (Vewin), gdje je – zajedno sa nordijskim patnerima – razvijao međunarodni program benčmarkinga u cilju unapređenja usluga vodosnabdijevanja i kanalizacije.Imenovan je za člana holandskih državnih komisija za izradu smjernica za postizanje pouzdanosti sistema vodosnabdijevanja i primjenu mjera nakon 11. septembra. Peter je član upravnog odbora Specijalističke grupe za benčmarking i ocjenu učinka pri Međunarodnom udruženju za vode (IWA). Koautor je knjige u izdanju IWA/AWWA: „Benčmarking usluga vodosnabdijevanja – vodič ka izuzetnosti vodovodnih preduzeća“.

V DE CRNE GORE Primjena uporednih mjerila (benchmarking) je instrument koji je prvi put uveden prije više decenija i koji je od tada puno puta dokazao svoju vrijednost. Prvi put ga je uveo u praksu proizvođač fotokopir mašina Rank Xerox 1970-ih godina. Ova kompanija je primijetila da je prodaja fotokopira išla slabije od mašina japanskih proizvođača. Japanci ne samo da su pravili kvalitetnije mašine, već su imali efikasnije načine proizvodnje. U to vrijeme, Rank Xerox je uveo princip uporednih mjerila kako bi naučio kako da upravlja poslovnim procesima na efikasniji način i da se bolje suprotstavi konkurenciji iz Japana. Od svoje pojave 1970-ih, primjena uporednih mjerila se jako puno raširila na brojne druge djelatnosti. U posljednjih nekoliko decenija, u mnogim zemljama su definisani regionalni ili nacionalni sistemi uporednih mjerila za preduzeća za vodovod i kanalizaciju. U prillično velikom broju slučajeva, te inicijative su dovele do značajnog poboljšanja učinka ovih preduzeća. Istovremeno, nije lako obezbijediti nastavak uspješnosti programa. Generalno rečeno, nakon korišćenja programa tokom određenog vremena, pojavljuje se trend pada povraćaja. To naravno zavisi od broja učesnika, obuhvata programa, nivoa detaljnosti i stepena u kojem učesnici nastoje da ustanove i sprovedu najbolju praksu. Iskustvo pokazuje da pogled na ono što se dešava izvan granica zemlje može da ponudi nove perspektive: prvobitna referentna grupa može da se proširi i, u nekim slučajevima, komunalna preduzeća iz drugih zemalja mogu da pruže bolje poređenje nego što je upoređivanje sa preduzećima u svojoj zemlji. Ovo je naročito tačno kada je riječ o velikim ili mješovitim komunalnim preduzećima. Međunarodna uporedna mjerila pomažu preduzećima da pre-

Korišćenje uporednih mjerila je instrument za poboljšanje učinka kroz sistematsko traženje i prilagođavanje vodeće prakse

duzmu sljedeći korak na krivoj učenja tako što će pronaći nove kompanije za upoređivanje, postaviti nove ciljeve i otkriti novu najbolju praksu i inovativna rješenja za upravljanje i poslovanje.

(SJEVERNO) EVROPSKA SARADNJA U USPOSTAVLJANJU UPOREDNIH MJERILA Skandinavska i holandska nacionalna vodovodna udruženja i nekoliko vodovodnih preduzeća odlučila su 2004. godine da počnu sa primjenom prekograničnih uporednih mjerila paralelno sa svojim postojećim nacionalnim programima. Sjevernoevropska saradnja za uporedna mjerila (NEBC) osnovana je 2005. godine kao saradnja između nacionalnih vodovodnih udruženja DANVA (Danska), FIWA (Finska), Norsk Vann (Norveška), Svenskt Vatten (Švedska) i Vewin (Holandija), kao i vodovodnih preduzeća Helsingin Vesi (Helsinki), Københavns Energi (Kopenhagen), Odense Vandselskab, Oslo kommune VAV i Stockholm Vatten (koji su vezani za Skandinavsku grupu 6 gradova). Cilj saradnje bio je da se vodovodnim preduzećima pomogne u njihovim stalnim naporima da poboljšaju efikasnost i transparentnost kroz 1) razmjenu znanja u vezi sa uporednim mjerilima, 2) izradu međunarodnog programa uporednih mjerila i 3) razmjenu najbolje prakse u pogledu upravljanja i poslovanja. Prva zajednička aktivnost partnera u NEBC bio je pilot program za pitku vodu (2006), kada je izvršeno upoređivanje troškova pitke vode u 15 vodovodnih preduzeća iz tri zemlje, primjenom modela uporednih mjerila holandskog vodovodnog preduzeća. Na kraju 2007, drugi pilot program obuhvatio je 30 preduzeća za vodovod i kanalizaciju iz 10 različitih evropskih zemalja, a cilj je bio da se uporedi veći broj oblasti učinka i poslovnih procesa. Na osnovu pokazatelja učinka Međunarodnog udruženja za vode (IWA), razvijen je trostepeni model uporednih mjerila za poređenje učinka preduzeća na različi-

167

168 Unapređenje učinka je kontinuirana aktivnost tom nivou detaljnosti. Model za vršenje ocjene koncentrisan je na pet ključnih performansi: kvalitet vode, pouzdanost, kvalitet usluge, održivost, i finansije i efikasnost. Zbog svoje strukture, model se pokazao naročito korisnim za preduzeća koja su u različitim fazama razvoja i za omogućavanje formiranja partnerstva između operatora za vode (partnerstava na neprofitnoj osnovi između samih javnih operatora za vodovod i kanalizaciju, ili između javnog operatora i bilo kojeg drugog zainteresovanog lica, a u cilju unapređenja usluga vodosnabdijevanja. Svake godine, mreža uključenih preduzeća sve više raste, zbog čega ovaj program postaje atraktivniji za svakoga. Ali, nije cilj da se raste koliko se najviše može. Važnije je zadržati pojedinačna preduzeća sa programom duži vremenski period, zato što je unapređenje učinka kontinuirana aktivnost. To zahtijeva da se program konstantno razvija kako bi ispunio potrebe i očekivanja učesnika i kako bi se uveli novi elementi koji su relevantni iz interne ili eksterne perspektive. Na primjer, 2012. godine programu je dodata i analiza stepena uticaja ugljenika na životnu sredinu i posvećena posebna pažnja pokazateljima vezanim za upravljanje resursima. Zbog širenja mreže preduzeća iz drugih zemalja van sjeverne Evrope, program je 2009. godine promijenio ime u Evropsku saradnju u primjeni uporednih mjerila (EBC). Već 2014. je prerastao u sljedeću novu fazu – EBC fondaciju, koja će biti opisana u daljem tekstu. Jednom godišnje, EBC organizuje upoređivanje kroz uporedna mjerila za 40-50 komunalnih preduzeća za vodosnabdijevanje i upravljanje otpadnim vodama iz Zapadne Evrope, koja predstavljaju oko 15% stanovništva EU.

METODOLOGIJA KOJU KORISTI EBC Međunarodni program uporednih mjerila EBC obuhvata usluge i vodosnabdijevanja i upravljanja otpadnim vodama. Usluge koje se tiču vode i otpadnih voda su blisko povezane i čine tzv. „sistem vodnog lanca“. Može se razlikovati šest glavnih aktivnosti (vidjeti sliku 1):

U prvoj pilot šemi iz 2006, EBC je koristila holandsku metodologiju uporednih mjerila za vodu za piće. Iako se ovom metodologijom detaljno istražuju oblasti učinka i poslovni procesi, partneri u EBC smatrali su da je ona previše široka i složena za one koji je koriste prvi put. Zbog toga je razrađena kompletno nova metodologija za drugi pilot program koji se bazirao na sistemu pokazatelja učinka udruženja IWA. Nova metodologija odgovara i velikim i manjim komunalnim preduzećima u oblasti voda i otpadnih voda. U suštini, vodovodna preduzeća realizuju istu vrstu poslova, ali postoje velike razlike u obimu i radnom okruženju. Zbog toga je razvijen model uporednih vmjerila sa tri nivoa učešća: osnovni, metrički i napredni. Ovi nivoi su namjerno uvedeni da bi se omogućilo učešće malim i manje iskusnim predu-

V DE CRNE GORE

zećima sa manje kapaciteta, na nivou koji je primjeren njihovoj fazi razvoja. Pored svakog nivoa učešća, na ovom prikazu modela uporednih mjerila EBC, navodi se lista ključnih performansi, koji predstavljaju osnov za poređenje među preduzećima. Na osnovnom nivou sakupljaju se podaci o opštim karakteristikama preduzeća. Cilj je da se utvrde

karakteristike preduzeća i opiše njegovo poslovno okruženje. Na standardnom nivou, analizira se učinak vodovodnih preduzeća prikazivanjem (ključnih) pokazatelja učinka za različite oblasti učinka. Ovi pokazatelji daju preduzećima prvi uvid u njihov učinak u određenim oblastima, a tokom vremena i u poređenju sa drugim preduzećima. Standardni nivo uporednih mjerila pomaže u uviđanju oblasti

169

170 koje zahtijevaju poboljšanje. Kada se objave, ovi pokazatelji takođe doprinose pozivu društva na veću transparentnost. Na naprednom nivou, vodovodna preduzeća se detaljnije analiziraju. Porede se troškovi na nivou procesa na osnovu modela poslovnih procesa koji su razvijeni za djelatnosti voda i otpadnih voda. Na nivou procesa, preduzeća iz takvih poređenja nauče najviše idući ka vrhunskim operativnim rezultatima. Kada se vrši poređenje troškova na nivou procesa, pa čak i pod-procesa, onda se mogu uočiti problematična polja u pogledu učinka i oblasti koje treba unaprijediti. Moguće je odrediti vodeća preduzeća i vodeće procese i onda razmijeniti saznanja sa njima. Na ovom nivou se takođe može raditi ocjena sveukupnog učinka prema rezultatima postignutim u različitim oblastima učinka. Partneri u EBC ohrabruju preduzeća da učestvuju na najvišem mogućem nivou, zavisno od raspoloživosti i podataka i njihovih ambicija. Očigledno je da što je analiza detaljnija, to je veća korist za preduzeće.

Što je detaljnija analiza, to je veća korist za preduzeće Na svakom nivou i u svakoj oblasti učinka, definišu se pokazatelji učinka koji se baziraju u najvećoj mjeri koliko je to moguće na sistemu pokazatelja učinka IWA. Iako se pokazatelji uvijek mogu dalje popravljati, partneri EBC nastoje da se drže sistema pokazatelja učinka IWA pošto je to postao svjetski standard, primjenjivan u jako puno programa i uspješno testiran u praksi.

PROCES PRIMJENE UPOREDNIH MJERILA Proces primjene uporednih mjerila EBC sastoji se od sedam faza. U fazi pripreme, ažuriraju se insturmenti i planiranje i učesnici se informišu o rokovi-

ma, organizaciji i eventualno promjenama metodologije uporednih mjerila. U fazi sakupljanja podataka, obavlja se najvažniji posao. Učesnici sakupljaju potrebne podatke i mogu dobiti pomoć od koordinatora EBC i negionalnih čvorišta ako je potrebno. Sakupljeni podaci se dostavljaju onlajn platformi EBC za benčmarking (www.waterbenchmark.org), i to rade sama preduzeća. U fazi analize podataka dostavljeni podaci se analiziraju. Učesnicima se šalje „Izvještaj o primjedbama“ u slučaju oštrih varijacija i drugih mogućih nedoslednosti radi dobijanja komentara ili ispravki. Koordinatori EBC i reginalnog čvorišta detaljno pregledaju podatke. Taj pregled i validacija su od ključnog značaja za dobijanje pouzdanog i nepristrasnog seta podataka i za dalje komparacije i donošenje zaključaka o politikama. U fazi izvještavanja, pravi se niz izvještaja na bazi dostavljenih podataka, koji sadrže najvažnije pokazatelje učinka u odnosu na referentnu grupu kako bi se identifikovale jake i slabe tačke u učinku. Učesnici takođe mogu da vide rezultate direktno na internetu i preuzmu podatke i izvještaje za bilo koji pokazatelj sa vebsajta. Pored toga, koristeći izvještajne alate EBC, pojedinačna preduzeća ili regionalna čvorišta koja pokrivaju više zemalja mogu da izvrše analizu koju će prilagoditi svojim okolnostima. Na taj način, preduzeća mogu da odrede svoj položaj i propuste u učinku u različitim oblastima. U fazi unapređenja, predstavnici preduzeća se sastaju na radionicama, studijskim obilascima i bilateralnim posjetama. U toj fazi, vode se razgovori o rezultatima poređenja, utvrđuje se i razmjenjuje dobra/najbolja praksa i razvijaju se ideje za akcione planove preduzeća. U kratkom vremenskom roku, učesnici se podstiču da što više međusobno komuniciraju. Ovo je najvažnija faza u procesu primjene uporednih mjerila. U fazi ocjene, učesnici i tim koordinatora vrše ocjenu kako bi identifikovali oblasti koje treba poboljšati u vezi sa procesom primjene uporednih mjerila,

V DE CRNE GORE metodologijom, izvještajima, povratnom informisanju putem interneta, instrumentima, razmjenom najbolje prakse i drugim opštim ili praktičnim pitanjima. Na kraju se ciklus primjene uporednih mjerila završava i ponovo otpočinje neprekidni ciklus za poboljšanje učinka „isplaniraj-učini-provjeri-postupi“.

