Vode Crne Gore Br. 3 by eutopia.pro

IZVORIÅ TE BOLJE SESTRE

VODE CRNE GORE

VODE CRNE GORE BROJ 3.

IMPRESUM

REDAKCIJA ZAHVALJUJE BROJNIM SARADNICIMA I PRIJATELJIMA KOJI SU UČESTVOVALI U IZRADI KONCEPTA I PRIPREMI OVE PUBLIKACIJE

CIP - Каталогизација у публикацији Национална библиотека Црне Горе, Цетиње ISSN 2337-0084 = Vode Crne Gore COBISS.CG-ID 35241488 KONTAKT: www.regionalnivodovod.me

SADRŽAJ: broj 3.

stručna publikacija VODE CRNE GORE Broj 3 I 29. septembar 2018. godine IZDAVAČI: JP “Regionalni vodovod Crnogorsko primorje” JP "Za upravljanje morskim dobrom Crne Gore" ZA IZDAVAČE: Goran Jevrić Predrag Jelušić KOUREDNICI TREĆEG BROJA: Vladimir Taušanović, Predrag Bjelobrković, Aleksandar Krstić UREĐIVAČKI KOLEGIJUM: 1. Goran Jevrić, direktor JP “Regionalni vodovod Crnogorsko primorje” 2. Predrag Jelušić, direktor "Preduzeće za upravljanje morskim dobrom Crne Gore"“ 3. Prof. dr Mićko Radulović, redovni profesor Građevinskog fakulteta Univerzitet Crne Gore, Podgorica 4. Vladimir Taušanović, prvi zamjenik predsjednika borda direktora Međunarodnog udruženja 5. Prof. dr Zoran Stevanović, redovni profesor Rudarskogeološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu 6. Stjepan Gabrić, stariji specijalista za ekološku infrastrukturu, Svjetska banka, Zagreb 7. Philip Weller, Vođa tehničkog sekretarijata, IAWD 8. Akademik Petar Vukoslavčević, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, Podgorica 9. Prof. dr Zoran Veljović, dekan Elektrotehničkog fakulteta Univerziteta Crne Gore, Podgorica 10. Prof. dr Mira Vukčević, dekan Metalurško-tehnološkog fakulteta Univerziteta Crne Gore, Podgorica 11. Prof. dr Igor Vušanović, dekan Mašinskog fakulteta Univerziteta Crne Gore, Podgorica 12. Prof. dr Srđa Aleksić, dekan Građevinskog fakulteta Univerziteta Crne Gore, Podgorica 13. Prof. dr Goran Sekulić, redovni profesor Građevinskog fakulteta Univerziteta Crne Gore, Podgorica 14. Dragana Bjelobrković, rukovoditeljka službe za regulisanje komunalne djelatnosti, Regulatorna agencija za energetiku, Podgorica 15. Damir Gutić, v.d. direktor Uprave za vode, Podgorica 16. Dr Boban Mugoša, direktor instituta za javno zdravlje, Podgorica 17. Vladimir Šimić, član Vijeća za vodne usluge Republike Hrvatske, Zagreb 18. Aleksandar Krstić, Koordinator Dunavske platforme za benčmarking preduzeća, Dunavski program za vode/IAWD 19. Predrag Bjelobrković, JP “Regionalni vodovod Crnogorsko primorje”, Budva 20. Marijana Zenović, “Regionalni vodovod Crnogorsko primorje”, Budva 21. Ivan Špadijer, “Regionalni vodovod Crnogorsko primorje”, Budva LEKTORI: Snježana Avramović , Vesna Radunović (engleski jezik) FOTOGRAFIJA: ARHIVA NTO, JP za upravljanje morskim dobrom Crne Gore", Dejan Kalezić, Freepic Dizajn: Ana Đurković ŠTAMPA: Golbi TIRAŽ: 1000

PAVLE RADULOVIĆ, Ministar održivog razvoja i turizma: Reforme u cilju veće efikasnosti upravljanja komunalnim sektorom

str. 6

Milutin Simović, Potpredsjednik Vlade i ministar Vlade NR Kine Ganjie Li otvorili Sajam voda u Budvi: Kineska delegacija u posjeti Crnoj Gori

str. 12

Ministar NR Kine Ganjie Li posjetio izvorište Bolje sestre

str. 16

VLADIMIR TAUŠANOVIĆ, kourednik 3. broja; zamjenik predsjednika Međunarodnog udruženja preduzeća vodovoda u slivu Dunav IAWD sa sjedištem u Beču: Umjesto uvodnika str. 18 SAŠA RADULOVIĆ, državni sekretar u Ministarstvu održivog razvoja i turizma i Pregovarač za Poglavlje 27.: Voda - strateški resurs Crne Gore PREDRAG JELUŠIĆ, direktor JP za upravljanjem morskim dobrom Crne Gore: - Program praćenja sanitarnog kvaliteta voda najavnim kupalištima tokom sezone 2018. godine - Prestižno ekološko priznanje Plava zastavica

str. 22 str. 26 str. 30 str. 34

GORAN JEVRIĆ, direktor JP Regionalni vodovod Crnogorsko primorje Vizija održivog upravljanja vodnim resursima u 21. vijeku

str. 38

Vodni resursi – budućnost Crne Gore, ali i cijele planete

str. 40

PHILIP WELLER, koordinator Dunavskog programa za vode: Crnogorska izvorišta imaju značajnu ulogu u regionu

str. 42

PETER DANE, izvršni direktor EBC Fondation: Dobra organizacija ključ za bezbjednu vodu sa česme

str. 46

PATRICIA LOPEZ, vođa programa, Svjetska banka/Danube Water Program: Agregacija vodovodnih preduzeća povećava efikasnost

str. 50

ALEKSANDAR KRSTIĆ, kourednik 3. broja; koordinator Dunavske platforme za benčmarking preduzeća, Dunavski program za vode/IAWD: -Pametno upravljanje vodnim resursima je od životnog značaja -Benčmarking je prilika za napredak preduzeća

str. 54 str. 56

MILO FIASCONARO, izvršni direktor udruženja Aqua Publica Europea

str. 58

vode.crnegore@regionalnivodovod.me

tel: +382(0) 33 451 921; +382(0) 33 451 460 I fax: +382(0) 33 451 937

HELMUT BLOCH, konsultant za poglavlje 27 (bivši šef sektora za vode u Evropskoj komisiji)

str. 59

VESELIN VUKIĆEVIĆ, predsjednik opštine Žabljak

str. 62

UDRUŽIVANJE SNAGA U PRAVCU POSTIZANJA BOLJIH USLUGA?POGLAVLJA 2, 5 I 6 Uvodnik Agregacija: Poglavlje 2 - Agregacije: osnovni pojmovi Poglavlje 5 - Zašto agregacije funkcionišu? Poglavlje 6 - Kako agregacije funkcionišu?

str. 72 str. 74 str. 84 str. 98

PREDUZEĆE "IRSKE VODE": Strateški plan za usluge u sektoru voda

str. 124

PROF. DR RADOMIR RADOVANOVIĆ, redovni profesor Univerziteta u Beogradu, u penziji: Značaj savremenih sistema za upravljanje bezbedonošću vode

str. 142

PROF. DR MIĆKO RADULOVIĆ, PROF. DR ZORAN STEVANOVIĆ, MILAN M. RADULOVIĆ, MAKSIM MATOVIĆ, MOMČILO BLAGOJEVIĆ: Uspostavljanje monitoringa podzemnih voda u karstnim terenima Crne Gore

str. 150

PROF. DR MIĆKO RADULOVIĆ, MILAN M. RADULOVIĆ: Vodni potencijali basena Malog blata na sjeverozapadnom obodu Skadarskog jezera

str. 162

MR. NEŠKO ŠĆEKIĆ DIPL.ING.: Standardizacija i standardi u funkciji vode

str. 170

DR IVANA JOKSIMOVIĆ, DOC DR DIJANA ĐUROVIĆ, Institut za javno zdravlje Crne Gore: Brza procjena rizika kvaliteta vode za piće

str. 180

DR SANDA NASTIĆ I ALEKSANDAR KRSTIĆ: Kontroling u javnim komunalnim preduzećima

str. 188

AKTIVNOSTI REGIONALNOG VODOVODA: - Iskazano zadovoljstvo postignutom finansijskom stabilnošću - UNESCO naučni kamp na izvorištu Bolje Sestre - Regionalni vodovod izabran za člana Aqua Publica Europea - Nadzorna provjera radi HACCP sertifikata - Regionalni vodovod isporučuje vodu svim opštinama na primorju - Sastanak u Beču delegacije Ministarstva održivog razvoja i turizma i Regionalnog vodovoda sa predstavnicima Svjetske banke - Jadran topliji za stepen nego prije 15 godina

str. 196 str. 198 str. 200 str. 202 str. 204 str. 206 str. 208

Voda je jedinstven i nezamjenljiv prirodni resurs ograničena u količini i neravnomjerno raspoređena u prostoru i vremenu. PAVLE RADULOVIĆ

Ministar održivog razvoja i turizma

Reforme u cilju veće efikasnosti upravljanja komunalnim sektorom

jedinjene Nacije su nedavno objavile da od 6 milijardi ljudi, koliko se procjenjuje da ih trenutno živi na Zemlji, njih čak 1,2 milijarde svakodnevno ne raspolaže sa dovoljnim količinama pitke vode. Procjene postaju sve gore kako se krećemo prema sredini 21. vijeka pa se procjenjuje da bi u 2050. između dvije i sedam milijardi ljudi moglo biti suočeno sa nedostatkom pitke vode što čini čak dvije trećine ukupne svjetske populacije. Pravi problem je u činjenici da potrošnja vode raste dvostruko brže nego broj stanovnika, što znači da će se potrošnja svih dostupnih količina pitke vode (samo 2,5 % od ukupnih količina vode na Zemlji) dogoditi prije nego na Zemlji bude živjelo 10 milijardi ljudi (prema procjenama oko 2050. godine) Šezdesetih godina prošlog vijeka na crnogorskom primorju je otpočeo intenzivan razvoj turizma koji se, sa prekidima nastalim zbog katastrofalnog zemljotresa iz aprila 1979. i sankcija Savje-

ta Bezbjednosti Ujedinjenih Nacija uvedenim tadašnjoj SR Jugoslaviji 1992 godine, dešavao u različitim društvenim uređenjima, različitim državnim okvirima i u različitim uslovima koji su proisticali iz regionalnih i širih, međunarodnih odnosa. No, bez obzira na to, turizam je iz godine u godinu bivao sve značajnija privredna grana i zahvaljujući svojim izuzetnim multiplikativnim efektima, odlučujuće je uticao na brz urbani razvoj opština na crnogorskom primorju i kroz tzv. «nevidljivi izvoz» davao snažan doprinos i ukupnom razvoju ekonmije Crne Gore. Ipak, mogućnosti da ogromni potencijali za razvoj turizma budu adekvatno valorizovani, već sedamdesetih godina prošlog vijeka dovedeni su u pitanje zbog neadekvatnog vodosnabdijevanja koje se, iz godine u godinu a zavisno od hidroloških prilika, pogoršavalo. To je bio i osnovni razlog da primorske opštine 1976 godine i osnuju Radnu Organizaciju za regionalni vodovod «Crnogorsko Primorje»-sa sjedištem u Tivtu.

V DE CRNE GORE Hidrološke i geološke karakteristike crnogorskog primorja sa padavinama od 1.500-2.000 mm po m2 koje su koncentrisane na zimski period ( 50% ukupnih godišnjih padavina je u toku perioda oktobar-januar), uslovile su da maksimalna raspoloživa količina vode u zimskom periodu iz lokalnih izvorišta u primorskim opštinama dostiže čak 4.000 l/sec. Međutim, studija izvodljivosti iz 2006 godine, koju je u proceduri odobravanja zajma za izgradnju regionalnog vodovoda finansirala Svjetska Banka, utvrdila je da ukupna izdašnost izvorišta na Crnogorskom Primorju u hidrološkom minimumu iznosi svega 903 l/ što je dramatično manje od potreba za vodom. Proračunati deficit za za 2015 godinu iznosio je preko 800 l/sec a planirani deficiti za 2028 cca je 1.260 dok se za 2033 planira deficit od cca 1.450 l/sec. Ovako proračunati vodni deficiti nijesu omogućavali uredno vodosnabdijevanje stanovništva niti dozvoljavaju rast održivog turizma. Visoko kvalitetni turizam zahtijeva konstantno i pouzdano snabdijevanje vodom visokog kvaliteta. U tom se smislu Crnogorsko Primorje mora posmatrati kao cjelina jer se turističke destinacije promovišu kao dio šireg područja, pa samim tim neadekvatni uslovi za odmor (kao što su npr. nedostatak kanalizacije ili neadekvatno vodosnabdijevanje) na samo jednoj lokaciji odražavaju na imidž cijelog područja. Dakle, evidentno je da je intenzivan razvoj turizma i, zahvaljujući tome, rast broja stalnih stanovnika u primorskim opštinama koji se dešavao kao rezultat migracijskih procesa tj. mehaničkog priraštaja (iz sjevernih i centralnih područja Crne Gore ka južnom, primorskom dijelu) svih ovih godina bio u direktnoj korelaciji sa sve zaoštrenijim problemima u vodosnabdijevanju tog područja. Stoga se pitanje dovođenja dodatnih količina vode iz sigurnog i na dugi rok pouzdanog izvorišta nad kojim Crna Gora ima potpunu kontrolu

(uključujući tu i slivno područje izvorišta) nametnulo kao esencijalni uslov za uredno sabdijevanje stanovništva kvalitetno vodom za piće kao i za korištenje postojećih turističkih kapaciteta koji se u svim vidovima smještaja u primorskim opštinama procjenjuju na preko 270.000 ležaja i procjenjuje se da će zajedno sa cca 40.000 ležaja u sjevernom i centralnom dijelu države u 2017 godini po ovom osnovu generisati prihod od oko milijardu EUR. Međutim, to je u najmanju ruku jednako tako važno i za izgradnju novih kapaciteta tj. velikih turističkih kompleksa- kao i serije pratećih infrastrukturnih sadržaja koji će biti građeni za potebe tih kompleksa – a što će sve skupa na dugi rok formirati novi kvalitet turističkog proizvoda kojeg Crna Gora plasira na sve zahtjevnija turistička tržišta ali isto tako značajno povećati domaći BDP i učešće turističkog sektora u njemu. Odlučnost države Crne Gore da da izgradnjom regionalnog sistema vodosnabdijevanja eliminiše krucijalnu prepreku za razvoj primorskog regiona i zemlje u cjelini najbolje ilustruju ekstremno teški uslovi i politički i ekonomski turbulentna vremena u kojima je Projekat pripreman: U tom smislu navodim ključne događaje koji su odredili model i tok Projekta : -Vlada Crne Goore 15 februara 2007 godine donosi stratešku odluku da se regionalni vodovodni sistem gradi korišćenjem izvorišta «Bolje Sestre» a da se finansiranje Projekta obezbjeđuje iz zajmova Svjetske Banke i EBRD i sredstava domaćeg učešća koja se obezbjeđuju iz budžeta Crne Gore i doprinosa na investuicije kojeg plaćaju investitori u opštinama Crnogorskog primorja; -U toku 2007 godine zaključeni su ugovori o zajmu sa Svjetskom Bankom - 6,6 miliona SDR (od čega ekvivalent od 6 miliona EUR za izgradnju regionalnog vodovoda) , EBRD – 15 miliona EUR (

8 u 2008 godini EBRD je odobrila dodatnih 3 miliona EUR) a početkom 2010 godine i sa Abu Dhabi Fondom za razvoj u iznosu od 38.888.145,06 AED tj. 8 miliiona EUR. Angažovanjem ovih sredstava, zajedno sa bespovratnim budžetskim sredstvima koje je Vlada Crne Gore opredijelila za Projekat, omogućilo da se otpočn pripreme za raspisivanja međunarodnih tendera po pravilima tih finansijskih institucija i FIDIC-a. Tokom godine se paralelno sa ostalim aktivnostima priprema i finalizuje glavni projekat; -Već u Januaru 2008 Komisija za tehničku kontrolu projekta sa Građevinskog Fakulteta u Podgorici odobrava projekat i izdaje revidentsku klauzulu a paralelno sa aktivnostima na tehničkoj kontroli glavnog projekta, osoblje Javnog Preduzeća priprema tendersku dokumentaciju. Takođe, u tom periodu se priprema dokumentacija za izdavanje građevinske dozvole koju Ministarstvo uređenja prostora i zaštite životne sredine izdaje u aprilu 2008 godine. Kad se zna obavezna dužina roka za podnošenje ponuda i procedure EBRD, tada efikasnost rada na projektu najbolje ilustruje podatak da je prvi od serije ugovora o izgradnji - ugovor za izgradnju sjevernog kraka potpisan krajem jula 2008 godine. U toku 2008 godine potpisuje se i ugovor za izgradnju vodozahvata i objekata na sistemu kao i ugovori za izgradnju kontinentalnog dijela i južnog kraka (do Bara) i ugovori za rekonstrukciju hidrotehničkog tunela «Sozina» i elektrosnabdijevanje kao i ugovor za izgradnju vodozahvata i objekata na kontinentalnom dijelu sistema; -U oktobru 2009 godine potpisani su ugovori za rekonstrukciju cjevovoda Budva-Tivat i rekonstruciju crpne stanice «Budva» a u 2012 godini finalizuje se i gradnja dionice Bar-Ulcinj; -Paralelno sa veoma intenzivim radovima na izgradnji sistema u prvoj polovini 2010 godine, Javno preduzeće vrši pripreme za transformisanje

unutrašnje organizacije sa invesicione u operativnu kompaniju a 28 07. 2010 godine regionali vodovod počinje sa isporukama vode Kotoru, Tivtu i Budvi u količinama koje su te opštine tražile. Ove godine navršava se 43 godine institucionalnog funkcionisanja ovog preduzeća, što najbolje reflektuje težnje, napore i, nadasve, stvarnu potrebu generacija na Crnogorskom primorju da se ovakav sistem izgradi i konačno doprinese poboljšanju elementarnih uslova za život na ovom području. Regionalni vodovodni sistem za Crnogorsko primorje drugi je po vrijednosti i značaju projekat koji je do sada realizovan u Crnoj Gori zahvaljujući strateškoj i odvažnoj odluci Vlade Crne Gore da i u periodu velike ekonomske krize preuzme određeni finansijski rizik i uloži u ovaj sistem više od 80 miliona Eura. Njegovom izgradnjom je ne samo riješen višedecenijski problem vodosnabdijevanja na području Crnogorskog primorja, već su konačno postavljeni zdravi temelji za razvoj turizma kao najznačajnije privredne grane u Crnoj Gori. U 2018 godini navršilo se osam godina od početka operativnog funkcionisanja sistema regionalnog vodovoda za Crnogorsko Primorje. I ova, kao i sve prethodne godine, dokazala je koliko je bila opravdana vizija Vlade Crne Gore, budući da se iz godine u godinu bilježe rekordi u posjećenosti Crnogorskog primorja, a što ne bi bilo moguće bez doprinosa koji regionalni vodovodni sistema daje urednom vodosnabdijevanju vodom najvišeg kvaliteta. Povećanje isporuke koja je u poslednje tri godine porasla za 70-80% u odnosu na prethodni period dovoljno govori u prilog činjnici da je bez ovog

V DE CRNE GORE

10 sistema nemoguće obezbijediti kvalitetan život stanovništva u uopšte normalno funkcionisanje Crnogorskog primorja, te da je regionalni vodovodni sistema postao jedna od okosnica razvoja turističke privrede na ovom području.. Na kraju puta koji je trajao od formalizacije davnašnje ideje o izgradnji regionalnog vodovoda do njenog ostvarenja, a koji je trajao pune 34 godine Crna Gora je dobila grandiozan i – za dalji razvoj - suštinski važan infrastrukturni objekat kojim je obezbijeđeno kontinuirano i dugoročno snabdijevanje Crnogorskog Primorja najkvalitetnijom vodom za piće sa, za sada, jedinog regionalnog izvorišta u Crnoj Gori - izvorišta „Bolje Sestre“. Zašto ne pomenuti i da je nakon petogodišnjeg rada na mapiranju najvažnijih tačaka karsta u svijetu, pod pokroviteljstvom UNESCO-a i Međunarodnog udruženja hidrologa (IAH), grupa eksperata na svjetskom nivou izvorište Bolje Sestre krajem 2017.godine uvrstila među 150 najznačajnijih karstnih izvora u svijetu. Sa ponosom treba istaći da je vodozahvat Bolje Sestre najveći izgrađeni vodozahvat na Mediteranu tokom posljednjih 25 godina. Značaj regionalnog vodovodnog sistema, koji živi već 43 godine, je prepoznat i od strukovnih organizacija iz Evropske unije, poput APE i IAWD, a Vlada Crne Gore želi dodatno da pojača institucionalni značaj ovog sistema kroz reformu sektora vodosnabdijevanja na Crnogorskom primorju, a koja je započeta u saradnji sa EBRD. Uprkos činjenici da se projekat izvodio u jeku svjetske ekonomske krize, uprkos raskidu ugovora sa izvođačem radova na najtežem djelu sistema tj. na periodično plavljenom i podvodnom cjevovodu na kontinentalnom kraku i uprkos poplavama koje su oduzimale dragocjene dane, naporan rad izvođača i investitora koji su imali

potpunu i stalnu podršku Vlade i praktično svih ministarstava kao i razumijevanje i dragocjene savjete koji su, pored urednog finansiranja u okvirima odobrenih zajmova, dobijani od kolega iz Svjetske Banke i EBRD - sve je to skupa - kroz jaku sinergiju svih koji su bili involvirani u Projekat omogućilo da možemo sa zadovoljstvom reći da je Crna Gora iskoristila svoj, danas i u svjetskim razmjerama sve manji i sve dragocjeniji resurs, a to je pitka voda. Razvoj crnogorskog turizma i kvalitetniji život građana u opštinama crogorskog primorja osiguran je na dugi rok. Međutim, pred svima nama je još dosta posla. Stoga, kada imajući u vidu značaj sektora vodosnabdijevanja crnogorskog primorja kao regiona koji je ključan generator ukupnog razvoja države, želim da posebno potenciram i sljedeće: Kada je u pitanju sektor vodosnabdijevanja na nivou Crne Gore, sve do sada urađene analize jasno ukazuju na ogromne ekonomske potencijale vodovodnog sektora na crnogorskom primorju, koji mogu biti društveno i ekonomski vrednovani samo u slučaju da se cjelokupnim resursima vode i izgrađenim kapacitetima upravlja kao integrisanim sistemom, a sve za potrebe poboljšanja kvaliteta usluge koja se pruža građanima kroz veći stepen efikasnosti i ukupne održivosti sistema vodosnabdijevanja i boljim uslovima za razvoj privrede i privlačenjem novih investicija. Sadašnje stanje u sektoru vodosnabdijevanja jasno upućuje na stav da optimalan model za rješavanje problema jeste postupno integrisanje lokalnih vodovodnih preduzeća i uključivanje i povezivanje svih njihovih kapaciteta, svih izvorišta vode i potrošača, u nekoliko temeljnih i cjelovitih vodovodnih konstrukcija na cjelokupnom području države koje treba da zamijene sadašnjih 23 vodovodna preduzeća, od kojih je ogromna većina nefunkcionalna i tehno-ekonomski neodrživa.

V DE CRNE GORE

FOTO: JP ZA UPRAVLJANJE MORSKIM DOBROM CRNE GORE

Od vitalnog je značaja za održivost cjelokupnog sektora vodosnabdijevanja da se u njemu vrši upravljanje cjelokupnom proizvodnjom i distribucijom vode kroz adekvatnu kontrolno-regulacionu funkciju koja podrazumijeva upravljanje svim proizvodnim, regulacionim i transportnim kapacitetima. Skoro sve opštine u svojim vodnim bilansima raspolažu sa većim brojem izvorišta vrlo male izdašnosti od kojih se mnoga nalaze na izrazito niskim kotama što je za posljedicu imalo veoma visoke investicione troškovi za njihovo stavljanje u funkciju ali isto tako, ekstremno visoke operativne troškovi koji se vezuju za visoke troškovi energije, velikog broja zaposlenih na tim instalacijama, povećanih troškovi održavanja, cisoke amortizacije što, sve skupa, čini da je prosječna proizvodna cijena vode sa tih izvoriša veoma visoka i predstavlja osnovni problem i opterećenje

u poslovnim bilansima vodovodnih preduzeća. Svjedoci smo da je „ostrvski“ pristup upravljanja vodovodnim preduzećima za rezultat imao drastične nestašice vode, koje su značajno uticale na kvalitet turističke ponude, ali koje su imale svoj rezultat i u propuštenim prilikama za razvoj turizma. Na žalost, isuviše često smo skloni zaboravu, pa se dalji koraci na reformi i unapređenju bespotrebno odugovlače. Naravno, reforme sektora nema bez uspostavljanja novog zakonskog i institucionalnog okvira, uključujući i regulatorni okvir, koji treba da bude baziran na novim evropskim i regionalnim trendovima kada je u pitanju regionalizacija vodovodnog sektora i koji treba da obezbijedi uspostavljanje novog organizacionog modela baziranog na sprezi i harmonizaciju funkcija i nadležnosti lokalne samouprave i funkcija i nadležnosti države.

Milutin SimoviÄ&#x2021;, Potpredsjednik Vlade i ministar Vlade NR Kine Ganjie Li otvorili Sajam voda u Budvi:

KINESKA DELEGACIJA u posjeti Crnoj Gori

V DE CRNE GORE U okviru Mehanizma saradnje Narodne Republike Kine i zemalja Centralne i Istočne Evrope (16 +1), Ministarstvo održivog razvoja i turizma je u periodu od 19-21, septembra 2018. godine bilo domaćin Ministarske konferencije „Zadužbina budućnosti“. Konferenciju je otvorio predsjednik Crne Gore gospodin Milo Đukanović, a uzele su učešće zemlje iz važnog globalnog projekta 16+1. Delegacija Narodne Republike Kine koju je predvodio gospodine Ganjie Li, ministar ekologije i zaštite životne sredine, Narodne Republike Kine, činilo je još deset visokih zvaničnika iz oblasti politike i privrede. U sklopu ove veoma važne konferencije kojom se dodatno osnažila saradnja između dvije države, 19. septembra 2018. godine svečano su otvorene tri međunarodne sajamske manifestacije: 40. sajam građevinarstva, 13. sajam voda, vodovoda i sanitarnih tehnologija i 6. sajam energetike na i to u jubilarnoj godini kada Jadranski sajam obilježava 50 godina od osnivanja. Ministar Ganđije kazao je da su prije 39 godina, kada je Kina upravo započela s reformom i otvaranjem, prisustvovali drugom Sajmu, kao partnerskoj zemlji. „Kineske reforme se sprovode preko 40 godina, i uslovile su značajne promjene koje se odvijaju u socio-ekonomskom razvoju, ekologiji i zaštiti životne sredine. Sajam je postao važan događaj za poslovanje u ovoj regiji. Ima značajnu ulogu u unaprjeđenju razmjene tehnologija i poslovne saradnje na realizaciji infrastrukturnih projekata.” Uz najsrdačnije čestitke povodom jubileja 40. godina Sajma građevinarstva za velika postignuća i doprinose koji je Jadranski sajam do sada ostvario, Ganđije je kazao da ova posjeta doprinosi poboljšanju komunikacije i omogućava razmjenu ideja i učenja jednih od drugih o veoma važnim

pitanjima kao što su održiva infrastruktura, zelena ekonomija, čista energija, tehnologija zaštite životne sredine i sl. Milutin Simović, Potpredsjednik Vlade Crne zahvalio se ministru Li Ganđijeu na podršci koju je Vlada Narodne Republike Kine pružila kako bi se Kina na ovom sajmu prezentovala kao zemlja partner i tradicionalni prijatelj Crnoj Gori i istakao sljedeće: Imam posebnu čast da najsrdačnije zahvalim uvaženom ministru zaštite životne sredine Narodne Republike Kine, gospodinu Liju, na posjeti Crnoj Gori i na podršci koju je Vlada Narodne Republike Kine pružila kako bi se Kina na ovom Sajmu prezentovala kao Zemlja partner i kao zemlja sa kojom Crna Gora ima tradicionalne prijateljske odnose. Ovaj događaj se održava u godini u kojoj Jadranski sajam obilježava 50 godina od osnivanja i uspješnog poslovanja. Iskreno čestitam svima onima koji su tokom pola vijeka rada Sajma utkali svoj trud i znanje u ovaj vrijedan jubilej. Pozivam vas da nastavite da uspješno služite privredi Crne Gore, njenoj promociji i doprinosite njenom razvoju. Učešće izlagača iz 18 zemalja predstavlja potvrdu atraktivnosti crnogorskog građevinskog sektora, ukupne privrede i investicionih potencijala Crne Gore. Kontinuirani trendovi rasta aktivnosti u građevinarstvu jasno pokazuju postojanje sve većeg interesovanja domaćih i stranih investitora za tržište Crne Gore i potvrđuju da Vladini napori za unapređenje poslovnog ambijenta donose konkretne rezultate u pravcu održanja dinamičnog ekonomskog rasta, otvaranja novih radnih mjesta i unapređenja kvaliteta života građana.

Vrijednost ugovorenih investicija na kapitalnim projektima koji se realizuju samo u oblasti turizma je procijenjena na oko tri milijarde eura. Jedan od konkretnih ciljeva razvoja građevinarstva u Crnoj Gori je integrisanje u evropsko tržište građevinarstva i unapređenje pozicije Crne Gore na ljestvici konkurentnosti Svjetske banke o lakoći poslovanja prema indikatoru ''izdavanje građevinskih dozvola'', što će dodatno unaprijediti atraktivnost Crne Gore kao investicione destinacije. Raduje nas što je nosilac prezentacije Narodne Republike Kine na ovogodišnjem Sajmu građevinarstva, kineska kompanija CRBC, naš partner i glavni izvođač radova na projektu izgradnje prve dionice autoputa Bar – Boljare. Projekat gradnje autoputa značajno je doprinio rastu crnogorske ekonomije, koji je u prošloj godini bio jedan od najvećih u Evropi. Svakako, najznačajniji pozitivni ekonomski efekti izgradnje autoputa očekuju se njegovim završetkom i povezivanjem sa ključ-

nim evropskim saobraćajnim koridorima, tržištima i emitivnim turističkim zonama. Efikasnijim i savremenijim putnim povezivanjem učinićemo Crnu Goru saobraćajnim, logističkim i trgovinskim habom u Jugoistočnoj Evropi, i značajno unaprijediti saobraćajnu bezbjednost i sigurnost, smanjiti broj saobraćajnih nezgoda i uvećati udobnost putovanja. Sjećamo se svi na koji način i sa kakvim negativnim prognozama je dio javnosti dočekao početak gradnje autoputa i pokušavao da zaustavi ovaj kapitalni projekat. Odgovornom i mudrom državnom politikom i odlučnim mjerama koje sprovodimo, na najbolji način smo demantovali takve prognoze. Danas svjedočimo izgradnji grandioznih objekata na čitavoj prvoj dionici, uposlena je domaća radna snaga koja na projektu stiče nove vještine i

V DE CRNE GORE znanja i obezbjeđuje stabilne prihode, a Most na Moračici, zahvaljujući izvještajima regionalnih i inostranih medija, iako još u fazi izgradnje, već postaje svojevrsna i jedinstvena atrakcija i zaštitini znak čitavog projekta. Autoput će doprinijeti da naša ekonomija još snažnije krene pravcem našeg integracionog puta – u Evropu!

bolje potvrđuju investitori iz 113 zemalja koji posluju u Crnoj Gori. Vjerujemo da su sve ovo snažni motivi inostranim kompanijama da obrate pažnju na Crnu Goru i mogućnosti koje su im dostupne kroz poslovni i investicioni ambijent koji smo kreirali i koji konstantno dodatno unapređujemo.

Da smo na dobrom putu, potvrđuju nam i relevantne međunarodne institucije i organizacije, prije svih Međunarodni monetarni fond, koji je u ovoj godini, godini intenzivnih radova na prvoj dionici i planiranja gradnje narednih, konstatovao da crnogorska ekonomija ima dobar učinak, da se finansijski sektor unapređuje, da napori Vlade Crne Gore u procesu fiskalnog prilagođavanja donose rezultate, da su stabilizovani makroekonomski izgledi.

Svim učesnicima Sajma, želim puno uspjeha i novih poslovnih kontakata koji će rezultirati konkretnim projektima i poslovnim rezultatima, a dragim gostima i izlagačima dodatno želim da provedu lijepo i ugodno vrijeme u Crnoj Gori i da nam se sa zadovoljstvom vraćaju“.

Idemo dalje, idemo putem dinamičnog razvoja i putem napretka! Sa uspjehom smo prevazišli i razriješili važne istorijske izazove, članica smo NATO-a, čvrsto smo postavljeni na kolosijek evropskih integracija, i najvažnija tačka u našoj agendi je odživi ekonomski razvoj, baziran na turizmu, trgovini, građevinarstvu, energetici, saobraćaju, poljoprivredi, stranim direktnim investicijama i snažnom daljem podsticaju domaćem preduzetništvu. Globalni izazovi očuvanja životne sredine, zahtijevaju i globalne odgovore, koji podrazumijevaju aktivno učešće i doprinos svih zemalja. Organizacijom ovakvih međunarodnih manifestacija, potvrđujemo da je Crna Gora, njena ekonomija i privreda, otvorena za globalno tržište. Želimo da podstičemo konkurentsku borbu i tržišnu utakmicu, koja stvara kvalitet i doprinosi razvoju. Nijesmo zagovornici protekcionizma i zatvaranja, već otvorenosti i partnerstva, što naj-

DRAGAN KRAPOVIĆ Predsjednik opštine Budva Predsjednik opštine Budva Dragan Krapović čestitao je Jadranskom sajmu na ovom izuzetnom jubileju i naglasio da je u proteklih pet decenija Jadranski sajam bio sinonim povezivanja poslovne struke Crne Gore, regiona i inostranstva. Naveo je da je tokom 50 godina veliki broj izlagača, poslovnih ljudi, gostiju i medija čulo za opštinu Budva upravo zahvaljujući izuzetno brojnim manifestacijama Jadranskog sajma i da će u budućem periodu pomoći da se transformiše u moderan sajamski i kongresni centar. Izrazio je nadu da će brojni i raznovrsni proizvođači ovdje pronaći nove poslovne ideje, uvjeren da će im Budva u tome biti dobar domaćin.

Ministar NR Kine Ganjie Li posjetio izvorište Bolje sestre Povećanje kapaciteta regionalnog vodovodnog sistema putem izgradnje paralelnog cjevovoda, priključenja opštine Herceg Novi na regionalni vodovodni sistem, izvoza vode putem tankera, proizvodnja solarne energije, izgradnja fabrike za proizvodnju vode - projekti su koje je Regionalni vodovod predstavio delegaciji Narodne Republike Kine, koju predvodi Ganjie Li, ministar ekologije i zaštite životne sredine Narodne Republike Kine. U kineskoj delegaciji učestvuju i deset visokih zvaničnika iz oblasti politike i privrede koji su doputovali u Crnu Goru kako bi, od 19-21. sep-

tembra 2018, prisustvovali Ministarskoj konferenciju „Zadužbina budućnosti“ koju, u okviru Mehanizma saradnje Narodne Republike Kine i zemalja Centralne i Istočne Evrope (16 +1), organizuje Ministarstvo održivog razvoja i turizma u Vladi Crne Gore. Konferenciju na kojoj učestvuju predstavnici zemalja članica inicijative 16+1 otvoriće predsjednik Crne Gore Milo Đukanović. Goran Jevrić, direktor Regionalnog vodovoda, upoznao je delegaciju Kine sa projektima koje Regionalni vodovod sprovodi, budućim planovima i respektabilnim finansijskim performansa-

V DE CRNE GORE

ma preduzeća koje je uspješno i tržišno konkurentno i koje je koncipiralo razvojne projekte koji mogu privući pažnju stranih investitora poput kineskih. Izražavajući zadovoljstvo posjetom Skadarskom jezeru i vodozahvatu “Bolje sestre”, ministar Li je istakao da je Regionalni vodovod preduzeće čija iskustva mogu da se primijene i u Kini, jer je upravo jedno od najznačajnijih pitanja kojima se Vlada Narodne Republike Kine intenzivno bavi održivo upravljanje vodama i zaštita vodnih resursa. Takođe je ukazao da između ove dvije zemlje postoji veliki prostor za saradnju i da on, kao predstavnik Vlade NRK , ima želju da se ovo partnerstvo nastavi realizacijom projekata poput

ovih koje je Regionalni vodovod prezentovao. Saša Radulović, državni sekretar u Ministarstvu održivog razvoja i turizma, je u ime Vlade Crne Gore i Regionalnog vodovoda izrazio zahvalnost na pažnji koju je ministar Li ukazao državi Crnoj Gori i jednom državnom preduzeću poput Regionalnog vodovoda, čije se vodoizvorište “Bolje sestre” nalazi na UNESCO-ovoj mapi 150 najznačajnijih izvorišta. Kineskoj delegaciji je prikazan kratak film o Regionalnom vodovodu kao i pripremljena prezentacija kojom je dat osvrt na finansijske i operativne performanse ovog preduzeća, kao i projekti u sklopu vizije razvoja Regionalnog vodovoda.

UMJESTO UVODNIKA

VLADIMIR TAUŠANOVIĆ

zamjenik predsjednika Međunarodnog udruženja preduzeća vodovoda u slivu Dunav IAWD sa sjedištem u Beču kourednik broja 3. stručne publikacije "Vode Crne Gore"

Umjesto uvodnika

oda je jedan od osnovnih elemenata potrebnih za opstanak života na planeti. Generalna skupština UN je 2010 godine proglasila vodu i sanitaciju za ljudsko pravo i obavezala sve države za poštovanje ovog prava na pristup sigurnoj vodi za piće svim svojim građanima. Za svaku zemlju javni servis za snabdevanje vodom i odvođenje otpadnih voda je bazična potreba i najznačajnija funkcija koja obezbeđuje higijenske i zdravstvene preduslove za normalan život kao i razvoj ostalih privrednih aktivnosti. Adekvatno upravljanje vodama i vodnim resursima je ključ za uspešano obavljanje ove delatnosti pred kojom stoje brojni izazovi. Potrebno je proširiti sisteme i povećati obuhvaćenost posebno u ruralnim sredinama kao i bolje održavati postojeće, poštovati principe zaštite životne sredine i smanjiti zagađenja, naći rešenja za smanjenje rizika od klimatskih promena i drugih mogućih katastrofa, odgovore na ekonomsku krizu i probleme finansiranja itd. Planiranje korišćenja vodnih resursa se mora posmatrati dugoročno sa vremenskim horizontom od 20 do 30 godina unapred. Imovina kojom preduzeća raspolažu i upravljaju je ogromna o čemu

se mora posebno voditi računa. Vodni biznis je investiciono intenzivna grana koja podrazumeva permanentno investiranje i stabilne fondove koji to omogućuju. U takvom okruženju potrebne su nove organizacione forme koje će podići efektivnost i obezbediti racionalnije korišćenje postojeće infrastrukture. Neophodno je ojačati institucije i regulatorne mehanizme koji će omogućiti bolju koordinaciju u okviru sektora i stvoriti uslove za aktivno učešće svih zainteresovanih strana u ovom procesu. U mnogim zemljama u okruženju su u toku opsežne reforme sektora voda. Ukrupnjavanje preduzeća za snabdevanje vodom i kanalisanje je model koji koristi efekte ekonomije obima gde se povećanjem tržišta (korisnika) mogu smanjiti troškovi i ponuditi manja cena usluga. Pored toga veći sistemi omogućavaju uvođenje novih tehnologija i standarda, bolje efikasnosti poslovanja, bolju kadrovsku pokrivenost i viši kvalitet usluga. U nekim državama EU ukupan broj preduzeća za ove namene je jednocifren (Engleska, Holandija). Sa druge strane u drugim zemljama se ova delatnost tradicionalno obavlja u okviru lokalnih samouprava i gde se broj preduzeća meri sa hiljadama (Nemačka, Austrija).