EBC FONDACIJA Da bi se osnažio naglasak na osnovnoj aktivnosti EBC, a to je poboljšanje učinka preduzeća, i da bi se obezbijedio nezavisan rad, partneri u EBC su 2014. godine odlučili da aktivnosti primjene uporednih mjerila organizuju u okviru posebnog pravnog lica, „EBC fondacije“. Konzorcijum prvobitnog projekta je transformisan u fondaciju u skladu sa holandskim pravom čija je misija omogućavanje primjene uporednih mjerila (benčmarkinga) u cilju unapređenja preduzeća koja pružaju usluge u oblasti voda u Evropi i šire. EBC fondacijom danas upravlja odbor koji se sastoji od predstavnika tri osnivača (DANVA, Norsk Vann i Vewin), Dunavskog programa za vode (DWP) i Evropske federacije nacionalnih udruženja preduzeća za pružanje

Više informacija o Evropskoj saradnji u primjeni uporednih pravila može se naći na: www.waterbenchmark.org usluga u oblasti voda i otpadnih voda (EurEau). U toj novoj strukturi, EBC može da funkcioniše samostalnije, a da je i dalje čvrsto vezana za vodovodni sektor kako bi obezbijedila fokusiranost na svoju misiju. Pored toga, u aprilu 2014, EBC fondaciju je priznala Evropska komisija kao tzv. EIP akcionu grupu za vode. „Evropsko partnerstvo za inovacije“ (EIP) teži da podstakne ekonomiju u EU kroz inovacije i akcione grupe predstavljaju način da se povežu partneri u lancu inovacija. Akciona grupa za uporedna mjerila privukla je nekoliko partnera iz Evrope i može se posmatrati kao „think tank” za program EBC, naročito kad je riječ o budućem razvoju uporednih mjerila. Nakon više uspješnih primjena uporednih mjerila, fokus programa treba da se premjesti iz dijela ocjene učinka na izazovniji dio kako pretvoriti rezultate ocjene u akciju u cilju unapređenja. Iz te perspektive, akciona grupa sada radi na izradi putokaza za bolju podršku preduzećima u njihovim nikad završenim nastojanjima da budu bolja.

EBC U JUGOISTOČNOJ EVROPI I ŠIRE Pored svoje prvobitne djelatnosti – organizovanja godišnjih događaja vezanih za primjenu uporednih mjerila u preduzećima za vodosnabdijevanje i kanalizaciju (uglavnom) u zapadnoj Evropi – EBC je proširila aktivnosti u 2012. godini i na srednju/istočnu Evropu i Afriku i uključila se u projekte vezane za primjenu uporednih mjerila u Rumuniji i Keniji. U 2012, EBC je sprovela posebne aktivnosti paralelno u 13 vodovodnih preduzeća u Rumuniji, u okviru dvogodišnjeg projekta za unapređenje učinka koji je finansirala EBRD, a realizovala Aquanet/PWN. Da bi se obezbijedilo valjano sakupljanje podataka

171

172 i njihova provjera, što je presudno važni dio procesa primjene uporednih mjerila, EBC je mogla da se osloni na lokalnu podršku BDO iz Rumunije. Projekat u Rumuniji organizovan je u bliskoj saradnji sa Udruženjem vodovodnih preduzeća Rumunije (ARA) i otvorio je vrata primjeni sistema uporednih mjerila u skladu sa metodologijom EBC u široj regiji srednje/istočne Evrope. Takođe 2012. godine, u okviru četvorogodišnjeg projekta za unapređenje učinka koji je finansirala EU, a realizovao Vitens-Evides International, EBC je pomogla Kenijskom nacionalnom udruženju vodovodnih preduzeća WASPA i grupi od 9 pilot preduzeća u uvođenju uporednih mjerila i kolektivnom učenju. EBC je najprije obučila predstavnike pilot vodovodnih preduzeća za osnove procesa uvođenja i primjene uporednih mjerila i za metodologiju. Prva aktivnost je već završena i tri radne grupe su počele da pružaju podršku mjerama za unapređenje u oblasti gubitaka na vodovodnim mrežama, nivoa usluga i povraćaja troškova. Pored toga, 2013. godine dobijeni su zahtjevi za pružanje pomoći u uspostavljanju i realizaciji nacionalnih/regionalnih programa uporednih mjerila od udruženja iz Bugarske i Poljske, od radne grupe EU za Grčku i od Svjetske banke/IAWD u vezi sa Dunavskim programom za vode. Sve ovo jasno je ukazalo da raste potražnja za uporednim mjerilima (benčmarkingom) – kao menadžerskim instrumentom za unapređenje vodovodnih usluga. Takođe se pokazalo da je u relativno kratkom vremenu EBC postala poznata inicijativa u oblasti uporednih mjerila i unapređenja učinka i da je prihvaćena kao cijenjen partner nacionalnih udruženja vodovodnih preduzeća i državnih institucija. U julu 2014, EBC je zaključila ugovor sa Dunavskim programom za vode kojim upravljaju Svjetska banka i IAWD o izradi posebnog nacionalnog/regionalnog programa uporednih mjerila za dunavsku regiju. Ugovor je trajao do oktobra 2015. i kasnije je produžen još tri godine, sve do kraja 2018. Rezul-

tat projekta je osnivanje tri „čvorišta“ za uporedna mjerila na osnovu sličnosti jezika u Bugarskoj, na Kosovu/Albaniji i bivšoj Jugoslaviji u bliskoj saradnji sa lokalnim udruženjima nacionalnih vodovodnih preduzeća 2014. godine. Četvrto čvorište osnovano u Ukrajini počelo je da funkcioniše u proljeće 2015. Polazište za nacionalne/regionalne programe u dunavskoj regiji je da glavna i konačna odgovornost leži na nacionalnim udruženjima vodovodnih preduzeća, dok EBC fondacija ima ulogu centra znanja i usluga vezanih za uporedna mjerila i podržava formirana čvorišta pružanjem obuke za lokalno osoblje, obezbjeđivanjem metodologija, neophodnih dokumenata i ICT alata kao i povezivanjem vodovodnih mreža u cilju razmjene najbolje prakse. Do kraja 2017, 54 preduzeća iz dunavske regije uključilo se u aktivnosti primjene uporednih mjerila i jačanja kapaciteta uz podršku EBC.

PRIMJENA MEĐUNARODNIH UPOREDNIH PRAVILA U DUNAVSKOJ REGIJI U 2017, Međunarodno udruženje vodovodnih preduzeća u Dunavskom slivu (IAWD) i EBC fondacija počeli su da omogućavaju da se sprovodi međunarodni program uporednih mjerila na nivou Dunavskog sliva, otvoren za preduzeća vodovoda i kanalizacije iz 17 zemalja dunavske regije. Na osnovu regionalnih iskustava u primjeni uporednih mjerila u periodu od 2014. do 2016 (prva faza Dunavskog programa za vode), primijećeno je da postoji potreba za uvođenjem ovog novog „regionalnog nivoa“. Stoga je 2017. godine inicirano osnivanje Regionalnog čvorišta za dunavsku regiju, kako bi se pružila podrška za jačanje kapaciteta, razmjenu dobre prakse i iskustava, na međunarodnom nivou, između preduzeća slične veličine, faze razvoja i poslovnog okruženja. Ova nova inicijativa omogućava dodatnu priliku za upoređivanje kroz uporedna mjerila povrh nacionalnih i podregionalnih programa koji su razvijani u posljednjih nekoliko godina u okviru

V DE CRNE GORE Dunavskog programa za vode. Metodologiju i informatičku platformu koja se koristila za sprovođenje uporednih mjerila obezbijedila je EBC fondacija, tehnički partner IAWD. Projektni tim sastoji se od koordinatora čvorišta, kojem se možete obratiti za praktična i metodološka pitanja, i rukovodioca tehničkog sekretarijata IAWD, kojem se možete obratiti za upravljačka pitanja. Za dodatne informacije možete stupiti u kontakt i sa koordinatorima nacionalnih i podregionalnih čvorišta za uporedna mjerila u vodovodnim preduzećima. Preduzeća koja učestvuju dobijaju sopstveni, posebni izvještaj o preduzeću u kojem se njihov učinak u nekoliko oblasti poredi sa ostalim preduzećima u grupi i sa prosječnim učinkom preduzeća iz inostranstva kao referencom. Nakon toga, organizuju se sastanci i radionice radi razmjene znanja i dobre prakse. Aktivnost se sprovodi na engleskom jeziku, iako se podaci unose (djelimično) na albanskom, bugarskom, srpskom i ukrajinskom. Preduzeća koja se nalaze u jednoj od jedanaest primarno ciljanih zemalja Dunavskog programa za vode (Albanija, Bosna i Hercegovina, Bugarska, Hrvatska, Kosovo, BJR Makedonija, Moldavija, Crna Gora, Rumunija, Srbija i Ukrajina) i druga vodovodna preduzeća koja se nalaze na području Dunavskog sliva i koja su (budući) članovi IAWD dobrodošla su da se pridruže Dunavskom čvorištu

udruženja preduzeća za snabdijevanje pitkom vodom i odvod otpadnih voda (EurEau), Norveškog vodovodnog preduzeća (Norsk Vann) i Udruženja holandskih vodovodnih preduzeća (Vewin). EBC fondacija svake godine organizuje aktivnosti vezane za primjenu uporednih mjerila za preduzeća za vodovod i kanalizaciju u Evropi i šire. Učešće u programu uporednih mjerila EBC je dobrovoljno. Program je u potpunosti usklađen sa okvirom za uporedna mjerila Međunarodnog udruženja za vode (IWA) i Američkog udruženja vodovoda (AWWA) i primjenjuje sistem pokazatelja učinka udruženja IWA, kao standard za razmjenu između različitih programa. Pored osnovnog programa za zapadnoevropska vodovodna preduzeća, EBC fondacija omogućava realizaciju regionalnih programa za primjenu uporednih mjerila u dunavskoj regiji u bliskoj saradnji sa domaćim nacionalnim udruženjima vodovodnih preduzeća. U 2017, zajedno sa Međunarodnim udruženjem vodovodnih preduzeća u Dunavskom slivu (IAWD) i Dunavskim programom za vode kojim zajednički upravljaju Svjetska banka i IAWD, EBC fondacija podržala je razvoj čvorišta za dunavsku regiju, koje predstavlja program primjene uporednih mjerila otvoren za preduzeća za vodosnabdijevanje i otpadne vode iz 17 zemalja Dunavskog sliva.

KAO REZIME Fondacija Evropske saradnje za uporedna mjerila je neprofitna inicijativa koja preduzećima za vodosnabdijevanje i otpadne vode širom Evrope omogućava da unaprijede svoje poslove kroz primjenu uporednih mjerila i učeći jedni od drugih. EBC je strukturisana kao fondacija u skladu sa zakonima Holandije i njome upravlja odbor koji se sastoji od predstavnika Danskog udruženja preduzeća za vodosnabdijevanje i otpadne vode (DANVA), Dunavskog programa za vode (DWP), Evropskog saveza nacionalnih

Više informacija o Dunavskom čvorištu može se naći na: www.d-leap.org/d-leap/ the-danube-hub

173

Tradicionalno prečišćavanje otpadnih voda je energetski intenzivan proces i prosječna energetska samodovoljnost (u pogledu struje) koja je dostignuta iznosi 50-80%. MARSELISBORG+WWTP

VODE CRNE GORE BROJ 2.

Peer Overgaard Pedersen, AndersLyngaard-Jensen i Flemming Husum Aarhus Water

Postizanje energetske samodovoljnosti od 150%

14.

176

Peer Overgaard Pedersen Anders Lyngaard-Jensen Flemming Husum Aarhus Water

POSTIZANJE ENERGETSKE SAMODOVOLJNOSTI OD 150% u postrojenju za prečišćavanje otpadnih voda CILJEVI Tradicionalno prečišćavanje otpadnih voda je energetski intenzivan proces i prosječna energetska samodovoljnost (u pogledu struje) koja je dostignuta iznosi 50-80%. Ova energetska samodovoljost zasniva se na upotrebi bio gasa iz anaerobnih digestora bez kodigestije kao goriva za generatore koje pokreće motor na biogas. Poređenja radi, pogon za prečišćavanje otpadnih voda Marselisborg koji se nalazi u gradu Arhusu u Danskoj, dostigao je elektroenergetsku samodovoljnost od 150% (bez kodigestije), i u ovom radu se opisuju mjere koje su oni preduzeli da bi dostigli taj stepen energetske samodovoljnosti. Pogon prečišćavanje otpadnih voda Marselisborg ima kapacitet od 220.000 PE (1 PE ~person equivalent (ekvivalent stanovnika) = 60 g BOD5 / dnevno). Potencijal za optimizovanje energetske samodovoljnosti otkriven je kroz energetsku kontrolu (audit)

kojom je utvrđeno nekoliko opcija za energetsku optimizaciju. Ove opcije su utvrđene na osnovu rezultata detaljnog sistema podmjerenja potrošnje električne energije i to je dovelo do akcionog plana za ostvarivanje mogućih ušteda u potrošnji struje i veću proizvodnju energije. Plan se sastojao od tri faze kako bi se pogon za prečišćavanje otpadnih voda pretvorio iz energetskog potrošača u neto proizvođača energije: 1. Optimizacija procesa uz pomoć kontrole koja se vrši u realnom vremenu pomoću senzora 2. Unapređenje i optimizovanje komponenti (duvaljke, miješalice, pumpe, motori na biogas itd.) 3. Uvođenje novih procesa. Pored toga što su postigli energetsku samodovoljnost od 150%, smanjenje potrošnje energije i optimizacija proizvodnje energije omogućila je pogonu u Arhosu da smanji ukupne operativne izdatke (OPEX) za usluge prečišćavanja otpadnih voda za 6%.

V DE CRNE GORE SLIKA 1. KONFIGURACIJA POGONA MARSELISBORG

METODOLOGIJA Pogon Marselisborg (slika 1) je konvencionalni pogon koji prerađuje mulj, sa predtretmanom (fino prosijavanje, uklanjanje pijeska i grita). Primarni tretman sastoji se od primarnih taložnika, a sekundarni tretman obuhvata proces aktiviranog kanalizacionog mulja (proširena aeracija) uz otklanjanje azota i hemijski proces za uklanjanje fosfora. Tercijarni tretman uključuje filtere za pijesak. Kao dio ovog rada uključen je i prateći tretman muljevite tečnosti dobijene iz završnog izdvajanja vode iz mulja od anaerobnih digestora. Pogon u Arhusu je proučio nekoliko opcija za postizanje energetskih ušteda i veće proizvodnje energije. Generalno, primijenjeni su principi iz energetskih kontrola (audit) i aktivnosti se odvijaju od 2003. godine. Na slici 2. prikazane su glavne opcije za energetsku optimizaciju koje su sprovedene, kroz pomenuti trofazni plan.

U tekstu koji slijedi dat je kratak opis aktivnosti u svakoj fazi:

FAZA 1: Optimizacija procesa uz pomoć kontrole u realnom vremenu na bazi senzora Instaliranje senzora za amonijak i nitrat omogućilo je da se razvije kontrola procesa u realnom vremenu sa ciljem optimizacije procesa nitrifikacije i denitrifikacije. Aeracija pomoću finih mjehura pri dnu, koja je bila glavni potrošač energije u pogonu, sada prati punjenje amonijakom i otuda potrebni kiseonik za nitrifikaciju. Potom, vrijeme zadržavanja mulja se stalno drži na minimumu, ali tako da se i dalje podržava nitrifikacija. Realizacija projekta je završena 2008. ali naredno podešavanje uređaja za kontrolu i instaliranje novog uređaja za uduvavanje omogućili su prilagođavanje brzine dovoda kiseon-

177

178 ika brzini uzimanja kiseonika u tolikoj mjeri da se rastvoreni kiseonik jedva može izmjeriti u rezervoarima za aeraciju – što rezultira djelimično istovremeno nitrifikacijom odnosno denitrifikacijom.

FAZA 2: Unapređenje i optimizovanje komponenti Potreba za boljom kontrolom aeracije jasno je ukazala da bi unapređenje na energetski efikasniji i veličinom primjereniji uređaj za uduvavanje sa većim stepenom mogućnosti kontrole mogao biti relevantan projekat. Poslovna analiza je pokazala da bi HST kompresor bio pravi izbor. Pažnju su takođe privukle ostarjele centrifuge za finalno izvlačenje vode iz mulja i kalkulacije su pokazale da bi njihova zamjena novim i energetski efikasnijim centrifugama predstavljala atraktivnu investiciju. Konačno, pogon u Arhusu je ocijenio proizvodnju energije i odlučio da podigne na viši stepen iskorišćenost biogasa. Četiri stara motora na biogas su zamijenjena sa tri nova (CHP – kombinovana toplota i električna energija) sa mnogo više energetske i toplotne efikasnosti. Instaliranje izmjenjivača toplote visoke i niske temperature na motorima i kod izduvnog gasa rezultirali su gubitkom energije od svega približno 10%. To je ovom pogonu omogućilo da izvozi višak toplote u gradski sistem grijanja (slika 3). Ova tri projekta – zajedno sa ostalim manjim projektima nadgradnje komponenti – sprovedena su u periodu od 2010. do 2015. godine

SLIKA 3: OPTIMIZOVANA PROIZVODNJA ENERGIJE – POBOLJŠANA ISKORIŠĆENOST BIOGASA

FAZA 3: Uvođenje novih procesa Da bi se još više smanjila potreba za aeracijom, istraživano je da li bi se isplatilo da se visok interni sadržaj amonijaka iz tečnog mulja iz poslednje faze izvlačenja vode tretira kroz proces pratećeg toka umjesto reciklažom tečnog mulja u rezervoarima za aeraciju. Time se došlo do uvođenja deamonifikacije u pratećem toku (slika 4) koristeći neke neiskorišćene stare skladišne rezervoare za hemikalije da bi se u njima odvijao proces DEMON™ (koji se zasniva na granulama anamoks bakterija). Efekat tretmana u pratećem toku na proces nitrifikacije/denitrifikacije u glavnom toku u početku se ogledao kroz poboljšanje kvaliteta efluenta (ukupno smanjenje N od 2 mg/l zbog denitrifikacije), a potom kroz energetsku uštedu od 50.000 kWh/ godišnje tokom prve godine rada (2015).

FAZA 2: UNAPREĐENJE I OPTIMIZOVANJE KOMPONENTI SCADA-SISTEM UKLANJANJE N ONLAJN KONTROLA NH4 I NO3

AKTIVNA KONTROLA VREMENA ZADRŽAVANJA MULJA (SRT)

NOVA ENERGETSKI EFIKASNA DUVALJKA I CENTRIFUGA

TRETMAN KANALIZACIONOG MULJA PRATEĆI ANAMOKS PROCES

V DE CRNE GORE SLIKA 4: PROCESI ELIMINACIJE AZOTA

vezane za efluent (tabela 1). Nadalje, procesi su optimizovani do te mjere da je pogon bio preopterećen 2015. godine (ukupan N: 118% kapaciteta: prosječan dnevni tok: 127% kapaciteta), ali nije bila ugrožena usklađenost sa standardima. Tokom 2016, registrovano je smanjenje potrošnje struje za aeraciju od približno 20%. To bi moglo biti prouzrokovano djelimično aktivnim nitritom i moguće manjom aktivnošću anamoks bakterija (bakterija iz procesa pratećeg toka). Istraživanja su u toku.

RELEVANTNOST STATUS Treća faza plana značajno je povećala energetsku samodovoljnost pogona Marselisborg, i slika 5. pokazuje kretanje elektroenergetske i ukupne energetske (električna energija + toplota) samodovoljnosti u posljednjih 5 godina. I pored veoma velikih energetskih ušteda, pogon Marselisborg u potpunosti ispunjava standarde SLIKA 5: KRETANJE ELEKTROENERGETSKE I UKUPNE ENERGETSKE (ELEKTRIČNA ENERGIJA + TOPLOTA) SAMODOVOLJNOSTI

Koristeći optimizaciju procesa, nadgradnju komponenti i uvođenje novih procesa, bilo je moguće: - smanjiti potrošnju struje u pogonu Marselisborg sa 4,7 GWh/godišnje na 3,2 GWh/godišnje, što je smanjenje od 32% - smanjiti energetske troškove, povećati prodaju (struja + toplota) i smanjiti danske poreze na zagađenje. Vrijednost: 655.000 dolara. Povraćaj investicije kreće se od 1 do 8 godina – sveukupni period povraćaja investicija je oko 4,5 godina - smanjiti OPEX (operativne izdatke) za 6,2% ukupnih troškova prečišćavanja otpadnih voda u cijeloj kompaniji. TABELA 1: KARAKTERISTIKE EFLUENTA – GODIŠNJI PROSJEK 2015

179

VODE CRNE GORE BROJ 2.

dr Aleksandar Šotić, dipl.građ.inž. Udruženje za tehnologiju vode i sanitarno inženjerstvo (UTVSI)

Sistemski pristup u upravljanju sistemom i merni sistem stanja sistema

15.

182 dr Aleksandar Šotić, dipl.građ.inž. Udruženje za tehnologiju vode i sanitarno inženjerstvo (UTVSI) aleksandar.sotic@utvsi.com

Upravljanje sredstvima:

SISTEMSKI PRISTUP U UPRAVLJANJU SISTEMOM I MERNI SISTEM STANJA SISTEMA

V DE CRNE GORE APSTRAKT Inženjerski infrastrukturni sistemi (uključujući sisteme za snabdevanje vodom) su sve složeniji i sve više međusobno povezani, a njihova vrednost, pouzdanost i funkcionalnost se kontinuirano pogoršavaju ako se o tome ne vodi računa. Da bi na odgovarajući način upravljali tim procesom, neophodno je usvojiti i primeniti sistemske pristupe u upravljanju imovinom - infrastrukturnim sredstvima. U radu se predstavljaju i razmatraju gradivni elementi upravljanja instrastrukturnim sredstvima. Podaci struktuirani i pribavljeni u procesima upravljanja sredstvima predstavljaju osnovu za uspostavljanje mernog sistema stanja sistema – sistema indikatora performansi. Tradicionalan sistem indikatora performansi tiče se zaostalih indikatora, a u radu se predlaže sistem naprednih indikatora na bazi pretpostavki. Ključne reči: upravljanje imovinom, infrastrukturna sredstva, donošenje odluka, indikatori performansi

1. UVOD Inženjerski infrastrukturni sistemi, generalno, a uključujući i sisteme za snabdevanje vodom, su sve složeniji i sve više međusobno povezani, a njihova vrednost, pouzdanost i funkcionalnost se kontinuirano pogoršavaju ako se sistemima ne upravlja na odgovarajući način. Da bi na odgovarajući način upravljali sistemskim procesima tih sistema, neophodno je usvojiti i primeniti sistemske pristupe u upravljanju imovinom - infrastrukturnim sredstvima. Pogoršanje stanja vodovodne infrastrukture poklapa se sa zahtevima i sve većim očekivanjima korisnika, kao i sa hroničnim manjkom kapitala. Opšte je poznato da je širenje i rekonstrukcija komunalne infrastrukture jedan od finansijski najzahtevni-

jih zadataka na nivou opštinskih samouprava. Na osnovu odgovarajuće struktuiranih podataka o tim sistemima tj. adekvatne baze podataka zasnovane na savremenim ICT rešenjima, upravljanje postojećim sredstvima i planiranje prioritetnih dugoročnih investicionih potreba za razvoj sistema za snabdevanje vodom moguće je sprovoditi na znatno komformniji i efektivniji način. Infrastrukturna sredstva i vrednost ostvarena od njih su osnova za svaku organizaciju koja isporučuje određeni nivo usluga (uslugu snabdevanja vodom). Bilo da je javni ili privatni sektor, i da li su sredstva fizička, finansijska, ljudska ili “nematerijalna”, dobro je ono upravljanje sredstvima (Asset Management - AM) koje maksimizuje dobijenu vrednost za uloženi novac i zadovoljenja očekivanja zainteresovanih strana (Slika 1). Ono uključuje koordinirano i optimizovano planiranje, izbor sredstava, nabavku/ razvoj, korišćenje, negu/održavanje i što duže odlaganje ili obnavljanje odgovarajućih sredstava i sistema sredstava. Koncept integracije i optimizacije upravljanja sredstvima razvio se počev od devedesetih godina (od strane javnog sektora u Australiji), a njime se identifikovao niz osnovnih poslovnih procesa, aktivnosti na njihovom usklađivanju i funkcije integracije sistema koje daju veoma značajna unapređenja performansi sistema kojim se upravlja. Drugim rečima, upravljanje sredstvima je održavanje željenog nivoa usluga koju sredstva kojima se upravlja (kao deo sistema) treba da obezbede, za najniže troškove njihovog životnog ciklusa. Najniži troškovi životnog ciklusa sredstava odnose se na najpodesnije troškove rehabilitacije, popravke ili zamene sredstava. Upravljanje sredstvima se realizuje kroz program upravljanja sredstvima i obično uključuje pisani plan upravljanja sredstvima. Današnji izazovi sa kojima se suočavaju sistemi za snabdevanje i odvođenje voda su mnogostruki.