V DE CRNE GORE

Ne postoji recept niti preporuka u kom pravcu treba ići. Svaka država treba da nadje svoj model prilagođen svojim uslovima uz poštovanje postulata o održivosti ovih sistema. Termin „održivost“ je opšte prihvaćen i često se koristi u narativu ali se postavlja pitanje da li ga svi isto razumemo i primenjujemo u praksi. Po definiciji „Održivost je princip u kome eksploatacija resursa, pravci investiranja, orijentacija tehnološkog razvoja i institucionalne promene stoje u harmoniji i poboljšavaju kako trenutni tako i budući potencijal za zadovoljavanje ljudskih potreba”. Drugim rečima to znači da moramo obezbediti dovoljne količine vode odgovarajućeg kvaliteta za pokrivanje današnjih potreba na način koji je ekonomski održiv, ekološki prihvatljiv i socijalno pravičan, a da istovremeno očuvamo iste sisteme i resurse za buduća pokolenja. Postojeću vodnu infrastrukturu su gradile mnoge generacije pre nas gde su uložena značajna finansijska sredstva. Taj kapital mora biti očuvan

u vidu pravilne eksploatacije i redovnog ulaganja u njegovu obnovu što često nije slučaj. Danas već plaćamo cenu nedovoljnog investiranja u održavanje vodovodnih sistema u proslosti i ako ne preokrenemo taj kurs već danas, sutra može biti kasno. Prave reforme moraju biti usmerene na promenu organizacione i poslovne kulture, uvođenju novih standarda i alata u upravljanju, podizanju efikasnosti i kvaliteta usluga uopšte. Ne postoje brza i laka rešenja. To je proces koji se mora pažljivo planirati i analizirati i na kraju implementirati u razumnom vremenskom periodu. Kroz sve ove teme nas vodi časopis Vode Crne Gore koji ima ulogu da promoviše sve aspekte korišćenja vodnih resursa, njihovu važnost i značaj za ukupnu ekonomiju zemlje kao i da sve to približi široj čitalačkoj publici. Nadam se da će i ovo izdanje po svom sadržaju doprineti boljem razumevanju ove problematike i privući vašu pažnju.

SAŠA RADULOVIĆ Državni sekretar u Ministarstvu održivog razvoja i turizma i Pregovarač za Poglavlje 27.

Voda - strateški resurs Crne Gore

VODE CRNE GORE BROJ 3.

22 SAŠA RADULOVIĆ

Državni sekretar u Ministarstvu održivog razvoja i turizma i Pregovarač za Poglavlje 27.

Voda

„Ko ne brine o vodi, ne brine za bolje sjutra“ Drevna irska narodna poslovica

- strateški resurs Crne Gore

rganizacija Ujedinjenih nacija je proglasila 22. mart za Svjetski dan voda, rezolucijom UN-a u decembru 1993. godine, sa jasnom namjerom da podsjeti na važnost vode, kao i na zabrinjavajući nedostatak čiste vode za piće u mnogim krajevima svijeta. Suvišno je govoriti o značaju vode za čovječanstvo, vjerujem da smo svi ovdje prisutni itekako svjesni koja je njena vrijednost za održavanje ukupnog života na Zemlji. Međutim, važno je napomenuti značaj odgovornog odnosa prema vodnim resursima, kao i kontinuirano apelovati na racionalnu i savjesnu upotrebu, zaštitu i unapređenje kvaliteta voda, u cilju dostizanja ciljeva održivog razvoja Ujedinjenih Nacija, a naročito cilja br. 6 koji je posvećen obebjeđivanju sanitarnih uslova i pristupa pijaćoj vodi za sve.

Prognoza je da se bližimo vremenu kada će potreba za vodom premašiti zalihe i da će u budućnosti (do 2025 odnosno 2030. godine) dvije trećine čovječanstva osjetiti ozbiljan nedostatak vode usled posledica zagađenja, klimatskih promjena i porasta broja stanovnika. Zato naš zajednički fokus mora biti na ostvarenju podciljeva u okviru pomenutog cilja 6, a to je prvenstveno raditi na smanjenju zagađenja i rasipanja vode, zatim nastojati da u najvećoj mogućoj mjeri smanjimo udio nepročišćenih otpadnih voda, povećati efikasnost korišćenja u cilju smanjenja broj ljudi koji se suočavaju sa nestašicama vode, primijeniti integrisano upravljanje vodnim resursima na svim nivoima, kao i zaštiti i obnoviti ekosisteme povezane sa vodom, uključujući planine, šume, plavna zemljišta, rijeke i jezera.

V DE CRNE GORE Kako živimo u doba globalizacije, vođeni parolom “misli globalno, djeluj lokalno”, sa posebnim zadovoljstvom pozdravljam sve napore koji se intenzivno sprovode u Crnoj Gori u cilju obezbjeđenja održivog upravljanja vodnim resursima. Sa prosječnim oticajem od 40 litara/s/km2, Crna Gora spada u 4% svjetske teritorije sa najvećim prosječnim oticajem. Imajući pri tome u vidu činjenicu da se 95,3% vodotokova formira u Crnoj Gori, sa izvorištem i slivnim područjem na teritoriji Crne Gore, s pravom se može reći da je voda naš najveći prirodni resurs. Voda nije samo naš najveći prirodni resurs, već naš starteški resurs, te se zbog toga prema istom moramo odnositi izuzetno oprezno. Sa aspekta Crne Gore, ukoliko analiziramo dostignuća u oblasti voda u prethodnom periodu (mislim prije svega na period poslednjih 10 godina), možemo konstatovati da je: - izgrađeno je i rehabilitovano oko 400 km vodovodne i kanalizacione mreže, - izgradnjom Regionalnog vodovoda obezbjeđena sigurnost u vodosnabdjevanju za Crnogorsko primorje, dužine cca 135 km, - izgrađen i pušteno u funkciju postrojenje za tretman otpadnih voda u Mojkovcu (2008.g), Žabljaku (2013), Budvi (2015), Nikšiću, Herceg Novom (2017), Kotoru i Tivtu (2016), Šavniku (2017). - U izgradnji su postojenja za tretman otpadnih voda u Pljevljima i Beranama, a u fazi pripreme izgradnja novog postrojenja za tretman otpadnih voda u Podgorici i Danilovgradu. - U 2017. godini obezbjeđena su sredstva i za sanaciju ponora otpadnih voda na Cetinju. - Takođe, u toku je izgradnja kanalizacione mreže u Beranama, Herceg Novom, Baru i Bijelom Polju. - U toku su projekti na unapređenje sistema vodosnabdijevanja Cetinja i Žabljaka. Dakle, sprovedene aktivnosti jesu bitan korak naprijed za Crnu Goru, a rezultati postignuti u kratkom periodu od 10 godina su vidljivi i mjerljivi.

Treba napomenuti da je visina do sada uloženih sredstava u realizaciju navedenih projekata iznosi oko 350 miliona €, dok je znatan iznos sredstava u ovom trenutku u fazi realizacije. U cilju unapređenja strateškog planiranja i zakonske regulative, postignuti su sledeći rezultati: - u oblasti vodosnabdjevanja, u 2017. godini usvojena je Projekcija dogoročnog snabdjevanja vodom Crne Gore do 2040. godine - urađena je revizija strateških master planova u oblasti otpadnih voda za period 2018-2035. godina, kao i priprema prvog nacrta Plana za sprovođenje Direktive 91/271 / EEC. - Usvojen je Zakon o upravljanju komunalnim otpadnim vodama („Službeni list CG br. 02/17”). U skladu sa predmetnim dokumentima, definisani su krajnji rokovi koji se odnose na izgradnju kanalizacione mreže, postrojenja za tretman otpadnih voda, smanjenje gubitaka u vodovodnoj mreži i slično, koji jasno ukazuju na snažno opredijeljenje Crne Gore da na holistički način pristupi upravljanju vodnim resursima. Takođe, prepoznato je da poboljšanje performansi preduzeća koja se bave vodosnabdjevanjem i otpadnim vodama, jeste jako važno u procesu reforme u sektoru vodsnabdjevanja. S toga je u skladu sa Zakonom o komunalnim djelatnostima (“Službeni list CG br. 055/16”) u cilju uspostavljena regulacije vodosnabjevanja i otpadnih voda, formirano regulatorno tijelo za ove djelatnosti (2017. godine). Treba posebno istaći ulogu i podržati gospodina Gorana Jevriću, direktora J.P. „Regonalnog vodovoda Crnogorsko primorje“ i cjelokupni menadžment, te ih pohvaliti za izuzetne rezultate u prethodnom periodu i afirmisati ih kao pravi primjer kako treba rukovoditi javnim preduzećem - državnom imovinom, a posebno njihovu sposobnost da konstantno razmišljaju „van kutije“,

24 bez obzira što ih ponekad usporavaju problemi iz „kutija prošlosti“ u pronalaženju adekvatnih odgovora na izazove iz „kutije budućnosti“. Na putu unapređenja u oblasti vodosnabdjevanja i otpadnih voda Crna Gora ima više partnera (KfW, EIB, WB, EBRD), kao i »IAWD« (The Technical Secratariat of the International Association of Water Supply Companies in the Danube River Catchment Area). Uvijek prisutnu i vrlo znakovitu simboliku možemo naći i u činjenici da 27 godina nakon usvajanja Deklaracije o ekološkoj državi Crnoj Gori, o 2018. govorimo kao o potencijaloj godini otvaranja Poglavlja 27. Treba razumijeti proces evropskih integracija, koji je bez obzira na njegovu transparentnost, veoma složen i poprilično osjetljiv kako po pitanju medjusobnih odnosa evropskih partnera i njihovih interesa, tako i na ukupnu političku atmosferu. Takođe, treba istaći da je crnogorska pregovaračka struktura, u kojoj su i predstavnici NVO, završila Pregovaračku poziciju, prema ocijeni EK, vrlo uspješno. Tako usaglašeni dokument trenutno je u fazi političkog ocjenjivanja i davanja saglasnosti svake države članice ponaosob. Kao izabrani pregovarač za Poglavlje 27 – Životna sredina i klimatske promjene, od strane Vlade Crne Gore, gdje je kvalitet voda jedna od 10 oblasti koje pokriva pravna tekovina EU u ovom segmentu, smatram da je potrebno istaći da je dosadašnja ekonomska i finansijska analiza pokazala da će ukupni troškovi usklađivanja i sprovođenja evropskih standarda u okviru Poglavlja 27 u Crnoj Gori iznositi oko 1.429 milijarde eura do 2035, a moguće i više, obzirom na konstantno unapređenje EU direktiva u skladu sa inovativnim tehnologijama koje se pojavljuju na tržištu. Na osnovu postojeće procjene, najveći finansijski teret u visini od 841 milion eura tiče se oblasti kvaliteta voda, i to izgradnje postrojenja za prečišćavanje komunalnih otpadnih voda i izgradnje infrastrukture u oblasti pijaće vode i zaštite od poplava.

Ministarstvo održivog razvoja i turizma ulaže konstantne napore, u okviru sektora životne sredine, zajedno sa evropskim i međunarodnim partnerima, odgovori što je moguće kvalitetnije na postavljene izazove samo sa jednim ciljem, da bismo što spremniji pristupili familiji evropskih zemalja. Izuzetno je važan IPA mehanizam Evropske unije koji nam na tom putu takođe pruža veliku podršku. Brojne UN agencije i UN programi nam pomažu u obučavanju kadrova u sistemu i istovremeno koristimo povoljne finansijske aranžmane dobijene od Evropske investicione banke, kfW i Svjetske banke za poboljšavanje situacije u predmetnoj oblasti. Samo Ministarstvo održivog razvoja i turizma ove godine planira da počne sa projektom reforme tzv. vodenog sektora, odnosno anglomeracije kao jednog od preporučenog racionalnog pristupa za bolje i kvalitetnije vodosnabdijevanje na teritoriji čitave zemlje. Smatramo da će naš pristup biti u potpunosti usklađen sa postojećim EU zakonodavstvom baziran na analizama dosadašnje prakse i ekspertskim preporukama , ali vrlo promišljen i oprezan jer se radi o strateškom resursu za Crnu Goru. Svakako želim da ukažem da pored sistemskih riješenja, u oblasti voda, velika je uloga svakog pojedinca u smislu zaštite i čuvanje vode kao resursa. Od toga da li ćemo štedljivo i racionalno koristiti ovaj resurs ili ćemo ga rasipati može sjuta zavisiti budućnost naše djece.

Publikacija nastala nakon prve benčmarking radionice za Dunavski region „Vizije održivog upravljanja vodnim resursima za 21. vijeku"

V DE CRNE GORE

Å½ABLJAK, 22.03.2018 GODINE

PREDRAG JELUŠIĆ, direktor Javnog preduzeća za upravljanje morskim dobrom Crne Gore

-Program praćenja sanitarnog kvaliteta voda na javnim kupalištima tokom sezone 2018. godine - Prestižno ekološko priznanje Plava zastavica

VODE CRNE GORE BROJ 3.

PREDRAG JELUŠIĆ

direktor Javnog preduzeća za upravljanjem morskim dobrom Crne Gore

avno preduzeće za upravljanjem morskim dobrom Crne Gore prati kvalitet morske vode još od 1996. godine. Kada se napravi presjek dobijenih podataka, iz godine u godinu primjetno je kontinuirano poboljšanje kvaliteta morske vode duž cijele crnogorske obale, čemu je u velikoj mjeri doprinjelo unaprijeđenje sistema kanalizacione infrastrukture u zaleđu i izgradnja savremenih sistema za prečišćavanje otpadnih voda. Radi kvalitetnije prezentacije i dostupnosti podataka o kvalitetu morske vode građanima i turistima, Javno preduzeće već treću godinu za redom koristi posebnu aplikaciju na svojoj internet stranici www.morskodobro.com

Tokom sezone 2018. godine zabilježena je velika posjećenost aplikaciji, što ukazuje na veliko interesovanje građana i turista o kvalitetu morske vode tokom sezone, te sve većoj popularnosti ove aplikacije. Najveći broj posjeta bio je iz Crne Gore i Rusije, dok veliki broj posjeta bilježimo i iz Hrvatske, Bosne i Hercegovine, USA, Srbije, Ukrajine, Italije, Velike Britanije i Bjelorusije. Ove godine, od ukupnog broja posjeta čak njih 62% bili su novi posjetioci aplikacije, dok je 38% posjetilaca koji redovno prate objavljene podatke o kvalitetu morske vode za kupanje i rekreaciju.

V DE CRNE GORE

Program „Plava zastavica u Crnoj Gori“ uz podršku Javnog preduzeća za upravljanje morskim dobrom Crne Gore sprovodi se od 2003. godine. Ovo prestižno ekološko priznanje zahtjeva ispunjenost čak 28 obaveznih kriterijuma, a kao dominatan se nameće upravo kvalitet morske vode, a potom kvalitet usluga i sigurnosti na plažama, visoki standardi iz oblasti zaštite životne sredine kao i obrazovanje i informisanje o ekološkim vrijednostima. Danas se Plava zastavica vijori na 29. plaža duž crnogorske obale, a od 2017. godine posjeduje je i Marina Bar. Ukoliko uzmemo u obzir dužinu crnogorske obale (nešto preko 300km) i oko 400 kupališta koje egzistiraju na njoj, broj Plavih zastavica u Crnoj Gori precentualno je najveći u poređenju sa drugim zemljama Mediterana.

PROGRAM PRAÄ&#x2020;ENJA

sanitarnog kvaliteta morske vode na javnim kupaliĹĄtima tokom sezone 2018. godine

V DE CRNE GORE

rogramom za 2018. godinu previđen je mo- vrstavaju se u dvije klase i to: klasa K1-odlične, nitoring kvaliteta morske vode na ukupno klasa K2-zadovoljavajuće, dok uzorci čije vrijed100 lokacija duž crnogorskog primorja i to: nosti prelaze propisane granice za ove dvije klase 16 u opštini Ulcinj, 13 u opštini Bar, 25 u Budvi, se svrstavaju u grupu van kategorije (VK). 10 u Tivtu, 15 u Kotoru, i 21 na teritoriji opštine Herceg Novi. Predviđeno je da se analize vrše Ažurne informacije o kvalitetu morske vode na u petnaestodnevnim intervalima u periodu od kupalištima su dostupne zainteresovanoj javnomaja do oktobra. U skladu sa crnogorskim propisima, kao i Direktivom EU o kvalitetu voda PREZENTACIJA PODATAKA PUTEM INTERNETA za kupanje, Programom je obuhvaćeAPLIKACIJA NA STRANICI: no praćenje prisustva 2 obavezna www.monitoring.morskodobro.com/monitoring mikrobioloških parametara (bakterija Escherichia coli i Intestinalne enterokoke), dok se evidentiraju i prateći fizičko-hemijski parametari kao što su temperatura vazduha, temperatura vode, salinitet, podaci o vremenu i meteo uslovima prilikom uzimanja uzoraka, kao i izvori zagađenja i drugih elemenata koji mogu imati uticaj na kvalitet morske vode prilikom uzimanja uzorka. Shodno članu 13. Uredbe o klasifikaciji i kategorizaciji površinskih i podzemnih voda, morske vode koje se koriste za kupanje i rekreaciju, na osnovu obavezujućih mikrobioloških parametara raz-

sti, posebno turističkim organizacijama, hotelima, turističkim agencijama, i svim ljubiteljima rekreacije u moru. Radi kvalitetnije prezentacije i dostupnosti podataka o kvalitetu morske vode građanima i turistima, JP Morsko dobro je izradilo so*verski aplikativni sistem za obradu i prezentaciju podataka, kojem se može pristupiti putem Interneta. Ova aplikacija koja se nalazi na Internet stranici www.morskodobro.com, kroz prikazivanje podataka simbolima na mapi omogućava jednostavniju i bržu prezentaciju kvaliteta morske vode na kupalištima u Crnoj Gori. Aplikacija se nalazi na web stranici Javnog preduzeća za upravljanje morskim dobrom www. morskodobro.com i dostupna je na crnogorskom i engleskom jeziku. Takođe, aplikacija je rađena prema najnovijim stanardima, te je prilagođena za prikazivanje podataka na svim modelima računara, laptopova, tableta i mobilnih telefona.

POSTUPANJE U SLUČAJEVIMA KADA KVALITET MORSKE VODE NE ZADOVOLJAVA PROPISANE PARAMETRE O rezultatima analiza, Javno preduzeće redovno obavještava opštinske komunalne inspekcije, republičku vodoprivrednu inspekciju, druge nadležne institucije i javnost. Ukoliko rezultat uzorka prelazi dozvoljene granice (van kategije), vrši se ponovno uzorkovanje radi utvrđivanja da li se radi o prolaznoj pojavi ili kratkoročnom zagađenju. Ukoliko rezultati ponovljenog uzorkovanja morske vode pokažu da se nastavlja trend sanitarnog kvaliteta koji prelazi dozvoljene granice, obavještava se zakupac kupališta da istakne crvenu zastavicu na kupalištu, republički inspektor za vode donosi privremenu zabranu korišćenja kupališta sve do dobijanja pozitivnih rezultata analiza koje se za predmetno kupalište rade svakodnevno. Tokom ovogodišnje sezone kupanja, u periodu od 23. maja do septembra izvršeno je ukupno 7 ispi-

V DE CRNE GORE tivanja kvaliteta morske vode. Dobijeni rezultati su pokazali da je na 94% kupališta duž crnogorskog primorja kvalitet morske vode bio klase K1, dok je na 6% kupališta bio klase K2. Nije bilo ni jednog slučaja da kvalitet vode na nekom kupalištu pređe dozvoljene granice sanitarnog kvaliteta morske vode koji je Uredbom o klasifikaciji i kategorizaciji vode propisan za vode za kupanje.

REZULTATI KVALITETA MORSKE VODE PO OPŠTINAMA PRIKAZANI SU U TABELI:

Ovi rezultati potvrđuju da je morska voda na crnogorskim kupalištima odličnog kvaliteta, tj. da je sanitarno ispravna, te bezbjedna za kupanje i rekreaciju. Na osnovu dobijenih podataka primjetno je poboljšanje kvaliteta morske vode duž cijele crnogorske obale, čemu je u velikoj mjeri doprinijelo unaprijeđenje sistema kanalizacione infrastrukture u zaleđu i izgradnja savremenih sistema za prečišćavanje otpadnih voda.

Prestižno ekološko priznanje

PLAVA ZASTAVICA M

eđunarodno priznanje „Plava zastavica“ je ekskluzivno ekološko obilježje koje se godišnje dodjeljuje plažama i marinama čiji korisnici žele da se uključe u ovaj program, i koji ispune 32 propisana kriterijuma, od kojih su 28 obavezni, dok su preostali preporučeni. Program promoviše visoke standarde iz četiri oblasti: kvalitet morske vode, usluga i sigurnosti na plažama, standarde iz oblasti zaštite životne sredine kao i obrazovanja i informisanja o ekološkim vriednostima. Plave zastavice dodjeljuju se i podižu svakog 5. juna, simbolično na Svjetski dan zaštite životne sredine. U sezoni 2018.godini na crnogorskom plažama vijoriće se 30 Plavih zastavica. Od 2003. godine ovo međunarodno priznanje vijorilo se na 15 do 20 kupališta u Crnoj Gori, a zainteresovanost i spremnost na podizanje standarda

na plažama iskazuje sve veći broj zakupaca kroz učešće u dvogodišnjoj Pilot fazi programa. U Crnoj Gori ovo priznanje se dodjeljuje od 2003. godine kada je nevladina organizacija „ECOM“ postala član Fondacije za ekološku edukaciju (FEE) i time stekla pravo da bude Nacionalni operater za sporovođenje Programa „Plava zastavica u Crnoj Gori“. Od samog početka, Javno preduzeće za upravljanje morskim dobrom Crne Gore pružilo je finansijsku i organizacionu podršku za sprovođenje ovog Programa. Plava zastavica se dodjeljuje kupalištu ili marini za tekuću sezonu, na osnovu odluke Međunarodnog žirija koji se sastoji od predstavnika UNEP-a (Programa UN za zaštitu životne sredine), UNWTO (Svjetske turističke organizacije),

V DE CRNE GORE

ILS-e (Međunarodne federacije za spasilaštvo), EEA (Evropske agencije za zaštitu životne sredine), IUCN (Svjetske Unije za zaštitu prirode), međunarodnog eksperta za ekološko obrazovanje, predstavnika ICOMIA (Međunarodnog savjeta udruženja marina) nezavisnog eksperta za ekološko obrazovanje i predstavnika FEE (Fondacije za ekološku edukaciju), koja i sprovodi Program Plava zastavica. Međunarodni žiri razmatra kandidature dostavljene od strane Nacionalne komisije koju u Crnoj Gori formira Ministarstvo nadležno za poslove turizma, a koja se sastoji od predstavnika Javnog preduzeća za upravljanje morskim dobrom, ministarstava nadležnih za poslove turizma i zaštite životne sredine, Lučke kapetanije, Crvenog krsta Crne Gore i dva predstavnika nevladinog sektora.

36 OVO SU PLAŽE SA PLAVIM ZASTAVICIAMA U CRNOJ GORI ZA 2018. GODINU: OPŠTINA HERCEG NOVI (1 PLAŽA) kupalište „Stevuzo“, uvala Dobreč (korisnik Društvo "Northstar" doo)

OPŠTINA TIVAT (3 PLAŽE) kupalište „Almara beach“, Oblatno (korisnik „Mont Voyage“ doo)

kupalište „Plavi Horizont“, Plavi horizont (korisnik „Primorje hotels & restaurants“ ad Tivat)

kupalište „Kalardovo“, Kalardovo (korisnik „Kalardovo plus“ doo)

OPŠTINA BUDVA (ČAK 13 PLAŽA) kupalište „Escallera“, Jaz ( korisnik „Escallera“ doo)

kupalište „Blue Beach“, Jaz (korisnik Mikijelj Dragan i Ivanović Slobodan)

kupalište „S and I beach life“, Jaz (korisnik „S & I company“ doo)

kupalište „Poseidon“, Jaz (korisnik „Poseidon“ doo)

kupalište „San Trope“, Slovenska plaža (korisnik „Pinokio“ doo)

kupalište „Time out“, Slovenska plaža (korisnik „Amon Express“ doo)

kupalište „Dolcevita“, Bečići (korisnik „Dolce Vita Lux„ doo)

kupalište „Sveti Toma“, Bečići (korisnik „ProAqua Montenegro“ doo)

kupalište „Kamenovo 17A“, Kamenovo (korisnik „Kamenovo beach“ doo)

kupalište „Kamenovo 17B“, Kamenovo (korisnik „La Suerte“ doo)

kupalište „Drobni pijesak“, Reževići (korisnik „Cinema plus“ doo)

kupalište „Ponta“, Petrovac (korisnik „Ponta Petrovac“ doo)

kupalište „Lučice“, Petrovac (korisnik „Pester Co“ doo)

OPŠTINA BAR (3 PLAŽE) kupalište „Centar“, Sutomore (korisnik „Plaža Centar“ doo)

kupalište “Korali”, Sutomore (korisnik HTP “Trend Korali” ad)

kupalište „Paradiso“, Utjeha (korisnik „Alexander & Una“ doo)

OPŠTINA ULCINJ (9 PLAŽA) kupalište „Toni gril“, Velika plaža (korisnik „Toni gril“ doo)

kupalište „Miami“, Velika plaža (korisnik „Miami“ doo)

kupalište „Evropa beach“, Velika plaža (korisnik „Evropa beach“ doo)

kupalište „Mojito“, Velika plaža (korisnik „Stefandro“ doo)

kupalište „Pearl beach“, Velika plaža (korisnik „Hilti hill“ doo)

kupalište „Safari“, Velika plaža (korisnik „Dely tours“ doo)

kupalište „MCM beach“, Velika plaža (korisnik „MCM Rental Service“ doo)

kupalište „Mar Buena“, Velika plaža (korisnik „C&A company“ doo)

kupalište „Copacabana“, Velika plaža (korisnik „Copacabana Montenegro“ doo)

V DE CRNE GORE

U PILOT FAZI SU: OPŠTINA HERCEG NOVI: kupalište „Jedinica“ Baošići (korisnik „Jedinica Damjanović“ doo) OPŠTINA BUDVA: kupalište „Svetionik“, Jaz (korisnik „Svetionik“ doo); kupalište „Sirena“, Jaz (korisnik „Svetionik“ doo); kupalište „Samsara Deluxe“, Bečići (korisnik „Aquario“ doo); kupalište „Bella Vista“, Bečići (korisnik „Mikro - international“ doo); kupalište „Galija“, Crvena glavica (korisnik "Beach"doo); kupalište „Hotel Maestral“, Pržno (korisnik "Hit Montenegro"doo) OPŠTINA BAR: kupalište “Vela beach”, Čanj (korisnik “Babović Keramika” doo) OPŠTINA ULCINJ: kupalište „White beach“, Velika plaža (korisnik „Natural beach“ doo); kupalište „Cabo beach“, Velika plaža (korisnik „Cabo“ doo).

V DE CRNE GORE

Å½ABLJAK, 22.03.2018 GODINE

V DE CRNE GORE

TIVAT, 24.03.2018 GODINE PRILIKOM DODJELE NAGRADA: PHILIP WELLER, ALEKSANDRAR KRSTIĆ, GORAN JEVRIĆ, VLADIMIR TAUŠANOVIĆ, PETER DANE

V DE CRNE GORE

SAŠA RADULOVIĆ, GOVOR NA OTVARANJU PRVE BENČMARKING RADIONICE ZA DUNAVSKI REGION

Aleksandar Krstić, koordinator Dunavske platforme za benčmarking preduzeća, Dunavski program za vode/IAWD

V DE CRNE GORE

Aleksandar Krstić, koordinator Dunavske platforme za benčmarking preduzeća, Dunavski program za vode/IAWD

V DE CRNE GORE

62 VESELIN VUKIĆEVIĆ PREDSJEDNIK OPŠTINE ŽABLJAK

„Opština Žabljak je zahvaljujući podršci Vlade Crne Gore, Ministarstva poljoprivrede i Regionalnog vodovoda na sprovođenju dvije faze hitnih mjera za rješavanje problema vodosnabdijevanja, uspješno dočekala turističku sezonu 2017. godine, tako da prvi put nije bilo problema sa vodosnabdijevanjem na Žabljaku tokom ljetnje turističke sezone. Koliko je značajna podrška koju nam je pružio Regionalni vodovod dovoljno je reći da smo ljeta 2017. godine imali rekordnu turističku sezonu. Da je rješavanje ovih problema izostalo, posljedice koje bi opština Žabljak iskusila bile bi ozbiljne i dalekosežne. Nakon svega, Regionalni vodovod i Ministarstvo održivog razvoja i turizma organizuju

Prvu međunarodnu konferenciju na Žabljaku na Svjetski dan voda, što je nama posebno važno, jer Žabljak ima šansu da postane novi centar kongresnog turizma u Crnoj Gori. Ovaj događaj koji okupio preko 80 učesnika iz 15-tak zemalja je uspješno realizovan, pa koristim priliku da pozovem učesnike da ponovo budu naši gosti, ali i zainteresovane investitore, jer veliki hotelski kapaciteti su potrebni Žabljaku budući da je Vlada Crne Gore i opština Žabljak, u posljednjih desetak godina riješile skoro sve infrastrukturne pretpostavke za ubrzani razvoj Žabljaka kroz realizaciju saobraćajne infrastrukture, kolektora za tretman otpadnih voda, selekciju čvrstog otpada, a na pragu je i dugoročno rješavanje pitanja vodosnabdijevanja“.

V DE CRNE GORE

KATERINA PEJOVSKA

NEDELJKO ILIĆ

V DE CRNE GORE

EVIS GJEBREA

NADIRE VITIA

SRĐAN KEVAC

DORIAN XHELILI

SOKOL XHAFA

UdruĹživanje snaga u pravcu postizanja boljih usluga? Poglavlja 2, 5 i 6

VODE CRNE GORE BROJ 3.

Dragi čitaoci, u prethodnom broju časopisa VODE CRNE GORE (broj 2, godina II, 22. mart 2018. godine, strana 46-53) dali smo rezime izveštaja Svijetske banke: „Uduživanje snaga u pravcu postizanja boljih usluga?: Kada, zašto, i kako preduzeća za vodosnabdijevanje i kanalizacju mogu izvući koristi iz zajedničkog rada“. Rezime koji je dat u broju 2 je pogotovo namjenjen donosiocima odluka radi brzog upoznavanja sa konceptom agregacije. Zadovoljstvo nam je da Vam u saradnji sa kolegama iz Svijetske banke u ovom broju časopisa (broj 3) predstavimo poglavlja izveštaja koja detaljnije opisuju koji su osnovni koncepti agregacije (Poglavlje 2), a zatim kroz brojne studije slučajeva i zašto (Poglavlje 5) i kako (Poglavlje 6) agregacije funkcionišu. Takođe, u ovom broju je dat i tabelarni pregled studija slučajeva (Aneks A). Na taj način ćemo u ovom broju direktno sagledati tuđa iskustva koja se odnose na agregaciju vodovodnih i kanalizacionih preduzeća, a gde kao poseban slučaj izdvajamo i slučaj agregacije u Irskoj sa konceptom „jedna država, jedan operater“). Istovremeno, želimo da Vam nagovestimo da će u sledećem broju časopisa (broj 4) biti objavljena stručno zahtevnija poglavlja koja objašnjavaju način korišćenja izveštaja Svijetske banke i pripadajućih alata (Poglavlje 1), osnovne trendove agregacije u svijetu (Poglavlje 3), kvantitativne dokaze kada agregacije funkcionišu (Poglavlje 4), kao i vodič za uspješnu agregaciju (Poglavlje 7) i zaključak izveštaja (Poglavlje 8). Konačno, biće objavljena i metodologija statističke analize (Aneks B) i reference. Na ovaj način želimo da omogućimo da kompletan izveštaj Svijetske banke imate na raspolaganju na crnogorskom jeziku, kao i da omogućimo svim zainteresovanim stranama da se kroz analizu izveštaja u potpunosti upoznaju sa procesima agregacije, kao i šta je sve potrebno uzeti u obzir prilikom razmatranja i eventualnog sprovođenja agregacija u Crnoj Gori i regionu. Želimo Vam ugodno čitanje.

V DE CRNE GORE Kada, zašto i kako, preduzeća za vodosnabdijevanje i kanalizaciju mogu izvući koristi iz zajedničkog rada

UDRUŽIVANJE SNAGA U PRAVCU POSTIZANJA BOLJIH USLUGA?

Ovaj tekst je proizvod rada osoblja Svjetske banke uz korišćenje dodatnih izvora. Ovaj izvještaj je izradio tim na čelu sa Davidom Michaudom, u koji su uključeni Maria Salvetti, Carlos Diaz, Gustavo Ferro, Michael Klien, Berenice Flores, i Stjepan Gabrić. David Michaud je direktor Sektora za vode u Evropi, Centralnoj Americi i na Haitiju u dijelu Svjetske banke koji se naziva Water Global Practice. Na svojoj sadašnjoj poziciji njegova dužnost je da nadgleda portfelj Svjetske banke u oblasti voda i bančino osoblje koje radi u ovim regionima.

74 Poglavlje 2

AGREGACIJE osnovni pojmovi

U ovom poglavlju date su definicije osnovnih pojmova koji se koriste u ostalom dijelu ovog izvještaja. Takođe je naznačena tipologija za razumijevanje i karakterizaciju procesa agregacije, kao i za ocjenu njihovih ishoda. DEFINICIJA AGREGACIJE Definicija U kontekstu ove studije, agregacija se definiše kao proces kroz koji dva ili više pružaoca usluga vodosnabdijevanja i odvođenja otpadnih voda objedinjavaju neke ili sve svoje aktivnosti u okviru zajedničke organizacione strukture, bilo da to podrazumijeva međusobno fizičko povezivanje infrastrukture ili ne, i bilo da prvobitni pružaoci usluga i dalje postoje ili ne (slike 2.1, 2.2, i 2.3). Agregacija, kako je definisana u ovom izvještaju, može da obuhvati čitav niz situacija. Klasičan primjer je puna integracija nekoliko pružaoca

usluga u novi subjekat (slika 2.1). Agregacija obuhvata i više drugih okolnosti. Npr., nekoliko pružalaca usluga mogu da se spoje kako bi izgradili zajedničko postrojenje za prečišćavanje ili razvili zajednički sistem vodovoda i kanalizacije (slika 2.2). Pružaoci usluga takođe mogu odlučiti da izvrše ukrupnjavanje samo određenih funkcija, npr., rada i održavanja svojih vozila i teške mašinerije (slika 2.3). U ovoj studiji, pružaoci usluga koji sarađuju na ad hoc osnovi i ne dijele ili ne osnivaju zajedničku organizacionu strukturu ne smatraju se agregiranim subjektima. Slično tome, ova studija

V DE CRNE GORE definiše agregaciju kao proces, a ne kao stanje, što znači da se pružaoci usluga koji su osnovani na određenom nivou od početka (npr., nacionalna vodovodna preduzeća osnovana u nekim zemljama zapadne Afrike) takođe ne smatraju agregiranim subjektima.

Usitnjenost usluga i indeks agregacije Da bi se izmjerio stepen usitnjenosti usluga koje se pružaju u sektoru voda u jednoj zemlji, mi uzimamo u obzir činjenicu da se usluge vodovoda i kanalizacije obično smatraju lokalnim uslugama i predlažemo jednostavan normalizovani indeks na osnovu broja lokalnih uprava i broja pružalaca usluga.

gdje je: U broj pružalaca usluga u zemlji M broj lokalnih uprava u zemlji A normalizovani indeks agregacije koji se kreće od 0 do 100, gdje 0 ukazuje na potpuno atomizovani sektor gdje ima mnogo više vodovodnih preduzeća nego lokalnih uprava, vrijednost 50 ukazuje na isti broj preduzeća i lokalnih uprava i vrijednost 100 ukazuje na samo jedno nacionalno vodovodno preduzeće. Svrha indeksa agregacije je da se procijeni da li zemlja ima dominantno neagregirana ili agregirana vodovodna preduzeća.

nje procesa agregacije i da strukturu agregacije mogu da karakterišu njen sadržaj, razmjere, proces i upravljanje (slika 2.4). Ova tipologija se dosljedno koristi u cijelom izvještaju.

KONTEKST I SVRHA AGREGACIJE Kontekst agregacije Kontekst u kojem se agregacije dešavaju karakteriše za to povoljno okruženje u zemlji i u sektoru. Ovo okruženje koje omogućava proces čine

SLIKA 2.1 PRIMJER AGREGACIJE SVIH FUNKCIJA I FAZA

SLIKA 2.2 PRIMJER AGREGACIJE - AGREGACIJA SVIH FUNKCIJA I NEKIH FAZA

Tipologija Donosioci politika obično teže nekom specifičnom cilju ili skupu ciljeva kada odluče da promovišu agregaciju. Kada sprovode proces agregacije, razmatraju pravno i fizičko okruženje u kojem se ona sprovodi. Stoga ovaj Izvještaj sadrži postulat da i svrha i kontekst vrše uticaj na osmišljava-

SLIKA 2.3 PRIMJER AGREGACIJE - AGREGACIJA NEKIH FUNKCIJA ZA SVE FAZE

76 faktori kao što su nivo razvoja i prihoda, važeći ekološki standardi u vezi sa vodom, politička volja i liderstvo i na nacionalnom i na lokalnom nivou, institucionalna organizacija sektora voda

SLIKA 2.4. KONTEKST, SVRHA I STRUKTURA AGREGACIJE

u pogledu pružanja usluga, nadležnosti odlučivanja, regulacije itd. Kontekst agregacije takođe karakteriše fizičko okruženje u kojem preduzeća posluju. To fizičko okruženje čine veličina vodovodnih preduzeća, njihov nivo učinka, stanovništvo koje opslužuju, broj gradova u obuhvaćenoj zoni, kvalitet i kvantitet vodnih resursa i ostali faktori. Kao što se razmatra u narednim poglavljima, donosioci politika treba pažljivo da razmotre kontekst zato što je on od uticaja na strukturu reformi.

Svrha agregacije Agregacije se mogu razlikovati po svojoj svrsi (vidjeti sliku 2.2). Ne rade se sve agregacije iz istog razloga; zapravo, ova studija pokazuje da se svrhe

kojima donosioci odluka teže značajno razlikuju od jednog do drugog slučaja. Glavne su sljedeće: • Ekonomska efikasnost, koja teži smanjenju jediničnih troškova, kroz ekonomiju obima ili sadržaja ili kroz efektivnije investicione strategije • Unapređenje učinka1, što obuhvata tehničke i menadžerske aspekte kvaliteta usluga i uzima u obzir zadovoljstvo potrošača • Profesionalizacija, koja cilja na podizanje stručnih kapaciteta i rješava uska grla prouzrokovana nedostatkom ljudskog kapitala • Ekološke koristi, koje teže integralnom upravljanju vodnim resursima kroz zajedničko korišćenje izvorišta ili smanjenje zagađenja • Solidarnost, za unakrsno subvencioniranje investicija između regija ili socijalnih grupa kako bi se proširio obuhvat i/ili postigao povrat operativnih i troškova održavanja Agregacija je ponekad motivisana od (uglavnom lokalnih) aktera koji žele da generišu pozitivne internalije, a ponekad od eksternih ili državnih aktera koji žele da generišu pozitivne eksternalije. • Ekonomska efikasnost najvjerovatnije dovodi do pozitivnih internalija za preduzeće kao što je smanjenje operativnih rashoda koje može da omogući preusmjeravanje nekih resursa u investicije kako bi se popravilo upravljanje osnovnim sredstvima i održivost. • Poboljšanje učinka i profesionalizacija najvjerovatnije dovode do internalija, ali i eksternalija. Npr., bolji kontinuitet vodosnabdijevanja, rjeđa začepljavanja kanalizacionog sistema, bolji kvalitet vode za piće i bolji kvalitet prečišćavanja

V DE CRNE GORE otpadnih voda utiču na veću spremnost potrošača da plate, pa se tako popravlja stepen naplate računa. Preduzeće može da naplati više prihoda, pa popravlja svoju održivost. Poboljšanje učinka dovodi i do ekonomskih i socijalnih eksternalija, budući da popravlja zdravstvene uslove priključenog stanovništva, smanjuje zagađenje životne sredine i povećava raspoloživost vode za ekonomske aktivnosti. • Agregacije koje imaju za cilj ekološke koristi ili solidarnost generišu ekonomske, socijalne i ekološke eksternalije. Proširenje obuhvata donosi bolje zdravstvene uslove i veću raspoloživost vode za ekonomske aktivnosti . Često donosioci odluka imaju na umu više od jedne svrhe, međutim kombinacija različitih svrha nije uvijek moguća. Agregacija koja ima za cilj poboljšanje kvaliteta i stručnog kapaciteta često podrazumijeva velike investicione programe kojima se povećavaju operativni rashodi. Zbog toga, podsticanje ekonomske efikasnosti i učinka u isto vrijeme može ponekad da bude kontradiktorno, naročito kada je preduzeće zarobljeno u „ravnoteži niskog nivoa“ (boks 2.1). Kao što će se razmatrati u narednim poglavljima, osmišljavanje agregacije u pogledu obima, razmjera, procesa i upravljanja, treba usko da zavisi od željene svrhe (slika 2.5). Pojam ravnoteže niskog nivoa i veliki podsticaj Kao što su opisali Savedoﬀ i Spiller (1999), preduzeća u sektoru voda u mnogim zemljama u razvoju su zarobljena u ravnoteži niskog nivoa. U tim situacijama, niske tarife prate niski kvalitet, nisko širenje usluga i opštu operativnu neefikasnost. Izraz „ravnoteža“ ukazuje da bez reforme cijele postavke sektora, nema napredovanja ka boljim uslugama. Ova pojava potiče od podsticaja za vlade da se

ponašaju opurtinistički. Snižavanjem tarifa ili pružanjem otpora povećanju tarifa, one ubiraju kratkoročne političke dobiti kao što su dobijanje izbora, tako da će podržati status kvo, a ne skupe političke akcije koje bi mogle podrazumijevati više cijene vode na kratki rok i donijeti difuzne koristi na duži rok. Pored toga, u takvim okolnostima, potrošači su relativno rasuti i suviše neorganizovani da preuzmu aktivnu ulogu u pozivanju organa koji se bave vodom na odgovornost. Oni takođe nijesu spremni da troše više za usluge lošeg kvaliteta za koje smatraju da se ne isplati trošiti novac za njih. Zauzvrat, ovo podstiče vodovodna preduzeća da posluju neefikasno bez obzira na to da li su privatna ili javna (slika B2.1.1). Da bi se izašlo iz te ravnoteže niskog nivoa, donosioci politika mogu da sprovedu različite strategije, kao što je poboljšanje regulatornog okruženja ili ograničavanje oportunizma vlade. Prema teoriji zamke ravnoteže niskog nivoa koju je razvio Nelson (1956), veliki investicioni programi mogu imati ulogu „velikog podsticaja“ koji omogućava nedovoljno razvijenim sektorima da izađu iz ove zamke i krenu putem razvoja.