183

184 SLIKA 1. ELEMENTI ISO 55001 SISTEMA UPRAVLJANJA SREDSTVIMA (ISO, 2014)

Neki od njih su povećavana potražnja za uslugama (npr. proširenje vodovodnih sistema u novim industrijskim zonama), smanjenje raspoloživosti resursa (npr. prekomerno crpljenje izdani - podzemnih voda), povećanje očekivanja potrošača i drugih zainteresovanih strana (npr. kraće vreme opravke kvarova), povećanje obima regulatornih zahteva (npr. zahtevi za praćenje pojedinih performansi), prevazilaženje otpora za povećanje cena, određivanje najboljeg/ optimalnog vremena za rehabilitaciju/ popravku/ zamenu dotrajalih sredstva, reagovanje na vanredne situacije kao rezultat otkaza pojedinih sredstava (npr. usled velikih havarija ili ekscesnih

zagađenja), itd. Navedeni izazovi su sa višestrukim perspektivama i vrlo različiti po svojoj prirodi, često konfliktni, što zauzvrat zahteva sistemski i strukturiran odgovor. Rešavanjem dnevnih pitanja vodovodna preduzeća se ujedno moraju suočiti i sa pitanjima sutrašnjice. Korist od upravljanja sredstvima je celovito sagledavanje sistema u odnosu na ipak specifičniji fokus u primeni nekog drugog tradicionalnog pristupa. Neki od njih su određivanje godišnjih budžeta koje se fokusira na aktivnosti koje su kritične za održive performanse (npr. razmatrajući sistemske per-

V DE CRNE GORE formanse – za sistem kao celinu), zadovoljavanje zahteva potrošača sa fokusom na održivost sistema (a ne na kratkoročne zahteve koji mogu biti suprotstavljeni dugoročnim), ispunjavanje očekivanih uslova za isporuku usluga i regulatornih zahteva, određivanje tarife zasnovane na zdravom operativnom i finansijskom planiranju, produžavanje životnog veka i podrška u odlučivanju o popravkama / popravkama / zamenama putem efikasnih i fokusiranih operacija i održavanja, bolje reagovanje u vanrednim situacijama, itd. Primena koncepta upravljanja infrastrukturnim sredstvima u sistemima za snabdevanje i odvođenje voda može se realizovati imajući u vidu jedan od najboljih praktičnih koncepata koje su razvili američka Agencija za zaštitu životne sredine, portugalska Nacionalna laboratorija za građevinarstvo, ili kanadski Nacionalni istraživački savet, između ostalih. Dobra polazna tačka za vodovodno preduSLIKA 2. OSNOVNI I NAPREDNI PROCESI UPRAVLJANJA SREDSTVIMA

zeće bilo koje veličine može biti da definiše mapu puta, odnosno osnovne i napredne procese upravljanja sredstvima. Ova mapa puta ili okvir bi mogla da vodi jedno preduzeće kroz sve glavne aktivnosti koje obuhvata upravljanje sredstvima i može se primeniti na nivou zrelosti razumnom za određeni infrastrukturni sistem. Ovaj okvir predstavlja osnovu za mnoge praktične primene upravljanja sredstvima (Slika 2).

2. GRADIVNI BLOKOVI AM U ovom radu, gore navedeni AM procesi će biti i predstavljeni kao 5 blokova. 2.1 SADAŠNJE STANJE SREDSTAVA Prvi korak u upravljanju sredstvima komunalne infrastrukture je znanje o tome koja sredstva vodovodno preduzeće poseduje i njihovo trenutno stanje (Alegre i dr., 2010). Ako se pojedinim informacijama ne raspolaže, sasvim je dopustivo koristiti procene. Tokom vremena, pošto se sredstva rekonstruišu, popravljaju ili menjaju, neki elementi inventara postaće precizniji. Za na prvi pogled vrlo jednostavno pitanje brojna preduzeća nisu u stanju da daju odgovarajući odgovor. Zadaci koje treba rešiti u ovoj prvoj početnoj fazi upravljanja sredstvima zapravo su odgovori na sledeća pitanja: - Koja infrastrukturna sredstva vodovodno preduzeće poseduje / gde se ona nalaze? - Kakvo je njihovo stanje / koristan životni vek? - Koja je njihova vrednost? Aktivnosti koje treba preduzeti da bi se ispunio gonji zadatak su priprema inventara sredstava i šema / mapa sistema, izrada sistema za procenu fizičkog stanja i sistema ocenjivanja, uspostavljanje sistema

185

186 TABELA 1. INFRASTRUKTURNA SREDSTVA KOMUNALNIH SISTEMA ZA ČITAV SPEKTAR VODNIH USLUGA

za pregled / inspekciju sredstava, procena preostalog trajanja, određivanje vrednosti sredstava i troškova zamene. Sve terenske aktivnosti i pribavljanje podataka o sredstvima i njihova verifikacija trebaju biti sprovedeni u skladu s prihvaćenim postupkom koji uzima u obzir pouzdanost informacija, izvor informacija i obim i stepen detaljnosti informacija (u pogledu zrelosti vodovodnog preduzeća i kasnijeg korišćenja). 2.2 NIVO USLUGA Definisanje nivoa usluga (ciljeva i zadataka preduzeća), koristiće da vodovod osmisli i sprovodi program upravljanja sredstvima i komunicira sa zainteresovanim stranama o onome na čemu radi.

Kvalitet, količina, kontinuitet i standardi zaštite životne sredine su elementi koji mogu definisati nivo usluga i povezane ciljne performanse sistema, kako kratkoročne tako i dugoročne. Zahtevi za potrebne nivoe usluga mogu se izvući iz Okvirne direktive o vodama, Zakona o vodama, podzakonskim propisima u vezi voda, standardima, zahteva lokalne administracije, očekivanja drugih zainteresovanih strana, itd. Zahteve za potrebne nivoe usluga periodično treba preispitivati kako bi se išlo ukorak sa promena zbog rasta konzuma, regulatornih zahteva i tehnoloških poboljšanja. Zadatke koje treba rešiti u ovoj ključnoj fazi upravljanja sredstvima su odgovori na sledeća pitanja:

V DE CRNE GORE - Koji nivo usluga zahtevaju moje zainteresovane strane? - Šta zahtevaju regulatori (ako je primenljivo / relevantno)? - Koje su stvarne performanse / mogućnosti sredstava? Aktivnosti koje treba preduzeti da bi se ispunili gornji zadaci su analiziranje sadašnjih i budućih potreba korisnika, praćenje aktuelnih i najavljenih zakonskih zahteva, korišćenje standarda nivoa usluga za praćenje rada sistema tokom vremena, itd. 2.3 KRITIČNA SREDSTVA Svako od sredstava (cevovod, zatvarač, crpna stanica, rezervoar, itd.) nije od jednakog značaja za vodovodni sistem kao celinu. Mogući otkaz svakog pojedinog sredstva ne predstavlja isti rizik, ili je podjednako kritično za funkcionisanje sistema. Zbog toga je važno znati koja su ključna sredstva potrebna za održavanje performansi (učinka) sistema. Kritična sredstva su ona koja imaju visok rizik od otkaza (loše stanje, itd.) uz velike neželjene posledice ako otkažuu (veliki rashodi, otkaz čitavog sistema, problemi sa bezbednošću, itd.). Preduzeće treba da odluči koliko je kritično svako sredstvo i napravi odgovarajuće prioritete svojih sredstava. Zadaci koje treba rešiti u ovoj fazi upravljanja sredstvima predstavljaju odgovore na sledeća pitanja: - Kako sredstva mogu da otkažu/otkazuju i koji su uzroci otkaza? - Koje su verovatnoće i posledice otkaza sredstava? - Koliko košta popravka sredstava? Aktivnosti koje treba da se preduzmu za ispunjavanje gore navedenih zadataka su uspostavljanje odgovarajuće baze podataka o otkazima (kvarovima), kao prvo, zatim sprovođenje analize otkaza i klasifikacija sredstava po vrsti otkaza, analiziranje verovatnoća i posledica otkaza, klasifikacija sred-

stava u odnosu na njihov značaj (na osnovu rizika) za sistemske operacije. 2.4 MINIMALNI TROŠKOVI ŽIVOTNOG CIKLUSA Troškovi upravljanja i održavanja, troškovi osoblja i kapitalni troškovi tipičnog sistema za snabdevanje vode procenjuju se na 85 procenata ukupnih troškova. Implementirani pristup upravljanja sredstvima omogućava sistemu da odredi najniže troškove za pružanje najvišeg nivoa usluga tokom vremena. Vodovodna preduzeća mogu da optimizuju rad koji sprovode timovi održavanja, gde oni rade, i zašto. Program upravljanja sredstvima pomaže u donošenju odluka na osnovu rizika odabirom pravog projekta, u pravom trenutku, iz pravog razloga. Zadaci koji treba da se reše u ovoj fazi upravljanja sredstvima su odgovori na sledeća pitanja: - Koje su opcije za upravljanje održavanjem, osobljem i investicijama? - Koje su opcije najprikladnije za vodovodnu organizaciju? - Koji su troškovi rehabilitacije / popravke / zamene kritičnih sredstava? Aktivnosti koje treba preduzeti za ispunjavanje gore navedenih zadataka kreću se od reaktivnog održavanja do prediktivnog održavanja (poznavajući troškove i koristi rehabilitacije u odnosu na zamenu sredstava, posmatrajući troškove životnog ciklusa, posebno za kritična sredstva), raspoređivanje resursa na osnovu stanja sredstava, analiziranje uzroka otkaza sredstava radi izrade specifičnih planova za reagovanje, itd. 2.5 DUGOROČNI PLAN FINANSIRANJA Dobre finansijske odluke i izrada strategije efektivnog dugoročnog finansiranja su od ključnog značaja za realizaciju programa upravljanje sredstvima. Poznavanje punih troškova i prihoda koji generiše

187

188 neki vodovodni sistem će omogućiti da se naprave finansijske prognoze rada tog sistema. Finansijska predviđanja sistema mogu biti od pomoći za donešenje odluka o potrebnim izmenama dugoročne strategije finansiranja sistema. Zadatke koje treba rešiti u ovoj kasnijoj fazi upravljanja sredstvima su odgovori na sledeća pitanja: - Koji budžet je dovoljan za održavanje sredstava kako bi pružila zahtevani nivo usluge? - Da li je tarifa (korisnička cena) odgovarajuća za dugoročne potrebe sistema? Neke opcije koje treba razmotriti su reforma javnih komunalnih preduzeća, utvrđivanje strukture tarife, izvori finansiranja, itd.

3. MERNI SISTEM FUNKCIONISANJA SISTEMA Podaci struktuirani i pribavljeni u procesima upravljanja sredstvima predstavljaju pravu osnovu za uspostavljanje mernog sistema funkcionisanja sistema – sistema indikatora performansi (pokazatelja učinka). Indikatori performansi predstavljaju pokazatelje, koji se koriste za merenje, praćenje i upravljanje pojedinim resursima, procesima, stanjima i rezultatima. Indikatorima se uspostavljaju pretpostavke za sagledavanje sveobuhvatnosti procesa upravljanja, gde svi parcijalni delovi idu u korak sa sveobuhvatnom strategijom i ciljevima. Indikatori omogućuju poređenje ostvarenih vrednosti performansi sa ciljnim vrednostima ili vrednostima iz prethodnih perioda merenja, odnosno uspostavljenim standardima, kao i sa performansama sličnih subjekata. Navedene činjenice često mogu da dovedu do pogrešnog zaključka da se indikatori performansi obično koriste u kontekstu posledica, tj. pri vrednovanju rezultata iz prošlosti. Međutim, suština je da se koriste pri planiranju i definisanju budućih ciljeva i rezultata. Poseban značaj ima pravi

izbor indikatora, jer svi mogući i raspoloživi pokazatelji nisu i ključni za nekoga ko ih tumači i nekim sistemom upravlja. Odabir odgovarajućih pokazatelja u praksi je dosta zahtevan. Veliki broj performansi često podrazumeva pribavljanje mnogo podataka. Neophodno je performanse učiniti merljivim, jer je dobro poznata činjenica da što je mereno, time se i upravlja, odnosno što nije mereno na to se ne obraća pažnja. Od važnosti je da pokazatelji performansi mere vitalne procese i aktivnosti, odnosno kritične faktore uspeha. Pri izboru, definisanju i merenju performansi iz oblasti snabdevanja vodom potrebno je dati odgovore na niz pitanja, kao što su: šta treba meriti, koliko indikatora treba imati, koliko često treba vršiti merenje, ko realizuje merenje, kolika je kompleksnost performansi, kako normalizovati vrednosti, i kako obezbediti da pokazatelji odslikavaju pravu sliku sistema kojim se upravlja. Kada je u pitanju snabdevanje vodom, različiti su zahtevi za performansama od strane različitih subjekata: međunarodnih institucija, državnih organa (Zavoda za statistiku, na primer), lokalne samouprave ili rukovodstva vodovodnih preduzeća ili operativnog osoblja. Iz zahteva dobro definisanih i postavljenih ciljeva (ili ciljnih funkcija) proističe postavka i odabir odgovarajućih ključnih indikatora. U nastavku rada dat je osvrt na tradicionalni sistem indikatora i sistem indikatora na bazi pretpostavki.

4. TRADICIONALNI SISTEM INDIKATORA U SISTEMIMA ZA SNABDEVANJE VODOM ZA PIĆE Opštinska infrastruktura je mesto složenog preplitanja većine aspekata ljudskog društva (Vanier i dr., 2006). Efikasno i ekonomično upravljanje opštinskom infrastrukturom nije jednostavno. Donosioci odluka moraju da se suoče sa većinom izazova koje predstavljaju složeni uslovi, kao što su nedostatak

V DE CRNE GORE SLIKA 3. KONCEPTUALNI OKVIR „URBANIH VODA” (PREMA MALMQUIST, 2006)

transparentnosti, unutrašnja dinamika, međusobno zavisne promenljive, i nepotpuno razumevanje sistema (Dorner, 1996). Definisanje ciljeva je prvi korak u rešavanju ovog složenog problema. Više autora je pisalo o strukturisanju ciljeva. Mysiak i dr. (2010) navode primere kratko-, srednje- i dugo-ročnih ishoda u odnosu na sveukupne ciljeve upravljanja prirodnim resursima i načela životne sredine. Malmquist (2006) navodi pet centralnih grupa ciljeva (tj. aspekata održivosti), i to: zdravlje i higijena, životna sredina i korišćenje resursa, tehnologija i funkcija, ekonomija i socijalno – kulturni (Slika 3). Svetska zdravstvena organizacija je 2005. godine predstavila okvir za bezbednost vode za piće, u skladu sa ciljevima koji se zasnivaju na zdravlju (WHO, 2005). Takve ciljeve treba uspostaviti od strane visokog nivoa hijerarhije u vodovodnoj organizaciji pod realnim operativnim uslovima sa specifičnim ciljem da se zaštiti i poboljša javno zdravlje. Ciljeve zasnovane na zdravlju WHO (2008, 2009) navodi kao ciljeve: zdravstvenih ishoda (epidemio-

loških i na bazi procene rizika), kvaliteta vode, performansi i pojedine tehnologije. Alegre i dr. (2006) predstavlja struktuirani proces podrške donošenju odluka, počevši od postavljanja ciljeva, definisanja kriterijuma, razvoj mernog sistema i zadavanje željenih vrednosti (Slika 4). Ciljevi se mogu postavljati na osnovu pravnih i regulatornih zahteva, lokalnih zahteva, standarda (npr. ISO 24500:2007, EN 752, ISO 55000), tehničkih smernica (DVGW), najbolje prakse i slično. Ciljevi se razvijaju u kriterijume za vrednovanje ciljeva - performanse, a merni sistem se formira od indikatora (pokazatelja) prethodno određenih performansi. Ova linija se završava izborom željenih vrednosti indikatora za vodovodni sistem u datom kontekstu - benčmarkova. Kriterijumi karakteristika nemačkog sektora voda (WVGW, 2011) su dugoročna bezbednost snabdevanja i raspoloživost, visok kvalitet vode za piće, visoki standardi odvođenja otpadnih voda, visoko zadovoljstvo korisnika i održivo korišćenje vodnih resursa, pri obraćanju pažnje na ekonomsku efikasnost, sažeto kao: bezbednost, kvalitet, zadovoljstvo kupaca, održivost i ekonomska efikasnost. Brojni projekti osmišljeni za unapređenje usluga u oblasti snabdevanja vodom, poput projekta ’Upravljanje infrastrukturnim sredstvima – saveti vodovodnim preduzećima u jugoistočnoj Evropi – SEEAM Projekat’, koji pod strateškim partnerstvom Nemačke razvojne agencije GIZ i kiparske ICT kompanije HCE implementira Udruženje za tehnologiju vode i sanitarno inženjerstvo, definišu ’svoje’ indikatore, koji uključuju i opšteprihvaćene i u širokoj upotrebi, ali i pojedine specifične (Tabela 2). Sud da li su performanse dobre ili loše, odgovarajuće ili neodgovarajuće, zavisi od ciljeva društva (NAP, 1996). Performanse vodovodnih sistema stoga treba da se mere u kontekstu društvenih ciljeva i mnoštva aktera koji koriste i pod uticajem su infrastruk-

189

190 SLIKA 4. STRUKTUIRANI NAČIN ZA MERENJE CILJEVA (PREMA ALEGRE I DR., 2006)

turnih sistema. Kako društva mogu da budu više i manje zrela, ciljevi vodovodnih kompanija mogu da budu spregnuti sa ciljevima društva ili pak, na drugi način određivani.

5. VODEĆI INDIKATORI PERFORMANSI KAO MERNI SISTEM 5.1 INDIKATORI FUNKCIONISANJA SISTEMA NA BAZI PRETPOSTAVKI Donošenje odluka u postupku planiranja i funkcionisanja sistema za snabdevanje vodom je svakako izazovno i praćeno brojnim preprekama, a posebno je složeno u uslovima dinamičnih promena i postojanja neizvesnosti. Tradicionalno, donošenje odluka za razvoj i funkcionisanje sistema obično se zasniva se na planovima i realizaciji tih planova. Planovi se opet zasnivaju na najverovatnijim scena-

rijima, ekstrapoliranim iz aktuelnih trendova. Ta scenarija mogu da se tiču, na primer, zahteva za vodom, načina izgradnje sistema, starenja komponenti sistema, stope kvarova, nivoa preventivnog održavanja ili pak kretanja inflacije ili cene vode, itd. U nekom stabilnom, predvidivom kontekstu, takav pristup planiranju je svakako logičan i razuman i navedeni koncept na kojem se zasniva planiranje svakako je preovlađujući u praksi. Međutim, opasnosti sa kojima se vodovodni sistemi suočavaju predstavljaju pretnju po ostvarivanje postavljenih ciljeva. Razmatranjem načina na koji dolazi do otkaza može se uočiti da pre svakog sistemskog otkaza uvek postoje neki znaci upozorenja, ali ti znaci su obično primetni ili mogući za tumačenje kao indikatori bezbednosti ili prekursori nesreća samo retrospektivno. Znaci upozorenja, u slučaju akumulacije Vrutci, mogu da se tiču podataka: da je dolazilo do prevelikog obaranja nivoa u akumulaciji, da ponašanja korisnika u zonama sanitarne zaštite nisu kontrolisana, da odgovarajući monitoring akumulacije nije obavljan. Identifikacijom indikatora funkcionisanja sistema bavio se veliki broj istraživača, obično su klasifikovani kao tehnički ili organizacioni. Glavni ciljevi indikatora funkcionisanja sistema su da prate nivo funkcionalnosti sistema, da motivišu akciju i da pruže neophodne informacije za donosioce odluka o tome gde i kako da deluju (Hale, 2009). Često, naknadno uviđanje pokazuje da ukoliko bi rana upozorenja unapred bila shvaćena kao takva i upravljana, pojedini neželjeni događaj bi mogao biti sprečen (Øien et al., 2011). Važan izazov je, prema tome, da se identifikuju indikatori koji rukovodstvu daju priliku da deluje (Hale, 2009).

V DE CRNE GORE TABELA 2. PREGLED AGREGIRANIH INDIKATORA ZA VODOVODE SEEAM PROJEKTA

Dok tehnički prekursori koriste uobičajeni, pojednostavljeni linearni model uzročnosti otkaza, organizacioni pristupi imaju nedostatak da nemaju model koji određuje uzrok, sadržaj i posledice bezbednosne kulture i klime (Kongvik, 2010), što se može opisati i kao manjak teoretskog okvira po pitanju toga kako i zašto se nesreće dešavaju (Hudson, 2009). Sadašnjim sistemima indikatora nedostaje pristup za razvoj pokazatelja funkcionisanja sistema: pokazatelji se obično predstavljaju kao mere pojedinih funkcija sistema (npr. proizvodnje, distribucije, kvaliteta, finansija), što može da napravi krivu sliku stanja sistema, pošto se time ne bi mogle da se identifikuju neefikasne kontrole, poput onih u vezi sa migracijom sistema ka stanju povećanog rizika (Khawaji, 2012). Indikatori funkcionisanja sistema su nešto što može da obezbedi informacije koje pomažu da se odgovori na promenu okolnosti i preduzmu akcije za postizanje željenih ishoda ili izbegavanje neželjenih ishoda.

5.2 PLANIRANJE ZASNOVANO NA PRETPOSTAVKAMA Planiranje i funkcionisanje vodovodnih sistema treba da bude adaptivno, a organizacija mora naći način da prepozna kada da adaptira ili da promeni planove ili funkcionisanje kao odgovor na promenu okolnosti. Planiranje ima jednu crtu sličnu riziku, a to je da se odnosi na budućnost. Shodno tome, pri planiranju smo takođe suočeni sa nepoznatim i neizvesnošću. Međutim, planiranje može da počiva i na logički drugačijem konceptu: da započne sa onim što se može znati – sa pretpostavkama na kojima se zasnivaju sadašnje funkcionisanje i planovi. U ovakvom konceptu, indikatori funkcionisanja sistema mogu da se identifikuju na osnovu (i) važnih pretpostavki, na kojima počiva sistem, i (ii) ranjivosti tih pretpostavki. Na ovaj način, što predstavlja suštinu ovog koncepta, funkcionisanje sistema, ne karakteriše se putem verovatnoće neželjenih događaja, već putem istinitosti pretpostavki.

191

192 Verovatnoća nije savršen alat za izražavanje nekog budućeg ishoda. Verovatnoće su zasnovane na pribavljenim informacijama koje mogu da sakriju brojne pretpostavke i nagađanja, a takve pretpostavke i nagađanja mogu biti pogrešne (Aven, 2008), tako da ne mogu da budu ni osnov za planiranje. Svaka inženjerska analiza uključuje pretpostavke o ponašanju (i) sistema i njegovih komponenti i (ii) okruženja u kome će sistem funkcionisati. Cilj programa indikatora funkcionisanja sistema tada može da bude da se njime nadgledaju pretpostavke na kojima je građeno funkcionisanje sistema, kako bi pronašli pretpostavke koje ne stoje, i koje kao takve mogu da ugroze funkcionisanje sistema. Takve pretpostavke mogu biti netačne od početka razvoja sistema ili su mogle postati netačne tokom vremena. Na ovaj način proveravamo ono što znamo (tj. ono što bi trebalo da znamo), na osnovu toga funkcionisanje i planiranje sistema vodimo na adaptivan način prema nastalim promenama, što omogućava da donošenje odluka bude bliže realnosti. Ovaj pristup zasniva se na konceptu planiranja za smanjenje neizvesnosti i upravljanje rizikom (Dewar i dr., 1993), prilagođenom za vodeće indikatore funkcionisanja sistema od strane Leveson-ove (2011). Na ovaj način, planiranje se može struktuirati kroz nekoliko koraka: - utvrđivanje važnih pretpostavki i vremenskog okvira njihovog važenja, - utvrđivanje ranjivosti pretpostavki i indikatora bezbednosti, - definisanje akcija oblikovanja i akcija ograđivanja, - definisanje putokaza i provera. 5.2.1 UTVRĐIVANJE VAŽNIH PRETPOSTAVKI I VREMENSKOG OKVIRA VAŽENJA Pretpostavka je tvrđenje o nekoj karakteristici budućnosti (činjenici ili sudu) koja leži u osnovi sadašnjeg funkcionisanja ili planova. Pretpostavka je

važna ako će njena negacija voditi do značajnih promena u funkcionisanju ili planovima. Izuzetno je retko da za neki sistem postoje eksplicitno definisane i navedene sve (važne) pretpostavke na kojima sistem počiva, tj. koje su u osnovi njegovog rada. Pretpostavke za vodovodne sisteme često ostaju u koricama studija ili projekata i nisu stalno pred očima, što operaterima sistema, što projektantima koji nadograđuju sistem. Pretpostavke mogu da se tiču, npr. korisnika neke akumulacije za snabdevanje vodom, kvaliteta vode za koje je projektovano postrojenje za prečišćavanje vode, nivoa održavanja sistema za distribuciju vode, konzumnog područja, itd. Opredeljivanjem za ovaj koncept, pretpostavke moraju biti identifikovane na neki način: iz tehničke dokumentacije, iz zapisnika, posmatranjem, razgovorima sa zaposlenima ili drugojačije. Vremenski okvir važenja pretpostavke je najdalja tačka u vremenu za koju bi neka pretpostavka trebala da bude važeća; taj postavlja granice za ranjivost pretpostavke. 5.2.2 UTVRĐIVANJE RANJIVOSTI PRETPOSTAVKI I INDIKATORA FUNKCIONISANJA SISTEMA Da bi se utvrdilo koje pretpostavke mogu biti ugrožene unutar vremenskog okvira važenja, potrebno je identifikovati elemente promene – indikatore funkcionisanja sistema. Indikator funkcionisanja sistema je događaj ili uslov okruženja: (i) koji predstavlja neku promenu, i (ii) koji je verodostojan unutar vremenskog okvira važenja pretpostavke. To je znak upozorenja koji može da se koristi da se otkrije kada je pretpostavka pobijena ili opasno slaba, te da je potrebna akcija da bi sprečila otkaz sistema, odnosno, to je upozoravajući signal da se validnost ili ranjivost pretpostavke menja. U osnovi pristupa indikatora funkcionisanja sistema na bazi pretpostavki je, dakle, ideja da se u uslovi-

V DE CRNE GORE TABELA 3. PAROVI PRETPOSTAVKA – ELEMENT PROMENE (PRIMERI)

ma neizvesnog okruženja motri na promene koje će razrešiti neizvesnosti u budućnosti. Indikatori funkcionisanja sistema su mehanizam za praćenje neizvesnosti i kao takvi igraju ulogu u određivanju kada sprovesti akcije oblikovanja i ograđivanja, Tabela 3. 5.2.3 DEFINISANJE KONTROLNIH AKCIJA I PROVERA PRETPOSTAVKI Akcija oblikovanja je kontrolna akcija predviđena da spreči narušavanje ranjive pretpostavke, odnosno koja ima za cilj da kontroliše ranjivost važne pretpostavke. Akcije oblikovanja su akcije namenjene održavanju pretpostavki, da bi sprečile opasnosti i da bi se kontrolisala migracija sistema ka stanjima visokog rizika. To su akcije u toku projektovanja (i) fizičkog sistema ili (ii) kontrolne strukture funkcionisanja sistema, kako bi se sprečile opasnosti i kršenje pretpostavki na kojima se zasnivaju analiza i projektno rešenje. U perspektivi teorije kontrole, one obezbeđuju kontrolu u predstojećem vremenu i ugrađene su u fizičke i organizacione bezbednosne kontrole, bilo prvobitno bilo da su kasnije dodate.