SLIKA 2.1.1. RAVNOTEŽA NISKOG NIVOA

78 OSMIŠLJAVANJE AGREGACIJE Proširujući rad obavljen u Svjetskoj banci (2005), u ovom izvještaju struktura agregacije se karakteriše kroz funkciju svog obima, razmjere, procesa i upravljanja (vidjeti sliku 2.4), kao što se razmatra u narednim stavovima.

Obim agregacije

Aggregacija preduzeća može da pokrije različit obim/sadržaj (slika 2.6). • Ukrupnjena preduzeća mogu da obavljaju samo faze usluga vezanih za vodu i otpadne vode; tj. proizvodnju, distribuciju, sakupljanje ili prečišćavanje (slika 2.8).

Razmjere agregacije Razmjere agregacije mogu jako varirati, da obuhvataju nekoliko opština ili čak teritoriju cijele države (slika 2.9). • Agregacija može da obuhvati grupu lokalnih

SLIKA 2.5. SVRHA AGREGACIJE

SLIKA 2.6. OBIM AGREGACIJE

jurisdikcija prateći administrativne granice. Ove jurisdikcije mogu ili ne moraju da budu susjedne. Ako jesu, to može da podrazumijeva međusobno fizičko povezivanje mreža i administrativno – komercijalno objedinjavanje. • Agregacija može da obuhvati cijelu regiju ili teritoriju cijele države ako usluge pruža samo jedno preduzeće u skladu sa administrativnim granicama. • Agregacija može da se sprovodi na nivou razvođa, u skladu sa granicama vodnih slivova, čime se stavlja naglasak na integralnom upravljanju vodnim resursima kao i kontroli ispuštanja otpadnih voda.

Proces agregacije Agregacije se razlikuju po vrsti primijenjenog procesa (slika 2.10). • Proces može da bude obavezan – pokrenut odozgo naniže – i iniciran od nacionalnih organa, ukoliko ti subjekti smatraju da je dodatna podrška važna.

V DE CRNE GORE • Proces može da bude dobrovoljan i sa podsticajima putem državnih subvencija, eksternog finansiranja ili tehničke pomoći koja dolazi od nacionalnih ili nadnacionalnih aktera. • Proces može da bude dobrovoljan, da potiče samo od inicijative koja dolazi odozdo naviše, od preduzeća ili lokalnih akera, bez državnog okvira koji bi ga podsticao. Ovi procesi formiraju čitav raspon od onih koji su pokrenuti odozdo naviše do onih pokrenutih odozgo naniže. Isto tako, nadnacionalni i nacionalni SLIKA 2.7. KLJUČNE OPERATIVNE FUNKCIJE KOJE MOGU DA SE AGREGIRAJU podsticaji mogu se uskladiti kako bi se dobili bolji rezultati. Npr., nacionalni akteri mogu da donesu nacionalno uputstvo u kome se kaže da je agregacija preduslov za dobijanje eksternih ili državnih finansijskih sredstava.

SLIKA 2.8. USLUGE I FAZE KOJE MOGU DA SE AGREGIRAJU

SLIKA 2.9. RAZMJENA AGREGACIJE

SLIKA 2.10. PROCES AGREGACIJE

Prve tri kategorije predstavljaju slučajeve u kojima nacionalna vlada aktivno promoviše procese agregacije, dok je četvrta karakteristična za okruženja u kojima nacionalna vlada nema specifičan stav o procesima agregacije, koji onda mogu da se odvijaju odozdo naviše, pokrenuti interesima vodovodnih preduzeća ili lokalnih aktera.

SLIKA 2.11. UPRAVLJANJE AGREGACIJOM

Upravljanje agregacijom Prilikom vršenja agregacije, mora se voditi računa o više aspekata upravljanja. Najvažniji se odnose na institucionalne elemente; finansiranje, osnovna sredstva i obaveze; i harmonizaciju procesa i prakse.

Institucionalni elementi • Pravni oblik i organizacija: Pružaoci usluga moraju da definišu i da se slože o pravnoj i insititucionalnoj strukturi agregiranog preduzeća. Mogu se identifikovati tri široke kategorije načina agregacije (slika 2.11): • Firma posebne namjene—tj. specifičan sporazum o saradnji između pružaoca usluga koji ostaju kao odvojeni subjekti, ali sa dobro definisanim obimom poslovanja (npr., upravljanje određenim objektom) • Ugovor o prenosu nadležnosti koji se potpisuje između onog nivoa jurisdikcije koji je zadužen za pružanje usluga i privatnog ili javnog operatora, kojim se prenose sve ili većina operativnih odgovornosti, ali uz zadržavanje prvobitnih subjekata • Spajanje ili integracija, kroz koju se prvobitni pružaoci usluga objedinjuju u jedinstveni subjekat i prestaju da postoje • Prava akcionara i podjela ovlašćenja: Zavisno od pravnog oblika i organizacije odabrane za

agregaciju, udjeli i ovlašćenja se dodjeljuju agregiranim subjektima kako bi omogućili donošenje odluka. • Nadzor i koordinacija tarifa i učinka: Tarife i učinak generalno obično nadgleda odbor direktora i skupština preduzeća, koji često uključuju predstavnike opština u kojima preduzeće posluje, ili nacionalni regulator. • Uloga građana i potrošača: Tokovi komunikacije i informisanja između agregiranog preduzeća i potrošača mogu da se ostvaruju kroz formalne mjere i mehanizme podnošenja odgovornosti. • Klauzule o izlasku i ulasku: Moraju se definisati jasna pravila o ulasku i izlasku, tj. pridruživanju ili napuštanju agregacije. One obično uključuju popis osnovnih sredstava budući da izlazne klauzule uglavnom predviđaju povraćaj troškova amortizacije kada su izvršene investicije.

Finansiranje, sredstva i obaveze • Sporazumi o podjeli troškova i prihoda: Između agregiranih subjekata moraju se postaviti jasna pravila o podjeli troškova i prihoda. Ona zavise od stepena integracije pružalaca usluga. • Vlasništvo, prenos, razvoj i upravljanje sredstvima (naknade, investicione odluke itd.): treba napraviti popis sredstava koja se prenose na agregirano preduzeće. Taj prenos može da bude nadoknađen. Moraju se definisati jasna pravila o

V DE CRNE GORE dodjeli i prioritetima investicija. • Obaveze: Pružaoci usluga koji ulaze u agregaciju mogu da imaju dugove prema dobavljačima i finansijerima ili potraživanja od potrošača. Ove obaveze mogu da se prenesu na agregirano preduzeće ili na budžet lokalne uprave, ili da se ne prenose uopšte.

učinka. Npr., ako je svrha agregacije poboljšanje ekonomske efikasnosti postizanjem ekonomije obima, proces agregacije će biti uspješan, ako nova agregirana struktura postiže značajno niže jedinične troškove bez neopravdanog2 slabljenja drugih dimenzija kao što su solidarnost ili kvalitet usluge.

Harmonizacija procesa i prakse

Zašto se uspjeh ne postiže uvijek?

• Kadrovi i kadrovsko upravljanje: Prenos zaposlenih iz opštinskih struktura u agregirano preduzeće mora se planirati i dokumentovati kvantitativno i finansijski, uključujući moguće obaveze po osnovu penzija. • IT sistemi (baza podataka o potrošačima, popis imovine, sistem fakturisanja i naplate): Sporazum o agregaciji treba da uključi jasne informacije o troškovima, kao i strategiju o harmonizaciji i integrisanju IT sistema i upravljanju bazama podataka. • Administrativne prakse, standardi kvaliteta, nabavke i sl.: Prije agregacije mora se utvrditi strategija za usklađivanje administrativnih postupaka, kao što su nabavke, računovodstvo i kontrola kvaliteta.

Može biti puno razloga zbog kojih agregacija nije uspješna. I pored čisto tehničkih argumenata u korist ekonomije obima, agregacija ima moguće nedostatke, kao što je gubitak odgovornosti i politički otpor koji može da osujeti proces agregacije, blokirajući ga i prije nego što krene ili nanoseći štetu nakon što je pokrenut. Grupisanje obuhvaćenih područja usluga povećava udaljenost između pružaoca usluge i krajnjeg korisnika. Plate uvećane cjeline mogle bi se prilagođavati na nivo subjekta koji ima najveće plate, čime se operativni troškovi povećavaju, a da pri tom nužno ne ostvaruju ekvivalentne pomake u efikasnosti. Odsustvo političke volje u reformama agregacije može da se pojavi ako lokalne vlasti reforme vide kao prijetnju njihovom suverenitetu. Agregacijom organizacija preduzeća postaje kompleksnija zato što se značajno povećava broj sitema, zaposlenih i procesa. Pored toga i vlasništvo nad preduzećem – u smislu prava na odlučivanje i kontrolu – teži da postane složenije. Umjesto jednog vlasnika, nekoliko opština ili regionalnih subjekata dijele vlasništvo ili potpisuju sporazum o zakupu sa preduzećem. Takva fragmentacija kontrole i prava odlučivanja može da povuče značajne transakcione troškove. Sve u svemu, iako obuhvatanje većeg broja potrošača uslugama ima organizacionih prednosti u procesu proizvodnje za preduzeća, koje se mogu

DEFINISANJE I RAZUMIJEVANJE USPJEŠNE AGREGACIJE Kako izgleda uspjeh? Da bi se analizirali dokazi, važno je najprije definisati uspješan proces agregacije. Stepen uspjeha treba ocjenjivati i mjeriti u odnosu na glavnu svrhu cijelog procesa. U ovom izvještaju definišemo uspješnu agregaciju kao onu u kojoj uključeni pružalac usluga ostvaruje značajno bolji učinak nego prije agregacije u pogledu namjeravane svrhe, a bez neopravdanog slabljenja dimenzija

SLIKA 2.12. KOMPROMIS IZMEĐU PROIZVODNIH I TRANSAKCIONIH TROŠKOVA

ostvariti u vidu ekonomije obima i nižih jediničnih troškova ili boljeg učinka – veće dimenzije često podrazumijevaju više transakcione troškove (Coase 1993) (Williamson 1975). Štaviše, pojam transakcionog troška podrazumijeva da preduzeća različite veličine predstavljaju kompromis između proizvodnih i transakcionih troškova. Dok proizvodni troškovi tipično padaju sa veličinom, transakcioni troškovi obično rastu. Optimalni stepen agregacije je onda tačka u kojoj je zbir proizvodnih i transakcionih troškova sveden na minimum (slika 2.12). Međutim, optimalna veličina zavisi od konteksta i stoga je različita u raznim djelovima zelje i raznim periodima. Kontekst će stvarno uticti na nivo proizvodnih (kroz kvalitet i kvantitet vodnih resursa, na primjer, i transakcionih troškova (kroz veličinu i učinak agregiranih preduzeća, na primjer) i kao takav će morati da bude uzet u obzir da bi se osigurao uspjeh agregacije.

Jednokratni transakcioni troškovi (povezani sa procesom agregacije) U okviru jedne agregacije, jednokratni transakcioni troškovi obuhvataju sljedeće tri široke kategorije (Dahlman 1979): • Prije agregacije, troškovi istraživanja i informisanja kako bi se pronašle i prikupile informacije o pružaocima usluga sa kojima će se ući u agre-

gaciju. U kontekstu ove studije, cijela faza osmišljavanja/planiranja tj. strukturisanja padala bi u ovu kategoriju. • Tokom agregacije, troškovi pogađanja koji odgovaraju potrebnim pregovorima da bi se postigao sporazum između subjekata koji ulaze u agregaciju i koji se prenose u zakonske propise i obavezujuće akte, kao što je već opisano na listi koja se tiče upravljanja. Ovo bi konkretno moglo da dovede do rješenja koja nijesu optimalna, kao što je prihvatanje obaveze o preuzimanju nepotrebnog osoblja ili obaveza kako bi sporazum bio prihvatljiviji za različite strane. • Nakon agregacije, troškovi primjene koji odgovaraju troškovima potrebnim za sprovođenje agregacije i staranje o tome da sve uključene strane izvrše svoje obaveze i dužnosti. Ovi troškovi bi mogli, na primjer, da podrazumijevaju usklađivanje plata na viši nivo ili cijenu uspostavljanja novih sistema i procedura.

Dugoročni transakcioni troškovi (posljedice agregacije) Može se razlikovati nekoliko dugoročnih transakcionih troškova (Canback 2003) koji se odnose na situacije u agregacijama: • Birokratska izolovanost: Kako preduzeća rastu, viši rukovodioci su sve manje odgovorni prema nižim nivoima organizacije i akcionarima. Naročito u velikim preduzećima sa dobro postavljenim procedurama i pravilima, može doći do zahtjeva za individualnom rentom. Ovo se odnosi i na čestu situaciju da direktori velikih organizacija stavljaju veći naglasak na veličinu, nego na profitabilnost . • Motivacioni aspekti ("atmosferske posljedice"): Veća veličina donosi veću specijalizaciju, što sa svoje strane vodi ka manjem angažmanu od strane zaposlenih. Zaposleni u velikim organizacijama često nikako ne mogu da shvate svrhu kor-

V DE CRNE GORE porativnih aktivnosti kao ni njihov individualni doprinos. • Ugrožena komunikacija zbog ograničene racionalnosti3: Kako preduzeća rastu, povećava se kompleksnost. Dodaju se hijerarhijski slojevi kako bi se upravljalo sve većom kompleksnošću. Neizbježno ti slojevi iskrivljuju tokove informisanja. Time se ograničavaju informacije koje su na raspolaganju izvršnim rukovodiocima, što je Wiliamson (1975) nazvao gubitkom kontrole. Pored te „klasične“ neekonomije obima, koja može da se pojavi kada se jedno preduzeće uvećava, agregacija uvećava složenost organizacione strukture, a time i transakcione troškove. Među najvažnijim karakteristikama koje se mijenjaju kroz objedinjavanje su: • Rješavanje usitnjavanja vlasništva: Činjenica da agregirano preduzeće opslužuje nekoliko opština zahtijeva formulisanje pravila odlučivanja za akcionare i raspodjelu prava glasa. Moguće su različite šeme raspodjele prava glasa, ali u svim slučajevima ta raspodjela zahtijeva dodatne birokratske procedure i mehanizme za rad sa više vlasnika umjesto sa jednim. • Heterogeni početni uslovi i heterogeni prioriteti: Opštine za koje se usluge objedinjavaju kroz agregaciju mogu da imaju veoma različit početni učinak, kvalitet usluga i stanje infrastrukture. To pokreće pitanja o tome da li primijeniti iste politike na sva preduzeća i kako utvrditi prioritet investicija i poboljšanja usluga. U nekoj mjeri, lokalni prioriteti u pogledu pružanja usluga mogu biti različiti. Kako će menadžment agregiranog preduzeća odgovoriti na ove izazove može biti različito od slučaja do slučaja, ali preduzeće treba da ima mehanizme za rješavanje konflikata kroz koje će uskladiti interese i arbirtrirati između razlika. I ovo uvećava složenost organizacije i troškove odlučivanja. • Komplikovani mehanizmi podjele troškova i prihoda: Kada se više opština uključi u agregaci-

ju, vremenom se moraju utvrditi i adaptirati potencijalno komplikovani sistemi podjele troškova i prihoda. Osim administrativnog tereta, takav sistem smanjuje i transparentnost između pružene usluge i cijene plaćene za nju, naročito ako se sprovodi unakrsno subvencioniranje između opština. Mehanizmi podjele troškova daju svakoj opštini podsticaj da privuče što više investicija i izdataka (ugovora o javnim radovima), bez obzira da li je pametno vršiti investicije. Ti tzv. problemi zajedničkih troškova ili prihoda postaju sve izraženiji što su veći i komplikovaniji mehanizmi podjele troškova. Sve u svemu, važno je izmjeriti ishod date agregacije prvenstveno u odnosu na njenu prvobitnu svrhu koja može a ne mora da uključuje ekonomsku efikasnost. U nekim slučajevima, može biti neophodno da se prihvati neki stalni transakcioni trošak da bi se ostvarila značajna eksternalija; na primjer, unakrsna subvencija između oblasti usluga sa niskim i visokim troškovima ili korist za životnu sredinu.

NAPOMENE 1. Za svrhe ove studije, učinak vodovodnog preduzeća definiše se kao njegova sposobnost da pruža troškovno efikasnu uslugu dobrog kvaliteta stanovništvu u oblasti svog obuhvata. Ovo se mjeri kroz indeks učinka agregiranog vodovodnog preduzeća koji se mjeri kroz tri posebne dimenzije – obuhvat, kvalitet i efikasnost pruženih usluga, više detalja u boksu 4.1. 2. Kao što se razmatra u narednim odjeljcima određen nivo slabljenja može da bude neizbježan kada su uključene eksternalije. Na primjer, poboljšanje kvaliteta usluga može da povuče povećanje troškova. 3. Ograničena racionalnost predstavlja ideju da pojedinci imaju ograničenu racionalnost kada donose određene odluke.

84 Poglavlje 5

ZAŠTO AGREGACIJE FUNKCIONIŠU? KVALITATIVNI DOKAZI U ovom poglavlju stavljamo naglasak na iskustvo stečeno iz 14 konkretnih slučajeva agregacije u sedam zemalja opisano je zašto su te agregacije dobro funkcionisale, uz osvjetljavanje faktora uspjeha, kao i faktora rizika koji su uspješno prevaziđeni. Ovih 14 studija slučaja sadrže mnoštvo različitih konteksta, ciljeva i načina agregacije. U većini njih, do agregacija je došlo u uslovima mješovitih urbanih i ruralnih oblasti, osim u Brazilu gdje je izvršeno objedinjavanje preduzeća koja pokrivaju seoske krajeve, i u Mozambiku i Indoneziji, gdje je agregacija izvršena u urbanim i gusto naseljenim područjima. U studijama slučaja se može vidjeti vrlo različit nivo učinka, od niskog u Brazilu, Kolumbiji, Indoneziji i Mozambiku, do srednjeg u Rumuniji i Portugalu i visokog u Mađarskoj. Nivo razvoja ovih zemalja takođe ukazuje na značajnu raznovrsnost: od zemalja niskog prihoda kao što je Mozambik, nižeg srednjeg prihoda, kao što je

Indonezija, do onih sa višim srednjim prihodom, kao što su Brazil, Kolumbija i Rumunija, do zemalja sa visokim prihodima, kao što su Portugal i Mađarska. Postoje veliki kontrasti između primijenjenih postupaka i obima/sadržaja agregacije, dok razmjere gotovo uvijek slijede administrativne granice (osim u Brazilu). U studiji slučaja koja se odnosi na Mađarsku, reforma je bila usmjerena uglavnom na internalije i sprovedena je kroz proces koji je bio obavezan, dok se u drugim studijama slučaja težilo ka eksternalijama, uglavnom kroz dobrovoljne procese. Na slici 5.1 prikazani su raznovrsni konteksti iz ovih primjera, imajući u vidu BDP po glavi stanovnika i učinak. Veličina svakog vodoprivrednog preduzeća takođe je prikazana kroz veličinu tačkica koje predstavljaju broj obuhvaćenih korisnika. Učinak svakog preduzeća ocijenjen je kvalitativno i rangiran je od niskog preko srednjeg do visokog. U prilogu A dat je kompletan pregled studija slučaja, uz predstavljanje konteksta i svrhe svake

V DE CRNE GORE agregacije kao i njenog načina sprovođenja i ishoda. Pored toga, u onlajn alatima dat je kratak izvještaj o svakoj od ovih studija slučaja.

KLJUČNI FAKTORI USPJEHA AGREGACIJA U nekim studijama slučaja pokazalo se da je agregacija postigla uspjeh zbog prisustva lokalnog aktera koji je nastupao kao glavni pobornik među preduzećima koja ulaze u spajanje odnosno agregaciju. Ovo je naročito bitno kada taj subjekat pomaže da se prevaziđe politički otpor.

Constanta je značajan lokalni i državni lider u vodoprivrednom sektoru sa velikim iskustvom u javnoj upravi i privatnom preduzetništvu. Nekada je bio zamjenik gradonačelnika Constante i zato je direktno učestvovao u institucionalnim reformama u vodoprivrednom sektoru. U 2013, postao je predsjednik Udruženja vodoprivrednih preduzeća Rumunije. Prisustvo takvog lidera bilo je od ključnog značaja za prevazilaženje političkog otpora kada se opština usprotivila podizanju tarifa tako što je jednostrano prepolovila cijenu. Raja Constanta nastavila je da obračunava na-

• U Kolubiji, strukturisanje reguionalne agregacije „Mercado Regional del Atlántico,” koja će pružati usluge u velikom gradu, ali i malim okolnim opštinama, olakšalo je učešće političkog lidera koji je pomogao u pregovorima sa gradonačelnicima i drugim političkim akterima. On ih je podstakao da u potpunosti ispune svoje nadležnosti, kao što je prenos svih dogovorenih sredstava u dogovorenom roku. Kao rezultat toga, operator — Triple A—dobio je jaku političku podršku od nekoliko guvernera regije Atlantico redom u posljednjih 12 godina zbog čega je agregacija bila uspješna. • U Rumuniji, Gradsko vijeće i opština Constanta podržali su operatora, Raja Constanta, kroz cijeli process regionalizacije. Pored toga, generalni director Raja

SLIKA 5.1. RAZLIČITI KONTEKSTI U STUDIJAMA SLUČAJA

86 knade shodno ugovoru o prenesenim nadležnostima i dobila je podršku od akcionara preduzeća. Isto tako, stabilnost izvršnog rukovodstva, koje se nije mijenjalo od 2003, dala je veliki kredibilitet operatoru i osnažila njegovu lidersku ulogu. • U Portugalu, kombinacija dva aktera najviše je pomogla modernizaciji vodoprivrednog preduzeća: nova državna holding kompanija—Águas de Portugal—koja je sarađivala sa svakom opštinom u regionu i omogućila formiranje nekoliko novih regionalnih ili “međuopštinskih” preduzeća; i strukturni i ekonomski regulator (IRAR, kasnije ERSAR, Entidade Reguladora dos Serviços de Águas e Resíduos), koji je nadgledao rad međuopštinskih subjekata, privatnih koncesija i, od 2013 kada je postao nezavistan od vlade, službe sa opštinskim menadžmentom (bilo direktno ili delegirano). ERSAR je imao važnu ulogu u oblikovanju sektora voda, koristeći svoja zakonska ovlašćenja da sprovede fino uređenje sektora, svoja regulatorna ovlašćenja nad preduzećima, i uvodeći sveobuhvatan system sakupljanja podataka i primjene uporednih mjerila (benčmarking), kao i za sva preduzeća obavezujući nacionalni sistem obrade žalbi.

IZMEĐU DRŽAVNIH I LOKALNIH AKTERA Kada se uvodi kao obavezna, agregacija se obično osmišljava na nacionalnom nivou. Ipak, vrlo rano u procesu treba sprovesti sistematske konsultacije sa lokalnim zainteresovanim subjektima kako bi i oni pružili ulazne informacije značajne za proces i potvrdile da su usklađeni interesi između državnog i lokalnog nivoa. Njihovo uključivanje u ranoj fazi pomaže da sprovode reformu kao svoju. To omogućava realizatorima da rješavaju potencijalne probleme ili otpore i umanje

njihov potencijalni uticaj, poboljšavajući tako uslove za uspjeh. • U Indoneziji, u slučaju PDAM Tirtanadi, nacionalni i lokalni akteri su kroz zajednički rad došli do opcije koja je najpogodnija za agregaciju uspješno uskladivši svoje interese. Ministarstvo unutrašnjih poslova je 20.04.1998. izdalo uputstvo PDAM Tirtanadi da osnuju holding kompaniju kao jednu od opcija za agregiranje i unapređenje vodoprivrednog sektora u Sjevernoj Sumatri. Međutim, 30.04.1998, nakon što je PDAM udruženje za Sjevernu Sumatru pregledalo uputstvo, PDAM Tirtanadi odlučilo je da je poželjna opcija urediti konkretne ugovore o saradnji sa drugim lokalnim PDAM organizacijama. Ova opcija agregacije tada je predstavljena guvernerima i načelnicima okruga na odobrenje. Dvije godine kasnije, potpisan je Ugovor o saradnji između PDAM Tirtanadi i PDAM Tirta Deli.. • U Rumuniji, usklađivanje nacionalnih i lokalnih interesa bilo je značajno pitanje tokom procesa regionalizacije. Još od 2005, rumunske lokalne uprave, bilo na niovu okruga ili opština, osporavale su reformu regionalizacije koju je osmislila centralna vlada. Zbog pritiska da se prihvate fondovi iz EU, reforma je brzo donesena, što nije ostavilo dovoljno vremena za adekvatno informisanje i rad sa lokalnim vlastima i građanima. Vlada je izradila master planove za svaki okrug i nije imala vremena da ih dopuni sveobuhvatnijim tehničkim i ekonomskim podacima koje bi dobila od lokalnih uprava. Zbog toga je cijeli proces viđen kao preuzimanje poslova u sektoru voda koje je išlo odozgo naniže, a neprijateljski stav lokalnih vlasti i građana eskalirao je kada su povećane tarife.

V DE CRNE GORE cije. Zbog toga, da bi agregacija bila uspješna, važno je izgraditi osjećaj pripadnosti i usaglasiti interese svih lokalnih organa koji se udružuju, ostavljajući širok prostor lokalnim vlastima da prilagode sveukupni model agregacije svojim specifičnim okolnostima. Pored toga, usaglašavanje interesa se obično sprovodi kroz dogovore o balansiranom odlučivanju i kroz dodjelu glasačkih prava. Ova pitanja upravljanja razmatraju se dalje u poglavlju 6.

IZMEĐU LOKALNIH ORGANA I IZVRŠNOG RUKOVODSTVA VODOVODNOG PREDUZEĆA

SLIKA 5.2. POREĐENJE STRATEGIJA ŠIRENJA DVA RUMUNSKA VODOVODNA PREDUZEĆA

IZMEĐU LOKALNIH VLASTI Uravnoteženi institucionalni aranžmani u kojima je utemeljen princip postizanja konsenzusa od ključnog su značaja za usaglašavanje lokalnih interesa i lakše donošenje odluka u konsolidovanim preduzećima. Lokalne vlasti često imaju percepciju o agregaciji kao o gubitku kontrole nad lokalnim javnim službama kojima su navikli da upravljaju, naročito kada se manje opštine spajaju sa većima. Pored toga, različiti lokalni organi mogu težiti različitim ciljevima prilikom agrega-

Jačanje saradnje između lokalnih organa vlasti i izvršnog rukovodstva vodovodnog preduzeća veoma je važno za dobro upravljanje agregiranim preduzećima. Kada dolazi do konsolidovanja usluga u zajedničku organizacionu strukturu, te usluge stiču autonomiju u odnosu na lokalne vlasti. Usljed toga, izvršno rukovodstvo agregiranog preduzeća postaje odgovorno za finansijsko planiranje i tarifnu politiku, sprovođenje investicionog programa, organizovanje pružanja usluga, administraciju i komercijalne poslove, kao i odnose sa potrošačima, što su sve funkcije koje su ranije bile pod direktnom kontrolom lokalnih vlasti. Pa ipak, neke odluke, naročito u vezi sa tarifnom politikom, i dalje moraju dobiti saglasnost akcionara u vodoprivrednom preduzeću na godišnjim skupšti-

88 nama. Uspostavljanje bliskog i stabilnog radnog odnosa između lokalnih vlasti i odbora direktora i rukovodstva vodovodnog preduzeća može biti od pomoći u usaglašavanju interesa zainteresovanih lica. • U Rumuniji, predsjednik Međuopštinskog razvojnog udruženja Brasov (IDA), koje uključuje neke opštine pokrivene uslugama vodovodnog preduzeća Brasov, pozivan je na sve sastanke odbora direktora vodovodnog preduzeća Brasov kako bi se osiguralo da rukovodstvo preduzeća vodi računa o gledištima međuopštinskog udruženja. Takođe, izvršni menadžeri moraju da ostvare skup ciljeva i učinaka koje direktori nadgledaju i o kojima se izvještava na sastancima sa akcionarima i članovima međuopštinskog udruženja. • U Brazilu, izvršna struktura SISAR Ceará uključuje odbor direktora sa predsjednicima i predsjedavajućima koji su predstavljeni u udruženjima preduzeća i imaju glas na godišnjim skupštinama. • U Portugalu, agregirane opštine imaju sop-

stvene predstavnike u odboru direktora. U većini studija slučaja, reforma agregacije sprovodi se kroz proces koji ide odozgo naniže, kojim upravljaju akteri na državnom nivou. Ovakav nalaz je u skladu sa svjetskim trendovima agregacije koji su konstatovani na međunarodnom niovou, što se razmatra u poglavlju 3. Međutim, reforme na državnom nivou imaju više šansi za uspjeh kada primjenjuju princip supsidijarnosti i omogućavaju fleksibilnost lokalnim akterima da prihvate proces agregacije kao svoj i da ga prilagode svom lokalnom kontekstu. • U Rumuniji, regionalizacija je definisana zakonom o javnim vodoprivrednim preduzećima iz 2006 i obuhatala je reorganizaciju javnih poslova kroz dva subjekta: međuopštinsko udruženje za razvoj (IDA), koje je zastupalo lokalne uprave kao vlasnike imovine, i regionalno operativno preduzeće (ROC), koje je poslovalo tom imovinom, a ova dva subjekta su bila vezana ugovorom o prenosu nadležnosti. Međutim, preduzeća su imala izbor da sprovode agregaciju idući sopstvenom brzinom i u razmjerama koje su za njih poželjne. Vodovod-

SLIKA 5.3. INSTITUCIONALNI ARANŽMANI ZA SISTEME UPRAVLJANJA VODNIM RESURSIMA I DISTRIBUCIJOM U PORTUGALU

V DE CRNE GORE TABELA 5.1. PREGLED TRAJANJA PLANIRANJA I REALIZACIJE AGREGACIJE

• U Kolumbiji, različiti nacionalni planovi razvoja koje je centralna vlada planirala i sprovodila, svi su uključivali agregaciju, koja je podsticana kroz uputstva i smjernice, davanjem šansi da se uspostave regionalna tržišta ili promovisanjem mehanizma udruživanja za opštine. • U Portugalu, centralna vlada je kreirala 1993.model „međuopštinskog upravljanja“ kako bi poboljšala vodoprivredne sisteme putem regionalnih subjekata, u vlasništvu Aguas de Portugal, državnog holdinga, kao većinskog akcionara. MeIZVOR: TRIPLE A 2015. đutim, nekoliko opština se usproNAPOMENA: IRCA JE POKAZATELJ KVALITETA VODE KOJI OBJEDINJAVA tivilo sprovođenju ovog modela iz FIZIČKE, HEMIJSKE I BIOLOŠKE PROMJENLJIVE. KREĆE SE OD 0 (BEZ straha da će izgubiti nadležnosti RIZIKA) I 100 % (ZDRAVSTVENO NEISPRAVNO). nad vodoprivrednim preduzećima. Centralna vlada je 2009 uvela novi na kompanija Brasov širila se lagano i progresivno model upravljanja za poslove upravljanja vodnim u obližnjim opštinama, dok se Raja Constanta ve- resursima i distribucijom vode, pod nazivom drlikom brzinom proširila u 7 okruga (slika 5.2). žavno-opštinsko partnerstvo, kako bi olakšala mogućnosti za agregiranje u sektoru voda (slika 5.3). • U Mađarskoj, Zakon o vodovodnim uslugama donesen 2011, predviđa da se dozvole za pruža- Osmišljavanje i sprovođenje agregacija traži vrinje usluga u sektoru voda izdaju onim subjekti- jeme, a posebno je realizacija kontinuirani proces ma koji dostignu određen nivo agregacije, izražen koji može da potraje više decenija. U pomenutim kroz ekvivalent potrošače.Ali nijesu definisane studijama slučaja, periodi osmišljavanja trajali administrativna ograničenja po razvođu ili regio- su od jedne do devet godina, a periodi realizacije nalnim granicama. od jedne do 22 godine (tabela 5.1). Shodno tome, Preduzeće Kiskun-Víz odlučilo se za brzu im- potrebno je dosta vremena da se ostvare korisni plementaciju agregacije i dostiglo svoju konač- efekti od agregacija. Strategija postepenog unapnu agregiranu veličinu do 2013, 4 godine prije ređenja u smislu glavne svrhe agregacije, pokazakonskog roka. Preduzeće Alfoltviz povećalo je zala se uspješnom u mnogim studijama slučaja, svoju obuhvaćenu površinu za 70% za tri godine, jer se tada napori i promjene sprovode duže vridostigavši tržište koje je po ekvivalent potrošači- jeme, a preduzeća se ne opterećuju da moraju da ma četiri puta veće od regulatornog praga. urade previše stvari prevelikom brzinom. Na taj

90 BOKS 5.1. AGREGACIJE SU UVELE MONITORING NA BAZI UČINKA U VEĆINI PREDUZEĆA IZ STUDIJA SLUČAJA: Sakupljanje podataka o ekonomskoj efikasnosti i tehničkoj djelotvornosti preduzeća je od ključnog značaja za ocjenu i poboljšanje njihovog učinka i održivosti. U 12 od 14 slučajeva, preduzeća nijesu prije agregacije sakupljala takve podatke. Međutim, nakon sprovođenja agregacije, počela su rutinski da prate pokazatelje učinka bilo u okviru mehanizma benčmarkinga (Portugal, Mozambik, Indonezija), ili da bi mogli da pokažu napredak postignut u okviru agregacije (Brazil, Rumunija, Kolumbija). Tako je agregacija uvela kvalitetnija saznanja o poslovanju preduzeća sa ciljem njihovog postepenog poboljšanja. način, se takođe omogućava kvalitetnije praćenje i postizanje konkretnih rezultata (boks 5.1). U nekim zemljama, sama reforma agregacije sektora voda planirana je da teče postepeno kako bi se išlo određenim redom sa promjenama i naporima na lokalnom nivou. • U Mađarskoj, Zakon o vodoprivrednim preduzećima navodi da se dozvole za usluge u sektoru voda izdaju subjektima koji dostignu 50.000 hiljada ekvivalent potrošača u 2013–2014. Ovaj zahtjev se povećava na 100,000 ekvivalent potrošača za 2015– 2016 i 150,000 za 2017.

• U Rumuniji, BWC preduzeće usvojilo je progresivni pristup proširivanju svog obuhvata. Broj priključaka na vodovod udvostručio se za 10 godina, dok je broj obuhvaćenih potrošača porastao za jednu trećinu. Preduzeće se odlučilo da vrši agregaciju na obližnjim lokacijama u kojima je trebalo vršiti investicije i gdje se istovremeno mogao podići i kvalitet i tarife (figure 5.4). Npr. BWC je preuzelo operacije Codlea nakon završetka novog vodovoda koji je pružao kvalitetnu vodu 24/7. Na taj način, BWC je smatrao da može da pruži dobar kvalitet usluga i tako poveća spremnost potrošača da plaćaju potrebne tarife i da se vrši naplata računa. Brzina agregacije je stoga podešavana ka postepenom širenju usluga uz primjenu funkcionalnih vodovodnih sistema. Strategije postepenog poboljšanja često koriste ciljne vrijednosti koje se baziraju na učinku. Tako se može utvrditi redosljed aktivnosti primjenom postepenog pristupa. Redovan monitoring takođe olakšava praćenje odgovornosti prema akcionarima i potrošačima, dok poboljšanja mogu da se demonstriraju tokom vremena. • U Kolumbiji, operator Triple A dobio je ciljne zadatke za postepena poboljšanja u pogledu nivoa mikro-mjerenja, kvaliteta vode, i stepena naplate (tabela 5.2). Kada je počeo sa radom 2004, nivoi naplate su bili veoma niski, ali nakon poboljšanja kvaliteta i kontinuiteta snabdijevanja, operator je povećao naplatu računa na 90%.. • U državi Ceará u Brazilu, odabrano je nekoliko pokazatelja učinka i definisane ciljne vrijednosti za praćenje postepenih unapređenja agregiranog preduzeća SISAR. Cilj za indeks kvaliteta vode definisan je na 95%; najbolji učinak sada se kreće između 65 i 91%. Cilj za kontinuitet pružanja usluge je 24 časa, a sadašnje vrijednosti kreću se od 6 do 15 časova.

V DE CRNE GORE SLIKA 5.4. EVOLUCIJA KLJUČNIH POKAZATELJA UČINKA VODOVODNOG PREDUZEĆA BRASOV NAKON AGREGACIJE

SLIKA 5.5. STRUKTURA I EVOLUCIJA IQS ZA SJEVERNU JEDINICU U OKVIRU FIPAG

92 KLJUČNI RIZICI KOD AGREGACIJA Loša strana toga da postoji pobornik procesa kao faktor uspjeha je što oslanjanje na liderstvo samo jednog pobornika može ponekad da bude rizično. Donosioci odluka i promoteri agregacije bi učinili dobru stvar ako nebi za agregaciju vezivali konkretne ljude i okolnosti. Zbog političkih ciklusa, može se desiti da lokalni poslanici ne budu ponovo izabrani. Stoga liderska uloga koja potiče od samo jednog lokalnog aktera može vremenom da se izgubi i time potencijalno dovede u opasnost osmišljavanje i sprovođenje agregacije. • U Portugalu, formiranje Águas do Ribatejo potrajalo je dosta vremena, pošto nije mogao brzo da se postigne dogovor o modelu upravljanja. U 2001, vođeni su razgovori sa Águas de Portugal da se uspostavi “međuopštinski” sistem, ali je to rješenje odbačeno. Druga opcija bila je da se formira zajedničko preduzeće i da se 49% akcija dodijeli privatnom investitoru. Objavljen je poziv za ponude. U tom moment agregacija je obuhvatala 9 opština. Ali nakon promjene političke većine, i gradonačelnika, Santarém, glavni i najnaseljeniji grad te regije , odlučio je da se provuče iz procesa, smatrajući da će biti izložen prevelikom učešću u zajedničkoj investiciji i operativnim troškovima i da nije spreman da indirektno subvencionira druge opštinske sisteme uključene u Águas do Ribatejo. Opština Cartaxo takođe je odlučila da odustane. U to vrijeme ova odluka je bila veoma sporna i jako je promijenila pretpostavke za agregaciju. Tender je poništen, nametnuvši potrebu za novim konsenzusom i novim ekonomskim analizama koje će podržati isplativost zajedničkog preduzeća. Proces se ponovo nastavio 2007. Kada obim agregacije uključuje objedinjavanje funkcija, neophodno je usklađivanje administrativne prakse kod pružaoca usluga koji učestvuju

u agregaciji. U scenariju najboljeg slučaja, ova harmonizacija vodi podizanju standarda na nivo onih sa najboljom praksom. Međutim, pod manje povoljnim okolnostima, harmonizacija može da vodi porastu troškova, čime se ometa uprjeh agregacije. • U Mađarskoj, tri preduzeća koja su se spojila, Halasvíz, Kalocsavíz, i Kőrösvíz, unijeli su različitu poslovnu praksu u novonastalo preduzeće Kiskun-Víz. Ta praksa je harmonizovana tako što se izabrala „najbolja praksa“ i ona je uvedena u rad preduzeća Kiskun-Víz. Npr., Kalocsaviz je imao efikasan sistem rješavanja neplaćenih računa, koji je usvojen za cijelo agregirano preduzeće. Kao rezultat toga, prepolovljen je sveukupni nivo neplaćenih računa. • U Brazilu, COPANOR je ruralno zavisno društvo državnog preduzeća COPASA. Većina zaposlenih u COPANOR-u imaju minimalnu zaradu na nivou države. Međutim, postoji znatan pritisak od sindikata da se povećaju plate na nivo koji je jednak platama COPASI. Ako COPANOR bude plaćao svoje radnike isto kao i njegovo „matično preduzeće“ (COPASA) i nastavi da naplaćuje iste tarife (koje su ograničene na 60% od tarifa matičnog preduzeća, u 2015), dugoročna finansijska održivost preduzeća bila bi ugrožena.

TROŠKOVI RADA Agregacija takođe donosi pitanje premještanja radne snage iz bivših opštinskih struktura u novo agregirano preduzeće. To obično stvara velike transakcione troškove, koji se prevode u porast troškova rada (vidjeti poglavlje 4) i može u određenoj mjeri da ugrozi finansijsku održivost agregiranih subjekata.

V DE CRNE GORE • U Rumuniji, model ugovora o prenosu nadležnosti u reformi vršenja regionalizacije koji je pripremilo Ministarstvo za životnu sredinu zalaže se za prenos svih zaposlenih u novonastali subjekat. Raja Constanta preuzela je sve zaposlene iz bivših operatora i obavezala se da neće proglašavati tehnološki višak prve dvije do tri godine rada. Ali preuzete službe su imale preveliki broj zaposlenih i broj zaposlenih u novom subjektu porastao je za skoro 50% dok su se plate gotovo udvostručile. (slika 5.6). Kretanje strukture operativnih rashoda za preduzeće Raja Constanta pokazuje da su rasli troškovi rada kroz cijeli proces agregacije, i to sa 30 % na 36%. U 2013, preduzeće je izgradilo plan restruktuiranja kako bi prilagodilo broj zaposlenih, uz pomoć konsultantske firme za ljudske resurse. Otpušteno je 626 zaposlenih (25% ukupnog broja). Izbjegnuti su socijalni protesti i bivši zaposleni su podnijeli svega 8 tužbi – svi neuspješno. • U Mađarskoj, nakon agregacije, politike ljudskih resursa bile su usredsređene na programe obuke i povećanja plata kako bi se stručni kadar privukao i zadržao. U preduzeću Kiskun-Víz, razlika u platama između prvobitnog i premještenog osoblja postepeno je smanjivana podizanjem

SLIKA 5.6. EVOLUCIJA TROŠKOVA RADA I BROJA ZAPOSLENIH U PREDUZEĆU RAJA CONSTANTA

BOKS 5.2. VAŽNOST RAZUMIJEVANJA KONTEKSTA: ISKUSTVO HRVATSKE Od 2012, hrvatska vlada je pokretala niz reformi vodovodnog sektora koje su, pored uspostavljanja adekvatnog regulatornog okvira za sektor i sistema uporednih mjerila, uključivale predloženo spajanje vodovodnih preduzeća u oko 20 regionalnih subjekata. Glavni pokretači agregacije bili su potreba da se efikasno apsorbuju sredstva iz evropskih fondova i da se izvrši unakrsno subvencionisanje sistema vodosnabdijevanja i odvođenja otpadnih voda u manjim naseljima, za koje bi usaglašavanje sa novim standardima EU bilo nedostižno skupo i nepriuštivo. Ovaj proces je takođe smatran značajnom šansom za razvoj modernih i efikasnih pružaoca usluga u ovom sektoru i za prelazak sa ranijeg načina upravljanja opštinskim vodovodnim preduzećima. Proces agregacije je pokrenut sa nivoa centralne vlade, odozgo naniže, zemlja je podijeljena u oblasti za ovu svrhu, koje su uglavnom definisane granicama okruga, koristeći princip jedna obuhvaćena oblast, jedan pružalac usluga, jedna tarifa. Planirano je da to bude proces u dvije faze, gdje bi u prvoj fazi vodovodne usluge bile, gdje je to neophodno, izvučene iz opštinskih preduzeća, dok bi se u drugoj fazi one spojile u nova vodovodna preduzeća (gdje bi se postigao djelotvoran kompromis između razmjera i obima). Sveobuhvatna prethodna studija ukazala je na vjerovatnoću ostvarivanja značajne ekonomije obima. Po završetku I faze, početkom 2015, završen je plan agregacije, kao i potrebni zakonski okvir. Međutim, zbog osjetljivosti političke situacije u tom momentu (2015 je bila izborna godina) i potencijalnog otpora od lokalnih vlasti, najprije je došlo do odlaganja, a potom je izgubljena politička podrška zbog promjene u centralnoj vladi. Reformu su u velikoj mjeri podsticali tehnokrati u okviru resornog ministarstva, koji nijesu shvatili da nemaju političkog pobornika i ovlašćenja nacionalne vlade da nametnu reformski proces uprkos zabrinutosti lokalnih subjekata.

94 nižih plata na najviši nivo za slične poslove, gdje je prosječno povećanje bilo 8.5% za tri i po godine. I drugi troškovi vezani za radnu snagu su porasli, a posebno putni troškovi specijalizovanog osoblja koje je bilo zaduženo za veće površine kao i troškovi dnevnog puta (besplatan minibus za zaposlene) do sjedišta za veći broj zaposlenih.

IT SISTEMI Transakcioni troškovi vezani za agregirane subjekte nastaju u toku sprovođenja agregacije. • U Mađarskoj, agregirano preduzeće Kiskun-Víz odabralo je baze podataka i sisteme fakturisanja iz Halasvíza, jednog od agregiranih preduzeća, i podaci su preneseni iz drugih agregiranih preduzeća. To je stvorilo jednokratne troškove u 2012–2013. Poslovi sa potrošačima bili su suspendovani jedan dan zbog tranzicije. Nakon izvršenog spajanja u septembru 2013, Kiskun-Víz izdao je svoju prvu fakturu u novembru 2013. Objedinjeni sistem upravljanja neizmirenim fakturama bio je spreman u 2015. Kao što stoji u poglavlju 2, treba voditi računa o kontekstu i svrhu treba jasno postaviti prilikom osmišljavanja agregacije. Ukoliko ove dvije stvari nijesu povezane, može doći do neuspjeha (boks 5.2). • U Kolumbiji, regionalno povezivanje La Línea, formirana da bi se izgradio i koristio akvadukt, propalo je iz raznih razloga povezanih sa previdom konteksta. Tokom izrade strukture regionalne šeme, potcijenjene su investicione potrebe. Tehničke studije nijesu dobro prikazale potražnju zato što su podaci o stanovništvu bili zastarjeli. Pored toga, agregacija nije imala podršku lokalnog političkog lidera. Zbog odsustva lokalne po-

BOKS 5.3. INVESTICIONI TROŠKOVI I POVEĆANI OPERATIVNI RASHODI: DOKAZI IZ STUDIJA SLUČAJA Kada je cilj agregacije širenje obuhvata ili dobrobit za životnu sredinu, to često podrazumijeva značajne paralelne investicione troškove, koji povećavaju troškove amortizacije i operativne rashode (Svjetska banka 2015). Prema tome, uštede na troškovima iz ekonomije obima mogli bi biti zamaskirani višim ukupnim operativnim rashodima koji nastaju zbog pružanja boljih usluga. U Rumuniji, i Vodovodno preduzeće Brasov (BWC) i Raja Constanta sprovele su velike investicione projekte od 200 miliona i 278 miliona eura, radi povećanja obuhvata i kvaliteta. Nakon ovih investicija, ukupni operativni rashodi BWC porasli su za 120% za vodu i 144% za otpadne vode. A operativni rashodi po opsluženom stanovniku porasli su za 63% za vodu i 80% za otpadne vode tokom 9 godina. U međuvremenu, troškovi amortizacije porasli su za 58,5% za vodu. Za Raja Constanta, ukupni operativni rashodi porasli su 84% za vodu i 79% za otpadne vode tokom 9 godina, dok su isti rashodi po stanovniku porasli za 26% za vodu i 30% za otpadne vode u istom periodu. U međuvremenu troškovi amortizacije porasli su 1260% za vodu i 118% za otpadne vode.

V DE CRNE GORE litičke podrške, gradonačelnici su prenijeli svega 86% finansijskih sredstava opredijeljenih za projekat. Pošto je najveći dio investicije trebalo subvencionirati operator nije uspio da izvrši investiciju i obezbijedi pružanje usluga na poboljšanom nivou shodno planu. Pored toga, postojao je problem odsustva velikog naseljenog grada koji bi imao ulogu jezgra i omogućio sprovođenje unakrsnog subvencionisanja među naseljima kako bi se uravnotežile razlike između gradskih i ruralnih vodovodnih sistema, koji nemaju iste troškove proizvodnje. Kod osmišljavanja i sprovođenja agregacije može se pojaviti rizik od biranja samo najljepših stvari (Franceys i Gerlach 2008). Pružaoci usluga prirodno više vole da šire poslove na bogato stanovništvo zbog boljeg povrata troškova, i na dostupnija područja gdje infrastruktura već postoji. Kada to čine, oni biraju solventne potrošače radi dobre naplate prihoda i nastoje da izbjegnu velike investicione troškove i prateće povećanje operativnih rashoda. (boks 5.3). • Ova situacija se desila u Mozambiku gdje je biranje najpovoljnijih elemenata bilo motivisano niskom komercijalnom atraktivnošću usluga gradskog vodosnabdijevanja. Inicijalni plan vlade Mozambika, pokrenut 1998 pod nazivom Okvir o prenosu upravljanja, bio je da se razdvoje funkcije investiranja i upravljanja za gradske vodovodne aktivnosti. Investiciona funkcija za sva gradska vodovodna preduzeća trebalo je da se agregira u vidu autonomnog javnog subjekta, „fond za vlasništvo nad investicijama i osnovnim sredstvima vodosnabdijevanja” (FIPAG je skraćenica na portugalskom), a operativna funkcija je delegirana privatnim operatorima kroz tenderski proces. Prvi poziv za ponude objavljen 1999, zaključen je 2004 za Maputo i još četiri velika

grada. Ali ugovor je prijevremeno raskinut 2010 iz komercijalnih razloga. FIPAG je pokrenuo još nekoliko tendera, ali bez uspjeha zato što gradska vodovodna preduzeća pate od slabe naplate prihoda i znatnog političkog miješanja u tarifnu politiku. Odsustvo interesovanja privatnog sektora za upravljanje gradskim vodovodnim preduzećima podstaklo je FIPAG da postane operator gradskih preduzeća u cijeloj zemlji. • U Rumuniji, u periodu nakon reforme regionalizacije otkrila se praksa biranja najljepših elemenata, pošto su neka agregirana preduzeća proširila zone poslovanja u gradovima gdje su dati finansijski podsticaji (boks 5.4). Kada agregacija ne teži samo postizanju ekonomske efikasnosti već i eksternalijama kao što su unakrsne subvencije, moraju se uspostaviti obavezujuća pravila kako bi se zaštitio princip solidarnosti i prevazišla praksa biranja najboljih elemenata. • U Mađarskoj, kaa je donesena reforma agregacije 2011, preduzeće Alföldvíz odlučilo je da aktivno pristupi proširenju svog područja poslovanja i pažljivo je biralo opštine u kojima će preuzeti poslove. Poseban „tim za projekat spajanja“ razvio je metodologiju kojom je pravio diskriminaciju između opština koje bi se potencijalno mogle spojiti. Koristio je kontrolnu listu za davanje ocjene svakoj opštini. I pored takvog postupka selekcije, vođeni su razgovori kako bi se saznalo da li treba potpisivati operativni ugovor sa malim, neprofitabilnim opštinama. Na kraju je primijenjen „princip solidarnosti“, potpomognut činjenicom da ako ove male, neprofitabilne opštine ostanu bez snabdijevanja, regulator bi mogao da odredi pružaoca usluga u posljednjoj insstanci, čime bi sam odredio preduzeće koje će pružati usluge na tim lokacijama.

BOKS 5.4. OD BIRANJA NAJBOLJIH ELEMENATA DO PRAKSE POVLAČENJA U RUMUNIJI Tokom procesa regionalizacije, razvojna udruženja su generalno prihvatala sve opštine koje žele da se priključe postojećem regionalnom preduzeću potpisivanjem ugovora o prenosu nadležnosti. Ali neke od njih su imale problema u širenju aktivnosti onoliko brzo koliko je potrebno da bi se neophodne i adekvatne usluge mogle pružiti u malim naseljima koje su preuzele, često zbog nedostatka kvalifikovanog osoblja ili finansijskih sredstava. Razvojna udruženja nijesu „isključivala“ opštine. Međutim, ona su u određenoj mjeri birala najbolje opštine koje će sa sobom donijeti izvor finansiranja. Zbog toga sada neke opštine reaguju tako što odbijaju agregaciju ili se povlače iz nje, što su koraci koji mogu da proisteknu i iz lokalnih političkih problema ili drugih prikrivenih interesa. Opštine koje ne žele da se pridruže regionalnom udruženju ili svom regionalnom preduzeću podnijele su zahtjev za obnavljanje svojih dozvola za vodovodna preduzeća. Iako one jedva da imaju pristup finansijskim izvorima za unapređenja u radu, ipak više vole da ostanu samostalne nego da se pridruže regionalnom preduzeću i dožive porast tarifa od kojeg ne vide nikakve koristi. Čak ima slučajeva gdje su se opštine pridružile udruženju i regionalnom preduzeću, a sada se povlače. Npr., u okrugu Neamt, 6 opština je napustilo udruženje 2015. Glavni razlozi su mnogo više tarife za domaćinstva i odlaganja proširivanja ili saniranja mreže za vodosnabdijevanje ili kanalizaciju. Da bi se spriječile takve pojave, postupke povlačenja mora detaljno da obrazloži i odobri skupština razvojnog Udruženja. Pored toga, opštine koje odustanu, moraju da vrate investicije koje je regionalno preduzeće izvršilo na njihovoj teritoriji ili u njihove vodovodne sisteme.

V DE CRNE GORE

Poglavlje 6

KAKO AGREGACIJE FUNKCIONIŠU? KONKRETNI UVID

OBIM

U ovom poglavlju je, kroz 14 studija slučaja i u svjetlu međunarodnog pregleda, opisano kako su agregacije konkretno osmišljavane, prateći prvobitnu tipologiju izvještaja. Naročito se razmatraju ključni aspekti uspostavljanja uspješnog ukrupnjenog pružaoca usluga, od odlučivanja o obimu/sadržaju i razmjerama, do dodjele ovlašćenja, upravljanja imovinom i obavezama, pa do usklađivanja IT sistema.

Iako se obim/sadržaj agregacija razlikuje u različitim studijama slučaja, razdvajanje funkcija, faza i usluga je relativno neuobičajeno, jer može da dovede do dodatne složenosti. Nadalje, u svim studijama slučaja su ukrupnjene, tj. agregirane sve funkcije osim u SISAR-u, gdje investiciona funkcija ostaje na državnom nivou, a operativno poslovanje obavljaju SISAR i njegovi članovi (vidi tabelu 6.1). Ovaj nalaz je u skladu sa globalnim trendovima uočenim na međunarodnom nivou, gdje su sve funkcije udružene u 92 procenta agregacija (vidi poglavlje 3). Sve faze su udružene u svim studijama slučaja osim u slučaju Águas de Alentejo (Portugal) koji isporučuje vodu za veleprodaju i bavi se jedino prečišćavanjem otpadnih voda. Usluge vezane za vodu i otpadne vode su udružene u osam studija slučajeva. U četiri studije slučaja, agregacija je bila ograničena samo na usluge vodosnabdijevanja, a u jednoj studiji

Ovo poglavlje se zasniva na četiri predložene projektovane dimenzije sadržaja/obima, razmjera, procesa i upravljanja (ako želite više detalja, pogledajte poglavlje 2 i sliku 2.1). Umjesto da daje preporuke, ovaj pregled ima za cilj da naglasi kompromise i moguće izazove povezane sa svakom od tih projektovanih odluka. Obimnija rasprava o konkretnom rasponu opcija za svaku od dimenzija može se pronaći u poglavlju 2.

V DE CRNE GORE slučaja operator obavlja poslove vodovoda i kanalizacije i sakupljanja otpada. Kao što je uočeno na međunarodnom nivou, u 86 procenata agregacija obuhvaćene su sve funkcije i usluge (vidi poglavlje 3). Stoga su zemlje u kojima studije slučaja obuhvataju samo usluge vezane za vodu one u kojima su usluge prečišćavanja otpadnih voda uporedno manje razvijene (Brazil, Indonezija i Mozambik). Zato je razdva-

janje usluga isporuke vode od usluga odvođenja otpadnih voda čini se posljedica ograničenog razvoja sakupljanja i prečišćavanja otpadnih voda, a manje je posljedica jasne odluke o razdvajanju. Pored toga, obim agregacija takođe odražava nacionalnu organizacionu strukturu sektora vodovoda i kanalizacije. Na primjer, u Mozambiku se uslugama vodovoda i kanalizacije upravlja odvojeno uprkos ograničenom razvoju kanalizacione mreže (slika 6.1).

100 U većini slučajeva, agregirani pružalac pruža sve faze usluga vodosnabdijevanja i odvođenja otpadnih voda. Ovaj nalaz se podudara sa globalnim trendovima uočenim na međunarodnom nivou gdje 8 procenata agregacija obuhvata faze ili aktivnosti (vidi poglavlje 3). Međutim, treba napomenuti da je razdvajanje faza zastupljenije u zemljama sa visokim nivoom decentralizacije institucionalnih organizacija, kao što su zemlje Centralne Evrope (boks 6.3). • U Portugalu se agregacija usluga VIK-a može obaviti samo agregiranjem faza veleprodaje vode ili agregiranjem faza veleprodaje vode i vode za krajnje korisnike. Podaci regulatora ERSAR (iz 2016. godine) ukazuju da agregirane usluge veleprodaje kod vodosnabdijevanja čine 73 procenta tržišta, dok agregirane usluge veleprodaje kod otpadnih voda čine 77,4 procenta tržišta. U nekim reformama kroz agregacije, načinjen je pokušaj da se razdvoji investiciona od operativne funkcije VIK-a. Tim reformama je planirano da se investicione funkcije mnogobrojnih komunalnih preduzeća ukrupne u jedan subjekat, pri čemu bi se operativna funkcija ostavila razdvojena na opštinskom nivou. Na taj način su nastojali da podijele finansiranje nepovratnih troškova i troškova amortizacije povezanih sa programima velikih investiranja u VIK. • U Mozambiku, inicijalni plan vlade je bio da udruži neke funkcije usluga vodosnabdijevanja uspostavljanjem subjekta zaduženog za upravljanje imovinom koja se koristi za vodosnabdijevanje gradskih sredina i investiranje u zemlji, odnosno Fundo de Investimento do Patrimônio da Água [Fondom za investiciono vlasništvo i

imovinu za vodosnabdijevanje] (FIPAG). Rad i održavanje sistema vodosnabdijevanja je trebalo da budu predati privatnim operatorima po osnovu poziva za dostavljanje ponuda (slika 53). Regionalizacija vodovodnih komunalnih preduzeća je trebala da dovede do uspostavljanja tržišta primamljivog za privatni sektor. Međutim, uprkos nekoliko pokušaja da se privuku privatni operatori, FIPAG je morao da preuzme poslovanje u 15 gradova sjevernog i centralnog regiona. U preduzećima udruženim u okviru FIPAG-a uspostavljen je sistem jedinstvenih nabavki koji je donioe značajne uštede pri kupovini hemikalija za vodu. • U Brazilu, SISAR je zadužen za upravljanje operativnim poslovima vezanim za vodu u ruralnim sredinama bilo putem svojih službenika bilo putem volontera iz njihovih udruženja članica, dok je investiciona funkcija ostala udružena na državnom nivou i finansira se iz državnog budžeta.

RAZMJERE Razmjere agregacija prate administrativne granice u 12 studija slučaja, dok se u Brazilu agregacija vršila u granicama sliva (kao na Kosovu; boks 6.1) i odnosi se samo na ruralna područja (vidi tabelu 6.2). Ovaj nalaz odgovara generičkoj situaciji agregacija na međunarodnom nivou gdje 56 procenata agregacija prati administrativne granice (vidi poglavlje 3). Međutim, treba napomenuti da je provobitna reforma regionalizacije u Rumuniji imala za cilj agregaciju u granicama riječnih slivova, ali je postignuta samo na nivou države. U Mađarskoj je reforma dovela do agregacija među gradovima koji nisu bili susjedni, niti su čak bili u istom administrativnom regionu,

V DE CRNE GORE BOKS 6.1. AGREGACIJA NA NIVOU SLIVA NA KOSOVU

a svakom preduzeću je dozvoljeno da sam optimizuje područje u kojem posluje (mapa 6.1). U studijama slučaja, broj stanovnika obuhvaćen agregacijom se razlikuje u odnosu od 1 prema 69, krećući se od 32.000 stanovnika na regionalnom tržištu La Línea (Kolumbija) do 2,1 miliona stanovnika na regionalnom tržištu Atlántico (Kolumbija). • U Brazilu, gdje su se agregacije desile u ruralnim podučjima, obuhvaćeno je 89.500 stanovnika u 153 naselja za SISAR i 303.843 stanovnika na 239 lokacije za COPANOR, što ukazuje na nisku gustinu naseljenosti. U takvom ruralnom kontekstu, agregacije pokazuju tendenciju dodavanja novih potrošača i umanjenja gustine (vidi

Osnovna svrha napora u regionalizaciji Kosova je bila da se transformišu mala i fragmentirana preduzeća u samoodrživa privredna društva sa jasnom orijentacijom ka potrošaču i da se upostavi okruženje povoljno za postizanje društvenoekonomskih ciljeva za stanovništvo Kosova. Reforma komunalnog sektora se desila u kontekstu nacionalnog programa integracije u EU što je podrazumijevalo prenošenje odgovarajućeg okvira EK i usvajanje načela mudrog upravljanja i praksi kao što su upravljanje riječnim slivovima, integrisano upravljanje vodnim resursima i slično. Prije reforme ovog sektora, 35 opštinskih preduzeća je nudilo vodosnabdijevanje i sakupljanje otpadnih voda zajedno sa drugim opštinskim uslugama. Inicijatori reforme, koja je bila sprovedena u tri faze, su odlučili da u ponudi prate granice riječnog sliva, a ne administrativne granice, kako bi bili spremniji za značajan porast sakupljanja i prečišćavanja otpadnih voda koji se očekuje kao posljedica napora ove zemlje da se pridruži EU (Svjetska banka 2015. godine).

101

102

V DE CRNE GORE

poglavlje 4 i boks 4.3), zbog čega pružalac usluga nije u mogućnosti da snizi svoje operativne troškove. • Suprotno tome, u Indoneziji ili Mozambiku, gdje su se agregacije desile u urbanim područjima, prisutna je velika gustina naseljenosti (pojedinačno 2.084.063 stanovnika u sedam gradova za PDAM Tirtanadi; 396.665 stanovnika za tri grada za Sjevernu jedinicu FIPAG-a; i 263.101 stanovnika u tri grada za Centralnu jedinicu FIPAG-a).

Broj gradova koji se udružuju se značajno razlikuje u različitim studijama slučaja i kreće se od 2 grada za PDAM Intan Banjar (Indonezija) do 239 lokacije za COPANOR (Brazil). Kao što je navedeno u poglavlju 4, agregacije malog broja gradova vjerovatno dovode do ostvarenja veće uštede troškova nego agregacije velikog broja gradova, kao što su šeme regionalizacije velikog obima. Pored toga, komunalna preduzeća koja opslužuju nekoliko gradova imaju komplikovanije odnose između troškova i učinka. Kao posljedica toga, moguće uštede troškova nastale zahvaljujući

103

104 povećanju broja potrošača u ovim udruženim komunalnim preduzećima su neizvjesne i ograničene. Kao što je opisano u dodatku A, u većini studija slučaja prikazani su primjeri agregacije koji podrazumijevaju grupisanje urbanih i ruralnih naselja. U takvim konfiguracijama, velika preduzeća u urbanim sredinama su jezgro oko kojeg se udružuju pružaoci usluga koji opslužuju manje naseljena mjesta, koji su manje profitabilni i imaju slabiji učinak. To jezgro pomaže pružaocima usluga koji ga okružuju da se poboljšaju. • U Kolumbiji, prisustvo velikog grada u Regionalnoj šemi Atlántico-a, koji je središte razvoja, omogućava horizontalnu saradnju i ekonomiju obima. Takođe omogućava realizaciju unakrsnog subvencioniranja između naselja, čime se uravnotežuju razlike između vodnih sistema koji nemaju iste proizvodne troškove. U malim i ekonomski nerazvijenim gradovima, većina korisnika ima niske prihode i kupovnu moć i za njih je to jedini način da pristupe javnim uslugama. • U Indoneziji, jedno od opravdanja za agregaciju je da komunalno preduzeće PDAM Tirtanadi – koje već posjeduje dobre tehničke, finansijske i upravljačke vještine – treba da pomogne drugim, manjim ViK preduzećima u okruženju da izgrade i razviju te sposobnosti. • U Brazilu, agregacija postoji samo u ruralnim područjima; međutim, iako je nezavisan, ukrupnjeni pružalac usluga je inicijalno bio osnovan i podržavan od velikog državnog komunalnog preduzeća, odnosno CAGECE za SISAR i COPASA za COPANOR. Iako se ova heterogenost konteksta velikih i malih komunalnih preduzeća pokazala korisnim u

BOKS 6.2. ALTERNATIVE VELIKIM KOMUNALNIM PREDUZEĆIMA KAO JEZGRU: PRIMJERI RURALNIH UDRUŽENJA U AUSTRIJI Osnovano 1946. godine, udruženje Vode Gornje Austrije je samostalno neprofitno udruženje više od 1700 pružalaca usluga u ruralnim područjima u Saveznoj državi Gornja Austrija (mapa B6.2.1). Njime predsjedava odbor od sedam direktora, a zaduženo je za rad i održavanje malog sistema vodovoda i kanalizacije kroz pružanje tehničke podrške (hitna isporuka, mobilna tehnička oprema), programe objedinjavanja (za kupovinu vodomjera i analize vode, na primjer), usluge mjerenja (kao što su otkrivanje curenja, lokacija cijevi i ventila, stope protoka i pritisak i ispitivanje izdana). Ima za cilj da isporuči dovoljnu količinu visoko kvalitetne i troškovno efikasne vode za piće putem izgradnje i upravljanja samostalnim instalacijama. Takođe obezbjeđuje jačanje kapaciteta i obuku zaposlenih i podržava pružaoce usluga u pravnim i finansijskim pitanjima. Slični modeli postoje i u drugim državama Austrije.

nekim agregacijama (vidi poglavlje 4), ona takođe pokreće pitanja o o tome da li treba primjeniti iste politike na sve udružene usluge i kako treba postaviti prioritete u investiranju i poboljšanju

V DE CRNE GORE

usluga. Donekle mogu postojati razlike između toga što žele različite lokalne sredine. Način na koji uprava komunalnih preduzeća reaguje na ove izazove može da se razlikuje od slučaja do slučaja, ali biće neophodni mehanizmi za rješavanje sukoba da bi se uskladili interesi i da bi se posredovalo između onih koji se razilaze. Alternativni uspješni modeli agregacije postoje kada se grupišu pružaoci usluga sa sličnim ka-

rakteristikama. Mađarsko komunalno preduzeće Kiskun-Víz je nastalo spajanjem tri vodovodna preduzeća koja su manje-više bila iste veličine; agregacija je bila uspješna sa stanovišta ekonomske efikasnosti. U Austriji udruženje Vode Gornje Austrije, koje broji više od 1700 kooperativa, takođe grupiše pružaoce usluga iste veličine i karakteristika (boks 6.2). Slični modeli postoje u Paragvaju i Hondurasu.

105

106 PROCES Proces agregiranja je naložila vlada države u 4 studije slučaja, sve se nalaze u EU i imaju status novih država članica, a cilj je bio da se obezbijedi da reforma bude brza i dosljedna u cijeloj zemlji (vidi tabelu 6.3). Ovo je u skladu sa globalnim trendom utvrđenim na međunarodnom nivou koji pokazuje da se većina agregacija desila u zemljama Istočne Evrope i Centralne Azije (vidi poglavlje 3). Međutim, u Rumuniji je proces u velikoj mjeri podržan iz Kohezionih fondova EU, dok u Mađarskoj nije pružena nikakva finansijska podrška agregiranju komunalnih preduzeća. U ostalih 10 studija slučaja proces agregiranja je bio dobrovoljan i često podržan i finansiran iz eksternih fondova. Da bi se podstakao uspjeh reformi agregiranja, akteri iz države i inostranstva mogu da pruže finansijsku podršku preduzećima koja se udružuju kako bi im se pomoglo da ostvare svrhu agregiranja. U većini slučajeva, te subvencije se koriste da bi se finansirali investicioni programi koji onda imaju ulogu velikog pokretača (boks 2.1) čime se pružaocima usluga vodovoda i kanalizacije omogućava da izađu iz ravnoteže niskog nivoa: • U Kolumbiji, operator Triple A je iskoristio investicione programe da bi proširio kapacitet za isporuku, a finansirali su ih centralna vlada i regionalne vlade, u iznosu do 50 miliona američkih dolara. Pored ovog finansiranja, finansijski podsticaji su takođe obezbijeđeni u obliku poreskih olakšica odobrenih preduzećima koja su pružala javne usluge tokom perioda kada je zakon bio na snazi. Ova poreska olakšica bi mogla da čini do 40 procenata investicionog iznosa. • U državi Ceará u Brazilu, investiciju koju je sprovelo udruženo komunalno preduzeće SISAR

je činilo 18 procenata saveznih kredita i 82 procenta finansiranja sa nivoa centralne vlade kroz zajmove od međunarodnih finansijskih institucija. Investicije SISAR-a su bile usmjerene ka incijalnom uspostavljanju infrastrukture vodovoda i kanalizacije jer većina lokacija obuhvaćenih udruženim preduzećem nije bila snabdjevena vodom. U državi Minas Gerais, udruženo preduzeće COPANOR su formirali donosioci odluka koji su osmislili investicioni program pomoću sredstava iz državnog budžeta opredijeljenih za sektor zdravstva. • U Mozambiku, FIPAG je dobio finansijska sredstva od holandske vlade u cilju unapređenja zahvatanja, proizvodnje i prenošenja vode, kao i distribucionih sistema u Manico, Gondolo, i Chimoiu. Infrastruktura u preduzećima Manica i Gondola je u potpunosti obnovljena i finansirana je kao dio procesa njihove integracije. Dugoročnu finansijsku podršku mogu pružiti i eksterni partneri. Pored toga, povezivanje opredjeljivanja eksternih sredstava sa realizacijom agregiranja na lokalnom nivou je moćan mehanizam podsticaja za usklađivanje interesa na nacionalnom i lokalnom nivou: • U Rumuniji, Ministarstvo životne sredine je iskoristilo priliku raspalaganja sredstvima EU za utvrđivanje obaveznih kriterijuma prihvatljivosti koji su pomogli da se pokrene i ubrza reforma agregiranja predviđena u Vodiču za regionalizaciju i Smjernicama za podnosioce zahtjeva za sredstva u standardnom operativnom postupku (SOP). Razmjere agregacije u Raja Constanta određene su obimom sredstava za SOP, jer je to preduzeće odlučilo da se proširi na opštine koje su koristile ta sredstva, bez obzira da li su one pripadale okrugu Konstanta ili ne. Zato je preduzeće Raja Constanta imalo pristup investicionim subvencijama u iznosu od 278 miliona eura.

V DE CRNE GORE

• U Portugalu, da bi komunalna preduzeća ispunila uslove za dobijanje sredstava iz Kohezionih fondova EU morala su da posluju na regionalnom ili najmanje nad-opštinskom nivou, što je podrazumijevalo trend agregiranja (Decreto-Lei 191/2000, član 12). Komunalno preduzeće

Águas do Alentejo je iskoristilo investiciju od 70 miliona eura u obliku subvencija EU iz kojih je finansiralo do 58 procenata svojih investicionih progama u periodu od 2009. do 2015. godine. Udruživanje snaga u pravcu postizanja boljih usluga?

107

108 Komunalno preduzeće Águas do Ribatejo je dobilo sredstva od EU kojima je finansiralo 60 procenata svog investicionog programa u istom periodu. Suprotno tome, kada je ekonomska efikasnost glavna svrha takvi podsticaji nisu potrebni, kao što pokazuje primjer Mađarske.

UPRAVLJANJE Institutionalni elementi Od 14 studija slučaja, u osam je korišćen delegirani ugovor za agregaciju (57 procenata), u pet merdžeri (36 procenata), a jednoj je korišćeno preduzeće posebne namjene (7 procenata) (vidi tabelu 6.4). Ovaj pregled je donekle suprotan nalazima iz poglavlja 3 u vezi sa međunarodnim trendovima agregiranja u kojima su merdžeri preovladujući aranžman rukovođenja (64 procenta). Trajanje delegiranih ugovora uočeno u osam studija slučaja se razlikuje, pri čemu je njihovo trajanje kraće za JPP (počinje od 16 godina), a duže kod ugovora sa javnim operatorima (do 50 godina) (tabela 6.5). Nekih 63 procenta delegiranih aranžmana je pronađeno u zemljama EU gdje su ugovori potpisani sa javnim operatorima, dok se u Kolumbiji ugovori potpisuju sa privatnim operatorima. U pet studija slučaja u kojima je korišćeno spajanje, četiri se nalaze izvan EU. Kao što je navedeno u rubrici 6.3, u Evropi postoji širok spektar aranžmana upravljanja, posebno u saveznim državama kao što su Austrija, Njemačka i Švajcarska ,gdje je lokalnim samoupravama ostavljena široka autonomija u optimizaciji njihovog poslovanja na način koji oni smatraju adekvatnim, a one su pribjegle prilagođenim institucionalnim aranžmanima koji odgovaraju njihovim konkretnim potrebama obima i razmjera, i često koriste preduzeće posebne namjene. Nezavisno od odabranog modela upravljanja,

BOKS 6.3. RAZNOVRSNOST STRUKTURA UPRAVLJANJA U SEKTORU VODOVODA I KANALIZACIJE U ŠVAJCARSKOJ U Švajcarskoj su usluge vodovoda i kanalizacije snažno decentralizovane jer spadaju u nadležnost kantona koji obično delegiraju ovlašćenja opštinama. Kada je riječ o isporuci vode za piće, opštine su autonomne u pogledu izbora strukture i organizacije usluge. Imajući u vidu vrlo malu prosječnu veličinu opština, tehnički i finansijski kapacitet za upravljanje kompleksnim zadacima često ne postoji. Stoga opštine često udružuju poslove kao što je prečišćavanje velikih količina otpadnih voda ili prečišćavanje otpadnih voda pomoću preduzeća posebne namjene (Zweckverband). Na primjer, Seewasserverk Hirsacker-Appital je međuopštinsko udruženje formirano s ciljem proizvodnje vode za piće iz ciriškog jezera – to je kompleksan i skup posao, ako se imaju u vidu visoki standardi kvaliteta vode u ovoj zemlji. Struktura upravljanja za preduzeće posebne namjene jasno podrazumijeva da svaki član udruženja ima pravo na udio proizvedene vode koji odgovara raspodjeli kapitalnih

V DE CRNE GORE troškova i fiksnih operativnih troškova. Svaki član plaća varijabilne operativne troškove, u skladu sa stvarnom količinom potrošene vode. Regionale Wasserversorgung St. Gallen (RWSG), formirano 1993. godine, je regionalno udruženje 12 partnera iz istočne Švajcarske. Njegov glavni zadatak je da obezbijedi funkcionisanje postrojenja u Frasnahtu koje služi za prečišćavanje vode iz jezera, kao i da proizvodi, transportuje i distribuira vodu za piće svojim članovima. Pojedinačna distribucija domaćinstvima, naplata i obračun i

sveukupno sakupljanje i prečišćavanje otpadnih voda su odgovornost pojedinačnih opština. Pored uobičajenih aranžmana u vidu preduzeća posebne namjene, Viteos predstavlja jedinstven primjer merdžera. Ovo javno preduzeće su osnovale opštine kako bi proizvodile i distribuirale vodu za piće u okrugu Neušatel. Švajcarske opštine ponekad koriste i ugovore o koncesiji sa 17 susjednih opština kojima distribuiraju vodu za veleprodaju, a ponekad i vodu za krajnje korisnike, u ime lokalnih samouprava.

109

110

V DE CRNE GORE lokalne samouprave su u većini slučajeva glavni akcionari udruženog pružaoca usluga, a ulogu ponekad igraju i regionalne vlade. Agregacija podrazumijeva uspostavljanje novog, zasebnog organizacionog subjekta koji je odgovoran prema više akcionara. Stoga, agregacije predstavljaju priliku da se usvoje čvrsti principi autonomije i odgovornosti u korporativnom upravljanju, kao što je opisano u Karakteristikama komunalnih vodovodnih preduzeća koja dobro posluju. (Svjetska banka 2006. godine) i u rubrici 6.4. Ova korporativna struktura pruža niz prednosti novoudruženom komunalnom preduzeću. Korporizacija daje finansijsku autonomiju vodovodnim preduzećima jer ona imaju sopstveni budžet, propisno odvojen od opštinskog budžeta. Pored toga, vodovodna preduzeća donose sopstvene ekonomske i finansijske odluke, posebno u vezi sa politikama tarifa, čime žele da postignu finansijsku održivost i da se odupru političkom uplitanju. • U Portugalu, Águas do Ribatejo, javno društvo sa ograničenom odgovornošću koje je osnovano da pruža usluge snabdijevanja vodom u veleprodaji i druge usluge, je uspjelo da uspostavi veću jedinstvenu tarifu za vodu u sedam opština u oblasti koju pokriva. Ova nova tarifa je predstavljala povećanje od 7 do 8 procenata za dvije opštine, gdje su tarife bile najveće prije agregacije, povećaje od 600 procenata u opštini koja je prije toga imala najniže tarife. Ova tarifna politika se sagledava kao pozitivno unaprijeđenje u upravljanju ka održivosti, jer su cijene prije agregacije bile subvecionirane u velikoj mjeri od strane opštinskih budžeta i nisu odražavale troškove. Korporativni pristup je takođe doveo do upravljačke nezavisnosti komunalnih preduzeća koja

mogu da donose sopstvene odluke koje se odnose na zapošljavanje ili politiku zarada, a time se smanjuje ili spriječava politički uticaj i pokroviteljstvo. • U Portugalu, kada je osnovano javno društvo sa ograničenom odgovornošću Águas do Ribatejo, oko 50 procenata prvobitnih zaposlenih su bili preuzeti zaposleni. Preostalih 50 procenata je odabralo samo preduzeće tokom faze implementacije. Korporativni pristup donosi unaprijeđenja u efikasnosti jer se menadžeri i zaposleni komunalnog preduzeća ponašaju na način koji je više poslovno orjentisan. Korporativni pristup je u suštini način za modifikovanje podsticaja preduzeća za vodosnabdijevanje, kanalizacione usluge i usluge održavanje čistoće i dovodi do postupanja koje je više orjentisano ka potrošačima. • U Rumuniji i Constanta i Brasov operatori za vodu su reorganizovani u komercijalne kompanije kao rezultat reforme regionalizacije. Kod oba subjekta izvršni rukovodeći nivo zaposlenih mora da ispuni određeni broj ciljeva i indikatora učinka koje kontinuirano prati Odbor direktora, Skupštia akcionara i međuopštinsko tijelo. Kako je navdeno u poglavlju 5, uravnoteženi institucionalni aranžmani u kojima je postizanje konsenzusa ugrađeno kao praksa predstavljaju ključ za usklađivanje lokalnih interesa i olakšavanje donošenja odluka kod udruženih subjekata. Ovo usklađivanje se generalno odvija kroz arnažmane za donošenje odluka i alokaciju glasačkih prava. U većini slučajeva, aranžmani za podjelu ovlašćenja su napravljeni na takav način da ne daju ekskluzivna ovlašćenja najvećem gradu kao jednom akcionaru, tako da se osigura balans ovlašćenja i stvore podsticaji za izgradnju konsenzusa.

111

112 BOKS 6.4. KARAKTERISTIKE KOMUNALNIH PREDUZEĆA KOJA DOBRO POSLUJU Autonomija prema spolja • Iako komunalna preduzeća nemaju potpuno ovlašćenje da utvrđuju tarife, ona su u mogućnosti da iznose predloge koji su u skladu sa njihovim prihodima koje su u obavezi da ostvare. • Pravila o javnim nabavkama, iako se smatraju nametljivim, se poštuju bez značajnog uticaja na učinak. • Iako većina rukovodilaca komunalnih preduzeća nema potpunu kontrolu nad utvrđivanjem skala zarada zaposlenih, oni su u mogućnosti da zapošljavaju i zadržavaju kvalifikovan kadar. • Većina javnih komunalnih preduzeća se oslanja na vladu kao izvor investicionog finansiranja. • Članove odbora uopšteno gledano imenuje vlada kako bi zastupali interese vlasnika. Odgovornost prema spolja • Sva javna komunalna preduzeća imaju unaprijed postavljene ciljeve učinka u poslovanju. • Ugovori o učinku u poslovanju su efikasno sredstvo za razmjenu informacija, ali sadrže ograničenja za ostvarenje učinka. • Angažovanje spoljnih revizora radi poboljšanja fidicijarnih odgovornosti je skoro univerzalno. • Većina javnih komunalnih preduzeća zahtijeva ovlašćenje za obezbjeđivanje spoljnjeg finansiranja. • Eksterne grupe mogu biti zastupljene u nadzornim organima komunalnih preduzeća zaduženih za savjetovanje ili upravljanje. • Nezavisni regulatorni aranžmani su više izuzetak nego pravilo jer većinu komunalnih preduzeća regulišu njihovi vlasnici. Unutrašnja odgovornost za rezultate • Viša uprava sistematično izvještava svoje odbore o učinku. • Sistemi zasnovani na podsticajima za visoke rukoviodioce su uobičajeni.