Fizički primer mogu biti vazdušni ventili za sprečavanje hidrauličkog udara. Za ponašanje ljudi, ove kontrolne akcije odnose se na osmišljavanje odgovarajućeg funkcionisanja bezbednosne kontrolne strukture ili proceduralnih prepreka kako bi bilo teško da se ugrozi odgovarajuće bezbedno funkcionisanje. Kao primer može da se predoči i osmišljavanje operativnih procedura koje treba slediti pri izradi kvalitetne posteljice za polaganje cevovoda ili izbor materijala cevovoda. Akcija ograđivanja ili akcija u slučaju nepredviđenosti je kontrolna akcija koju treba preduzeti u sadašnjem vremenu, a koja ima za cilj da sistem pripremi za mogućnost da će neka od njegovih važnih pretpostavka prestati da važi. Akcije ograđivanja određuju se razmatranjem mogućih scenarija u sklopu analize opasnosti. U kontrolnoj i sistemskoj teoriji, akcije ograđivanja uključuju povratnu kontrolu tokom rada sistema, radi održavanja bezbednosnih ograničenja. Primeri povratnih sprega uključuju nadzore funkcionisanja da bi se utvrdilo da li sistem

193

194 i bezbednosne kontrole funkcionišu kako je predviđeno i da li operateri poštuju predviđene procedure. Primer može da bude i potrebna akcija ukoliko donosioc odluka ne odobri prodajnu cenu vode, koja tada postaje niža od svojih troškova. Otkazi sistema se često javljaju posle neke vrste promene, pa je proveru pretpostavki posebno važno sprovoditi u slučaju neke promene, planirane ili neplanirane. Provera pretpostavke je proces provere da li su pretpostavke na kojima počiva funkcionisanje sistema i dalje važeće. Pri proveravanju pretpostavki, sistem treba pratiti tokom funkcionisanja i utvrđivati da li pretpostavke i dalje važe. Ovaj postupak se, dakle, odnosi na tekući rad sistema. Provera pretpostavki korisna je za otkrivanje neplanirane i potencijalno nebezbedne promene. Na primer, izmenjen je urbanistički plan, a oblast naselja koja je predviđena za rekreativnu namenu pretvorena je u industrijsku zonu, što treba da pokrene proveru pojedinih pretpostavki. Vodeći indikatori funkcionisanja sistema, ustanovljeni na osnovu pretpostavki na kojima se zasniva funkcionisanje sistema i struktuirani na bazi modela i procesa teorije sistema, mogu biti deo mernog sistema u „top-down” sistemu donošenja odluka i kao takvi su neophodni za uspostavljanje i održavanje funkcionisanja naših sistema.

6. REZIME Upravljanje sredstvima nije projekat već koncept, sistemski pristup i proces u upravljanju sistemom kojim bi trebala da se integriše celokupna vodovodna organizacija. Upravo na taj način vodovod će imati koristi od donošenja odluka na bazi informacija, najnižih ukupnih troškova vlasništva, indikatora strukturirane tarife, uravnoteženih nivoa usluga, održivosti preduzetih aktivnosti, bolje komunikacije unutar kompanije, poboljšanja evidencije događaja ili beleženja znanja osoblje. To je dugo putovanje koje počinje prvim korakom. Merni sistem funkcionisanja sistema na bazi pretpostavki koristi pretpostavke i njihovu ranjivost kao osnovu za identifikovanje vodećih indikatora umesto klasičnih metoda sa nazadnim indikatorima. Analiza funkcionisanja sistema i potencijalnih opasnosti pružaju okvir za strukturiran proces identifikacije vodećih indikatora. Tokom ovog procesa, informacije neophodne za identifikaciju pretpostavki koje se donose tokom projektovanja i razvoja beleže se i koriste za planiranje rada, za dizajn podataka i povratnih informacija koje se moraju prikupiti, i za osmišljavanje ukupnog programa upravljanja vodećim indikatorima.

V DE CRNE GORE

Upravljanje sredstvima nije projekat veÄ&#x2021; koncept, sistemski pristup i proces u upravljanju sistemom kojim bi trebala da se integriĹĄe celokupna vodovodna organizacija.

195

IZVORIÅ TE BOLJE SESTRE

VODE CRNE GORE BROJ 2.

Aktuelnosti Regionalnog vodovoda

16.

198

DIREKTOR REGIONALNOG VODOVODA GORAN JEVRIĆ NA POTPISIVANJU SA PROF. DR VESELINOM VUKOTIĆEM

Potpisivanje Memoranduma o razumijevanju u obrazovnoj saradnji sa Univerzitetom Donja Gorica U prostorijama JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“ (Regionalni vodovod), na vodoizvorištu Bolje sestre danas su rektor Univerziteta Donja Gorica, prof. dr Veselin Vukotić, i direktor Regionalnog vodovoda, Goran Jevrić, potpisali Memorandum o razumijevanju u obrazovnoj saradnji. Rektor Univerziteta Donja Gorica prof. dr Veselin Vukotić je izrazio veliko zadovoljstvo što je imao priliku da sa saradnicima obiđe izvorište Bolje sestre i istoimeno postrojenje za proizvodnju vode, ističući da je značaj ovog sistema i kompanije nemjerljiv. Naglasio je da je voda veliki resurs kojeg ni-

jesmo dovoljno svjesni, a da je Regionalni vodovod jedno od boljih preduzeća koje je imao priliku da posjeti. Saradnja između Univerziteta Donja Gorica i Regionalnog vodovoda je značajna sa više aspekata, a posebno će se realizovati u smislu korišćenja kapaciteta regionalnog vodovoda, zajedničkog rada na projektima razvoja i pripreme dokumentacije za apliciranje kod EU fondova i sl. „Regionalni vodovod je kompanija koja mijenja Crnu Goru, a ovo je svakako početak dobre saradnje između obrazovnog sistema i privrede. Ubijeđen sam da Regionalni vodovod raspolaže kadrovskim kapacitetima koji, uz saradnju sa naučnom zajedni-

V DE CRNE GORE com, sigurno mogu realizovati veoma ozbiljnu razvojnu viziju sa kojom sam danas imao priliku da se upoznam“ istakao je prof. dr Vukotić. Regionalni vodovod već sedam godina odgovorno i uspješno upravlja sistemom za regionalno vodosnabdijevanje Crnogorskog primorja koji predstavlja najveći investicioni zahvat Vlade Crne Gore od obnove nezavisnosti 2006. godine. Kao što je slučaj sa svim velikim projektima, bio je potreban određeni vremenski period, ali i stručnost i posvećenost, kako bi funkcionisanje sistema i preduzeća, bilo dovedeno na današnji nivo. O ovome najbolje svjedoče poslovni rezultati ovog JP koji su iz godine u godinu sve bolji i koji omogućavaju da se ovo JP posveti realizaciji pažljivo koncipiranih razvojnih projekata. Svjesni činjenice i potrebe da kadrovsku bazu kompanije treba unapređivati ako se želi biti posvećen razvojnim projektima, mladim ljudima u tom pravcu treba omogućiti da stiču stručna znanja u sistemima koji su, kako sa tehničkog, tako i sa institucionalnog i finansijskog aspekta, složeni poput regionalnog vodovodnog sistema. Zbog posvećenosti takvom sistemu vrijednosti, Regionalni vodovod je potpisivanje Memoranduma o razumijevanju u obrazovnoj saradnji sa naučnom institucijom UDG prihvatio kao važnu podršku razvoju preduzeća. Ovom prilikom direktor JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“, Goran Jevrić, kazao je sljedeće: „Regionalni vodovod je dominantno opredijeljen za realizaciju razvojnih projekata, pa današnje potpisivanje Sporazuma sa Rektorom Univerziteta Donja Gorica, prof. dr Veselinom Vukotićem predstavlja dodatni podstrek da Regionalni vodovod počne da realizuje važne razvojne projekte kroz zajednički rad na kreiranju mladih kadrova koji će nastavljati svoje karijere u vodovodnom sektoru Crne Gore. Nakon potpisivanja Sporazuma o saradnji sa Univerzitetom Crne Gore prošle godine, a prije toga i

sa Crnogorskom akademijom nauka i umjetnosti, Regionalni vodovod je institucionalno zaokružio saradnju sa krovnim naučno-obrazovnim institucijama u Crnoj Gori i sada sa mnogo vise podstreka možemo biti posvećeni realizaciji vizije daljeg razvoja i unapređenja vodovodnog sektora na Crnogorskom primorju“. Na ovaj način, iskoristiće se najvredniji resursi kojima ova država raspolaže, a to su mladi ljudi koji će u budućnosti na kvalitetan način upravljati složenim privrednim sistemima i državom i kontinuirano doprinositi daljem ekonomskom i društvenom razvoju Crne Gore. Regionalni vodovod će, kao društveno odgovorno preduzeće, i u budućnosti nastaviti da podržava slične inicijative, te koristimo priliku da pozovemo i druge privredne subjekte u Crnoj Gori, bez obzira da li su u državnom ili privatnom vlasništvu, da dodatno podrže ovakve aktivnosti.

199

200

CHARLOTTE RUHE, DIREKTORICA EBRD ZA CENTRALNU I JUGOISTOČNU EVROPU

Delegacija Evropske banke u posjeti Regionalnom vodovodu EBRD Charlotte Ruhe, direktorica za Centralnu i Jugoistočnu Evropu je sa kolegama novoizabranim šefom kancelarije EBRD za Crnu Goru Jaap Sprey i Radom Ralevicem bankarom u kancelariji EBRD u Podgorici posjetila JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje”. Ova posjeta je rezultat dugogodišnje kvalitetne saradnje ovog državnog preduzeća

i EBRD koja je od 2007. godine partner JP „Regionalnom vodovodu Crnogorsko primorje“ na projektu izgradnje regionalnog vodovodnog sistema za Crnogorsko primorje kroz obezbjeđenje kreditnih sredstava u iznosu od 18 miliona eura. JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“ sve svoje kreditne obaveze prema Evropskoj banci za rekon-

V DE CRNE GORE strukciju i razvoj izmiruje na vrijeme. Saradnja na izgradnji regionalnog vodovodnog sistema poslužila je kao osnov da Banka na inicijativu Vlade Crne Gore i Ministarstva održivog razvoja i turizma 2015. godine podrži novi projekat izrade Studije reforme vodovodnog sektora Crne Gore. Evropska banka za rekonstrukciju i razvoj je obezbijedila bespovratna sredstva u iznosu od oko 90.000,00 eura za potrebe izrade ove Studije, koju nakon medjunarodnog tendera relizuje italijanska kompanija Studio Mayone sa italijanskim i crnogorskim članovima konzorcijuma. Cilj projekta je kreiranje modela optimizacije poslovanja vodovodnog sektora na Crnogorskom primorju, s obzirom na činjenicu da se sadašnji model pokazao u svakom pogledu disfunkcionalan i neodrživ, a posebno ne dugoročno uz sve izazove koje nas očekuju, naročito kada je u pitanju upravljanje vodama u kontekstu posljedica globalnih klimatskih promjena. Visoka predstavnica EBRD Charlotte Ruhe je istakla da je ”impresionirana postignutim poslovnim rezultatima Regionalnog vodovoda u periodu od 2014-2017. godine uz očekivanje da će se nastavkom reformi u samom preduzeću ali i vodovodnom sektoru u cjelini uspostaviti savremeni standardi upravljanja ovim važnim sektorom, a za što će banka i dalje pružati odlučnu podršku, a prije svega razvojnim projektima u sektoru vodosnabdijevanja”. „Poslovni rezultati koje poslednjih godina postiže Regionalni vodovod su i na ovom sastanku ocijenjeni kao potvrda opravdanosti vizije nastavka saradnje izmedju Evropske banke za rekonstrukciju i razvoj i Regionalnog vodovoda kroz dalju finansjsku podršku u realizaciji razvojnih projekata koje ce Regionalni vodovod u saradnji sa Vladom Crne Gore uskoro pokrenuti, kao što su: spajanje opštine Herceg Novi na RVS, nastavak gradnje 2.faze RVS, fabrike vode, kao i izgradnja lokalne vodvodne mre-

že za nekoliko desetina hiljada objekata na Crnogorskom primorju koja nisu spojena na vodovodne sisteme kojim upravljaju ViK-ovi, itd. Zaključeno je da je Crna Gora značajno unaprijedila svoje institucionalne kapacitete i da se sa pravom mogu istaći poslovni uspjesi državnog menadžmenta u zahtjevnim tehničko-tehnološkom privrednim sistemima kao što je regionalni vodovodni sistem za Crnogorsko primorje”, ističe Goran Jevrić, direktor JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“. Delegacija Evropske banke za rekonstrukciju i razvoj je tokom boravka u Regionalnom vodovodu imala priliku da sagleda sve izazove koji su se nalazili na putu realizacije ovog važnog infrastrukturnog projekta i iskazala je zadovoljstvo prezentovanim filmom ” Projekat koji je promijenio Crnu Goru”, ali i prezentacijom poslovnih rezultata državnog preduzeća posljednjih godina koje karakteriše stabilan trend rasta svih poslovnih parametara kojima je u cjelosti dokazano održivo upravljanje ovim zahtjevnim infrastrukturnim sistemom od važnog uticaja na ukupni ekonomski ambijent Crne Gore.