V DE CRNE GORE • Zaposlenima takođe sljeduju nagrade i kazne zavisno od ostvarivanja dobro definisanih ciljeva učinka u poslovanju. • Većina komunalnih preduzeća je fokusirana na obuke za unapređenje vještina zaposlenih. Orijentacija tržišta • Komunalna preduzeća uglavnom angažuju spoljne saradnike za funkcije koje nijesu ključne, dok ključne funkcije zadržavaju. • Iako su aktivnosti upoređivanja poslovanja postale uobičajene, nema jasno definisanih paradigmi za korišćenje podataka prikupljenih za svrhu unapređenja učinka. • Većina komunalnih preduzeća nije uključena u testiranje tržišta. Orijentacija ka potrošačima • Javna komunalna preduzeća su izgradila sisteme za slanje računa i naplatu koji na najbolji način prevazilaze konkretna ograničenja sa kojima su suočene razne grupe potrošača. • Javna komunalna preduzeća aktivno sprovode istraživanja među svojim potrošačima da bi saznala njihova mišljenja i stavove. • Potrošači imaju priliku da izraze šta je to čemu daju prednost kada su u pitanju opcije usluga. • Potrošači dobijaju informacije o promjenama ili prekidima usluga. • Javna komunalna preduzeća su izgradila djelotvorne mehanizme za podnošenje pritužbi. Korporativna kultura • Dobro definisane izjave o misiji pružaju interni pokazatelj dobre korporativne kulture. • Učinak je osnov porasta zarada u većini komunalnih preduzeća. • Komunalna preduzeća svojim zaposlenim pružaju mnogobrojne prilike za karijeru i imaju nisku fluktuaciju kadra. • Vodovodna komunalna preduzeća imaju programe obuke svojih zaposlenih kao dio godišnjih ugovora o učinku. • Zaposleni prema potrebi dobijaju informacije o odlukama uprave. Izvor: Svjetska banka 2006.

113

114 odobravanje investicionih planova, budžeta, tarifa, godišnjih izvještaja i finansijskih izvještaja. Ravnoteža ovlašćenja između države i opština u Partnerskoj komisiji i postojanje samo dva akcionara stvara potrebu da se permanentno traži konsenzus. Pored toga, opštine takođe treba da se usaglase oko zajedničkih stavova.

• U Portugalu, kapital Águas do Ribatejo je infrastruktura, a akcije se dodjeljuju opštinama u skladu sa vrijednošću aktive koju su prenijele: Almeirim, 15,45 procenata; Alpiarça, 5,40 procenata; Benavente, 16,44 procenta; Chamusca, 8,15 procenata; Coruche, 15,03 procenta; Salvaterra de Magos, 14,19 procenata; Torres Novas, 25,34 procenta. U partnerstvu Águas Públicas do Alentejo, aranžmani za donošenje odluka su nastali iz uslova partenrstva država-opštine. Opštine su oformile namjensko udruženje —Associação de Municípios para a Gestão da Água Pública do Alentejo (AMGAP) — da ih predstavlja ispred mendžmenta Águas Públicas do Alentejo. Kapital preduzeće dijele Águas de Portugal (51 procenat) i AMGAP (49 procenata). Međutim, bez obzira što Águas de Portugal ima većinu akcionara, oba partnera imaju jednaka prava odlučivanja u Partnerskoj komisiji, koja je zadužena za

• U Rumuniji za Brasov Water Company su akcije podijeljene između opštine Brasov i gradskog savjeta Brasov, od kojih je svako dobio po 42 procenta. Preostalih 16 procenata je podijeljeno između šest lokacija u skladu sa proporcionalnim udjelom stanovnika. Alokacija jednakog učešća između gradskog savjeta Brasov i opštine Brasov ima za cilj balansiranje ovlašćenja i postizanje konsenzusa kako bi se izbjegle jednostrane odluke. Pored toga, u skladu sa rumunskim pravom, strateške odluke se moraju donijeti dvotrećinskom većinom, što u slučaju Brasova dovodi do toga da je konsenzus obavezan. Za Raja Constanta, savjet okruga ima 97 procenata akcija dok 33 opštine koje opslužuje Raja Constanta imaju preostalih 3 procenta, alociranih u skladu sa zapreminom vode koja se distribuira u svakom naselju. • U Brazilu, COPANOR je konkretno uspostavljen za agregaciju javnog preduzeća sa jednim akcionarom, državnom vladom Minas Gerais, i to je u cjelosti zavisno društvo kompanije u državnom vlasništvu. SISAR Ceará je nevladina privatna organizacija bazirana na udruženjima ruralnih zajednica i kojom upravlja skupština, u kojoj svako udruženje koje je član ima jedan glas.

V DE CRNE GORE

• U Kolumbiji obje studije slučaja se oslanjaju na ugovore o javno-privatnom partnerstvu (JPP). Za regionalno tržište Atlántico, JPP ugovor je potpisan između svake opštine i privatnog operatora Triple A. Za regionalno tržište La Línea, JPP ugovor je potpisan između privatnog operatora Giscol i međuopštinske kompanije za javne usluge koja je u vlasništvu četiri opštine. Prvi JPP ugovor je operativni ugovor a drugi je ugovor izgradi-upravljaj-prenesi (BOT). • U Mozambiku, FIPAG je javni nezavisni subjekat, koji je osnovala vlada, i koji je pod nadzorom Ministarstva za javne usluge, stanovanje i vodne resurse. On je formiran da posjeduje, upravlja i investira u vodne objekte u urbanim sredinama. Uprkos početnom planu vlade da privuče privatne operatore, FIPAG je morao da preuzme upravljanje i održavanje nad subjektima. U ovom kontekstu, uloga lokalnih uprava je značajno smanjena, iako su neki oblici koordinacije ostali, uglavnom za potrebe planiranja. Sve druge odluke su prenijete na FIPAG, koji i imenuje direktore preduzeća od svojih zaposlenih. Mehanizmi odgovornosti, ugrađeni u agregaciju i rutinske postupke, pomažu smanjenju udaljenosti od klijenata i prevazilaženju političkog otpora. Iako ima potencijalnih benefita od agregacije su-

bjekata, pružanje usluga većem broju potrošača povećava udaljenost između menadžmenta preduzeća i krajnjeg potrošača, što čini da preduzeće u slabijem stepenu odgovora na potrebe. Pored toga, povećanje veličine operacija može da dovede do pogrešnog upravljanja i pitanja koja se odnose na odgovornost (Svjetska banka 2003). U sektoru voda, koji karakterišu lokalni prirodni monopoli i niska moć potrošača, agregacija može da smanji i kraće i duže putanje ka odgovornosti. Kraće putanje ka odgovornosti su identifikovane između građana koji su potrošači i pružalaca usluga, a duže putanje između države kao predstavnika interesa građana i pružalaca usluga (slika 6.2). Kako bi se riješila ta potencijalna otvorena pitanja koja se odnose na odgovornost, moguće je da se osnaže kraće rute odgovornosti između potrošača i pružalaca usluga tako što bi se unaprijedili mehanizmi za angažovanje potrošača. Da bi se to uradilo, novi udruženi subjekti moga da internalizuju mehanizme odgovornosti u svoje rutinske procese. Ovi Internalizovani mehanizmi su korisni za depolitizaciju pružanja usluga, jer mogu da stvore protivtežu ovlašćenjima vlasnika i da pomognu da se spriječi da politika preuzme nadmoć (Van Ginneken i Kingdom 2008). • U Brazilu, formiranje SISAR Ceará, organizacije koja je bazirana na udruženjima iz zajednice, zahtijevalo je intenzivan proces učešća građana, jer svaka porodica u zajednici mora da se složi prije nego što se udruženje pridruži SISAR-u. Investicioni projekat São José redovno uključuje sindikate ruralnih radnika i zadruge proizovđača u svoj rad. Zajedno sa procesom agregacije SISAR-a, učešće društvenih zajednica i njhovih udruženja je intenzivirano jer se nekoliko sastanaka i sesija obuka realizuje godišnje.

115

116 • U Kolumbiji, operatora za vode Triple A je izgradio snažnu društvenu i komunikacionu politiku sa zajednicama prije i tokom agregacije. Organizovane su kampanje za povećanje informisanosti prije početka pružanja usluga i prije instaliranja brojila. Ove kampanje su bile fokusirane na ponašanje u pravcu uptede vode, ispravno korišćenje vode, plaćanje računa za komunalije na vrijeme i tako dalje. Triple A je takođe sproveo godišnje zdravstvene kampanje i podržao obuku za odobore za socijalnu kontrolu. Takođe su održani sastanci sa predvodnicima iz društva kako bi se objasnilo kako kompanija radi, kako funkcionise sistem pružanja usluga, što su ugovorne obaveze kompanije, kako se obračunavaju računi za komunalije i tako dalje. Održani su i sastanci sa gradonačelnicima, članovima gradskih savjete i aktivnim članovima administracije. • U Mozambiku sprovođenje istraživanja o zadovoljstvu potrošača još uvijek nije uobičajena praksa. Prva ocjena zadovoljstva potrošača je sprovedena za osam sistema u tri regiona, uključujući Nampula i Pemba u sjevernom regionu. U ovim gradovima, više od polovine stanovništva koje je ispitano ne smatra da su usluge koje se pružaju dobrog kvaliteta (grafikon 6.3). • U Rumuniji kao posljedica ugovora potpisanih sa Evropskom bankom za obnovu i razvoj i sa Komisijom EU, preduzeće Brasov (BWC) sprovelo je set mjera na unapređenju odgovornosti. U školama su sprovedeni su programi o informisanosti o investicionim projektima. Kontaktiranje đaka i nastvanika je bio i dobar način da se kontaktiraju roditelji. Sela mogu da podnesu žalbe koje se odnose na vodu, kao odgovor na prigovore koji su se odnosili na tarife, uvođenje brojila ili problemi uzrokovani radovima. One se zatim šalju kompa-

niji i rješavaju se kroz pojedinačnih 100 odgovora ili putem organizovanja sastanaka na zahtjev stanovnika. Pored interaktivnog vebsajta, preduzeće je uspostavilo centar za pozive preko koga se može pristupiti bazi podataka kompanije i dati brz odgovor na zahtjev potrošača. Akcionari javnih preduzeća koja su zaduženi za pružanje usluga (najčešćce su to predstavnici lokalnih uprava) obično obavljaju nadzor i koordinaciju tarifa putem skupština akcionara. U zemljama gdje postoji nezavisni ekonomski regulator za sektor voda, tarife ili predlažu komunalna preduzeća regulatoru ili ih predlaže regulator i odobravaju akcionari preduzeća. Boks 6.5 daje kratak pregled uticaja procesa agregacije na tarife. • U Rumuniji o tarifama glasa skupština akcionara IDA koju čine lokalne uprave. Međutim, 2016. godine jedna od lokalnih uprava se usprotivila povećanju tarifa koje je usvojila skupština. Raja Constanta je nastavila da obračunava naknade u skladu sa usklađenim tarifama koje su navedene u ugovoru o prenošenju ovlašćenja. Odlučnost operatora da se pridržava ugovornih odredbi je bila odlučujuća za prevazilaženje otpora. • U Kolumbiji tarife se utvrđuju i revidiraju na osnovu formula definisanih od strane ekonomskog regulatora (Regulatorni savjet za vodu), a što je dogovoreno u JPP ugovorima. Agregacija se ponekad koristi za uspostavljanje prekograničnih subvencija između područja u kojima su troškovi visoki i onih u kojima su niski; u takvim slučajevima, normu predstavlja jedinstvena tarifa za sva područja koja su obuhvaćena uslugom. Međutim, u slučajevima gdje se agregacija fokusira na uštedu troškova ili na poboljšanje učinka, udružena preduzeća ponekad imaju od-

V DE CRNE GORE BOKS 6.5. AGREGACIJA I POVEĆANJE TARIFA Oko polovine preduzeća u studiji slučaja je imalo povećanje tarifa nakon agregacije. U Portugaliji, ovo povećanje je detaljno isplanirano kao posljedica velikog investicionog programa koji je planiran u okviru agregacije. Preduće je usvojilo jedistvenu tarifu koja je odražavala troškove u skladu sa principom solidarnosti za sva područja rada. U Brazilu SISAR je postepeno povećao svoju jedinstvenu tarifu kako bi postigao pokriće operativnih troškova, jer je postizanje finansijske održivosti bilo glavni cilj preduzeća. Tokom procesa agregacije, sva povećanja tarifa su odobrila udruženja članice SISAR-a. U Rumuniji je, međutim, bilo mnogo teže da se usvoji povećanje tarifa i neke opštine su se tome protivile. Kako bi se tarife lakše povećale, preduzeća su odabrala da povećaju kvalitet usluga kroz značajnija unapređenja i time da povećaju raspoloženje potrošača da plate. Pokazala su veliku odlučnost za promjenu cijena u skladu sa odredbama ugovora o prenošenju ovlašćenja i uspješno su prevazišli otpor opština. U drugim studijama slučaja kao što su one koje se odnose na COPANOR, Alföldvíz i Kiskun-Víz, regulatorni organ definiše maksimalnu vrijednost tarifa za vodu. Ovim se preduzeća sprečavaju da povećaju cijene, iako ona smatraju da bi to trebalo da urade kako bi osigurala pokriće operativnih troškova i finansijsku održivost.

vojene tarife u zavisnosti od troškovne strukture svakog područja u kome se pruža usluga. • U Portugaliji, Ruminiji i Brazilu tarife su harmonizovane za cijelo područje rada. Ista situacija je u Indoneziji za PDAM Intan Banjar. • U Mozambiku, tarife se razlikuju u svakoj opštini iako je FIPAG jedini subjekat odgovoran za definisanje tarifa. • U Indoneziji, PDAM Tirtanadi koristi po prvi put formulu za definisanje cijena kako bi se utvrdile tarife u drugim PDAM-ovima u kojima on radi; ova cijena će biti predmet saglasnosti PDAM-ova. Ova formula je usvojena od strane regionalne vlade. • U Mađarskoj, i Alföldvíz i Kiskun-Víz primjenjuju različite tarife u opštinama u područjima u kojima rade, zavisno od kategorije potrošača i promjera brojila. Pravila za priključenje i isključenje iz sistema definišu tehničke i finansijske uslove pod kojima usluga može da se uključi ili isključi iz agregacije; ti uslovi se uglavnom odnose na vrijednost imovine koja se prenosi. Pored toga, ova pravila takođe uključuju aranžmane upravljanja koji se primjenjuju na nove članove. Od različitih preduzeća koja su bila predmet studija slučaja, devet je imalo jasna pravila za priključenje u i isključenje iz sistema. • U Brazilu uslovi za priključenje SISAR-u su se mijenjali tokom vremena. Od 1996. do 2010, udruženja za vode su mogla da se priključe doborovljno. Ali, nakon toga, zajednice su morale da potpišu ugovor o koncesiji za usluge (contrato de programa) kao obavezan uslov za osiguranje državnih investicija. Izbor ciljanih lokacija je isključivo u skladu sa državnim kriterijumom.

117

118 Nema javnih poziva za dostavljanje ponuda na koje mogu da se jave zajednice zainteresovane za učešće. • U Portugaliji, u Águas do Ribatejo, nije bilo konkretnih odredbi oko priključenja ili isključenja opština. Kada se opština Torres Novas priključila dvije godine nakon uspostavljanja udruženog preduzeća, došlo je do konkretnih pregovora, ali nisu uspostavljena nikakva formalna pravila. U Águas do Alentejo, prvobitni ugovor o partnerstvu nije definisao pravila za priključenje ali su nedavne izmjene (od 22.12.2015) omogućile priključenje uz odobrenje Partnerske komisije i ako to ne predstavlja povećanje tarifa za više od 5 procenata. Kada su u pitanju pravila o isključenju, prvobitni ugovor je naveo da ukoliko opština odluči da izađe, mora da nadoknadi preduzeću preostalu cijenu deprisijacije infrastrukture zajedno sa nastalim štetama, uključujući izgubljenu dobit. • U Rumuniji tokom reforme agregacije, malo pažnje je bilo posvećeno definisanju pravila za priključenje i isključenje. Pravila za izlazak iz sistema se svode na nadoknađivanje svih iznosa koje je operator investirao umanjenih za troškove deprisijacije koji su već plaćeni. U Raja Constanta je samo jedan grad izašao iz projekta zbog neslaganja oko politike tarifa. Prilikom izlaska, grad Borcea je platio finansijsku kompenzaciju za Raja za izvršene investicije. U međuvremeni, osnažene su klauzule koje se odnose na izlazak iz sistema kako bi donosioci političkih odluka bili odgovprniji za takve odluke.

FINANSIRANJE, IMOVINA I OBAVEZE U suštini, aranžmani koji se odnose na pristupe

za podjelu troškova i prihoda zavise od pravne forme subjekta agregacije. Dok se u slučaju preduzeća posebne namjene i u određenoj mjeri kod koncesija, pojedinačne operacije i investicioni troškovi mogu odvojiti, u slučaju u potpunosti spojenih subjekata oni su objedinjeni na nivou cijelog preduzeća. • U Portugaliji, Rumuniji, Brazilu i Indoneziji (PDAM Intan Banjar), gdje je osnovano pravno lice koje spaja sve prethodne operacije, troškovi i prihodi su konsolidovani, a odluke o budžetu i investicijama se donose za cijelo preduzeće preko skupštine akcionara. • U Mozambiku, troškovi i prihodi se obrađuju odvojeno za svaku opštinu, a investicije se finansiraju iz eksternih izvora. Ova situacija odražava činjenicu da su i tarife odvojene za svaku opštinu. • U Kolumbiji, aranžmani za podjelu troškova i prihoda se definišu u skladu sa odredbama JPP koncesionog ugovora. Za regionalnu šemu Atlántico, potpisano je 10 JPP ugovora sa različitim opštinama sa različitim trajanjima i uslugama koje se pružaju (vodosnabdijevanje i/ili kanalizacija, a ponekad i prikupljanje otpada). Svaki ugovor ima svoju ekonomsku šemu i troškovi i prihodi su speficični za svaki ugovor. Međutim, od 2014, operativnoj oblasti Atlántico je dodijeljen status regionalnog tržišta od strane Regulatorne komisije. Ovo omogućava privatnom operatoru da definiše regionalnu cijenu za korisnike i da tako izvrši unakrsno subvencioniranje između opština. Studije slučaja pokazuju da postoje različite situacije kada je u pitanju vlasništvo nad imovinom. U većini slučajeva, imovina je ostala u vlasnitšvu lokalnih uprava dok je poslovanje predato međuopštinskim strukturama ili direktno udruženim preduzećima kroz neki oblik konce-

V DE CRNE GORE sionog ugovora. Napravljeni su popisi kako bi se utvrdila vrijednost infrastrukture i omogućene su nadoknade u formi plaćanja zakupa ili dodjeljivanja akcija. U drugim slučajevima, imovina je u vlasništvu regionalnih ili državnih vlada, ili udruženog preduzeća. • U Mađarskoj, Rumuniji i Portugaliji, imovina preduzeća ostala je u vlasništvu lokalnih uprava i upravljanje je predato udruženom preduzeću po osnovu koncesionog ugovora (u Rumuniji preko međuopštinske agencije IDA). U Portugaliji opštine dobijaju nadoknadu u obliku dodijeljenih akcija. • U Rumuniji i Mađarskoj (za Kiskum-Viz), operator nastao iz agregacije plaća zakup preduzeću koje je vlasnik imovine; u Rumuniji se zakupnina izdvaja u odvojeni fond za upravljanje imovinom. • U Kolumbiji slučaj La Línea predstavlja JPP aranžman u fromi BOT ugovora. Kao takav, on obuhvata izgradnju i rad vodovoda. Na kraju ugovora sva imovina se predaje lokalnoj upravi. • U Brazilu imovina preduzeća je u vlasništvu vlada pojedinih država, koje ih generalno finansiraju, dok su kancelarije, radionice, vozila i alati za održavanje u vlasništvu operatora. Za COPANOR investicione odluke donosi država, a za SISAR akcionari preduzeća. • U Indoneziji, imovina preduzeća pripada regionalnim vladama ili lokalnim upravama, u zavisnosti od PDAM-a. Investicije se finansiraju javnim sredstvima koja dolaze od regiona, opština i međunarodne pomoći. • U Mozambiku FIPAG je nacionalni fond koji

ima u vlasništvu imovinu gradskih vodovoda. Kao taka,v on je zadužen za razvoj i upravljanje infrastrukturom. On je takođe odgovoran za investicione programe. Obaveze koje se odnose na zaposlene, dobavljače i finansijere mogu da predstavljaju transakcione troškove za udružena preduzeća. One se moraju pokriti ili tokom agregacije od strane udruženog preduzeća ili odvojeno od agregacije od strane budžeta lokalnih uprava. U većini studija slučaja, preferira se druga opcija. • U Portugaliji, Rumuniji i Brazilu novi udruženi operator koji preuzima usluge nije preuzeo nijednu obavezu od prethodnih operatora. Nisu preuzeti dugovi niti potražovivanja. U Rumuniji su lokalne uprave u nekim slučajevima morale da izmire prethodne dugove korišćenjem sopstvenih budžeta prije nego što se završila agregacija. • U Indoneziji je slična situacija sa PDAM Tirtanadi. Međutim, u ovom trenutku je odgovoran za sve obaveze preuzete u ime drugih PDAM-ova tokom 25-godišnjeg ugovora o saradanji. • U Kolumbiji JPP ugovori nisu obuhvatili odgovornosti prethodnih operatora. • U Mađarskoj preduzeće Kiskun-Víz je preuzelo sve ugovorne obaveze tri kompanije koje su spojene. Ove obaveze obično se ne produžuju na više od 1,5 do 2 godine nakon spajanja. Ugovori sa dobavljačima koji nisu bili povoljni za Kiskun-Víz jednostavno nisu produženi nakon isteka roka. Preduzeće Alföldvíz je potpisalo ugovore o upravljanju i radu sa opštinama i time nije preuzeta nijedna obaveza od prethodnih opertora.

119

120 HARMONIZACIJA PROCESA I PRAKSI Kako je prikazano u poglavlju 4, troškovi rada su generalno jedna od glavnih budžetskih stavki za preduzeće i on predstavlja trošak sa najviše potencijala za optimizaciju kroz agregaciju. Međutim, potrebno je pažljivo upravljanje procesima kako bi se omogućilo da dođe do ekonomija obima. Kada su u pitanju studije slučaja, šest nije preuzelo nijednog zaposlenog (PDAM Intan Banjar u Indoneziji, BWC u Rumuniji, COPANOR i SISAR u Brazilu, La Linea i la Merca u Kolumbiji), a sedam jeste ili sve zaposlene ili samo dio (PDAM Tirtanadi u Indoneziji, FIPAG Sjeverna jedinica u Mozambiku, Raja Constanta u Rumuniji, Kiskun-Viz i Alföldvíz u Mađarskoj, Águas do Alentejo i Águas do Ribatejo u Portugaliji). • U Indoneziji PDAM Tirtanadi je preuzeo 40 zaposlenih od PDAM Tirta Deli. Ovi zaposleni su bili predmet procesa kako bi se utvrdio njihov nivo i zadaci. Zaposleni iz drugih lokalnih vodovodnih preduzeća su takođe preuzeti kada su potpisani ugovori o saradnji. • U Mozambiku FIPAG Sjeverna jedinica je preuzela sve zaposlene od prethodnih operatora i implementirala sveobuhvatna program obuke uz rad koji unapridio opertivne i upravljačke vješine zaposlenih. • U Rumuniji, Raja Constanta je preuzela sve zaposlene od bivših operatora i preuzela obavezu da neće otpuštati radnike tokom prve dvije do tri godine rada. Kao rezultat toga, broj zaposlenih se povećao za skro 50 procenta dok su se plate skoro udvostručile. • U Mađarskoj su svi zaposlenih iz prethodnih

kompanija bili preuezti u Alföldvíz i Kiskun-Víz. Razlika u platama između preuzetih zaposlenih je postepeno nestala tako što su se povećale niže zarade do najvećeg nivoa za slične poslove. • U Portugaliji i Águas do Alentejo i Águas do Ribatejo su preuzeli dio zaposlenih od bivših operatora, koji čine 30 procenata zaposlenih u Águas do Alentejo i 50 procenata u Águas do Ribatejo, a pored toga su zaposlili i dodatno osoblje. Kako je navedeno u poglavlju 2, harmonizacija IT sistema i administrativnih praksi može da rezultira transakcionim troškovima koji mogu da ograniče ili odlože materijalizaciju pogodnosti od agregacije. Četiri studije slučaja pokazuju neke konkretne primjere za harmonizaciju IT ili administrativnih praksi. • U Mađarskoj, agregirano preduzeće Kiskun-Víz je odabralo IT bazu podataka potrošača i sistem izdavanja računa od Halasvíz-a, jednog od pružalaca usluga agregacije, a izvršena je migracija podataka od ostalih preduzeća koja su izvršila agregaciju. Tako je nastao jednokratni trošak za period 2012-2013. Pružanje usluga potrošačima je bilo suspendovano na jedan dan za potrebe tranzicije. Nakon spajanja u septembru 2013, Kiskun-Víz je izdao svoj prvi račun u novembru 2013. Konsolidovani sistem za upravljanje neizmirenim računima je bio spreman 2015. Centralizovana služba za pružanje usluga potrošačima je dopunjena sa dvije nove lokalne kancelarije koje su otvorena tri dana sedmično, dok je određi broj malih punktova za pružanje usluga potrošačima otvoren jednom sedmično za najmanja naselja. Tri kompanije koje su se spojile —Halasvíz, Kalocsavíz i Kőrösvíz— su takođe donijele različite poslovne prakse u udruženu kompaniju Kiskun-Víz. Ove prakse su harmonizovane tako što su odabrane najbolje prake i uvedene

V DE CRNE GORE u poslovanje preduzeća Kiskun-Víz. Na primjer, Kalocsavíz je imao efikasan sistem za upravljanje neplaćenim računima, koji je usvojen za cijeljo udruženo preduzeće. Smanjena je i učestalost čitanja brojila, a omogućena su elektronska plaćanja za sve potrošače, a plaćanje u gotovini više nije moguće. • U Indoneziji, PDAM Tirtanadi je otvorio filijale kako bi upravljao odnosima sa potrošačima u svim PDAM-ovima sa kojima su potpisani ugovor o saradnji. • U Rumuniji, oblasti koje operativno pokriva BWC su reorganizovane oko Brasova i Rupea, dvije glavne oblasti koje imaju sopstvene vodovodne sisteme preko kojih se snabdijevaju susjedna ruralna naselja. One su postale glavna sjedišta gdje su konsolidovane administrativne i komercijalne funkcije, a lokalnih tehnički centri su uspostavljeni u brojnim ruralnim lokacijama za potrebe dnevnog održavanja. • U Mozambiku, kada je FIPAG Sjeverna jedinica preuzela pružanje usluga za Nampula, Nacala i Pemba/Metuge, imenovala je novi izvršni menadžment i uvela nove metode rada i nove pristupe radu koji se rukovode biznis principima. FUSNOTA * Samo jedna od lokacija koju opslužuje Raja Constanta je akcionar kompanije, ove lokacije su one koje je preduzeće pokrivalo prije procesa agregacije. * Za potrebe ove konkretne studije, odgovornost se definiše kao odgovornost prema drugim stranama za odluke koje se odnose na javne politike, odgovornost za korišćenje resursa i za učinak.

121

PreduzeÄ&#x2021;e "Irske vode"

StrateĹĄki plan za usluge u sektoru voda

VODE CRNE GORE BROJ 3.

124

STRATEŠKI PLAN ZA USLUGE U SEKTORU VODA

Plan za budućnost usluga u sektoru voda PREDUZEĆE „IRSKE VODE“ osnovano je

2013. i pruža usluge za 3,3 miliona ljudi proizvodeći 1,6 milijardi litara vode za piće svakog dana i odvodeći

otpadne vode na preradu prije nego što se vrate u naše rijeke i mora. Da bi moglo da pruža ove usluge, preduzeće upravlja i održava hiljade pogona i uređaja, kao što su:

900 postrojenja za prečišćavanje vode preko kojih se isporučuje voda putem cjevovoda dužine oko

60.000 kilometara

Mi prečišćavamo otpadne vode u više od

1000 postrojenja

za prečišćavanje otpadnih voda koje se sakupljaju putem cjevovoda dužine oko

25.000 kilometara uz brojne pumpne stanice i centre za preradu mulja.

V DE CRNE GORE REZIME Naša vizija Efikasno pružanje usluga vezanih za vodonabdijevanje i odvođenje otpadnih voda, koje uključuju održivo i pouzdano snabdijevanje čistom vodom i bezbjedno odlaganje otpadnih voda, od ključnog je značaja za moderno društvo. U ovom dokumentu predstavljen je Strateški plan usluga vodosnabdijevanja i odvođenja otpadnih voda koji je izradilo preduzeće „Irske vode“ i u kojem se po prvi put pružila šansa da se na državnom nivou razmotre načini pružanja usluga u sektoru voda u Irskoj. Plan pokriva aktivnosti u periodu od 25 godina u pravcu ostvarenja vizije da će “kroz odgovorno gazdovanje resursima, efikasno upravljanje i čvrste partnerske odnose, Irska imati vodovodnu infrastrukturu svjetske klase koja obezbjeđuje sigurno i održivo pružanje usluga u sektoru voda, koje su od osnovnog značaja za naše zdravlje, naše zajednice, privredu i životnu sredinu“. Plan je takođe urađen tako da ispunjava naše zakonske obaveze i predstavlja osnov za široku javnu diskusiju. Na kraju dokumenta priložen je glosar stručnih izraza.

Osnovne informacije o preduzeću „Irske vode“ Preduzeće „Irske vode“ (u originalu: Irish Water) osnovano je kao zavisno društvo „Ervia“ grupe (ranije: „Bord Gáis Éireann“). „Ervia“ je sada nadležna za isporuku gasa i vodovodnu infrastrukturu i usluge u Irskoj. Osnivanje preduzeća „Irske vode“ uključilo je uspostavljanje potrebne organizacije, sistema upravljanja i procesa za upravljanje osnovnim sredstvima vezanim za pružanje

vodovodnih usluga čija se vrijednost procjenjuje na 11 milijardi eura, oslanjajući se na iskustvo i stručnjake organizacije „Bord Gáis Éireann“, modernog, efikasnog i na potrošače orijentisanog energetskog preduzeća. Formiranjem u julu 2013, preduzeće „Irske vode“ objedinilo je usluge vodosnabdijevanja i odvođenja otpadnih voda 34 lokalne organizacije koje sada posluju u okviru jedinstvenog nacionalnog pružaoca usluga. Od 1. januara 2014, preduzeće „Irske vode“ postalo je nadležno za sve poslove javnog vodovoda, što uključuje snabdijevanje pitkom vodom i sakupljanje, prečišćavanje i odvođenje otpadnih voda. Preduzeće „Irske vode“ preuzelo je upravljanje osnovnim sredstvima na osnovu Ugovora o pružanju usluga koji su zaključeni sa 31 lokalnom organizacijom (nakon izvršenih spajanja prethodnih 34), koje su nastavile da se bave svakodnevnim operacijama. Mi smo takođe preuzeli donošenje svih odluka o kapitalnim ulaganjima kao i sprovođenje kapitalnog programa u cijeloj zemlji. U ostvarivanju svoje uloge preduzeća za pružanje vodovodnih usluga na nacionalnom nivou, koje je nadležno za poslove pružanja usluga u vezi sa vodom i investicije, preduzeće „Irske vode“ podliježe pod regulaciju: a) ekonomskog regulatora, Regulatorne komisije za energetiku (CER), koja je zadužena za zaštitu interesa potrošača i davanje saglasnosti za odgovarajuće finansiranje koje je dovoljno da preduzeće može da pruža potrebne usluge u skladu sa propisanim standardima na efikasan način, i b) regulatora za životnu sredinu, Agencije za zaštitu životne sredine (EPA), koja utvrđuje standarde i obezbjeđuje usklađenost sa državnim i propisima EU koji se tiču snabdijevanja pitkom vodom i odvođenjem otpadnih voda do vodnih

125

126 tijela. EPA je u kontaktu sa rukovodstvom Zdravstvenog fonda po pitanjima javnog zdravlja.

Zakonski kontekst Preduzeće „Irske vode“ će planirati, razvijati i izvršavati naše funkcije vodosnabdijevanja i odvođenja otpadnih voda u skladu sa zahtjevima iz važećeg nacionalnog i evropskog zakonodavstva. Relevantno zakonodavstvo uključuje brojne zakone, uredbe i evropske direktive. Neki od najvažnijih akata u kontekstu poslova obuhvaćenih ovim planom uključuju Direktivu o prečišćavanju komunalnih otpadnih voda, Direktivu o vodi za piće, Okvirnu direktivu o vodama, Direktive o pticama i staništima i naše obaveze po Arhuskoj konvenciji, kada je riječ o evropskim propisima, i Zakon o vodovodnim uslugama iz perioda 20072014, Zakon o vodosnabdijevanju iz 1942, Zakon o planiranju i uređenju prostora iz 2000, Uredbe Evropske unije o vodi za piće iz 2014 i Uredbe o ovlašćenju za odvođenje otpadnih voda iz 2007, kada je riječ o nacionalnim propisima.

Naši izazovi Preduzeće „Irske vode“ zaduženo je za pružanje usluga vodosnabdijevanja i odvođenja otpadnih voda za oko 80% stanovništva. Iako mnogi potrošači primaju kvalitetne usluge vodosnabdijevanja i odvođenja otpadnih voda, značajan dio njih je tim uslugama nezadovoljan, zbog problema u pogledu kvaliteta, kapaciteta i pouzdanosti. I pored višedecenijskog kvalitetnog rada lokalnih organizacija, nedovoljne investicije u kombinaciji sa odsustvom planskog upravljanja osnovnim sredstvima i programa održavanja doveli su do nagomilavanja nedostataka koji su ostali kao nasljeđe naših postrojenja za prečišćavanje voda i mreža. U mnogim oblastima, neophodno je urgentno raditi na ograničenjima kapaciteta

za prečišćavanje odnosno mreža kako bi se zadovoljile potrebe novih stambenih, kao i poslovnih i industrijskih objekata. U naša dva najveća grada Dablinu i Korku, i dalje se u zadovoljavanju dijela dnevnih potreba za pitkom vodom oslanjamo na siisteme iz 19. vijeka koji više nijesu pogodni za datu svrhu u svom sadašnjem stanju. Tu postoji neprihvatljiv rizik od prekida u snabdijevanju. Van naših glavnih urbanih centara, naša vodovodna mreža je usitnjena sa brojnim malim i ranjivim vodoizvorištima. Kvalitet vode nije u skladu sa evropskim i irskim standardima pitke vode u mnogim djelovima naše mreže i za čak 30% postrojenja za prečišćavanje vode smatramo da su „u riziku“ nepostizanja parametara kvaliteta. U 2014, oko 23.000 potrošača je dobilo obavještenje da njihova voda nije pogodna za piće i da je treba prokuvati zbog rizika mikrobiološkog zagađenja. Na listi za neophodne korektivne radnje Agencije za zaštitu životne sredine nalazi se 126 zona vodosnabdijevanja (vidjeti Prilog 1, za listu zona koje su identifikovane u trećem kvartalu 2014), u kojima je neophodno izvršiti značajna poboljšanja u poslovanju, odnosno značajna ulaganja da bi se smanjio rizik od nepostizanja prihvatljivog nivoa

V DE CRNE GORE kvaliteta. Takođe, gubimo gotovo polovinu vode koju proizvedemo zbog curenja iz vodovodnih cijevi i u okviru objekata kod potrošača. Otpadne vode se moraju sakupljati i prerađivati prije nego što se vrate u životnu sredinu. Najnovija ocjena EPA vršena za komunalne otpadne vode1 utvrdila je da prečišćavanje otpadnih voda nije na željenom standardu u 38 većih gradskih područja i da se u 44 zone vrši odlaganje sirove kanalizacije (kanalizacije koja nije prerađena ili koja je prošla samo kroz preliminarni tretman). Zbog toga što Irska nije ispunjavala zahtjeve Direktive EU o prečišćavanju komunalnih otpadnih voda u 71 aglomeraciji /zoni 2011 godine (vidjeti Prilog 3 u kojem se nalazi lista 71 aglomeracije koja ne ispunjava uslove), Evropska komisija je pokrenula prekršajnu prijavu protiv države. U mnoge od naših kanalizacionih cijevi u gradskim područjima slivaju se atmosferske vode sa ulica i čvrstih površina, a ne samo otpadne vode. Ovakve kanalizacione cijevi se često prepune u periodima velikih kiša, što dovodi do plavljenja nekih objekata i može izazvati zagađenje naših rijeka i potoka. Osim ovih izazova u pogledu poštovanja standarda, dobrodošli povratak ekonomskog rasta donio je sa sobom zahtjev za stvaranjem dodatnih kapaciteta koji će pratiti izgradnju stambenih objekata kao i poslovnih prostora, fabrika i komercijalnih kapaciteta koji potpomažu zapošljavanje. Ima zona koje su predviđene za izgradnju a koje su trenutno ograničene u pogledu kapaciteta sistema za vodosnabdijevanje i otpadne vode. Ova dodatna potražnja mora se zadovoljiti bez rizika za postojeće standarde usluga koje se pružaju potrošačima. Moraju se obezbijediti uslovi za postizanje ključnih nacionalnih ciljeva u pogledu zapošljavanja i porasta stambene izgradnje (Strategija izgradnje 20202) . Radna grupa za ko-

ordinaciju stambene izgradnje u Dablinu (koju je formirao DECLG na osnovu Strategije izgradnje 2020) utvrdila je da je deficit u vodovodnoj infrastrukturi jedno od glavnih ograničenja koje treba prevazići da bi se zadovoljile stambene potrebe u široj zoni Dablina. Potrebno je sprovesti značajna unapređenja kapaciteta, kvaliteta i pouzdanosti vodosnabdijevanja, kao i infrastrukture za otpadne vode, postrojenja za prečišćavanje i mreža za sakupljanje otpadnih voda, kako bi se zaštitila životna sredina. To će zahtijevati značajna kapitalna ulaganja dugi niz godina. Čak i uz dodatno finansiranje, rješavanje svih ovih pitanja vjerovatno će se produžiti kroz više investicionih ciklusa tako da moramo definisati prioritete u projektima koji treba da se realizuju zavisno od njihovog značaja.

Šta je Strateški plan u sektoru voda? Strateški plan vodosnabdijevanja i odvođenja otpadnih voda definiše strateške ciljeve za pružanje usluga u vodovodnom sektoru u narednih 25 godina sve do 2040 godine. On sadrži detaljan prikaz sadašnjih i budućih izazova koji utiču na ovaj sektor i utvrđuje prioritete koje treba rješavati na kratki i srednji rok. Pri izradi plana vodili smo računa o njegovoj interakciji sa drugim nacionalnim i regionalnim strateškim planovima, kao što su Nacionalna prostorna strategija i Planovi upravljanja rječnim slivovima. Ovaj plan (nivo 1) takođe pruža kontekst za naredne detaljne planove implementacije (nivo 2) tako da se dokumentuje pristup koji će se primjenjivati u ključnim oblastima usluga u sektoru voda kao što je upravljanje vodnim resursima, poštovanje propisa vezanih za otpadne vode i upravljanje kanalizacionim muljem. 1 Fokus na prečišćavanju komunalnih otpadnih voda 2013. Objavila EPA, u decembru 2014.