201

202

ZAMJENICA DIREKTORA EBRD ZA INFRASTRUKTURU LIN O’GRADY

EBRD ponudio podršku daljem razvoju Regionalnog vodovoda

V DE CRNE GORE Delegacija Evropske banke za rekonstrukciju i razvoj, koju je predvodila zamjenica Direktora EBRD za infrastrukturu gospođa Lin O’Grady, je bila u radnoj posjeti Regionalnom vodovodu. Ovo je druga posjeta visokog predstavnika Evropske banke za rekonstrukciju i razvoj (EBRD) u veoma kratkom periodu, jer je Charlotte Ruhe, direktorica EBRD za Centralnu i Jugoistočnu Evropu u posjeti ovom preduzeću bila krajem oktobra prošle godine. „Ono što je posebno raduje jeste činjenica da Regionalni vodovod bilježi odlične poslovne rezultate u protekle tri godine koji su rezultat predanog rada menadžmenta na finansijskoj stabilizaciji i podizanju kadrovskih kapaciteta preduzeća, kao i spremnosti da se na odgovarajući i blagovremen način odgovori zahtjevima koji poslovni ambijent i okolnosti nalažu. Sa zadovoljstvom ističem da će se nakon sprovedenih aktivnosti definisanih procedurama Evropske banke za obnovu i razvoj, pristupiti potpisivanju pisma kojim se iskazuje namjera za realizaciju novih infrastrukturnih projekta kako bi se nakon usaglašavanja sa resornim ministarstvima i Vladom Crne Gore kreirao najpovoljniji model finansiranja, čak i bez davanja državnih garancija zbog finansijske stabilizacije koju je Regionalni vodovod postigao posljednjih godina.”, istakla je zamjenica direktora EBRD za infrastrukturu Lin O’Grady. Poslovni rezultati koje posljednjih godina postiže Regionalni vodovod su i na ovom sastanku ocijenjeni kao impresivni i upravo oni su najkvalitetnija potvrda opravdanosti vizije razvoja regionalnog vodovodnog sistema i nastavka saradnje, koja traje još od 2007.godine između EBRD i Regionalnog vodovoda, a koja će se nastaviti kroz dalju finansijsku

podršku realizaciji razvojnih projekata koje će ovo preduzeće u saradnji sa Vladom Crne Gore uskoro pokrenuti, a riječ je o spajanju opštine Herceg Novi na regionalni vodovodni sistem, nastavkuv izgradnje 2. faze regionalnog vodovodnog sistema kroz dodatno povećanje kapaciteta za dio sistema za opštine Kotor, Tivat i Herceg Novi, jer se iz godine u godinu, u sve dužem vremenskom periodu, tokom ljetnje sezone na ovom dijelu sistema radi sa 100% kapaciteta, a samo u 2017. godine je to bilo cijelih 76 dana. Na sastanku su, takođe, vođeni razgovori na temu predstojeće transformacije javnog preduzeća u Društvo sa ograničenom odgovornošću uz analizu efekata novog Zakona na ekonomsku održivost Regionalnog vodovoda. “Delegacija EBRD je imala priliku da sagleda sve izazove funkcionisanja ovog važnog infrastrukturnog projekta, ali i načine njihovog rješavanja od strane menadžmenta, zbog našeg opredjeljenja da iznalazimo i sprovodimo sistemska rješenja koja su za samo nekoliko godina rezultirala održivim stabilizovanjem svih finansijskih parametara uz jasan trend rasta parametara poslovanja Regionalnog vodovoda. Ovim je u cjelosti dokazano kako jedno državno preduzeće, koje upravlja važnom i zahtijevnom infrastrukturom, ima kapaciteta da samostalno rješava ne male poslovne izazove, a što je za Banku od ključnog značaja za donošenje tako važne odluke da su iskazali spremnost da Vladi Crne Gore i nama mogu ponuditi model za finansiranje novih razvojnih projekata Regionalnog vodovoda, sada čak i bez državnih garancija, jer je Regionalni vodovod pokazao održivost za dobijanje takvog statusa kod EBRD”, istakao je Goran Jevrić, direktor Regionalnog vodovoda.

203

204

PROF. DR ZORAN STEVANOVIĆ I DELEGACIJA REGIONALNOG VODOVODA

Bolje sestre među 150 najznačajnijih karstnih izvora na svijetu Svjetska mapa voda u karstu (WOKAM) dio je svjetskog programa hidrogeološkog mapiranja i procjene (WHYMAP) koja ima za cilj omogućavanje globalnog upravljanja vodnim resursima. Projekat WOKAM podržan od strane Međunarodnog udruženja hidrogeologa (IAH) i UNESCO-a uspostavljen je 2012. godine kako bi se dobio bolji globalni pregled kraških izvora i da bi se stvorila osnova za održivo međunarodno i globalno upravljanje vodnim resursima. “Grupa od 30 međunarodnih eksperata iz oblasti karsta prilikom rada na mapiranju 150 najznačajnijih tačaka karsta u svijetu, na mapu je uvrstila i izvorište Bolje sestre. Ovo izvorište snabdijeva či-

tavo Crnogorsko primorje visokokvalitetnom pitkom vodom i zasluženo se nalazi na novoj listi 150 najvažnijih kraških izvora svijeta. Za nas je veoma važno što se ovako važan prirodni resurs Crne Gore koji je dat na upravljanje JP ,,Regionalni vodovod Crnogorsko primorje” našao među najznačajnijim svjetskim tačkama kada je karst u pitanju, jer sada imamo i globalno prepoznat značaj i odgovornost da nastavimo sa aktivnostima koje će doprinijeti boljoj zaštiti izvorišta, ali i daljim istražnim radovima koji podrazumijevaju prikupljanje podataka o sastavu sedimenta, izdašnosti izvorišta, kvalitetu vode”, istakao je Goran Jevrić, direktor JP „Regionalnog vodovoda za Crnogorsko primorje.

V DE CRNE GORE “Izgradnja vodozahvata Bolje sestre za potrebe regionalnog vodovodnog sistema je najveći implementirani regionalni projekat vodosnabdijevanja u posljednjih četvrt vijeka na cijelom karstu Mediterana i Jugoistočne Evrope, i ovakvo priznanje od strane međunarodnih eksperata pod pokroviteljstvom UNESCO-a i Međunarodnog udruženja hidrogeologa ukazuje na globalni značaj vodnih kapaciteta kojim raspolaže Crna Gora, ali i još jednu potvrdu ispravnosti vizije Vlade Crne Gore da se na jedan tehničko-tehnološki veoma kompleksan način riješi višedecenijski problem nedostatka pitke vode na Crnogorskom primorju. Ovo sada, takođe, pretpostavlja i globalnu odgovornost Regionalnog vodovoda i Crne Gore na planu održivog upravljanja sveukupnim vodnim resursima, ali i dodatno jačanje kapaciteta Regionalnog vodovoda u cilju zaštite i razvoja izvorišta Bolje sestre”, dodao je Jevrić. Na Rudarsko-geološkom fakultetu Univerziteta u Beogradu, potpisan je Sporazum o saradnji kojim je definisana saradnja ovog fakulteta i Regionalnog vodovoda, ali i Građevinskog fakulteta iz Podgorice kao i Zavoda za geološka istraživanja iz Podgorice. Planirano je da se u 2018. godini po prvi put organizuje ovako važan međunarodni skup u Crnoj Gori, pod pokroviteljstvom UNESCO-a u okviru kojeg će se vršiti istraživanja i na području Nikšićkog polja, izvorišta Bolje sestre, Skadarskog jezera ali i Crnogorskog primorja. “Tokom sastanka na Rudarsko-geološkom fakultetu vođeni su i razgovori o rezultatima projekta WOKAM koji je realizovan pod pokroviteljstvom UNESCO-a i Njemačkog geološkog zavoda koji je završen 2017.g.kroz petogodišnji naučno-istraživački rad i koji je za ishodovao mapiranjem 150 najznačajnijih karstnih izvora na svijetu, a Bolje sestre su kvalitetom vode kojom se regionalno snabdijevaju potrošači na Crnogorskom primorju sasvim opravdale sve veoma složene metode koje su primijenjene

prilikom izrade vodozahvata na izvorištu Bolje sestre”, istakao je prof. dr Zoran Stevanovic, koji trenutno predsjedava Kraškom komisijom IAH-a, koja je u velikoj mjeri doprinijela implementaciji projekta vezanog za izvorište Bolje sestre od 2006-2009. godine, i koji je jedan od sedam članova međunarodnog odbora ovog važnog petogodišnjeg istraživanja UNESCO-a na planu izrade Mape 150 najznačajnijih karstnih izvora na svijetu. Tako važna saradnja Regionalnog vodovoda sa profesorom Stevanovićem i Rudarsko-geološkim fakultetom iz Beograda podrazumijeva zajedničku podršku međunarodnom događaju pod nazivom „Characterization and Engineering of Karst Aquifers (CEKA)“.

205

206

V DE CRNE GORE DIREKTOR JP ,,REGIONALNI VODOVOD CRNOGORSKO PRIMORJE“ GORAN JEVRIĆ I DEKAN MAŠINSKOG FAKULTETA PROF. DR IGOR VUŠANOVIĆ

Saradnja na implementaciji sistema za upravljanje zaštitom životne sredine između Regionalnog vodovoda i Mašinskog fakulteta Dekan Mašinskog fakulteta prof. dr Igor Vušanović i direktor JP ,,Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“ g. Goran Jevrić potpisali su ugovor o pružanju konsultantskih usluga Centra za kvalitet Mašinskog fakulteta za implementaciju sistema za upravljanje zaštitom životne sredine u redovno poslovanje JP ,,Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“. Ovo je još jedna u nizu aktivnosti kojima se uspješno realizuje Memorandum o saradnji koji je potpisan između Univerziteta Crne Gore i Regionalnog vodovoda 2016. godine. U Regionalnom vodovodu je prepoznata važnost primjene sistema kvaliteta prilikom obavljanja redovnih poslovnih djelatnosti, pa se nakon uvođenja i sertifikovanja HACCP-a, nastavlja sa unaprjeđenjem rada i poslovanja Regionalnog vodovoda kroz uvođenje ostalih sistema kvaliteta. Imajući u vidu značaj zaštite životne sredine prilikom obavljanja

redovnih djelatnosti, logičan slijed aktivnosti predstavlja upravo uvođenje sistema upravljanja zaštitom životne sredine. Uvođenjem ovog sistema kvaliteta postiže se smanjenje eventualnih negativnih učinaka na životnu sredinu, smanjenje rizika od ekoloških katastrofa, povećanje sposobnosti brze i efikasne intervencije, poboljšani ugled i stvaranje povjerenja kod zajednice i dr. Kroz usvajanje politike EMS-a koja pretpostavlja niz aktivnosti poput izrade neophodne dokumentacije, edukaciju i obuku tima u preduzeću za sprovođenje ovog sistema, obuku svih zaposlenih i prilagođavanje rada sistema standardima zaštite životne sredine, Regionalni vodovod želi, kako ekološki svjesna kompanija, pokazati koliko je važna briga za očuvanjem sredine i prirodnih resursa.

207

V DE CRNE GORE

208

JP „REGIONALNI VODOVOD CRNOGORSKO PRIMORJE“ I JAVNO PREDUZEĆE ZA UPRAVLJANJE MORSKIM DOBROM CRNE GORE POTPISALI SU

Memorandum o saradnji i Ugovor o saizdavaštvu JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“ i Javno preduzeće za upravljanje Morskim dobrom Crne Gore potpisali su Memorandum o saradnji i Ugovor o saizdavaštvu, u cilju realizacije saradnje dva državna preduzeća na planu valorizacije vrijednih i značajnih državnih resursa kojim upravljaju, konkretno na temu zajedničkih aktivnosti i daljih koncipiranja tematskih sadržaja koji će biti objavljeni u stručnoj publikaciji:

„VODE CRNE GORE“ Tako će već od drugog broja koji iz štampe izlazi na Svjetski Dan voda, 22. marta 2018. godine, ovaj projekat Regionalnog vodovoda, sada postati zajednički projekat ova dva državna preduzeća. Može se zaključiti da će od ovog broja i slatke i slane vode Crne Gore biti obuhvaćene ovom izuzetno kvalitetnom stručnom publikacijom „Vode Crne Gore“ koja se publikuje i na crnogorskom i na engleskom jeziku, a čiji je prvi broj, da podsjetimo, izašao iz štampe na Dan Regionalnog vodovoda, 29. septembra 2017. godine.

DODATAK: REFERENCE TEKST 11, STRANA 134 Zaštita karstnih izvorišta u Crnoj Gori LITERATURA - Jevrić G. i dr (2017): Vode Crne Gore. Regionalni vodovod Crnogorsko primorj, Budva - Radulović M., Radulović M.M. (2005): Izvještaj o rezultatima detaljnih hidrogeoloških istraživanja karstne izdani izvorišta Bolje Sestre. Geoprojekt, Podgorica. - Radulović M., Stevanović Z., Radulović M.M. (2007): Elaborat o odredivanju i održavanju zona sanitarne zastite za izvorište Bolje Sestre, IK Consulting & Geoprojekt, Beograd-Podgorica - Stevanović Z, i dr. (2007): Elaborat o izvorištu Bolje Sestre, fondovska dokumentacija, IK Consulting, Beograd. - Stevanović Z., Radulović M., Puri S., Radulović M.M. (2007): Karstno izvorište „Bolje Sestre“ optimalno rešenje regionalnog vodosnabdjevanja Crnogorskog primorja, Srpska akademija nauke i umjetnosti, Beograd. - Zogović D. (1992): Elaborat o rezultatima hidrogeoloških istraživanja sliva Karučkih i Sinjačkih vrulja, Energoprojekt, Beograd.