127

128

2 Strategija izgradnje 2020, Strategija za obnavljanje sektora građevinarstva, maj 2014, publikacija Vlade, 2014. Ovaj Strateški plan će biti revidiran najmanje svakih pet godina kako bi ostao ažuran u odnosu na tekuće i buduće potrebe. Previđena je i jedna revizija sredinom cjelokupnog perioda kako bi se obezbijedila usklađenost sa novim Nacionalnim okvirom za planiranje prostora, novim Regionalnim prostornim i ekonomskim strategijama i Planovima za upravljanje rječnim slivovima koji

će se raditi u narednih nekoliko godina. Pored toga, preduzeće „Irske vode“ izradiće biznis planove u tom periodu u kojima će definisati planirane vrijednosti u pogledu efikasnosti i poslovnih i kapitalnih rashoda, kao i željenih poslovnih rezultata koji će pratiti ostvarivanje ciljeva iz plana. Prema ugovorima sklopljenim sa 31 lokalnom organizacijom, u partnerstvu sa lokalnim organizacijama već se realizuje niz inicijativa za transformaciju. Najznačajnije su one koje se tiču izrade Operativnog okvira za industriju voda koji će omogućiti pružanje usluga u sektoru voda u okvi-

V DE CRNE GORE ru modela jedinstvenog vodovodnog preduzeća. Zakon o vodovodnim uslugama (br. 2), iz 2013, predviđa donošenje ministarskog Uputstva o obliku i sadržaju ovog Strateškog plana i ministar je iznio zahtjev da plan treba da obradi šest strateških ciljeva: • Ispuniti očekivanja potrošača; • Obezbijediti bezbjedno i pouzdano snabdijevanje vodom; • Obezbijediti djelotvorno upravljanje otpadnim vodama; • Zaštititi i poboljšati životnu sredinu; • Podržati društveno-ekonomski rast; i • Ulagati u našu budućnost. Ciljevi nijesu poređani po nekim određenim prioritetima. Za svaki strateški cilj u planu, prvo navodimo tekuće stanje, identifikujemo ključne izazove i predlažemo više pod-ciljeva i strategija za ostvarenje željenog cilja. Sugerišemo planirane vrijednosti u okviru plana kako bismo mogli da pratimo ostvarenje ciljeva i kako bi naši regulatori, drugi zainteresovani subjekti i potrošači mogli da procjenjuju njihovo ostvarenje. Treba napomenuti da postoji više strategija koje prožimaju različite strateške ciljeve. Npr., strategije za postizanje efikasnog upravljanja otpadnim vodama rezultiraće i zaštitom životne sredine u vodama. Inicijalne javne konsultacije o pitanjima koja treba uključiti u plan završene su u ljeto 2014 i njihov rezultat je uključen u ovaj dokument. Izvršena je strateška procjena uticaja na životnu sredinu i procjena uticaja na područja od posebnog značaja vezana za ovaj plan i ti dokumenti su takođe objavljeni na vebsajtu www.water.ie.

Naši tekući prioriteti U ovom prvom strateškom planu, potrebno je da

se bavimo hitnim rješavanjem kvaliteta naših usluga u sektoru vodosnabdijevanja i odvođenja otpadnih voda i integriteta naše infrastrukture, što je uslovljeno raspoloživošću odgovarajućih finansijskih sredstava, starajuće se istovremeno da usluge koje trenutno ispunjavaju potrebne standarde to i dalje čine. Stoga smo definisali sljedećih šest prioritetnih oblasti: • Demonstriranje naše posvećenosti pružanju usluga poboljšanog kvaliteta kroz adekvatno upravljanje našim osnovnim sredstvima na ekonomičan i efikasan način uz najmanje moguće troškove po naše potrošače. • Korigovanje problema u vezi sa kvalitetom vode za piće u slučajevima kada su potrošači dobili upozorenje o nekvalitetnoj vodi ili kada voda koja se isporučuje neispunjava druge obavezne zahtjeve iz uredbi o vodi za piće. Takođe stavljamo prioritet na postrojenja visokog rizika koja su identifikovana na Listi korektivnih mjera Agencije za zaštitu životne sredine (EPA). • Postsizanje usklađenosti sa Direktivom o prečišćavanju komunalnih otpadnih voda i naročito rješavanje problema odsustva sistema prečišćavanja otpadnih voda u 44 gradska centra i poboljšanje tih sistema u 38 većih gradskih oblasti koje trenutno ne ispunjavaju potrebne standarde. Takođe, definišemo prioritete za unapređenja lokacija ozbiljnog zagađenja uključujući mjesta koja su izazvala negativan uticaj na vode za kupanje. • Smanjenje prekomjernog curenja iz naših vodovodnih cijevi kroz naše programe čuvanja vode. Izrada domaćeg programa ugradnje brojila u skladu sa vladinom politikom povećaće svijest potrošača o korišćenju vode i uticati na promjene u ponašanju kada je riječ o potrošnji vode. Identifikovaće se lokacije gubljenja vode na strani potrošača što se može rješavati kroz našu „politiku prve popravke“. Pored toga, program će nas još

129

130 bolje upoznati sa lokacijom glavnih priključaka i cjevovoda. • Kompletiranje tačnih informacija o karakteru, stanju i učinku svih naših osnovnih sredstava (infrastrukture i opreme) i njihova ugradnja u kvalitetne baze podataka, naročito bitne za kritična osnovna sredstva čiji bi kvar mogao imati značajan uticaj na potrošače, kako bi se bolje planirale investicije u održavanje i nadgradnju osnovnih sredstava. • Staranje o budućem rastu.

NAŠI STRATEŠKI CILJEVI U sljedećim odjeljcima dat je prikaz naših šest strateških ciljeva.

i ekonomičnog snabdijevanja bila je da izvršimo reviziju svih predloženih kapitalnih investicija u osnovna sredstva u sektoru voda kako bismo preciznije definisali potrebne sadržaje i potvrdili ekonomičnost ulaganja. Međutim, čak i uz uštede postignute promjenom obima investicija i uvođenjem novih tehnologija, nivo neophodnih investicija ostao je na veoma visokom nivou i moramo definisati prioritete među potrebnim projektima u zavisnosti od raspoloživih finansijskih sredstava. Naš ekonomski regulator CER definisao je nivo usluga koje smo dužni da ispunimo u Priručniku za potrošače, koji je dopunjen većim brojem kodeksa iz prakse koje smo mi objavili. Oni se odnose na to kako mi komuniciramo sa našim korisnicima, kako rješavamo pitanja vezana za obračune, žalbe i ostale stvari.

Naš cilj ovdje je da se uspostavi povjerenje potrošača i reputacija pružanja odličnih usluga kroz ostvarenje grupe definisanih strategija, čime će se postići povjerenje naših potrošača.

Mi ćemo komunicirati sa našim potrošačima, naročito kada moramo da privremeno prekinemo pružanje usluga, tako što ćemo poslati upozorenja unaprijed u skladu sa našim regulatornim zahtjevima. Kod nepredviđenih prekida, npr. usljed prskavanja cijevi ili drugih vanrednih radova, koristićemo odgovarajuće državne, regionalne i lokalne medije kao i društvene mreže i obavještenja putem mobilnih telefona, a imamo i obavezu da direktno kontaktiramo sa potrošačima koji pripadaju osjetljivim kategorijama. U cjelosti ćemo podržati rad Javnog foruma za vode koji će biti osnovan u skladu sa Zakonom o vodovodnim uslugama iz 2014, vezano za njihove komentare i sugestije koje se odnose na ostvarivanje funkcija preduzeća „Irske vode“.

Prepoznajemo potrebu za pružanjem kvalitetnih i pouzdanih usluga, putem otpornih i prilagodljivih sistema na efikasan i ekonomičan način. Naša prva reakcija na postizanje efikasnog

Ključne planirane vrijednosti vezano za ispunjavanje očekivanja potrošača do kraja 2021, 2027 i 2040 uključuju: Obrada poziva potrošača – održati broj poziva na

Cilj: Ispuniti očekivanja potrošača

V DE CRNE GORE koji se odgovori u roku od 20 sekundi na sadašnjem nivou od 80% i manje od 5% napuštenih poziva u skladu sa najboljom praksom javnih preduzeća u Irskoj i UK. Rješavanje žalbi potrošača – povećati procenat riješenih žalbi (ili preduzetih koraka za rješavanje žalbe) u roku od 5 radnih dana od prijema žalbe sa sadašnjih 90% na 100% do kraja 2021 i održati taj nivo. Napomena: za sve vrijednosti definisane kod ovog cilja – pogledati indikatore i planirane vrijednosti u okviru ovog cilja u glavnom tekstu dokumenta.

Cilj: Obezbijediti bezbjedno i pouzdano vodosnabdijevanje Ovdje su naši ciljevi sljedeći: • Upravljati održivošću i kvalitetom vode za piće od izvorišta do slavine kako bi se zaštitilo ljudsko zdravlje. • Upravljati raspoloživošću, održivošću i pouzdanošću vodosnabdijevanja sada i u budućnosti. • Upravljati vodosnabdijevanjem na efikasan i ekonomičan način. Bezbjedna voda i pouzdano snabdijevanje vodom od ključnog su značaja za javno zdravlje i druš-

tveno-ekonomski rast. Naše preduzeće trenutno vodi oko 900 postrojenja za prečišćavanje vode. Kvalitet vode iz nekih od tih postrojenja ne ispunjava tekuće zahtjeve uredbi o kvalitetu vode za piće zbog mikrobiološkog zagađenja ili prekoračenja drugih parametara kvaliteta vode. Mnoga od tih postrojenja koriste vodu iz malih izvorišta koji su osjetljivi na zagađenje i uticaj klimatskih promjena. Distributivne mreže funkcionišu kao izolovani sistemi koji nijesu međusobno povezani. Takođe procjenjujemo da na nivou države gubimo oko 49% vode koju prečistimo zbog curenja u našim vodovodnim cijevima i u objektima potrošača. Neki od naših starijih cjevovoda ko i cijevi kod naših potrošača napravljeni su od olova koje samo po sebi doprinosi zagađenju vode tako što se rastvara u vodi, naročito u periodima nedostatka ili niskog protoka. Mi smo utvrdili niz mjera za rješavanje pomenutih izazova: • Izraditi i sprovesti Nacionalni plan vodnih resursa za strateški razvoj vodnih resursa koji ispunjavaju standarde kvaliteta vode i omogućavaju sigurno snabdijevanje kroz međusobno povezivanje, gdje je to praktično moguće, naše sadašnje vodovodne mreže i izgradnje novih, većih i sigurnijih vodoizvorišta koja će opsluživati regionalne sisteme. • Izrada i sprovođenje Planova za bezbjednost vode za piće kako bi se zaštitile naše zalihe vode u skladu sa najboljom međunarodnom praksom, kao i eliminisala obavještenja o potrebi prokuvavanja neispravne vode osim u slučaju kratkoročnih ekstremnih događaja. • Ostvarivanje Plana za smanjenje olova u pitkoj vodi kako bi se smanjile mogućnosti za rastvaranje olova iz cijevi u vodi i kako bi se javne olovne cijevi zamijenile tokom perioda od deset godina. • Sprovođenje na nacionalnom nivou skupa

131

132 Standardnih poslovnih procedura u našim postrojenjima za pročišćavanje vode i mrežama kako bi se osigurao njihov ispravan, efikasan i bezbjedan rad. • Upravljanje svim našim vodozahvatima kako bi vršili minimalan uticaj na životnu sredinu. • Sprovođenje regionalnih strategija za očuvanje vode kako bi se smanjilo curenje iz naših vodovoda za više od 50% u periodu koji je pokriven Strategijom. • Usvajanje pristupa za upravljanje osnovnim sredstvima vezano za održavanje i ulaganje u našu infrastrukturu i opremu na način da se maksimalno produži životni vijek naših sredstava u kojem se ostvaruju ujednačeni nivoi usluge po najmanjoj cijeni, uz korišćenje mogućnosti i sistema koji su uspostavljeni u preduzeću „Irske vode“. Ključne planirane vrijednosti vezano za ispunjavanje očekivanja potrošača do kraja 2021, 2027 i 2040 uključuju: Mikrobiološki standardi vode za piće – povećati procenat uzoraka koji ispunjavaju standarde kvaliteta vode sa sadašnjih 99.82% na 99.99% do kraja 2021 i održati taj nivo. Curenje prečišćene vode – smanjiti tekući stepen curenja od približno 49% na manje od 38% so kraja 2021, na 30% do kraja 2027 i na ekonomski nivo curenja do 2040. Napomena: za sve vrijednosti definisane kod ovog cilja – pogledati indikatore i planirane vrijednosti u okviru ovog cilja u glavnom tekstu dokumenta.

Cilj: Obezbijediti djelotvorno upavljanje otpadnim vodama Naši ciljevi ovdje su: • Upravljati radom postrojenja za otpadne vode

na način kojim se štiti kvalitet životne sredine. • Održavati raspoloživost i pouzdanost usluga vezanih za otpadne vode sada i u budućnosti. • Upravljati otpadnim vodama efikasno i ekonomično. Otpadne vode moraju se sakupljati i prečišćavati shodno prihvatljivim standardima prije nego što se otpuste nazad u životnu sredinu. Kao minimum, otpadne vode ispuštene iz naših mreža moraju ispunjavati standarde definisane u Direktivi EU o prečišćavanju komunalnih otpadnih voda. Određen broj naših postrojenja ne ispunjavaju ovaj zahtjev. Neki od naših kombinovanih kanalizacionih cijevi (koje prihvataju i otpadne vode i atmosferske vode sa ulica i drugih čvrstih površina) nemaju kapacitet da prihvate velike kišne padavine i to može da dovede do plavljenja objekata. U toku intenzivnih kiša, tečnost se izliva iz prepunih kombinovanih kanalizacionih cijevi u naše vodotokove uz ograničeno ili nikakvo prečišćavanje i ovo može da dovede do neprihvatljivih nivoa zagađivanja. Identifikovali smo više mjera za rješavanje ovih pitanja: • Izrada i sprovođenje Strategije za ispunjavanje standarda vezanih za otpadne vode kako bi se unaprijedilo upravljanje sistemima za otpadne vode. Ovdje će se nastojati da se riješi problem neprihvatljivog kvaliteta ispuštene vode kroz poboljšanje sistema prečišćavanja i korigovanje problema vezanih za kombinovane kanalizacione

V DE CRNE GORE cijevi, gdje je to izvodljivo. • Izrada i sprovođenje nacionalnih standardnih poslovnih procedura kako bi se osiguralo da sva naša postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda i mreže funkcionišu ispravno, bezbjedno i efikasno. • Postepeno ispunjavati zahtjeve Direktive o komunalnim otpadnim vodama i licenci i certifikata Agencije za zaštitu životne sredine koji se odnose na ispuštanje otpadnih voda. • Identifikovanje i evidentiranje objekata kod kojih postoji rizik od plavljenja iz kombinovanih kanalizacionih cijevi i sprovođenje mjera za smanjenje i ublažavanje ovog rizika. • Planiranje i ostvarivanje mjera za smanjenje uticaja na zagađenost koji potiče od prelivanja iz kombinovanih kanalizacionih cijevi. • Usvajanje pristupa za upravljanje osnovnim sredstvima vezano za održavanje i kapitalna ulaganja, kako bi se unaprijedile naše usluge, uz korišćenje mogućnostii i sistema uspostavljenih u preduzeću „Irske vode“. Ključne planirane vrijednosti vezano za ispunjavanje ovog cilja do kraja 2021, 2027 i 2040 uključuju: Ispunjavanje zahtjeva iz Direktive – povećati procenat ekvivalent stanovnika koji su obuhvaćeni uslugama postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda koji zadovoljavaju zahtjeve Direktive EU o prečišćavanju komunalnih otpadnih voda sa sadašnjih približno 39% na 90% do kraja 2021, na 99% do 2027 i na 100% do 2040. Incidenti zagađenja koja su izazvala postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda preduzeća „Irske vode“ – postići pad u broju incidenata zagađenja klase 2 (lokalizovano zagađenje) sa tekućih 168 na 75 incidenata do kraja 2021, na 20 incidenata do 2027 i održati taj nivo.

Napomena: za sve vrijednosti definisane kod ovog cilja – pogledati indikatore i planirane vrijednosti u okviru ovog cilja u glavnom tekstu dokumenta.

Cilj: Zaštititi i unaprijediti životnu sredinu Naši ciljevi u pogledu zaštite i unapređenja životne sredine su: • Osigurati da naše preduzeće pruža svoje usluge na održivi način koji doprinosi zaštiti životne sredine. • Upravljati našom infrastrukturom tako da se pomogne postizanje ciljeva iz direktiva o pticama, staništima i okvirne direktive o vodama. • Upravljati svim našim rezidualnim otpadom na održivi način. Zaštita i unapređenje dugoročnog kvaliteta životne sredine u vodama omogućava bezbjedne i priuštive usluge vodosnabdijevanja kao i zaštitu ljudskog zdravlja i biodiverziteta. Mnogi sektori imaju aktivnosti koje utiču na životnu sredinu u vodama uključujući emisije iz industrije, zagađena oticanja iz poljoprivrede, privatne septičke jame domaćinstava kao i naše usluge vodosnabdijevanja i odvođenja otpadnih voda. Potrebno je postići ravnotežu između naših aktivnosti koje utiču na životnu sredinu u vodama i sposobnosti životne sredine da te uticaje izdrži i na kratki i na duži rok. Predviđa se da će klimatske promjene u Irskoj dovesti do češćih pojava ekstremnih vremenskih uslova koji bi mogli dovesti do većeg rizika od poplava i sušnih perioda. Važno je osigurati da se usluge vezane za vode prilagode uticajima klimatskih promjena u smislu: • adaptiranja naših osnovnih sredstava da postanu otporna na uticaje klimatskih promjena; • ublažavanja našeg uticaja na klimu smanje-

133

134 njem ispuštanja ugljenika u životnu sredinu; i • podržavanja ciljeva Nacionalnog akcionog plana za energetsku efikasnost kroz ciljane investicije i prilagođavanja osnovnih sredstava. Ima više evropskih direktiva kojima se predviđa posebna zaštita utvrđenim oblastima koje su značajne za snabdijevanje pitkom vodom, za očuvanje prirode, kupanje i ribarstvo. Direktivama o pticama i staništima određuju se posebna staništa i vrste za specijalnu zaštitu i formira se mreža zaštićenih lokacija (natura 2000). Okvirna direktiva o vodama, koja je krovna direktiva o upravljanju vodnim resursima u EU uspostavlja na slivovima zasnovani pristup zaštiti, unapređenju i održivom korišćenju kopnenih i obalnih voda koje uključuju i podzemne vode. Ona primjenjuje princip „zagađivač plaća“ i nastoji da razvije holističke pristupe održivom korišćenju vode. Praćenje od strane Agencije za zaštitu životne sredine ukazuje da mnoga naša vodna tijela nisu u „dobrom stanju“, a jedan od razloga za to su ispusti iz postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda. Prečišćavanjem vode i otpadnih voda stvara se kanalizacioni mulj koji zahtijeva odlaganje ili ponovnu upotrebu gdje je to izvodljivo. Kanalizacioni mulj može da se prečisti za ponovnu upotrebu u formi đubriva i sredstva za popravljanje zemljišta kao i za dobijanje obnovljive energije. Mi nastojimo da zadržimo i razvijemo ova mjesta uz punu svijest o svim faktorima bezbjednosti hrane i uticaja na životnu sredinu kroz kvalitetno upravljanje svim fazama tog procesa. Identifikovali smo više mjera za postizanje naših ciljeva vezanih za životnu sredinu i održivost : • Sprovođenje politike i okvira za postizanje održivosti. • Izrada i sprovođenje Strategije održive energije. • Izrada i sprovođenje Strategije adaptiranja i

ublažavanja klimatskih promjena. • Usvajanje „zelenog“ pristupa nabavkama i revizija našeg tekućeg načina korišćenja resursa. • Doprinos realizaciji programa mjera shodno Okvirnoj direktivi o vodama i naših obaveza po Direktivama o pticama i staništima. • Izrada i sprovođenje planova o upravljanju otpadom i kanalizacionim muljem. Ključne planirane vrijednosti vezano za ispunjavanje ovog cilja do kraja 2021, 2027 i 2040 uključuju: Energetska efikasnost - unapređenje energetske efikasnosti u objektima preduzeća „Irske vode“ sa polaznog nivoa u 2009 za 33% do 2020 (cilj po nacionalnoj politici) i dostizanje planiranih vrijednosti koje će biti ustanovljene nacionalnom energetskom politikom do 2040. Omogućavanje postizanja ciljeva vezanih za vodna tijela iz Okvirne direktive o vodama i naših obaveza iz Direktiva o pticama i staništima – postići ključne planirane vrijednosti utvrđene u okviru cilja postizanja djelotvornog upravljanja otpadnim vodama u vezi sa prečišćavanjem otpadnih voda i njihovim ispuštanjem iz objekata preduzeća „Irske vode“ i u okviru cilja obezbjeđenja sigurnog i pouzdanog vodosnabdijevanja u smislu postizanja cilja da naši zahvati vode za piće budu ekološki održivi. Napomena: za sve vrijednosti definisane kod ovog cilja – pogledati indikatore i planirane vrijednosti u okviru ovog cilja u glavnom tekstu dokumenta.

Cilj: Podržati društveno-ekonomski rast Naši ciljevi ovdje su: • Podržati nacionalnu, regionalnu i lokalnu ekonomsku politiku i politiku prostornog planiranja. • Omogućiti rast u skladu sa nacionalnom i re-

V DE CRNE GORE gionalnom politikom ekonomskog i prostornog planiranja. • Osigurati da se usluge u sektoru voda pružaju blagovremeno i troškovno efikasno. Centralni statistički zavod objavio je prognoze o rastu stanovništva na nacionalnom nivou do 2046 i na regionalnom nivou do 2031 na osnovu rezultata popisa iz 2011. Ove projekcije ukazuju da će stanovništvo države porasti sa 4,5 miliona u 2011 na 5 do 6,7 miliona do 2046, zavisno od primijenjenog scenarija rasta. Rast će biti različit među regijama, tako da se očekuje da će regija Dablina/Srednjeg Istoka ostvariti najveći rast, a zapadne i pogranične regije da će vjerovatno iskusiti najmanji rast. Izgradnja odgovarajuće infrastrukture kako bi se zadovoljila potrebna tražnja, gdje i kada je to neophodno, podržava društveno ekonomski rast zemlje. Pouzdano, kvalitetno snabdijevanje vodom postaje sve važnije u privlačenju direktnih stranih investicija u Irsku. Da bi se ti ciljevi postigli, moramo procijeniti potražnju za uslugama u sektoru voda, na osnovu nacionalnih i regionalnih politika i planova prostornog planiranja, zajedno sa predviđanjima za rast stanovništva i ekonomije. Naši planovi moraju osigurati neprekidne usluge za sve postojeće korisnike preduzeća „Irske vode“ uz obezbjeđenje dodatnih kapaciteta za potrebe budućeg rasta stanovništva i industrijskog razvoja. Ciljevi strateškog pristupa vlade stambenom razvoju koji su utvrđeni u Strategiji izgradnje 2020 moraju biti podržani i kroz kapacitete za prečišćavanje i kapacitete mreža. Međutim, postoji više izazova u postizanju ovog cilja, uključujući precizno predviđanje rasta domaćeg stanovništva i promijenjene demografije. Potražnja od strane preduzeća i industrije je neizvjesna, a industrijski razvoj može da ima značajne „jednokratne potražnje“ za velikim kapa-

citetima za vodosnabdijevanje ili otpadne vode. Ovo zahtijeva da naši planovi i programi realizacije budu raznovrsni i da mogu da se fazno primjenjuju u što većoj mjeri kako bi se zadovoljile potrebe koje se pojave. Da bi se postigao ovaj strateški cilj, mi ćemo ukratko rečeno: • Sarađivati sa nacionalnim, regionalnim i lokalnim planerskim tijelima kako bi smo obezbijedili da budemo upoznati i da pravimo planove za budući razvoj u skladu sa nacionalnom, regionalnom i lokalnom planskom politikom. • Maksimalno iskoristiti kapacitete naših postojećih osnovnih sredstava kroz djelotvorno upravljanje. • Ulagati u međusobno povezivanje mreža i dodatni kapacitet i osigurati da održavamo adekvatan rezervni prostor (rezervni kapacitet preko potražnje) kako bi se pokrio rizik proizvodnje i obezbijedila fleksibilnost kapaciteta da se zadovolji nova potražnja. • Postizanje ravnoteže između investicija zbog rasta potražnje i ostalih prioriteta kako bi se postigao najbolji ishod za potrošače. • Sprovoditi pravičnu politiku naplate novih priključaka za nove potrošače. Ključne planirane vrijednosti vezano za ispunjavanje ovog cilja do kraja 2021, 2027 i 2040 uključuju: Raspoloživost kapaciteta, „rezervni prostor”, u postrojenjima za prečišćavanje vode i otpadnih voda kako bi se ostvarile „ključne strategije“ identifikovane u razvojnim planovima. Procenat postrojenja za prečišćavanje koji ispunjavaju ciljani rezervni kapacitet da se poveća sa tekućeg „nepoznatog“ nivoa na 60% postrojenja koja će ovaj cilj ispuniti do kraja 2021, 75% do 2027 i 100% do 2040.

135

136 Napomena: za sve vrijednosti definisane kod ovog cilja – pogledati indikatore i planirane vrijednosti u okviru ovog cilja u glavnom tekstu dokumenta.

Cilj: Investirati u našu budućnost Naši ciljevi ovdje su: • Upravljanje našim osnovnim sredstvima i investicijama u skladu sa najboljom praksom i najboljim principima upravljanja imovinom kako bi se mogla pružati kvalitetna, sigurna i održiva usluga po najnižoj cijeni. • Ulagati u naša osnovna sredstva i istovremeno održavati ravnotežu između ispunjavanja standarda za potrošače, zaštite životne sredine i podržavanja ekonomskog razvoja i rasta države. • Uspostaviti održivi model finansiranja kako bi se osiguralo da naše preduzeće može da ostvari željene kapitalne investicije i postigne potrebne rezultate. • Podsticanje istraživanja i korišćenje dokazanih, inovativnih tehničkih rešenja u postizanju standarda koje su definisali naši regulatori, uključujući naše ciljeve troškovne i energetske efikasnosti. Ranija nedovoljna ulaganja u naše mreže za vodosnabdijevanje i otpadne vode i postrojenja za prečišćavanje znače da sada moramo da osiguramo značajno veće nivoe finansiranja (približno 600 miliona eura kapitalnih investicija svake godine) kako bi se postigli adekvatni standardi vezani za propise za vodu za piće i otpadne vode i kako bi se podržao rast zemlje. Zbog veoma visokih nivoa potrebnih ulaganja, kao i značajnih ograničenja na zaduživanje vlade, model finansiranja našeg preduzeća mora da nam omogući finansiranje iz drugih izvora. Da bi „Irske vode“ mogle da obezbijede značajna finansijska sredstva po povoljnim kamatama,

moraju pokazati da su efikasno vodovodno preduzeće, koje posluje u stabilnom regulatornom okviru i sa sigurnim tokovima prihoda. Potrebno je da postignemo održivu ravnotežu između nivoa investicija za ispunjavanje standarda vezanih za potrošače, zaštite životne sredine i podrške društveno-ekonomskom razvoju zemlje uz saradnju sa regulatorima i zainteresovanim subjektima. Ovo će zahtijevati od nas da upravljamo efikasnim sistemima i procesima u svom poslovanju i realizaciji kapitala. Naše mjere za postizanje ovog strateškog cilja su: • Prevazići deficit u poznavanju naše tekuće baze osnovnih sredstava kroz izradu tačnih baza podataka vezanih za geografske informacione sisteme i kroz instaliranje modernih sistema za praćenje i izvještavanje o stanju osnovnih sredstava kojima će se održati automatizacija i kontrola procesa. • Održavati našu infrastrukturu i planirati njenu zamjenu kroz usvajanje pristupa za upravljanje osnovnim sredstvima u skladu sa najboljom međunarodnom praksom. • Razviti model održivog finansiranja. „Irske vode“ uzima period od 25 godina kada planira investicije u svoje usluge. • Sarađivati aktivno sa našim potrošačima, zainteresovanim subjektima i regulatorima kako bi se postigao optimalan rezultat investicija uz najmanji mogući trošak i primjenu jasnih i transparentnih kriterijuma za ulaganje. • Podići svijest javnosti i zainteresovanih subjekata o vrijednosti usluga vodosnabdijevanja i odvođenja otpadnih voda i o zahtjevima da se one pružaju u skladu sa željenim standardima. • Sarađivati sa organizacijama koje se bave istraživanjem i razvojem u sektoru voda, uključujući koledže trećeg nivoa i institute u Irskoj , i primjenjivati dokazane inovacije kako bi se ostvarile maksimalne koristi za potrošače i životnu sredinu.

V DE CRNE GORE SUMARNI PREGLED STRATEÅ KIH CILJEVA I POD-CILJEVA

137

138 Ključne planirane vrijednosti vezano za ispunjavanje ovog cilja do kraja 2021, 2027 i 2040 uključuju: Operativna i kapitalna efikasnost – ispuniti 100% zahtjeva koje je utvrdio CER vezano za operativnu i kapitalnu efikasnost do kraja 2021 i održavati taj procenat. Napomena: za sve vrijednosti definisane kod ovog cilja – pogledati indikatore i planirane vrijednosti u okviru ovog cilja u glavnom tekstu dokumenta.

PROCJENA UTICAJA NA ŽIVOTNU SREDINU, KONSULTACIJE I USVAJANJE OVOG PLANA U toku izrade ovog Strateškog plana, preduzeće „Irske vode“ izvršilo je Stratešku procjenu uticaja na životnu sredinu (SEA) i Procjenu uticaja na područja pod posebnom zaštitom (AA). Nacrt plana, elaborat o procjeni uticaja na životnu sredinu i iskaz o uticaju na zaštićena područja Nature (NIS) objavljeni su u cilju konsultacija sa zakonski obaveznim i ostalim subjektima i sa opštom javnošću od 19.02. do 17.04. 2015. Prihvatili smo povratne informacije do kojih smo došli kroz postupak javnih konsultacija i ugradili ih finalni plan. Promjene koje su izvršene u nacrtu plana kroz ovaj proces identifikovane su u elaboratu o procjeni uticaja na životnu sredinu koja se odnosi na plan. Ovaj Strateški plan usvojili su odbori preduzeća„Irske vode“ i „Ervia“ u junu 2015, a u julu 2015 dostavljen je ministru za životnu sredinu, zajednice i lokalnu upravu na saglasnost.

Ovaj dokument, elaborat o SEA i iskaz o procjeni uticaja na zaštićena područja raspoloživi su na vebsajtu: www.water.ie

V DE CRNE GORE MAPE BR. 1 I 2 POSTROJENJA ZA PREČIŠĆAVANJE VODE I PREČIŠĆAVANJE OTPADNIH VODA

139

PROF. DR RADOMIR RADOVANOVIĆ redovni profesor Univerziteta nu Beogradu u penziji; osnivač studijske grupe i šef Katedre za Upravljanje bezbednošću i kvalitetom hrane, u okviru Odseka za prehrambenu tehnologiju, Poljoprivrednog fakulteta, Univerziteta u Beogradu

Značaj savremenih sistema za upravljanje bezbednošću vode

VODE CRNE GORE BROJ 3.

142 DR RADOMIR RADOVANOVIĆ

redovni profesor Univerziteta u Beogradu, u penziji

ZNAČAJ savremenih sistema

za upravljanje bezbednošću vode

pšte je poznazo da je voda za piće, pored vazduha i hrane, treći uslov života. Dakle, šta može da bude značajnije od - u punoj meri - mikrobiološki, hemijski i fizički ispravne i po zdravlje potrošača bezbedne vode. Ovo tim pre ako se ima u vidu da se, pored domaćinstava (piće, priprema hrane, održavanje lične higijene, sanitacija prostora), voda koristi na spontanim prirodnim izvorištima (npr. u okviru turističkih područja i izletišta), u primarnoj poljoprivrednoj proizvodnji (navodnjavanje, napajanje stoke i dr.), posebno u industrijskoj proizvodnji hrane - tokom obrade i prerade biljnih i životinjskih sirovina, odnosno tokom procesa izrade različitih grupa i vrsta proizvoda biljnog, animalnig i/ili mešovitog porekla. Dakle, gotovo je nepotrebno naglašavati značaj raspoloživosti i dostupnosti dovoljnih količina bezbedne vode, posebno u situaciji kada se čovečanstvoi suočava sa sve većim

izazovima u pogledu nedostatka vode. Prema podacima Ujedinjenih nacija (UNEP, 2009; WWAP, 2009; FAO 2007), svetski resursi vode mogu da se prikažu na sledeći način: ukupna količina vode na planeti je oko 1,4 milijardi km3; količina slatke vode iznosi oko 35 miliona km3 (oko 2,5% od ukupne količine), od čaga se oko 24 miliona km3 (oko 70%) nalazi u glečerima, u obliku snega i leda, dok se preostalih 30 % slatke vode nalazi u obliku podzemnih i površinskih voda (97% se nalazi ispod površine zemljišta, nekada do dubine od 2000 metara, dok se oko 3% se nalazi u rekama i jezerima); okeani sadrže oko 97,5 % ukupne vode na planeti; zemljina atmosfera ima oko 13.000 km3 vode. Procenjuje se da je danas, kao rezultat zagađe-

V DE CRNE GORE nja životne sredine, oko 1,8 milijarda ljudi bez higijenski ispravne vode, 2,5 milijarde ljudi nema osnovne higijenske uslove za živort, a da će do 2025. godine dve trećine čovečanstva biti ugroženo zbog nedostatka vode. Zabrinjavajući podaci o zagađenosti vodenih resursa doprineli su stavu da će voda biti ograničavajući faktor društveno-ekonomskog razvoja sa jedne, kao i opstanka ljudi u vodom najsiromašnijim delovima sveta, s druge strane. Budući da pravo na pitku vodu proističe iz nekoliko vidova ljudskih prava (pravo na život, na lečenje i zdravstvenu zaštitu, pravo na hranu/ishranu, na razvoj i pravo na zdravo okruženje), iz te potrebe su definisana četiri osnovna prava čoveka u vezi vode, i to: raspoloživost dovoljnih količina vode (prosečna dnevna potreba čoveka se kreće do 50 litara, pri čemu je minimum oko 20 litara), bezbednost vode (mora da bude zdravstveno bezbedna za piće, a higijenski ispravna za sve druge potrebe), dostupnost vode (mora da bude fizički dostupna, najdalje 200 metara) i prihvatljivost vode (cena ne sme da naruši pravo čoveka na sve druge potrebe). Nezavisno od značajnih potreba za pijaćom vodom, ipak najveće količine vode u svetu se troše za potrebe poljoprivredne proizvodnje. U zavisnosti od načina ishrane, posebno navika i strukture karakteristične za regione i područja u pojedinim delovima sveta, za proizvodnju dnevnih potreba hrane za jednu osobu potrebno je od 2 do 5 hiljada litara vode. Više od 200 miliona hektara (ha) obradivih površina se navodnjava, za šta se godišnje u proseku iskoristi oko 2.500 milijardi m3 ili oko 75 % od ukupno raspoloživih resursa slatke vode (FAO,2007). Ipak, dostupni podaci ukazuju da je navodnjavanje obradivog zemljišta u svetu skromno i nedovoljno, ali i veoma neujednačeno između pojedinih regiona, usled čega su i velike razlike u racionalnom korišćenju raspoloživih količina vode. Tako na primer, u Aziji se navodnjava svega oko 42 % obradivih površina,

na Bliskom Istoku i Severnoj Africi 31 %, u Latinskoj Americi i Karibima oko 14 %, dok u području ispod Sahare samo 4 %. U mnogim razvijenim zemljama korišćenje vode za navodnjavanje u okviru dobro razvijenih irigacionih sistema, je veoma racionalno, a iskorišćenje ovog prirodnog resursa se pažljivo planira, s obzirom da se u budućnosti očekuje drastično povećanje potreba/zahteva kada je u pitanju voda namenjena poljoprivredi, pre svega primarnoj biljnoj proizvodnji (GES, 2008). Ovo tim pre ako se ima u vidu da se navodnjavanjem prinos žitarica može povećati i za 400 %, u narednih 30 godina je neophodno obezbediti da bar 70 % ukupne proizvodnje cerealija bude sa površina koje se navodnjavaju. U tom smislu FAO planira da se do 2030. godine navodnjavanje poljoprivrednog zemljišta i useva u ugroženim područjima sveta poveća za oko 27 %, ali da unapređenje efikasnosti irigacionih sistema, odnosno njihovo racionalno iskorišćenje, omogući višestruko efektivniju proizvodnju uz povećanje utroška vode od svega 12 % (FAO, 2008d).

143

144 Imajući u vidu iznete činjenice jasno je da raspoloživost i dostupnost dovoljnih količina bezbedne vode predstavlja jedan od najvećih globalnih problema savremenog sveta. Već sada skromni i nedovoljni raspoloživi prirodni resursi, uz procene UN i FAO da će se stanovništvo planete do 2050. godine uvećati na preko 9.5 milijardi a time i zahtevi za ispravnom pijaćom vodom, te da će se količine vode za navodnjavanje zemljišta povećati za 55 %, a za potrebe industrijske proizvodnje hrane za oko 2/3, samo ukazuju da će u vremenu pred nama globalni problem vode samo eskalirati. Zato je jedan od ključnih Milenijumskih razvojnih ciljeva UN (Millennium Development Goal - MDG iz 2000.) - UN/FAO, 2000. i Održivih razvojnih ciljeva do 2030. (Sustainable Development Goal) - UN, 2015; UN/FAO, 2018. obaveza da se za sve ljude na planeti obezbedi zadovoljavajuća raspoloživost bezbedne vode, posebno održivo upravljanje vodenim resursima. Ovo tim pre ako se ima u vidu da se među najčešće kontaminiranim namirnicama na globalnom nivou, odmah posle mesa i proizvoda od mesa (20.1 %), te usitnjenog mesa i odgovarajućih proizvoda (19.0 %), dakle na zabrinjavajućem trećem mestu, nalazi voda za piće (uključujući flaširanu vodu) - sa visokim udelom od 18.3 % (EFSA-ECDC, 2016). Za efikasno i efektivno ostvarenje navedenih ciljeva, u svetu se sve više koriste savremeni sistemi upravljanja (menadžmenta), kako u pogledu bezbednosti i kvaliteta vode, tako i u pogledu ukupnog poslovanja u okviru optimalnoig korišćenhja izvorišta, sistema proizvidnje i distribucije vode. U slučaju bezbednosti i kvaliteta vode, koriste se zahtevi savremenog koncepta analize rizika i kritičnih kontrolnihh tačaka - HACCP koncept, ili zahtevi međunarodnog standarda ISO 22000:2005, odnosno najnovije verzije od juna 2018. (prilagođna zahtevima dokumenta Anex SL), dok se u slučaju upravljanja ukupnim poslovanjem u procesima proizvodnje i distribucije vode koriste zahtevi međunarodnog stan-

darda ISO 9001:2015. U oba slučaja se radi o preventivnim, proaktivnim i dobro dokumentovanim sistemima sa precizno definisanim odgovornostima za sve procesne aktivnosti. Generalno posmatrano Crna Gora je zemlja bogata kvalitetnim vodama koje se mogu koristiti za piće, kako stanovnika u okviru većih i manjih urbanih sredina, tako i brojnih gostij u okviru raznovrsne turističke ponude. U nastojanju da se obezbedi stabilno snabdevanje vodom, još 1986. godine je usvojen Zakon o izgradnji Regionalnog vodovoda na području Crnogorskog primorja. Počelo se sa izgradnjom dela infrastrukture u Herceg Novom, Tivtu, Kotoru i Budvi, mada su konkretniji radovi nastavljeni nakon donete odluke o nastavku izgradnje Regionalnog vodovoda februara 2007. i uz faznu finansijsku podršku Svetske banke. Tako su ključne aktivnosti na realizaciji ovog velikog državnog projekta, vrednog 107 miliona €, ostvarene u periodu od 2007. do 2010. godine. Danas Javno preduzeće "Regionalni vodovod Crnogorsko primorje" čine, pre svega, 56 kompetentnih i veoma posvećenih radnika, zatim centralni zahvat vode na izvorištu Bolje sestre i jedna glavna razdelnica u Đurmanima, 20 distributivnih odvojaka, od kojih je 11 u funkciji, preko 400 manih objekata, 135 km cevovoda (Ø 500 - 1100 mm), rezervoari kapaciteta 25.000 m3, 4 pumpne stanice ukupne snage 7 MW, 5 trafo stanica visokog napona, 2 hlorne stanice i 90 km optičkog kabla, dok kapacitet vodovoda iznosi 1.200 l/sec. Pored navedenog, JP "Regionalni vodovod Crnogorsko primorje" raspolaže centralnim sistemom sa 400 pozicija za "on-line" praćenje i merenje isporuke vode - kroz kontrolu protaka, kontrolu pumpi, ventila, rasvete i alarma, kao i kontrolu pripreme vode. Pored stalne eksterne kontrole, koju sprovodi Institut za javno zdravlje iz Podgorice, na lokalitetu Bolje sestre vodovod ima i sopstvenu, dobro opremljenu laboratorija za stalnu internu kontrolu bezbednosti i kvaliteta vode; svaka 2 h se mere najvažniji parametri kvaliteta, što na godišnjem nivou izno-

V DE CRNE GORE si oko 15.000 izmerenih pokazatelja, odnosno objektivnih dokaza o stanju bezbednosti i kvaliteta isporučene vode. Od prve polovine 2017. godine, JP "Regionalni vodovod Crnogorsko primorje" je uveo i dosledno sprovodi sve zahteve savremenog HACCP koncepta za upravljanje bezbednošću vode, što je potvrđeno u okviru zvanične sertifikacije u julu iste godine. U svojstvu vodećeg ocenjivača engleskog sertifikacionog tela - DAS Sertification Ltd, ovlašćenog od strane akreditacionog tela Ujedinjenog kraljevstva - UKAS (United Kingdom Accredation Service), imao sam priliku da se tokom inicijalnog ocenjivanja 2017., ali i tokom prve nadzorne posete i ocenjivanja jula, 2018., neposredno uverim da se radi o dobro uspostavljenom i dosledno primenjenom sistemu upravljanja bezbednošću i kvalitetom vode. Naime, na osnovu uvida prema uzorku, odnosno prikupljenih objektivnih dokaza, stečen je utisak da su vrhovno rukovdstvo, posebno članovi tima za bezbednost i kvalitet, ali i svi zaposleni, veoma posvećeni sistemu uprvaljanja bezbednošću vode. Takođe, stekao se uti-

sak da se radi o sistemu koji se korektno primenjuje i održava, ali i vidno unapređuje, pre svega kroz unapređenje rspoloživih dokumentovanih informacija i već rutinsku primenu sistema od strane zaposlenih. Posebno impresionira veoma uredno vođenje i arhiviranje dokumentovanih informacija na mestu primene (na primer u okviru interne laboratorije). Tokom godine primene, sprovedena je tzv. interna provera, uz jednu malu (minor) neusaglašenost koja je - primenomn odgovarajuće korektivne mere - otklonjna i uspešno zatvorena. Takođe, ostvareno je tzv. preispitivanje sistema od strane vrhovnog rukovodstva, tokom koga je razmatrano pet ulaznih elemenata, a u okviru zaključka je definisano sedam izlaznih i realno ostvarivih izlaznih elemenata (zadataka). Tako je definisano da se broj ekstrernih i internih uzorkovanja i kontrola poveća, da se nabavi komparator za određivanje rezidualnog hlora u hlornoj stanici – i to sa internom memorijiom i mogućnosti prenosa na računar, da se pristupi uvođenju standarda za upravljanje zaštitom okoline (ISO 14000:2014) i dr. Dvanest različitih spoljnih saradni (tzv. "outsources") je vrlo dobro ugovoreno, definisane su odgovornoisti za praćenje, lokacije izvođenja i period realizacije, a sve je prikazano odgovarajućim zapisom / evidencijom. Važno je istaći da tokom ocenjivanja nisu utvrđene velike i male neusaglašenosti (NCRs), kao ni zapažanja/ preporuke za unapređenja (OFIs), te da u periodu od poslednjeg audita (2017) do prve nadzorne posete (2018), nije bilo incidenata ili primedbi na bezbednost i kvalitet isporučene vode. Dakle, nesporno je da su ukupno poslovanje, posebno uvedeni sistem upravljanja bezbednošću i kvalitetom vode na zavidnim nivou. Ipak, ocenjivač je stekao utisak da se aktivnosti, pa time i odgovornost za isporučenu vodu završavaju na razdelnoj stanici u Đurmanima. Drugim rečima, nadležnost JP "Regionalni vodovod Crnogorsko primorje" prestaje posle razdvajanja južnog toka

145

146 - prema Baru i Ulcinj, odnosno severnog toka prema Budvi, Tivtu, Kotoru i Herceg Novom. Tu počinju ovlašćenja i odgovornosti drugih, manjih lokalnih vodovoda koji, pored vode dobijene od Regionalnog vodovoda Crnogorsko primorje, za snabdevanje potrošača koriste i sopstvena izvorišta, odnosno samostalno vrše pripremu i distribuciju vode. Zato bi svaki od tih lokalnih vodovoda, u okviru obima sopstvenih i specifičnih aktivnosti, morao da ima uveden sopstveni sistema za upravljanje bezbednošću i kvalitetom vode. O tome se govori, ali se na tome nedovoljno efikasno radi. Neopravdano dugo se čeka, dok hiljade meštana i desetine hiljada turista koriste vodu koja nije pod odgovarajućim (i Zakonim zahtevanim) sistemom upravljanja. A o tom čekanju, mudri Ivo Andrić je rekao: "Zaraziti nekog čekanjem, to je najsigurniji način vladanja nad njim. To znači učiniti ga nepokretnim i bezopasnim, potpuno i zauvek. I ta obmana čekanja tvrđa je od svakog zatvora i jača od najjačih bukagija, jer se sa mnogo sreće i veštine, iz zatvora može pobeći i okova se može čovek osloboditi, ali te obmane čekanjem - nikad ni doveka!" LITERATURA EFSA-ECDC (2016): The EU summary report on trends and sources of zoonoses, zoonotic agents and food-borne outbreaks in 2015. EFSA Journal 2016;14(12):4634. EFSA (2010): The Community Summary Report on Trends and Sources of Zoonoses, Zoonotic Agents and food-borne outbreaks in the European Union in 2008, The EFSA Journal (2010), 1496. FAO (2009): Statistical Databases. Rome, January, 2010. FAO (2007): Water and Food Security. FAO Aquastatistics. Rome. GEO - Global Environment Outlook (2007): United Nations Environment Programme. GES - Global Economic Symposium (2008): The crisis of water management. GES 2008 session handout. Schleswig, Holstein, Germany.

(raspoloživo na: www.global-economic-symposium.org/ ges-2008/downloads) UN - Department of Economic and Social Afairs (2006): The Millenium Development Goals Rerport. Goal 1: Eradicate extreme poverty and hunger. New York, 2006. UN - Water, Statistics: Graphs and maps (web document www.unwater.org/statistics.html) UNEP - United Nations Environment Programme (2009): Year Book 2009: New science and development in our changing environment. WSFS - World Summit on Food Security (2009): Final Agenda. Rome, November, 16-18. WWC - World Water Council (2006): The Right to Water, from Concept to Implementation. (raspoloživo na: www.worldwatercouncil.org)

V DE CRNE GORE BIOGRAFIJA: Prof.dr Radomir Radovanović, redovni profesor Univerziteta nu Beogradu u penziji; Osnivač studijske grupe i šef Katedre za Upravljanje bezbednošću i kvalitetom hrane, u okviru Odseka za prehrambenu tehnologiju, Poljoprivrednog fakulteta, Univerziteta u Beogradu. (+381 63 81 81 363; +382 69 490 559; e-mail: laler948@gmail.com) Rođen u Užicu (Srbija) 23.juna 1948. Osnovnu i srednju školu (gimnaziju) završio u Beogradu. Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Beogradu - Odsek za prehrambenu tehnologu, Grupa za tehnologiju animalnih proizvoda - završio 1971. Na istom Fakultetu magistrirao 1974. (Naučna oblast: Nauka o mesu) i doktorirao 1983. (Naučna oblast: Biotehnologija). Prošao sva Univerzitetska zvanja, a za redovnog profesora izabran 1994. Šef Katedre za tehnologiju animalnih proizvoda (20002005). Osnivač nove studijske grupe za Upravljanje bezbednošću i kvalitetom hrane i šef istoimene katedre (2005-2013, do odlaska u penziju). Gostujuči profesor na Faculty of Bio-science Engineering, Univeristu of Gent (Belgium). Gostujući profesor na Tehnološkim fakultetima Univerziteta u Banjoj Luci i Istočnim Sarajevu. Gostujući profesor na privatnm univerzitetu UDG u Podgorici. U međunarodnim i domaćim časopisima objavio preko 250 naučnih i stručnih radova. Na međunarodnim i domaćim skupovima saopštio reko 150 radova (Brisbane, 1988; Copenhagen, 1989; Havana, 1990; Kulmbach, 1991; Clemon Ferrand, 1992; Calgary, 1993; Lillehammer, 1996; Barselona, 1998; Campinas/Sao Paolo, 2003; Bangkok, 2008; Cairo, 2010; Gent, 2012). Objavio 8 (osam) univerzitetskih i 3 (tri) srednjoškolska udžbenika, kao i priloge u dve međunarodne monografije. Od 1994. član AMSA (American Meat Science association). Dobitnik Zlatne medalje i povelje "Brusseles Eureka", Komore za invetntivnost iz Brisela, za rezultate ostvarene na zaštiti 14 oznaka porekla autohtonih prehrambenih proizvoda iz Srbije. Akreditovani vodeći ocenjivač (IRCA; DAS) za sisteme

upravljanja bezbednošću hrane (HACCP; ISO 22000) i sistem upravljanja kvalitetom (ISO 9001). Akreditovan za obuke u oblasti upravljanja bezbednošću hrane (Bussines Edge, Ireland) U svojstvu vodećeg ocenjivača, ostvario preko 150 ocenjivanja raznih menadžment sistema u zemli i inostranstvu za više akreditovanih sertifikacionih tela (JUQS, Srbija; TÜV Cert, Hanover; Lloyd’s, London; DAS, London; SIQ, Ljubljana/ Slovenija; SETI-Me, Podgorica/Crna Gora). Održao preko 120 obuka u zemlji i inostranstvu u oblasti upravljanja bezbednošću i kvalitetom hrane, tehnologije mesa i senzorne analize. Ostvario preko 120 konsaltinga u zemlji i inostranstvu u oblasti upravljanja bezbednošću i kvalitetom hrane, u oblasti procesa industrije mesa, te senzorne analize prehrambenih proizvoda. Aktivnosti u Crnoj Gori: Po pozivu Rektora UDG - učesnik u formiranju Fakulteta za prehrambene tehnologijhe, bezbednost hrane i ekologiju, Univerziteta UDG u Podgorici i profesor na ovom Fakultetu na tri predmeta u okviru poslediplomskih studija. Kao angažovani konsultant kompanije "STADION" iz Podgorice, realizovao - uvođenje sistema upravljanja bezbednođću hrane u kompaniji "VOLI", pogonu za proizvodnju i preradu mleka "MONTE-GOAT" iz Nikšića i Odmaralištu Crvenog krsta u Sutomoru. - obuke u oblasti upravljanja bezbednošću i kvalitetom hrane za "VOLI" - Podgorica, MEGA MARKET - Budva, Ulcinjska rivijera - Ulcinj, Studentski dom - Nikšić, Studentski centar Podgorica, Opštra bolnica - Nikšić, HDL Laković - Podgorica i Maximes - Podgorica. U svojstvu vodećeg ocenjivača, angažovan od strane sertifikaciongog tela SETI-ME, Podgorica, izvršio ocenjivanje sistema upravljanja bezbednošću hrane u više objekata u Crnoj Gori.

147

Prof. Dr Mićko Radulović, Prof. Dr Zoran Stevanović, Milan M. Radulović, M. Matović, M. Blagojević

Uspostavljanje monitoringa podzemnih voda u karstnim terenima Crne Gore

VODE CRNE GORE BROJ 3.

150

PROF. DR MIĆKO RADULOVIĆ, PROF. DR ZORAN STEVANOVIĆ, MILAN M. RADULOVIĆ, MAKSIM MATOVIĆ, MOMČILO BLAGOJEVIĆ

USPOSTAVLJANJE MONITORINGA podzemnih voda u karstnim terenima Crne Gore

UVOD Voda u 21. vijeku je postala najznačajniji prirodni resurs. U zaključcima najnovije studije Science advences tima stučnjaka sa Univerziteta Tvente u Holandiji se ističe: - Četiri milijarde ljudi suočeno je sa nestašicom vode koje nema dovoljno ni za najosnovnije potrebe; - Potrošnja vode do 2025. godine biće povećana za preko 50%. Iako Crna Gora, u odnosu na površinu i broj stanovnika, spada u vodom bogata područja kvalitetne pijaće vode, neophodno je blagovremeno

pristupiti uspostavljanju moitoriga podzemnih voda, resursu na kojem se uglavnom bazira vodosnabdijevanje naselja u Crnoj Gori. Cilj monitoringa je upoznavanje kantitativnog i hemijskog sastava podzemnih voda, odnosno izdvojenih vodnih tijela u skladu sa Okvirnom direktivom o vodama (Directive 2000/60/EC). Na taj način stvoriće se uslovi za izučavanje, racionalno korišćenje i zaštitu podzemnih voda, u okviru slivnih cjelina na teritoriji Crne Gore. U radu se daje prikaz hidrogeoloških specifičnosti Crne Gore, pravaca i smjerova kretanja podzemnih voda, program uspostavljanja i značaja monitoringa podzemnih voda za teritoriju Crne Gore.

V DE CRNE GORE

SL. 1 HIDROGEOLOÅ KA KARTA CRNE GORE

151

152

SL. 2 VRELO BIJELI NERINI U DOLINI RIJEKE MRTVICE (SLIV MORAČE)

oko 5,0 m3/s, odnosno sliva Lima i Ibra oko 8,0 m3/s. Osnovne karakteristike i specifičnosti karstnih izdanskih voda na teritoriji Crne Gore su: - Karstni režim isticanja, odnosno velika amplituda kolebanja i izdašnosti karstnih vrela, gdje je odnos Qmin:Qmax često veći od 1:400 (npr. Qmin Crnojevića rijeke 0,383 m³/s, a Qmax 188 m³/s; Sl. 3); - Velika amplituda kolebanja nivoa voda u karstnim terenima posebno u karstnim poljima (u Cetinjskom polju od 80 – 100m, u Nikšićkom polju od 4m u sjevernom dijelu polja do preko 90m u južnom dijelu polja); - Velika brzina cirkulacije izdanskih voda, koja prema podacima bojenja varira od 0,10 – 13,8

HIDROGEOLOŠKE SPECIFIČNOSTI KARSTNIH TERENA CRNE GORE Više od 60% teritorije Crne Gore izgradjuju karbonatne stijene (krečnjaci i dolomiti), koje se karakterišu značajnim rezervama podzemnih voda veoma dobrog kvaliteta. Podzemne vode iz karstne vodonosne sredine, prazne se preko brojnih izvora, koji se najčešće pojavljuju duž kanjona vodotoka, po obodu karstnih polja i depresija, duž morske obale kao i na višim kotama u terenu, na kontaktu propusnih i nepropusnih stijena (Sl. 1). Ukupna minimalna izdašnost karstnih izvora na teritoriji Crne Gore iznosi oko 50 m3/s, odnosno srednja oko 600 m3/s. Najizdašniji su izvori u slivu Skadarskog jezera, čija minimalna izdašnost iznosi oko 21,0 m3/s (Sl. 2), a potom izvori u slivu Pive, Tare i Ćehotine oko 17,0 m3/s. Minimalna izdašnost izvora neposrednog sliva Crnogorskog primorja iznosi

SL. 3 MJESTO ISTICANJA OBODSKOG VRELA (CRNOJEVIĆA RIJEKE)

V DE CRNE GORE cm/s, što je od uticaja na povremeno bakteriološko zagadjivanje karstnih vrela; - Isticanje značajnih količina izdanskih voda u primorskom karstu ispod nivoa mora (Qmin > 4,0 m³/s) što limitira mogućnost njihovog korišćenja; - Isticanje značajnih količina izdanskih voda u vidu sublakustričnih vrela, ispod nivoa vode Skadarskog jezera. Tako na primjer samo izdašnost Sinjačkih i Karučkih vrulja („oka“) iznosi Qmin > 8,0 m³/s; - Potopljenost brojnih karstnih vrela Pivskom akumulacijom, čija je ukupna minimalna izdašnost Qmin > 4,0 m³/s; - Potopljenost odredjenog broja vrela Otilovićkom akumulacijom (Qmin = 0,1 – 0,2 m³/s); - Potopljenost velikog broja vrela akumulacijama Krupac i Slano (Qmin > 1,5 m3/s). - Ukupna izdašnost potopljenih izvora morem i jezerima iznosi Qmin > 20,0 m³/s. (Radulović M., 2000, 2016). Navedene specifičnosti, u pogledu režima izdašnosti i prostornog položaja pojavljivanja izvora, u značajnoj mjeri su limitirale mogućnost zahvatanja potrebnih količina vode iz lokalnih izvorišta u primorskom pojasu. Iz tih razloga, većina naselja na Crnogorskom primorju nije imala kvalitetno riješen problem vodosnabdijevanja. Taj problem je riješen regionalnim vodovodom zahvatanjem karstnih izdanskih voda sa izvorišta Bolje sestre u Skadarskom jezeru, čija minimalna izdašnost iznosi oko 2,0 m3/s. U okviru kvartarne vodonosne sredine intergranularne poroznosti značajnije količine podzemnih voda prisutne su u okviru: - glaciofluvijalnih sedimenata Zetske ravnice (površine od preko 200 km2 i prosječne debljine izdani 35 m) koja predstavlja najbogatije ležište izdanskih voda u Crnoj Gori, čije dinamičke rezerve u hidrološkom minimumu iznose Qmin > 15,0 m3/s;

- glaciofluvijalnih sedimenata Nikšićkog polja (Qmin > 1,0 m3/s); - aluvijalnih sedimenata Grbaljskog, Sutorinskog, Budvanskog, Barskog i Anomalskog polja, čije su ukupne rezerve Qmin > 1,5 m3/s; - terasnih sedimenata u slivu Tare i Lima i njihovih pritoka (Qmi > 1,0 m3/s). Izdanske vode Zetske ravnice koriste se u velikim količinama i to: - Za vodosnabdijevanje Podgorice i Tuzi (Izvorište Zagorič, Q=390 l/s; Stari Aerodrom, Q=400 l/s; Mileš, Q=60 l/s, Dinoši, Q=50 l/s); - Za lokalno vodosnabdijevanje i navodnjavanje naselja u Zeti (preko 2000 l/s); - Bunari KAP-a, izdašnosti preko 1000 l/s; - Bunari „Plantaža“ (preko 20 bunara) izdašnosti preko 2000 l/s. - Korišćenje podzemnih voda za grijanje i hlađenje objekata, primjenom toplotnih pumpi (Atlas centar, Eko zgrada i dr.). Nekontrolisano korišćenje kvalitetnih podzemnih voda Zetske ravnice za različite potrebe, imalo je uticaj na opšti pad nivoa podzemnih voda u okviru ove veoma značajne izdani, što je posebno izraženo u sušnom periodu godine. Pad nivoa se odražava i na susjedna izvorišta. Da bi se ubuduće mogao kontrolisati i pratiti režim oscilacija nivoa podzemnih voda, kako bi se blagovremeno spriječilo precrpljivanje i pogoršanje kvaliteta vode ove izdani i ostalih značajnijih izdani u okviru kvartarne i karstne vodonosne sredine neophodno je pristupiti uspostavljanju monitoringa podzemnih voda.

HIDROGEOLOŠKA RAZVOĐA I PRAVCI KRETANJA PODZEMNIH VODA

153

154 Definisanje hidrogeoloških razvođa, odnosno slivnih područja i pravaca cirkulacije izdanskih voda, predstavlja jedan od najsloženijih problema u holokarstu jugoistočnih Dinarida. I pored niza izvedenih bojenja, još uvijek su vododelnice izmedju pojedinih slivnih cjelina u karstu Crne Gore dosta hipotetične. To se posebno odnosi na podzemne vododelnice, odnosno djelove terena, gdje su razvodja predstavljena širom promjenljivom prostornom zonom, koja se pomjera, zavisno od hidrološkog stanja tokom godine. Koliko su vododelnice u karstnim terenima specifične, ukazuju rezultati izvedenih bojenja u karstnim terenima Crne Gore, gdje su zabilježeni i ovakvi slučajevi: - da ponor predstavlja vododelnicu između hidrogeoloških jedinica I reda, odnosno sliva Jadranskog i sliva Crnog mora. Obelježavanjem ponirućih voda u Čarađu, utvrđena je veza nakon 30 dana sa izvorom Pive – Sinjac (sliv Crnog mora), a nakon 42 dana sa povremenim izvorima Baba i Jama u Fatničkom polju (sliv Trebišnjice, odnosno Jadranskog mora); - da rečno korito predstavlja vododelnicu između manjih slivnih cjelina. (Obelježavanjem ponirućih voda u koritu Cijevne, utvrđena je veza sa izvorima Mileš, Krvenica i Vitoja: Skadarsko jezero, odnosno sa Ribničkim vrelima – pritoka Morače); - da je jezero vododelnica između slivova rijeka. (Obeležavanje voda Crnog jezera, utvrđena je veza sa Bijelim vrelima u kanjonu Tare, odnosno Dubrovskim vrelima u kanjonu Komarnice); - da obojene vode cirkulišu ispod dubokih kanjona rijeka (Tare i Cijevne) i pojavljuju se na izvorima sa druge strane vodotoka; - da obojene podzemne vode cirkulišu ispod vještačkih akumulacija ili ih zaobilaze. (Obeležavanjem ponora u Trepčima utvrdjena je veza sa

vrelima Drenovštice u Bjelopavlićima iako je bilo logično da se obojene vode pojave na izvorima po obodu Slanske akumulacije u Nikšićkom polju); - da obojene vode cirkulišu duboko ispod ili kroz antiklinalne strukture u čijem jezgru su vodonepropusni sedimenti. (Obeležavanjem ponora u Barama Bojovića i Liverovićima utvrđena je veza sa izvorima u Bjelopavlićima (Glava Zete i dr.); - da se obojene vode istovremeno ili u određenim vremenskim razmacima, pojavljuju na više međusobno udaljenih izvora ili vrulja u Skadarskom jezeru, što govori o razgranatosti karstnih kanala, odnosno skaršćenosti krečnjačkih stijenskih masa; - da obojene vode čitavog niza ponora, po obodu karstnih polja, na potezu dužine od preko 14 km, cirkulišu prema jednom karstnom vrelu. (Obeležavanjem brojnih ponora po južnom obodu Nikšićkog polja utvrdjena je veza sa jakim karstnim vrelom – Glava Zete u Bjelopavlićima). Na osnovu brojnih izvedenih opita obeležavanja podzemnih voda, geološke građe i hidrogeoloških funkcija stijena, mogu se izvesti određeni zaključci o pravcima i brzini cirkulacije podzemnih voda. Posebno važnu ulogu na pravac kretanja izdanskih voda u karstu imaju razlomne strukture, duž kojih je intenziviran proces karstifikacije. Brojni su primjeri, gdje markantni rasjedi predstavljaju glavne drenove izdanskih voda. Tako na primjer: - Cetinjski rasjed predisponirao je razvoj sistema Cetinjskih pećina, odnosno usmjerava izdanske vode iz sliva polja prema Crnojevića rijeci. - Gornjopoljski rasjed, pravca pružanja sjeverozapad – jugoistok generalno usmjerava izdanske vode sa područja Srijeda, prema estaveli Gornjopoljski vir, - Rasjedi u zaledju Bokokotorskog zaliva, generalnog pravca sjeverozapad-jugoistok, usmjeravaju podzemne vode sa područja

V DE CRNE GORE SL. 4 TESTIRANJE BUŠOTINE U RIJEČANIMA (BANJANI)

155

156 nepropusnih stijena, značajnu ulogu imaju trase slojevitosti karbonatnih stijena. Uopšte, kao karakteristično može se istaći da je smjer kretanja izdanskih voda u okviru Jadranskog sliva uglavnom od sjevera prema jugu, sjeverozapada prema jugoistoku i sjeveroistoka prema jugozapadu. Izuzetak su sjeverne padine Rumije i Gluhog dola, koje dreniraju vrulje po obodu Skadarskog jezera, odnosno karstna vrela po obodu Crmničkog polja, gdje je smjer kretanja izdanskih voda generalno od juga prema sjeveru. Obrnut slučaj je sa karstnim terenima Crnomorskog sliva, gdje je najčešći smjer kretanja izdanskih voda od juga prema sjeveru(M.Radulović.,2000).

USPOSTAVLJANJE MONITORINGA PODZEMNIH VODA

SL. 4 TESTIRANJE BUŠOTINE U RIJEČANIMA (BANJANI)

Grahova, duž dezintegrisanih tokova Grahovske i Bokeljske rijeke, prema Risanskoj spilji (paralelno sa ovim je i rasjed koji od ponora u Trešnjevu usmjerava izdanske vode, prema Orahovačkoj Ljutoj. J. Cvijić (1924) ističe da je nakon spuštanja terena tokom kvartara duž Orahovsko-Kotorskog zaliva, u Morinjsko-Kotorskoj depresiji i izdizanje Orjena i Krivošija, nastupilo i skaršćavanje Bokeljske rijeke). Na pravce kretanja izdanskih voda u tipičnim karstnim terenima, pored prostornog položaja

Početni koraci na uspostavljanju monitoringa podzemnih voda učinjeni su izradom Projekta hidrogeoloških istraživanja karstnih terena Crne Gore kao doprinos jačanju kapaciteta za implementaciju Okvirne direktive o vodama u Crnoj Gori (Geoprojekt, 2018). Po ovom Projektu u okviru radova I faze, izvode se istražno-piezometarske bušotine namijenjene dugoročnom praćenju režima oscilacija i kvaliteta podzemnih voda. Zbog sve veće nestašice kvalitetne pijaće vode u Svijetu i našem okruženju, posebno u karstnim terenima nameće se potreba za očuvanjem i proširenjem vodnih resursa u Zajednici u skladu sa Okvirnom direktivom o vodama. U cilju identifikovanja i boljeg upoznavanja vodnih tijela, kao i sprovođenja monitoringa podzemnih voda, u toku je izvođenje istražno-piezometarskih i istražno-eksploatacionih bušotina, odnosno vodnih objekata, koji će poslužiti za sprovođenje monitoringa hemijskog i kvantitativnog statusa karstnih izdanskih voda (Sl. 4).

V DE CRNE GORE Prilikom izbora lokacija za izvođenje istražno-piezometarskih bušotina, namijenjenih monitoringu vodilo se računa da to budu reprezentativni lokaliteti, koji vjerno odražavaju karakteristike karstne i intergranularne vodonosne sredine u okviru jedne cjeline, odnosno datog slivnog područja. Ujedno nastojalo se, da se određen obim

istražnih radova planira i u bezvodnim djelovima karstnih terena, gdje do sada nijesu vršena detaljna hidrogeološka istraživanja i gdje izostaju odgovarajući vodni objekti, namijenjeni monitoringu, kao i vodosnabdijevanju naselja. Radi se uglavnom o karstnim zaravnima između Nikšićkog polja, Bjelopavlićke ravnice i Bokokotorskog

SL. 5 SONDA SA DATALOGEROM („DAJVER“) ZA MJERENJE NIVOA, TEMPERATRE I ELEKTROPROVODLJIVOSTI PODZEMNIH VODA SL. 6 PRIKAZ PODATAKA SA DATALOGERA (NIVO, TEMPERATURA I ELEKTROPROVODLJIVOST PODZEMNIH VODA)

157

158 zaliva, suvim skaršćenim dolinama po sjevernom obodu Skadarskog jezera, glacijalnim sedimentima na višim kotama u terenu, obodima karstnih polja, priobalju Skadarskog jezera, primorskom karstu uključujući i područja sa pojavom mineralnih i termomineralnih voda, rječnim terasama Tare i Lima. Osmatračke bušotine za potrebe monitoringa planirane su kako u jadranskom slivu (zona Bojane, Cijevne, Risna, Jaza, budvanskog polja, oboda lješkopoljskog luga – Vučji Studenci, suva skaršćena dolina Sinjačke rijeke, karstna uvala Čeva, glacijalni sedimenti Radovča, Banjani – Riječani), tako i u crnomorskom slivu (Žabljak, Bukovica, Šavnik, terase Lima kod Bijelog polja i Berana, neogeni baseni Pljevalja, terase Tare kod Mojkovca i Mateševa). Prostorni položaj do sada izvedenih istražno piezmetarskih bušotina I faze i projektovanih II faze (1500 m) može se vidjeti sa pregledne karte Crne Gore. Sve dosada izvedene bušotine dubine 10-173m izvedene su prečnikom 143-160 mm, sa ugrađenim piezometrom prečnika 75-125 mm. Bušotine su aerli*ovane, testirane i pripremljene za dugoročna osmatranja i mjerenja, odnosno osposobljene za uspostavljanje monitoringa podzemnih voda. Osim što će poslužiti za uspostavljanje monitoringa podzemnih voda, neke od izvedenih dubokih bušotina ukazale su na postojanje izdašnih izdanskih tokova u karstnim bezvodnim područjima Banjana i Lješanske Nahije i mogu doprinijeti rješavanju problema vodosnabdijevanja ovih bezvodnih područja. Takve su bušotina u Goljemadima, dubine 100 m i bušotina u Riječanima dubine 173 m. Problem vodosnabdijevanja ovih karstnih predjela se može riješiti izvođenjem grupe istražno-eksploatacionih bunara odgovarajuće dubine, u bližoj zoni izvedenih osmatračkih

bušotina. U cilju utvrđivanja režima podzemnih voda, nakon opremanja vodnih objekata vršiće se osmatranje i mjerenje promjena nivoa u izvedenim bušotinama. Od posebnog značaja za konkretnu problematiku je utvrđivanje dubine do nivoa podzemnih voda u hidrološkom minimumu – sušnom periodu godine i hidrogeološkom maksimumu – kišovitom periodu godine, kao i kvaliteta vode u datom vremenskom periodu. Formiranje monitoring mreže izvodi se postupno i to kroz: - Izvođenje istražno-piezometarskih (osmatračkih) bušotina, za mjerenje i uzorkovanje podzemnih voda (radovi su u toku); - Prethodno manuelno mjerenje dubine do nivoa podzemnih voda („pištaljkom“ ili električnim nivomjerom); - Ispiranje i testiranje bušotina aerli*om i pumpom odgovarajućeg kapaciteta u cilju dobijanja podataka o izdašnosti vodonosne sredine; - Mjerenje NPV-a nivomjerom i definisanje dubine za postavljanje automatskog digitalnog čitača NPV-a; - Montiranje mjernih stanica sa uređajima za sakupljanje i prenošenje podataka, odnosno postavljanje automatskog digitalnog čitača NPV-a “dajvera“ ispod poznatog minimalnog nivoa podzemnih voda, kako sonda („dajver“) ne bi ostao na suvo, pri padu nivoa u sušnom periodu godine (Sl. 5-7). Planirano je da se osmatranja vrše kontinuirano u piezometrima prečnika 75-125 mm u toku testiranja bušotina, odnosno dugoročno u vremenskom trajanju monitoringa. Na uzetim uzorcima vode neophodno je izvršiti terensko određivanje temperature vode, sadržaja kiseonika, elektroprovodljivosti i pH vrijednosti,

V DE CRNE GORE dok bi se osnovni anjonski i katjonski sastav određivao u odgovarajućoj stacioniranoj laboratoriji.

ZAKLJUČAK Podzemne vode, koje se po Zakonu o geološkim istraživanjima („Sl. list RCG“, br. 28/11) tretiraju kao mineralna sirovina, spadaju među najvažnije prirodne resurse Crne Gore. U cilju boljeg upoznavanja kvantitativnog i hemijskog statusa, racionalnog korišćenja i zaštite podzemnih voda neophodno je uspostaviti monitoring podzemnih voda. U okviru I faze hidrogeoloških istraživanja karstnih terena Crne Gore izvedene su i opremljene brojne bušotine, za dugoročna praćenja režima oscilacija, izdašnosti i kvaliteta podzemnih voda (aktivnosti su u toku). Praćenje količina i kvaliteta podzemnih voda, posebno onih koje su namijenjene za piće, je od posebnog značaja kada je u pitanju racionalno korišćenje i zaštita podzemnih voda i uopšte zaštita životne sredine. SL. 7 PREGLEDNA KARTA SA LOKACIJAMA IZVEDENIH I PLANIRANIH BUŠOTINA

LITERATURA Radulović M. (2000) Hidrogeologija karsta Crne Gore. Zavod za geološka istraživanja Crne Gore, Podgorica Radulović M., Radulović M.M., Popović M., Matović M., i dr. (2018) Projekat hidrogeoloških istraživanja karstnih terena Crne Gore kao doprinos jačanju kapaciteta za implmentaciju Okvirne direktive o vodama u Crnoj Gori. Geoprojekt, Podgorica Radulović M., Ivanović Z., Radulović M.M., Blagojević M., Jovanović M. (2016): Mjesto i uloga podzemih voda u strategiji upravljanja vodnm resursima Crne Gore.XV srpski simpozijum o hidrogeologiji sa međunarodnim učešćem.

Kopaonik Stevanović Z., Radulović M.M. (2017) Report – Revision of existing monitoring sites, the current status of the so*ware and hardware solutions for groundwater monitoring and proposals for its upgrade and new sites for groundwater monitoring. SUEZ & Ministary of Agriculture and Rural Development, Podgorica Stevanović Z., Radulović M.M. (2017) Assessment of Pressures on Groundwater Quantity Methodology Applied and Actual Status. SUEZ & Ministary of Agricultue and Rural Development, Podgorica

159

Prof. dr MiÄ&#x2021;ko RaduloviÄ&#x2021;, Milan M. RaduloviÄ&#x2021;

Vodni potencijali basena Malog blata na sjeverozapadnom obodu Skadarskog jezera

VODE CRNE GORE BROJ 3.

162 PROF. DR MIĆKO RADULOVIĆ MILAN M. RADULOVIĆ

VODNI POTENCIJALI basena Malog blata na sjeverozapadnom obodu Skadarskog jezera UVOD U ovom radu daje se prikaz hidrogeoloških karakteristika basena Malog blata, koji sa brojnim sublakustričnim izvorima-vruljama, u narodu poznatim kao oka, predstavlja veliki rezervoar kvaltetne pijaće vode, iz kojeg može dugoročno riješiti problem vodosnabdijevanja Crnogorskog primorja i naselja Lješanske Nahije. Vode pojedinih oka, s obzirom na kvalitet, mogu biti korišćene i putem flaširanja. Do sada se koristi samo izvorište Bolje Sestre, koje je 2010 godine ukljčeno u regionalni vodovosni sistem Crnogorskog primorja. Ukupna izmjerena minimalna izdašnost svih vrulja u Malom blatu, koje otiču rijekom Biševinom iznosi preko 5m3/s, odnosno srednja oko 12 m3/s.

PODACI O RANIJIM ISTRAŽIVANJIMA Prva detaljna hidrogeološka istraživanja basena Malog blata izvedena su u sklopu kompleksnih

hidrogeoloških istraživanja, za potrebe izrade Osnovne hidrogeolške karte lista „Titograd“ 1: 100 000 ( M. Radulović i dr., 1978/79). U sklopu tih istraživanja registrovan je prostorni položaj 10 vrulja - „oka“u Malom blatu, izmjerena njihova dubina, temperatura vode, procijenjena izdašnost, kao i urađene kompletne hemijske analize vode. To su sledeća oka: Velja Šujica, Mala Šujca, Krakala, Bivo, Crno oko, Bolje Sestre, Brodić, Biotsko oko, Bobovine i Krstato oko. Takođe, prikupljeni su potrebni podaci za tri „oka“ na sjevernom obodu Malog blata ( Kaluđerovo oko, Perino oko , Raško oko). U cilju dobijanja podataka o ukupnoj izdašnosti vrulja, pored mjerenja „oka“, izmjeren je i proticaj rijeke Biševine-otoke Malog blata i isti je na dan 23. 08. 1979 godine, pri koti Malog blata 5,70 m.n.m, iznosio 8,84 m3/s. (RHMZCG). Sintetizovani podaci o vruljama Malog blata dati se u objavljenom radu: Prilog poznavanju hidrogeoloških odlika basena Malog blata. Geološki glasnik, knj. IX, str. 361-374 Titograd (Radulović M., Nešović Ž., 1980).

V DE CRNE GORE

SL. 1. DIGITALNI ELEVACIONI MODEL ŠIRE OKOLINE MALOG BLATA

Podaci o vruljama Malog blata sreću se i u objavljenim radovima: Đ. Drecuna (1964), M. Burića., M. Radulovića (1983); V.Radulovića 1983;1989). U preiodu od 2005-2007 godine, u organizaciji Regionalnog vodovoda, izvedena su kompleksna hidrogeološka istraživanja izvorišta Bolje Sestre, jednom od oka u Malom blatu, čiji su rezultati sintetizovani u Elaboratima Geoprojekta ( M. Radulović., M.M. Radulović., 2005) i IK Konsalting i projektovanje, Beograd (Z. Stevanović i dr., 2007).

PROSTORNI POLOŽAJ I SLIV MALOG BLATA Basen Malog blata se nalazi na krajnjem sjeverozapadnom obodu Skadarskog jezera. Prostor Malog blata uokviren je sa zapada padinama Bobije (433 m.n.m.) i V. Vezca (447 mn.m.), sa sjevera atarima sela Sinjca i padinama Veljeg vrha (418 m.n.m.) i sa istoka krečnjačkom prečagom Kolozub – Lepina ploča (Sl. 1). Najveći dio sliva Malog blata pripada tipičnim

163

164 karstnim terenima, sa veoma izraženim problemom određivanja hidrogeoloških razvođa (Radulović M et al. 2007; Stevanović et al. 2007). Na osnovu ranijih hidrogeoloških istraživanja (Zogović D et al. 1992) je konstatovano da površina sliva Malog blata iznosi oko 80 km2. Međutim, s obzirom na veliki izmjereni srednji proticaj Biševine (Qsr = 11,75 m3/s) i izdašnost izvorišta Bolje Sestre (Qmin = 2,3 m3/s) pretpostavlja se da sublakustrični izvori – oka u Malom Blatu, dio voda dobijaju podzemnim doticajem iz drugih slivova. Prema sjeveru sliv Sinjačkih vrulja odnosno Malog blata zahvata dio karstnih terena Veljeg vrha (418 m.n.m.), Goljemada, Brežina, Podstrana, Staniseljića, Papratnice, Paraca, Buronja, Draževine, sve do Busovnika i Releze (627 m.n.m.).

GEOMORFOLOŠKE KARAKTERISTIKE SLIVNOG PODRUČJA MALOG BLATA Na širem području se izdvajaju dvije geomorfološke cjeline i to (Sl. 1): brdsko-planinski tereni i basen Skadarskog jezera. Slivno područje Malog blata pripada karstnoj zaravani, koja je karakteristična po intenzivnom razviću karstnih formi koje se javljaju u krečnjacima i dolomitima (tipski holokarst). Od površinskih karstnih oblika, koji su brojni, naročito se izdvaja suva skaršćena dolina Sinjačke rijeke (Radulović V. 1989), zatim škrapari i vrtače, a od podzemnih jame koje su naročito prisutne po dnu pomenute suve skaršćene doline. Kao što je to poznato basen Skadarskog jezera predstavlja kriptodepresiju s obzirom da njegovo dno na pojedinim mjestima silazi ispod nivoa mora. Najkarakterističniji podvodni karstni oblici u Malom blatu su karstna oka (vrulje) koja najčešće predstavljaju podvodne vrtače, dubine i po nekoliko desetina metara, iz kojih dolazi do isticanja karstnih izdanskih voda. Na slici 2 su prikazane skice profila Kaluđerovog i Biotskog oka.

SL. 2. SKICIRANI PROFIL KALUĐEROVOG OKA (LIJEVO) I SKICIRANI PLAN I PROFIL BIOTSKOG OKA (SZERSZEN 2008)

PRIHRANJIVANJE IZDANI I PRAVCI KRETANJA PODZEMNIH VODA Karstna izdan razvijena u okviru veoma dobro vodopropusnih krečnjaka i dolomita slivnog područja Malog blata se velikim dijelom prihranjuje infiltracijom atmosferskih voda. Prihranjivanje se odvija uglavnom difuznom infiltracijom u toku trajanja kiše, a rijetke su lokacije gdje dolazi do dugotrajnijeg koncentrisanog poniranja voda. Vrulje Malog blata, dio voda dobijaju podzemnim doticajem iz drugih slivova i to prije svega iz krečnjačkog paleoreljefa Grbavaca, koji je prekriven glaciofluvijalnim sedimentima i dijelom, vjerovatno iz paleokanjona Cijevne, koji je duboko usječen u krečnjacima paleoreljefa Zetske ravnice i konglomeratima. Da pojedine vrulje u Malom blatu dobijaju vode sa udaljenih prostora, cirkulišući kroz krečnjačko-dolomitski paleoreljef, ukazuje njihovo isticanje pod pritiskom u vidu oka, sa kota i ispod nivoa mora, zatim niska temperatura i dobar kvalitet vode, kao i hemiski sastav sedimenata. Paleoreljef, ispod kvartarnih sedimenata, na području Grbavaca, izgrađuju skaršćeni dolomitični krečnjaci, kroz koje karstne izdanske vode, cirkulišu prema priobalnim izvorima u Malom blatu. To je potvrđeno rezultatima bojenja bušotine izvedene u krečnjacima, na zapadnom obodu Grbavaca, između koje je utvrđena hidraulič-

V DE CRNE GORE ka poveznost sa izvorom Čkanjak, koji se nalazi sjeverno od izvorišta Bolje sestre (Stevanović et al. 2007. Bojenjem ponirućih voda u Brežinama utvrđena je povezanost sa Kaluđerovim okom na sjevernom obodu Malog Blata (Radulović M et al. 1979). Na osnovu rezultata tog bojenja može se zaključiti da podzemne vode cirkulišu duž suve skaršćene doline Sinjačke rijeke, po pravcu sjeverozapad –jugoistok, što se poklapa i sa pravcem pružanja slojeva na ovom dijelu terena. Na slici 3 su prikazane utvrđene hidrauličke veze podzemnih voda na širem području, koje su poslužile kao podloga za izvlačenje vododelnica između slivnih površina.