TEKST 12, STRANA 146 Izazovi zahvata voda u karstu LITERATURA: - Bakalowicz M. (2015): Karst and karst groundwater resources in the Mediterranean. Environmental Earth Science, 74 (1): 5-14 - Bešić Z (1969): Geologija Crne Gore, knj.2. Karst Crne Gore, Pos. izd. Geol. dr. CG, Podgorica p. 415 - Biondić B, Biondić R. (2014): Hidrogeologija dinarskog krša u Hrvatskoj (Hydrogeology of the Dinaric Karst in Croatia). Pos. izd. Geotehnički fakultet, Varaždin, p. 341 - Burić M, Radulović M. (2005): A projection of long-term water supply of the settlements along the Montenegrian coast with a regional water system, Water resources and environmental problems in karst, Guide for exc. KARST 2005, Belgrade, Kotor - Chen Z, Auler A.S, Bakalowicz M, Drew D, Griger F, Hartmann J, Jiang G, Moosdorf N, Richts A, Stevanović Z, Veni G, Goldscheider N. (2017): The World Karst Aquifer Mapping Project

Concept, Mapping Procedure and Map of Europe. Hydrogeol J, 25/3: 771–785 - COST 65 (Cooperation in Science and Technology), 1995: Hydrogeological aspects of groundwater protection in karstic areas, Final report (COST action 65), Brussels, Luxemburg, p. 446 - Cvijić J. (1895): Karst, a geographic monograph (Serbian version of „Das Karstphänomen“, 1893). Reprinted In: Stevanović Z. & Mijatović B. (eds.): Cvijić and karst / Cvijić et karst, Spec. ed. of Serb. Acad. Sci. and Arts (2005), Belgrade, pp. 57-146 - Eftimi R. (2010): Hydrogeological characteristics of Albania, AQUA-mundi, AM01012, vol. 1: 79-92 - Fiorillo F, Pettita M, Preziosi E, Rusi S, Esposito L, Tallini M. (2015): Long-term trend and fluctuations of karst spring discharge in a Mediterranean area (central-southern Italy). Environmental Earth Science, 74 (1): 153-172 - Fiorillo F, Stevanović Z. (2015): Mediterranean karst hydrogeology (Introductory editorial thematic issue). Environmental Earth Science, Springer, 74 (1): 1-3 - Fleury P, Bakalowicz M, de Marsily G. (2007): Submarine springs and coastal karst aquifers: a review. J Hydrol 339: 79–92 - Gilli E. (2015): Deep speleological salt contamination in Mediterranean karst aquifers. Perspectives for water supply. Environmental Earth Sciences, 74/1: 101-113 - Krešić N. (2013) Water in karst: Management, Vulnerability, and Restoration. McGraw-Hill, New York, p.736 - Lombardi L, Corazza A. (2008): L’acqua e la città in epoca antica. In: La Geologia di Roma, dal centro storico alla periferia, Part I, Memoire Serv. Geol. d’Italia, Vol LXXX, S.E.L.C.A, Firenze, pp. 189-219 - Mijatović B. (1984): Hydrogeology of the Dinaric Karst. International Association of Hydrogeologists, Heise, Hannover, Vol. 4 - Mijatović B. (2005): The groundwater discharge in Mediterranean karst coastal zones and freshwater tapping: Set problems and adopted solutions – case studies. In: Stevanović Z. & Milanović P. (eds.): Water Resources and Environmental Problems in Karst, CVIJIĆ 2005, Spec. ed. FMG. Belgrade, pp. 259-266 - Milanović P. (2000): Geological engineering in karst. Zebra Publ. Ltd. p. 347 - Milanović P. (2005): Water potential in south-eastern Dinarides. In: Stevanović Z. & - Mi-

209 lanović P. (eds.): Water Resources and Environmental Problems in Karst, CVIJIĆ 2005, Spec. ed. FMG. Belgrade, 249–257 - Parise M, Closson D, Gutierrez F, Stevanović Z. (2015): Anticipating and managing engineering problems in the complex karst environment. Environmental Earth Science, 74/12: 7823-7835 - Petitta M. (2009): Hydrogeology of the middle valley of the Velino River and of the S. Vittorino Plain (Rieti, Central Italy). Italian Journal of Engineering Geology and Environment, 1: 157-181 - Potié L, Ricour J, Tardieu B. (2005): Port-Miou and Bestouan freshwater submarine springs (Cassis – France) investigations and works (19641978). In: Stevanović Z. & Milanović P. (eds.): Water Resources and Environmental Problems in Karst, CVIJIĆ 2005, Spec. ed. FMG. Belgrade, pp. 267-274 - Radulović M. (2000): Hidrogeologija karsta Crne Gore. Pos. izd. Geološkog glasnika, vol. XVIII, Zavod za geol. Istr. CG, Podgorica, p. 271 - Radulović M. (2002): Aktuelna problematika vodosnabdijevanja Crnogorskog primorja, Problemi hidrogeologije i inženjerske geologije, knj. 2, Hidrogeologija, Herceg Novi - Radulović V. (1989): Hidrogeologija sliva Skadarskog jezera, Pos. izd. Zavod za geološka istraživanja SR Crne Gore, Podgorica - Radulović V, Radulović M. (1997): Karst Crne Gore, In: Stevanović Z. (ed.) ‘100 godina hidrogeologije u Jugoslaviji’, Pos. izd. RGF, Beograd, pp. 147-185 - Radulović V. (1997): The Skadar Lake water and of brim springs as source for water supply CANU, 44: Natural values and protection of Lake Skadar, Podgorica, pp. 39–67 - Radulović M, Radulović Mil. (2005): Hydrogeological survey of terrain between Grbavci and Bolje sestre. Report (in Serbian). «Geoprojekt», Podgorica (unpublished) - Radulović M, Stevanović Z, Radulović Mil. (2008): Metodologija odredjivanja zona sanitarne zaštite za izvorište Bolje sestre planirano za regionalno vodosnabdijevanje Crnogorskog primorja, Zbor. Rad. II internac. Nauč.str. skupa „Gradjevinarstvo – nauka i praksa“, Žabljak, pp. 1081-1086 - Radulović Mil., Radulović M, Stevanović Z, Sekulić G, Radulović V, Burić M, Novaković D, Vako E, Blagojević M, Dević N, Radojević D. (2015): Hydrogeology of the Skadar Lake basin

(Southeast Dinarides) with an assessment of considerable subterranean inflow. Environmental Earth Science, 74/1 (2015): 71-82 - Scott Wilson and IK Consulting engineers (2007): Main Project of intake, water treatment plant and pumping stations on the source of regional water supply of coastal area of Republic of Montenegro. Vol.2, Intake “Bolje sestre”, books 1 & 2, Hydroengineering and construction parts. Regional waterworks ”Crnogorsko Primorje”, Budva (unpublished) - Stevanović Z, Radulović M, Puri Sh, Radulović Mil. (2008): Karstno izvorište „Bolje sestre“– optimalno rešenje regionalnog vodosnabdevanja Crnogorskog primorja, Zbornik Odbora za kras i speleologiju SANU, sv. IX., Beograd, pp. 33-64 Stevanović Z. (2010a): Major springs of southeastern Europe and their utilization, In: Kresic N, Stevanović Z. (eds.) Groundwater hydrology of springs: Engineering, theory, management and sustainability, Elsevier Inc. BH, Burlington-Oxford, pp. 389-410 - Stevanović Z. (2010b): Intake of the Bolje Sestre karst spring for the regional water supply of the Montenegro, In: Kresic N, Stevanović Z. (eds.) Groundwater hydrology of springs: Engineering, theory, management and sustainability, Elsevier Inc. BH, Burlington-Oxford, pp. 457-478 - Stevanović Z, Eftimi R. (2010): Karstic sources of water supply for large consumers in southeastern Europe – sustainability, disputes and advantages, Geologica Croatica, 63/2, pp. 179-186 - Stevanović Z. (2011): Menadžment podzemnih vodnih resursa, Rud. geol. fak. Beograd. p. 340 - Stevanović Z. (2014): Some solutions and experiences in tapping coastal karstic aquifers in the Adriatic basin. Spec. Session SS18. Bull.Shk. Gjeol. 1/2014 – Special issue, Proceedings of the XX CBGA Congress, Tirana, p. 396 - Stevanović Z. (2015a): Tapping of Karst Groundwater. In: Stevanović Z. (ed.) Karst Aquifers – Characterization and Engineering, Series: Professional Practice in Earth Science. Springer International Publishing Switzerland, pp. 299-334 - Stevanović Z. (2015b): Combat Mixture of Groundwater and Surface Waters in Karst. In: Stevanović Z. (ed.) Karst Aquifers – Characterization and Engineering, Series: Professional Practice in Earth Science, Springer International Publishing Switzerland, pp. 580-594 - Stevanović Z., Milanović P. (2015): Engineer-

ing challenges in karst, Acta Carsologica, 44/3: 381–399 - Stevanović Z, Goldscheider N, Chen Z. & The WOKAM team (2016): WOKAM – The world karst aquifer mapping project, examples from South East Europe, Near and Middle East and Eastern Africa, In: Stevanović Z., Krešić N., Kukurić N. (eds.) Karst Without Boundaries, CRC Press/Balkema, EH Leiden; Taylor & Francis Group, London, pp. 39-51 WEB SITES: - FAO - AQUASTAT website. Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO). www.fao.org/nr/aquastat/water_use/index.stm - WOKAM map displayed at the BGR web site: www.mags-projekt.de/whymap/EN/Maps_Data/ Wokam/wokam_node_en.html

TEKST 15, STRANA 180 Sistemski pristup u upravljanju sistemom i merni sistem stanja sistema LITERATURA: - Alegre, H., J. Baptista, E. Cabrera, F. Cubillo, P. Duarte, W. Hirner, W. Merkel, R. Parena (2006) Performance Indicators for Water Supply Services - Second Edition. ISBN 1843390515. 289 p. - Alegre, H., D. Covas (2010) Infrastructure asset management of water services. (in Portuguese). Technical Guide n.16. ERSAR, LNEC, IST, Lisboa,, 472, 978-9-89836-004-5. - Aven, T. (2008) Risk Analysis: Assessing Uncertainties beyond Expected Values and Probabilities. John Wiley & Sons Ltd. ISBN 978-0-47051736-9. 194 p. - Dewar, J., C. Builder, W. Hix, M. Levin (1993) Assumption-Based Planning: A Planning Tool for Very Uncertain Times. MR-114-A. RAND Corporation. ISBN/EAN: 0-8330-1341-6. 78 p. - Hale, A. (2009) Why safety performance indicators? Safety Science 47(4):479–480. doi: 10.1016/j. ssci.2008.07.018 - ISO 55000 (2014) Asset Management – Overview, principles and terminology. International Organization for Standardization, Geneva. 19 p. - Hudson, P. (2009) Process indicators: managing safety by the numbers. SafetyScience 47: 483–485.

- Khawaji, I. (2012) Developing System-Based Leading Indicators for Proactive Risk Management in the Chemical Processing Industry, SM Thesis, MIT, 80 p. - Kongvik, T., P. Almklov, J. Fenstad (2010) Organizational safety indicators: Some conceptual considerations and a supplementary qualitative approach. Safety Science, 48: 1402-1411. - Leveson, N. (2011) Engineering a safer world: Systems thinking applied to safety. Mit Press. ISBN 978-0-262-01662-9. 534 p. - Mysiak, J., H. J. Henriksen, C. A. Sullivan, J. Bromley, C. Pahl-Wostl (2010) The Adaptive Water Resource Management Handbook. Earthscan, UK. ISBN: 978-1-84407-792-2. 199 p. - National Academies Press (NAP) (1996) Measuring and Improving Infrastructure Performance. - Per-Arne Malmqvist, P.A. (ed.) et a. (2006) Strategic Planning of Sustainable Urban Water Management, IWA Publishing, London, ISBN13: 9781843391050, 263 p. - Øien, K., I. Utne, I. Herrera, (2011) Building safety indicators: Part 1 theoretical foundation. Safety Science 49 (2), 148–161. - Vanier, D. J., L. A. Newton, S. Rahman (2006) A Framework for Municipal Infrastructure Management in Canadian Municipalities, Research Report B5123.7, Institute for Research in Construction, National Research Council Canada. p.16. - World Health Organization (WHO) (2005) Water Safety Plans: Managing drinking-water quality from catchment to consumer. World Health Organization. Geneva. - World Health Organization (WHO) (2008) Guidelines for Drinking-water Quality, Third Edition Incorporating First and Second Addenda. World Health Organization. Geneva. ISBN 978 92 4 154761 1. 515 p. - World Health Organization (WHO) (2009) Water Safety Plan Manual: Step-by-step risk management for drinking-water suppliers. World Health Organization. Geneva. ISBN 978 92 4 156263 8. - WVGW (2011) Profile of the German Water Sector 2011. WVGW Wirtschafts- und Verlagsgesellschaft Gas und Wasser mbH. 102 p.