SL. 3. KARTA UTVRĐENIH HIDRAULIČIH VEZA OPITIMA OBELEŽAVANJA PODZEMNIH VODA

SL. 4. ISJEČAK IZ HIDROGEOLOŠKE KARTE ŠIRE OKOLINE MALOG BLATA (RADULOVIĆ ET AL. 2007)

165

166 USLOVI ISTICANJA PODZEMNIH VODA Razbijena karstna izdan prazni se preko jakih povremenih i stalnih karstnih vrela po obodu jezera i vrulja – oka u samom jezeru (Sl. 4). U basenu Malog Blata postoji veći broj karstnih oka od kojih su najznačajnija sledeća: Kaludjerovo oko (Sl. 5), Velja Šujica, Mala Šujica, Oko Krakala, Oko Bivo, Crno oko, Bolje Sestre, Oko Brodić, Biotsko oko, Oko pod Bobovine, Krstato oko. Vode svih oka u Malom blatu otiču vodotokom Biševine, čiji minimalni proticaj prema podacima kratkotrajnih mjerenja RHMZ-a iznosi preko 5 m3/s. SL. 5. POGLED NA KALUĐEROVO OKO

TABELA 1. TABELARNI PREGLED REZULTATA MJERENJA (DUBINE I TEMPERATURE) IZVEDENIH NA VRULJAMA MALOG BLATA 15.09.1978. GODINE PRI NJEGOVOM NIVOU VODA NA KOTI 5,70 M (RADULOVIĆ M ., NEŠOVIĆ Ž.,1980).

V DE CRNE GORE Najizdašnije karstno izvorište u Malom blatu je vrulja Bolje Sestre (oko 2000l/s), koja se nalazi u podnožju zapadnih padina Kolozuba (221 m.n.m.) blizu ostrva Kosmač. Ističe iz slojevitih dolomitičnih krečnjaka, koji padaju prema sjeveroistoku pod uglom 28o (Radulović M., i dr 2005). Tempertura vode izvorišta Bolje Sestre, u periodu novembar 2005-mart 2007, (CETI-Crne Gore) varirala je u granicama od 11,5-14,60C.

HIDROHEMIJSKA SVOJSTVA Kvalitet podzemnih voda koje ističu preko vrulja u Malom blatu je uglavnom dobar. Prema hemijskom sastavu radi se o tipičnim karstnim vodama, sa preovlađujućim sadržajem hidrokarbonata (175 mg/l) i kalcijum jona (45 mg/l). To su malomineralizovane vode sa mineralizacijom oko 245 mg/l. pH vrijednost voda iznosi oko 7,5. (tabela 4). Temperatura vode na vruljama u sušnom periodu godine se kreće od 13°C (vrulje Krakala i Brodić) do 18°C (Krstato oko). Na pojedinim vruljama su moguće kratkotrajne pojave zamućenja što je karaktersitično za većinu tipičnih karstnih vrela. Izmjerena temperatura na dnu Kaluđerovog oka je 9-100 C, koliko iznosi i temperatura podzemnih voda u izvedenim bušotinama suve skaršćene doline Sinjačke rijeke.

DINAMIČKE I STATIČKE REZERVE PODZEMNIH VODA SLIVNOG PODRUČJA I BASENA MALOG BLATA

Iz prethodnih poglavlja se može zaključiti da količine voda koje otiču rijekom Biševinom predstavljaju ukupne količine voda, koje preko karstnih vrulja dotiču u Malo blato, odnosno predstavljaju ukupne dinamičke rezerve složene karstne izdani rasprostranjene na istraživanom području. Radi se o dinamičkim rezervama podzemnih voda koje u najsušnijem periodu godine iznose preko 5 m3/s (Qmin). Na osnovu rezultata kratkoročnih hidrometrijskih mjerenja izvedenih na rijeci Biševini, procijenjeno je da srednje godišnje dinamičke rezerve iznose oko 12 m3/s (Qsr).

ZAKLJUČAK Imajući u vidu veliku izdašnost i dobar kvalitet vode vrulja-„oka“ u Malom blatu neophodno je ovim specifičnim hidrogeološkim pojavama, posvetiti posebnu pažnju u smislu daljih izučavanja, racionalnog korišćenja i zaštite izdanskih voda. Ubrzani razvoj naselja i turističke privrede na Crnogorskom primoru, nameće potrebu proširivanja kapaciteteta Regionalnog vodovoda sa izvorišta Bolje Sestre. Za to postoje povoljni hidrogeološki uslovi u samom basenu Malog blata, po čijem obodu ističu brojni izdašni podvodni izvori- „oka“, kvalitetne pijaće vode, koji se po potrebi mogu kaptirati i fazno uključivati u vodovodni sistem. U neposredno blizini izvorišta Bolje sestre nalaze se oka Brodić, Biotsko oko, kao i izvor Čkanjak, te ista treba blagovremeno planirati za nova detaljna hidrogeološka istraživanja u smislu definisanja izdašnosti, kvaliteta i mogućnosti njihovog zahvatanja i uključivanja u postojeći vodovodni sistem.

TABELA 2.NAJVAŽNIJI POKAZATELJI HEMIJSKOG SASTAVA VODA VRULJA U MALOM BLATU (SREDNJE VRIJEDNOSTI; RADULOVIĆ ET AL. 1979)

167

mr Neško Šćekić dipl.ing.

Standardizacija i standardi u funkciji vode

VODE CRNE GORE BROJ 3.

170 Autor:

MR NEŠKO ŠĆEKIĆ DIPL.ING.

STANDARDIZACIJA I STANDARDI u funkciji vode

Autor knige ”Standardizacija i standardi sa osvrtom na Infrastrukturu kvaliteta” Podgorica 2017.godina. Zaposlen u Institutu za standardizaciju Crne Gore, na mjesto vodećeg inženjera standardizacije. Decenijsko radno iskustvo u standardizaciji, a voda kao bitan faktora za život ljudi i planete u cjelini, inspirisalo me je da napišem tekst koji ukazuje na blisku vezu između standardizacije i vode.

tandardizacija kroz standarde nudi rješenja za bolji kvalitet vode, kroz zajedničku terminologiju, metode uzorkovanja vode i uputstva za izvještavanje i praćenje prisustva bakterija, čistoće i drugih karakteristika. Standardi se primjenjuju na sve, od agenasa za prečišćavanje voda u pogonima do prirodnih mineralnih voda. Standardi predstavljaju globalni

konsenzus o globalnim rješenjima. Njihovi primjeri najbolje prakse i tehnološka rješenja su moćna sredstva za preduzimanje akcija vezanih za globalne izazove i ostvarivanje ciljeva javne politike. Standardi za vodu grade povjerenje kroz globalna rješenja zasnovana na konsenzusu za dobre poslovne prakse, upravljanje resursima, procjenu rizika, mjerenja i infrastrukturu.

V DE CRNE GORE

SLIKA 1– NIVOI STANDADIZACIJE I STANDARDA

Standardi nude kompletnu ponudu vezanu za vode, od cijevi, kroz navodnjavanje preko ispitnih procedura do upravljanja vodosnabdijevanjem. Standardi olakšavaju održivo upravljanje vodom i povećavaju vodeni potencijal, pomažu u ublažavanju posljedica nastalih nestašicom vode i doprinose postizanju UN-ovih Milenijumskih razvojnih ciljeva. Brojni su primjeri standardizacije u istoriji čovječanstva: jezik, pisanje, mnogi oblici alata i priključaka, kao i ceremonije i drugi društveni rituali. Kroz bezbroj iteracija i iskustva, ovi aspekti života su bili standardizovani i postepeno se širili sa osobe na osobu preko širokih geografskih područja. Tako da se može reći da standardizacija nije ništa novo i da je standardizacija stara koliko i čovječanstvo. Za bolje razumijevanje pojma standardizacije pođimo od njene definicije ( ISO/ IEC Guide 2)“Standardizacije je aktivnost (djelatnost) na uspostavljanju odredaba za opštu i višestruku upotrebu koje se odnose na postojeće ili moguće probleme radi postizanja najboljeg stepena uređenosti u datom kontekstu”. Što se tiče nivoa standardizacije, ona se može podijeliti na: - međunarodnu (ISO, IEC, ITU) - regionalnu (CEN, CENELEC, ETSI) - nacionalnu (ISME, BSI, DIN, ISS, itd) - lokalnu (APL, GSM, itd)

Cilj standardizacije je obezbjeđenje tehničkih rješenja koja su potpuno definisana. Važne koristi od standardizacije su poboljšanje karakteristika proizvoda, procesa i usluga za njihove predviđene svrhe, otklanjanje prepreka u trgovini i olakšavanje tehničke saradnje. Standardizacija je skup aktivnosti (djelatnosti) koja se u prvom redu sastoji od oblikovanja, izrade, distribucije i primjene standarda i srodnih dokumenata. Središnje mjesto u svim savremenim standardizacijskim aktivnostima zauzimaju standardizacijski dokumenti. Od standardizacijskih dokumenata na prvo mjesto se nalazi standard. Standard je po definiciji (ISO/IEC Guide 2) dokument namijenjen za opštu i višekratnu upotrebu, donesen koncenzusom i odobren od priznatog tijela, koji sadrži pravila, smjernice ili karakteristike aktivnosti, ili njihove rezultate i koji ima za cilj postizanje optimalnog stepena uređenosti u datom kontekstu. Poznato je da standardi predstavljaju aktuelno, sveobuhvatno znanje, onih koji djeluju u pojedinim tehničkim oblastima u kojima se standardi primjenjuju, tako da korisnici standarda mogu primijeniti ispitana rješenja dokazana i u teoriji i u praksi. Standarde možemo podijeliti prema tipu: - Osnovni standard ( Standard, koji obuhvata široko područje ili sadrži opšte odredbe za određeno područje) - Terminološki standard (Standard koji se odnosi na termine, obično sa njihovim definicijama i ponekad, sa napomenama za objašnjenja, ilustracijama, primjerima itd) - Standard za ispitivanje (Standard koji se odnosi na metode ispitivanja, ponekad dopunjen drugim odredbama u vezi sa ispitivanjem, kao što su uzimanje uzoraka, korišćenje statističkih metoda, redosled ispitivanja) - Standard za proizvod (Standard u kojem se utvrđuju zahtjevi koje treba da ispune proizvod ili grupa proizvoda da bi se postigla njihova spremnost za namjenu)

171

172

V DE CRNE GORE - Standard za proces (Standard u kojem se utvrđuju zahtjevi koje proces treba da ispuni da bi se postigla njegova spremnost za namjenu) - Standard za uslugu (Standard u kojem se utvrđuju zahtjevi koje usluga treba da ispuni da bi se postigla njena spremnost za namjenu) - Standard za interfejs (Standard u kojem se utvrđuju zahtjevi koji se odnose na kompatibilnost proizvoda ili sistema u tačkama njihovih međusobnih veza) - Standard o podacima koje treba obezbijediti (Standard koji sadrži spisak karakteristika za koje treba navesti vrijednosti ili druge podatke radi specificiranja proizvoda, procesa ili usluge). Voda kao faktor životne sredine ima veliki značaj za ljude, ekosisteme, za planetu kao cjelinu. Ona je osnov života i sredina u kojoj počinje život. Tales iz Mileta, matematičar, grčki filozof, fizičar i astronom je kazo da je voda osnovni princip i uzor svega što postoji, iz koje je sve nastalo i u koju se sve vraća. Ona je beskonačna, večna materija koja se kreće, zgušnjava i razređuje i tako nastaju sve pojave. Gdje nema vode, tu nema života. To je prva potreba čoveka, koju on mora trajno da obezbijedi, pre nego sto počne da gradi svoje stanište. Voda pokriva zemljinu površinu i prožima zemljinu koru. Prisutna je u atmosferi, litosferi, hidrosferi, Kriosferi(led na polovima i višim planinama), biosferi. Voda pokriva oko 71% površine naše planete, Od ukupne količine vode na planeti oko 2,5% pripada slatkim vodama. U prirodi voda se nalazi u sva tri agregatna stanja: - u atmosferi u obliku vodene pare - u tečnom stanju po površini zemlje - u čvrstom stanju u lednicima i ledu. Kvalitet vode zavisi od načina korišćenja. Svakoga dana dva miliona tona otpadnih voda slije se u svjetske vode. U zemljama u razvoju 70% industrijskog otpada se odlaže bez tretiranja, zagađujući pritom upotrebljive zalihe vode.

MEĐUNARODNA ORGANIZACIJA ZA STANDARDIZACIJU (ISO) U FUNKCIJI VODE Treba ukazati da se rad standardizacije, odvija kroz njena stručna tijela tj Tehničke komitete, koji prate određene oblasti ili područija. U tim stučnim tijelima učestvuju stručnjaci najvišeg ranga iz date oblasti, kao i druge renomirane zainteresovane strane iz date oblasti. Njihovim radom, znanjem, iskustvom doprinosi se izradi standarda iz pomenute oblasti. Ti i takvi standardi nude rješenja kako bi se postigo optimalni stepen uređenosti u datom kontekstu. Kada je u pitanju kvalitet i očuvanje vodenih resursa Međunarodna organizacije za standardizaciju (ISO) je kroz svoje stručno tijelo (Tehnički komitet) ISO/TC 147 – Kvalitet vode, pripremilo rješenja kroz standarde. Ovo stručno tijelo ISO/TC 147 – Kvalitet vode, se bavi standardizacijom u oblasti kvaliteta vode, uključujući definisanje pojmova, uzorkovanje voda, mjerenje i izvještavanje o karakteristikama vode. ISO/TC 147 – Kvalitet vode, je pripremio i publikovao (objevio) 306 standarda, koji nude rješenja kada je kvalitet vode u pitanje, kao i 48 standarda koji su u fazi izrade. Standardi u ovoj oblasti se odnose na - termininologiju, - fizičke, hemijske i biohemijske metode - mjerenje radioktivnosti - mikrobiološka mjerenja - biološke metode - uzorkovanje (opšte metode). Neki karakteristični primjeri standarda od ukupno publikovanih 306 standarda u ovm stručnom tijelu su: - ISO 6107-1 - Kvalitet vode - Rječnik - ISО 5814 - Kvalitet vode - Određivanje rastvorenog kiseonika - Metoda elektrohemijske sonde - ISO 8199 - Kvalitet vode - Opšte smjernice o broju mikroorganizama po kulturi. Drugo stručno tijelo (Tehnički komitet) Međuna-

173

174 rodne organizacije za standardizaciju (ISO) koje je vezano za oblast vode, je ISO/TC 113 – Hidrometrija. Ovo stručno tijelo (Tehnički komitet) ISO/TC 113 – Hidrometrija, se bavi standardizacijom metoda, procedura, instrumenata i opreme koja se odnosi na tehnike za hidrometrijsko određivanje nivoa vode, brzine, pražnjenja i transporta sedimenata u otvorenim kanalima, padavina i evapotranspiracije, dostupnosti i kretanja podzemnih voda, strukture protoka, uključujući: - terminologiju i simbole; - prikupljanje, evaluacija, analiza, interpretacija i prezentacija podataka; - procjena neizvjesnosti. Ovaj Tehnički komitet ISO/TC 113 – Hidrometrija, je pripremio i publikovao (objevio) 66 standarda, standarda koji nude rješenja iz ove oblasti, takođe 16 standarda su u fazi izrade. Neki standardi iz ove oblasti: - ISO 15769 - Hidrometrija - Smjernice za primjenu brojila zvučnih brzina korištenjem Doplerovog i echo korelacionih metoda - ISO 748 - Hidrometrija - Mjerenje protoka tečnosti u otvorenim kanalima pomoću strujnih mjerila ili plutača, itd. Stručno tijelo (Tehnički komitet) Međunarodne organizacije za standardizaciju (ISO) koje je vezano za oblast vode, je ISO/TC 224 – Servisne aktivnosti koje se odnose na otpadne i olujne sisteme za pijaću vodu. Funkcija ovog Tehničkog komiteta je standardizacija koncepta upravljanja za uslužne djelatnosti vezane za sistem vodosnabdijevanja, otpadnih voda i atmosferskih voda, uključuje aktivnosti neophodne za ispunjavanje ciljeva sistema vodosnabdijevanja, otpadnih voda i atmosferskih voda. Snabdevanje vodom za druge svrhe osim za vodu za piće. Ovaj Tehnički komitet ISO/TC 224, je pripremio i publikovao (objevio) 10 standarda, standarda koji nude rješenja iz ove oblasti, takođe 11 standarda su u fazi izrade. Tri standarda (ISO 24510, ISO 24511 i ISO 24512) daju smjernice za procjenu, unapređenje i upravljanje uslužnim djelatnostima vezanim za vodu za pice i sisteme otpadnih

voda. Oni mogu da pomognu organima nadležnim za vode i operaterima da zadovolje očekivanja potrošača i principe održivog razvoja. U izradi je standard za upravljanje kriznim situacijama u vodovodnim preduzecima. Takođe postoje i Pod komiteti kao vid stručnih tijela koji se nadovezuju za ovu oblast a odnose se na navodnjavanje, zatim ponovno korišćenje prečišćenih otpadnih voda za navodnjavanje. Kada je riječ o infrastrukturi koja je neophodan činilac i sastavni dio ove oblasti izdvojili bi se sledeći Tehnički komiteti, ISO/TC 30 – Mjerenje protoka fluida u zatvorenom cjevovodu. Svrha ovog Tehničkog komiteta je standardizacija pravila i metoda za mjerenje protoka fluida u zatvorenim kanalima, uključujući: - terminologija i definicije; - pravila za inspekciju, instalaciju, rad; - izgradnja potrebnih instrumenata i opreme; - uslove pod kojima se mjere; - pravila za sakupljanje, procjenu i tumačenje mjernih podataka, uključujući greške. Ovaj tehnički komitet nudi rješenja kroz standarde za mjerenje vodotokova i očitavanje, koji mogu da pomognu očuvanju vode. Publikovano je 43 standarda a u fazi izrade su 5 standarda. Sledeći Tehnički komiteti u oblasti infrastrukture vode su ISO/TC 138 - Plastične cijevi, armature i ventili za transport tečnosti, ISO/TC 5 - Cijevi od livenog gvožđa i ISO/TC 153 - Ventili.

EVROPSKA ORGANIZACIJA ZA STANDARDIZACIJU (CEN) U FUNKCIJI VODE Pandam međunarodnoj organizaciji za standardizaciji (ISO) je evropska organizacija za standardizaciju (CEN). Standardizacijski rad se takođe odvija kroz njena stručna tijela tj Tehničke komitete, a kao rezultat tog rada su evropski standardi (EN). Standardizacijsko stručno tijelo (Tehnički komitet) koji u svom djelokrugu ima zadatak da se

V DE CRNE GORE bavi izradom standarda kada je u pitanju oblast vode je CEN/TC 164 – Snabdijevanje vodom. CEN/TC 164 – Snabdijevanje vodom, ima cilj da uspostavlja standarde za instalacije i zahtjeve performansi sistema, konstrukcije komponenti koje se koriste za snabdijevanje vodom iz proizvodnog objekta, uključujući tretman vode, na slavine koje su pričvršćene ili nisu povezane s sanitarnim uređajem u cilju održavanja kvaliteta vode kako je navedeno u Direktivi 80/778. Takođe ovaj Tehnički komitet je uključen u širok spektar predmeta koji se bave lancem snabdijevanja vodom za piće, od sistema do pribora, uključujući hemijske proizvode za tretman vode namijenjene za ljudsku potrošnju kao i za bazene i rješavanje javnih objekata i opreme unutar zgrada. Treba reći, da je Tehnički komitet CEN/TC 164 – Snabdijevanje vodom, publikovo 228 standarda, a u izradi su 12 standarda. Neki karekteristični standardi su: EN 1018 - Hemikalije koje se koriste za prečišćavanje vode namijenjene za ljudsku upotrebu

175

176 - Kalcijum karbonat EN 14898 - Oprema za preradu vode u objektima – Filteri sa aktivnim medijumom – Zahtjevi za performanse, bezbjednost i ispitivanje EN 14944-1 - Uticaj proizvoda od cementa na vodu namijenjenu za ljudsku upotrebu - Metode ispitivanja - Dio 1: Uticaj fabrički proizvedenih cementnih proizvoda na organoleptičke parametre, itd. Sledeći Tehnički komitet koji tangira oblast vode je CEN/TC 230 - Analiza vode. Ovaj Tehnički komitet se bavi izradom prihvatljivih rješenja u oblasti vode uključujući definisanje terminologije, uzorkovanje vode kao I mjerenja. Tehnički komitet CEN/TC 230 – Analiza vode, publikovao je 185 standarda, a u izradi su 33 standarda. Primjeri publikovanih standarda: EN 14407 - Kvalitet vode - Uputstvo za identifikaciju i utvrđivanje brojnosti bentosnih dijatomeja iz rijeka i jezera. EN 16101 - Kvalitet vode - Uputstvo za međulaboratorijska uporedna ispitivanja za ekološku procjenu. EN 16691 - Kvalitet vode - Određivanje izabranih policikličnih aromatičnih ugljovodonika (PAH) u cjelokupnom uzorku vode - Metoda ekstrakcije u čvrstoj fazi (SPE) sa SPE diskovima u kombinaciji sa gasnom hromatografijom sa masenom spektrometrijom (GC-MS) EN 16479 - Kvalitet vode - Zahtjevi za performanse i postupci ocjenjivanja usaglašenosti opreme za monitoring vode - Automatski uređaji za uzorkovanje vode i otpadne vode. Kada je u pitanju tretman otpadnih voda karakterističan je i CEN-ov Tehnički komitet CEN/ TC 165 – Inženjerstvo otpadnih voda. Ovaj Tehnički komitet bavi se izradom funkcionalnih standarda za performanse i instalacije u oblasti inženjerstva otpadnih voda za sisteme i komponente, zatim izradom standarda za projektovanje, proračun, izgradnju, puštanje u pogon, rad i održavanje u oblasti inženjerstva otpadnih voda. Standardi ovog Tehničkog komiteta CEN/ TC 165 - Inženjerstvo otpadnih voda, određuju

opšte zahtjeve za kanalizaciju i odvode, proizvode za inženjerstvo otpadnih voda, projektovanje, postavljanje i konstrukcijski dizajn kanalizacije i postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda. Koriste se za projektovanje, obračun i performanse prerade i postrojenja, kao i za izgradnju, rad i održavanje postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda. U svrsi komuniciranja su razrađeni standardi za pojmove i definicije. Standardi izrađeni u CEN / TC 165 obuhvataju cjelokupno područje inženjerstva otpadnih voda od tačke gdje otpadne vode nastaju, uključujući oticanje površinske vode do izlivanja u rijeke ili jezera. Ovaj Tehnički komitet CEN/TC 165 - Inženjerstvo otpadnih voda, publikovo je 95 standarda, a u fazi izrade je 8 standarda. Karakteristični standardi Inženjerstvo otpadnih voda su: EN 12255-1 - Postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda - Dio1: Opšti principi izgradnje, EN 13508-1 - Stanje kanalizacionih sistema izvan objekata – Dio 1: Opšti zahtjevi, EN 12566-1 - Mali sistemi za prečišćavanje otpadne vode do 50 ES - Dio 1: Prefabrikovani septički tankovi, itd. Kada je u pitanju standardi za hidrometriju značajno mjesto u standardizaciji zauzima Tehnički komitet CEN/TC 318 – Hidrometrija. Ovaj Tehnički komitet se bavi standardizacijom metoda, procedura, instrumenata i opreme koja se odnosi na tehnike za hidrometrijska određivanja vodenog ciklusa uključujući na primjer: - brzina, tok strujanja, nivo vode, transport opterećenja, erozija, sedimentacija i ledeni fenomeni u rijekama, rezervoarima, otvorenim kanalima, jezerima i morem; - padavine, ekvivalentne snijgu i sniježnom pokrivaču; - infiltraciju, evapotranspiraciju, vlagu u tlu i mraz zemlje; - nivo podzemne vode, kretanje podzemnih voda i temperatura podzemne vode; - opis i upotreba instrumenata, struktura i opre-

V DE CRNE GORE me koja se koristi za merenje, kao i procjena povezanih neizvjesnosti; - standarde za prikupljanje podataka, obradu podataka, evaluaciju i analizu, razmjenu podataka i prezentaciju. Rijeke i druge vodene povrsine ne poštuju nacionalne granice. Shodno tome, upravljanje riječnim slivovima i podzemnim vodama ne može se postići ni na slivu niti na nacionalnom nivou. Saradnja između organizacija na pod-i nadnacionalnom nivou je imperativ. Standardizacija kroz standarde osigurava da svi oni proizvode hidrometrijske podatke koji se zasnivaju na dogovorenim postupcima i potrebnom kvalitetu. Ovaj tehnički komitet je publikovo 12 standarda, a u izradi su 6 standarda. Neki od njih su: EN 14968 - Semantika za razmjenu podataka o podzemnim vodama, EN 13798 - Hidrometrija - Specifikacija za referentno mjerilo padavina, itd. Kada je evropska standardizacija u pitanju postoje i strucna tijela –Tehnički komiteti (CEN/TC 334 - Tehnike navodnjavanja), zatim kada je u pitanju infrastruktura tj cjevovodi( CEN/TC 203 – Cijevi od livenog gvožđa, CEN/ TC 155 – Plastični cijevni sistemi, CEN/TC 267- Industrijski cjevovodi). Ova stručna tijela ukupno imaju 250 publikovanih standarda, a u izradi su 51 standard.

tijela za standardizaciju jedne zemlje formiranju djelotvorna stručna tijela (Tehničke komitete). Preko Tehničkih komiteta, nacionalna standardizacija prati rad i učestvuje u radu korespodentnih stručnih tijela međunarodnih i/ili evropskih organizacija za standardizaciju na poslovima planiranja, izrade, donošenja, preispitivanja i revizije međunarodnih i/ili evropskih standarda i srodnih dokumenata. Nacionalna standardizacijska stručna tijela (Tehnički komiteti) služe i za izradu izvornih nacionalnih standarda MEST iz oblasti za koje postoji interes zainteresovanih. Uloga Instutu za standardizaciju Crne Gore (ISME) je i u tome, sto se publikovani standardi regionalnih organizacija za standardizaciju (CEN, CENELEC) i međunarodnih organizacija za standardizacija (ISO, IEC) se preuzimaju na nacionalni nivo, kao MEST EN XXXX, MEST EN ISO XXXX i MEST ISO XXXX, MEST IEC XXXX i kao takvi su dostupni različitim zainteresovanim stranama. Takođe sve zainteresovane strane kroz standardizaciju jedne zemlje mogu biti upoznate sa aktuelnim, sveobuhvatnim znanjem, onih koji djeluju u pojedinim tehničkim oblastima u kojima se standardi primjenjuju i primijeniti ispitana rješenja dokazana i u teoriji i u praksi.

ULOGA NACIONALNE STANDARDIZACIJE (ISME) Institut za standardizaciju Crne Gore (ISME) je priznato nacionalno tijelo za standardizaciju Crne Gore. Uloga nacionalne standardizacije se ogleda kroz pružanje mogućnosti, da relevantne zainteresovane strane (stručnjaci iz pojedinih oblasti) učestvuju u radu u procesu standardizacije na regionalnom (CEN, CENELEC) i međunarodnom (ISO, IEC) nivou i tako zastupaju svoje relevantno stanovište, kako bi se ono implementiralo u standard. Da bi se realizovao ovaj proces,

SLIKA 2 - KORELACIJA STANDARDIZACIJE

177

dr Ivana Joksimović, doc dr Dijana Đurović Institut za javno zdravlje Crne Gore

Brza procjena rizika kvaliteta vode za piće

VODE CRNE GORE BROJ 3.

180

Autorke:

DR IVANA JOKSIMOVIĆ DOC DR DIJANA ĐUROVIĆ

Institut za javno zdravlje Crne Gore

Brza procjena rizika kvaliteta vode za piće

V DE CRNE GORE 1. KVALITET VODE ZA PIĆE I ZDRAVLJE Rizik od dobijanja infekcije koja se prenosi vodom povećava se sa nivoom kontaminacije patogenim mikroorganizmima. Rizik za dobijanje infekcije zavisi od faktora kao što su infektivna doza i podložnost domaćina. Voda za piće je samo jedan od načina prenosa ovih patogena; neki agensi se prenose sa jedne osobe na drugu, ili se prenose konzumiranjem kontaminirane hrane. U mnogim slučajevima, loša lična higijena može da dovede do prenosa patogenih organizama putem kontaminacije vode koja se čuva u domaćinstvu ili tokom pripreme hrane. Loša higijenska praksa može da proistekne iz korišćenja neadekvatnih količina vode i stoga je količina vode takođe značajna u kontroli infektivnih bolesti. Hemijski kontaminanti u vodi rijetko kad predstavljaju akutnu opasnost po zdravlje, iako nitrati u vodi mogu da predstavljaju ozbiljan rizik po zdravlje za malu djecu (uzrasta do 6 mjeseci). Neke druge hemikalije koje se prirodno javljaju u vodi mogu da uzrokuju hronične zdravstvene probleme, kada se unose u dužem vremenskom periodu. Pojedini elementi, kao gvožđe ili mangan, koji mogu da budu prisutni u vodi, utiču na prihvatljivost vode za piće, ali je njihov direktan uticaj na zdravlje ograničen. Ovi elementi mogu da utiču na ukus vode, i mogu da uzrokuju pojavu fleka na hrani (tokom kuvanja) ili odeći (pri pranju). Kao rezultat vizuelnog doživljaja mogu da prouzrokuju odbijanje korišćenja takve vode od strane potrošača i traženje drugih, alternativnih, izvora koji nemaju takve karakteristike ali ponekad mogu da predstavljaju veću opasnost po zdravlje. Zagađujuće supstance koje nastaju kao rezultat ljudske aktivnosti, npr. iz poljoprivrede i industrije, kontaminiraju vodu i predstavljaju rizik po zdravlje (npr. pesticidi i teški metali): ta-

Voda ima uticaj na zdravlje ljudi jer je neophodna za život, a i kao medijum kojim mogu da se prenose razni uzročnici bolesti. Uticaj vode na zdravlje je prvenstveno iz potrošnje vode koja može da sadrži patogene mikroorganizme ili toksične hemikalije kao i korišćenjem neadekvatnih količina vode što utiče na lošu ličnu higijenu i higijenu u domaćinstvu.

kve pojave su obično karakteristične za određene lokacije i potrebno ih je identifikovati kroz procjene rizika sanitacije i životne sredine. U cilju zaštite i očuvanja zdravlja potrebno je da sva voda namijenjena za piće bude dobrog kvaliteta, od tačke snabdijevanja do tačke potrošnje. Kvalitet se obično procjenjuje na osnovu mikrobioloških indikatora i hemijskih parametara, pri čemu je mikrobiološki kvalitet najznačajniji aspekt sa stanovišta javnog zdravlja, usled mogućeg vrlo rapidnog nastanka bolesti (i mogućih izbijanja epidemija) koje uzrokuju pojedini patogeni mikroorganizmi. Procjenu kvaliteta vode je moguće vršiti korišćenjem široko dostupnih analitičkih tehnika uz upotrebu različitih alata za procjenu rizika.

181

182 2. SVJETSKA ZDRAVSTVENA ORGANIZACIJA (SZO) ZA BEZBJEDNU VODU ZA PIĆE Kontinuirana isporuka bezbjedne vode za piće zahtijeva djelotvorno upravljanje i operativnost u cijelom lancu snabdijevanja vodom za piće od izvorišta odnosno vodozahvata to tačke konzumiranja. Smjernice SZO o kvalitetu vode za piće sugerišu da se bezbjednost najdjelotvornije postiže kroz uspostavljanje preventivnog okvira upravljanja za bezbjednu vodu za piće koji obuhvata sledeće elemente (SZO, 2011a): Utvrđivanje zdravstveno-zasnovanih ciljnih vrijednosti, uključujući ciljne vrijednosti za kvalitet vode, kao “reper“ odnosno mjerilo za evaluaciju adekvatnosti postojećih instalacija i politika; Izrada i realizacija plana bezbjednosti voda (WSP) radi dostizanja tih ciljnih vrijednosti. Plan bezbjednosti voda (WSP) predstavlja sistem upravljanja kvalitetom za one koji se bave vodosnabdijevanjem u različitim obimima, a na osnovu načela procjene rizika i upravljanja rizikom, sa ciljem uspostavljanja kontinuiranog upravljanje i kontrole izvorišta vode, prečišćavanja, distribucije, postupanja i skladištenja uz dokumentovane planove upravljanja, aktivnosti i komunikacija; Uspostavljanje sistema nezavisnog nadzora koji verifikuje da se plan bezbijednosti voda djelotvorno sprovodi i da su zadovoljeni zdravstveno-zasnovane ciljne vrijednosti.

3. BRZA PROCJENA KVALITETA VODE ZA PIĆE Rutinska (redovna i česta) procjena kvaliteta vode za piće se vrši da bi se obezbijedili podaci i informacije, uključujući: Utvrđivanje sveukupnog praćenja kvaliteta; Praćenje usaglašenosti sa propisima, smjernicama i/ili ciljnim vrijednostima i/ili standardima;

Utvrđivanje kvaliteta vode ili problema u pogledu zagađenosti; Planiranje i razvoj mjera remedijacije, i Pružanje informacija donosiocima odluka o pitanjima kao što su razvoj izvorišta i razvoj tehnologija, revizija propisa za kvalitet vode za piće ili dozvole za ispuštanje efluenata. Osim toga, specifične (ne-rutinske) procjene mogu da se preduzimaju kao odgovor na situacije kakve su na primjer potreba za utvrđivanjem izvora izbijanja bolesti koje se prenose vodom, upravljanje akutnim incidentima poljoprivrednog ili industrijskog zagađenja ili pitanja koja se odnose na neki konkretan parametar. Brza procjena kvaliteta vode za piće (Rapid Assessment Drinkig Water Quality-RADWQ), predstavlja primjer specifične procjene. Procjena RADWQ se oslanja na intenzivan rad na terenu za prikupljanje jednokratnih podataka o inspekciji kvaliteta vode ili sanitacije sa naglaskom na kategoriju “unaprijeđenih” izvora vode kako su oni definisani od strane JMP-Joint Monitoring Program (zajednički program monitoringa vode i sanitacije), uz primjenu pristupa uzorkovanja koji rezultira stvaranjem nacionalno reprezentativnog seta podataka. Metode i procedure iz procjene RADWQ mogu takođe da se koriste od strane nacionalnih regulatornih tijela ili organa za vršenje nadzora za različite ciljane procjene kvaliteta vode i kao osnova za razvoj djelotvornog pristupa rutinskom nadzoru kvaliteta vode; prema tome, mogu da se koriste za sledeće svrhe: Pribavljanje polaznih informacija kroz sistematsko “snimanje” kvaliteta vode za piće u dotičnoj zemlji ili na nekom pod-nacionalnom nivou (npr. ruralna područja);

V DE CRNE GORE Procjena prevalencije nekog konkretnog parametra (npr. arsena ili fluora); Provjera usaglašenosti za neki konkretan tip vode (npr. na tačci izvora) ili u domaćinstvima; Istraživanje sezonskih promjena kvaliteta vode za piće; Istraživanje u fazi oporavka nakon vanredne situacije. Neke od ključnih prijavljenih koristi od primjene brze procjene su sledeće: Sveobuhvatno prikupljanje (od različitih institucija) i revizija već postojećih podataka o kvalitetu vode za piće i pokrivenosti vodosnabdje-

vanjem u zemlji, kao i utvrđivanje praznina u podacima ili informacijama; Izrada nacionalne baze podataka o kvalitetu vode za piće i uslovima sanitacije što obezbjeđuje solidne polazne informacije za uspostavljanje (ili fazno unaprijeđenje) programa rutinskog monitoring i nadzora kvaliteta, i/ili usmjeravanje resursa i aktivnosti programa nadzora ili remedijacije; Izgradnja kapaciteta za monitoring i procjenu kvaliteta vode, uključujući formulisanje politika, jačanje institucija, stvaranje mreža između nacionalnih, regionalni i lokalnih institucija i razvoj ljudskih resursa; i

TABELA 1: KATEGORIJE “UNAPRIJEĐENIH” I “NE-UNAPRIJEĐENIH” IZVORA VODE (UNICEF I SZO, 2012)

JMP KATEGORIJA

TEHNOLOGIJA SNABDIJEVANJA

“UNAPRIJEĐENI”

Voda koja se pumpanjem isporučuje do stana, dvorišta ili placa Javna česma ili stojeća slavina Cijevni bunar ili bušotina Zaštićen izvor Zaštićen kopani bunar Prikupljanje kišnice

“NE-UNAPRIJEĐENI”

Nezaštićen kopani bunar Nezaštićen izvor Kolica sa malim rezervoarom ili buretom Tanker cisterna Površinska voda (rijeka, brana, jezero, jezerce, potok, kanal, irigacioni kanal) Flaširana voda *

* Flaširana voda se posmatra kao “unaprijeđeni” izvor samo kada domaćinstva koriste vodu za piće iz “unaprijeđenog” izvora za pripremu hrane i ličnu higijenu.

183

184

SLIKA 1. ZAŠTIĆEN „UNAPRIJEĐENI“ I NEZAŠTIĆEN „NE-UNAPRIJEĐENI“ IZVOR

Podizanje javne svijesti o značaju kvaliteta vode za piće i zdravstvenim aspektima kod populacija koje se obilaze tokom posjeta.

4. KONTROLA ZDRAVSTVENE ISPRAVNOSTI VODA ZA PIĆE Upravljanje zdravstvenom bezbjednošću vode za piće u našoj zemlji regulisano je zakonskom osnovom zasnovanoj na preporukama Svjetske zdravstvene organizacije, direktivama Evropske Unije i međunarodnim standardima kvaliteta. Shodno važećim propisima u Crnoj Gori, kontrolu zdravstvene ispravnosti i kvaliteta vode za piće, kao i sanitarno higijenskog stanja objekata za vodosnabdijevanje vrše zdravstve ustanove. Ispitivanje vode za piće iz sistema za vodosnabdijevanje vrši se u laboratorijama u : • Institutu za javno zdravlje Podgorica • HE službi Doma zdravlja Bar • DOO Vodovod i kanalizacija Podgorica Institut za javno zdravlje Crne Gore prikuplja, analizira, prikazuje rezultate zdravstvene ispravnosti vode za piće iz vodovodnih sistema na teritoriji Crne Gore, i daje odgovarajuće preporuke (Slika 2). Tokom 2018. godine Institut za javno zdravlje,

prilikom obilazaka gradskih vodovodnih sistema u Crnoj Gori, koristi primjenjive obrazce za Brzu procjenu kvaliteta vode za piće (RADWQ) sa ciljem da se prikupe nova saznanja i bolje razumijevanje nivoa bezbjednosti vodosnabdijevanja koje se definiše kao vodosnabdijevanje iz “unaprijeđenih“ izvora. Na osnovu do sada prikupljenih podataka, korišćenjem Obrazaca za brzu proc jenu rizika od zagađenja (RADWQ-SZO) zaključuje se da je rizik od zagađenja na vodozahvatima uglavnom srednjeg ali se registruju i vodozahvati visokog nivoa rizika. Na nivo rizika značajno utiču, neobezbijjeđene zone sanitarne zaštite izvorišta, kao i neadekvatni kaptažni objekti (Slika 3). Obezbijeđivanje zdravstveno ispravne vode za piće podrazumijeva sprečavanje sekundarnog zagađenja izvorišta, zona sanitarne zaštite i prečišćene vode za piće iz distributivne mreže ili iz lokalnog izvora vodosnabdijevanja. Odgovornost u lancu korišćenja imaju svi učesnici, odnosno proizvođač, distributer i potrošač. Borba protiv zagađivanja voda zahtijeva multidisciplinarni stručni pristup, uz učešće javnih organizacija, industrijskih i drugih preduzeća, kao i pojedinaca.

V DE CRNE GORE

SLIKA 2. LABORATORIJA ZA KONTROLU KVALITETA VODE U IJZCG

SLIKA 3. OBEZBIJEĐENA I NEOBEZBIJEĐENA ZONA SANITARNE ZAŠTITE

185

dr Sanda Nastić, Aleksandar Krstić

Kontroling u javnim komunalnim preduzećima

VODE CRNE GORE BROJ 3.

188 Autori:

DR SANDA NASTIĆ

dr poslovne i međunarodne ekonomije

ALEKSANDAR KRSTIĆ

Koordinator Dunavske platforme za benčmarking preduzeća Dunavski program za vode/IAWD

KONTROLING

u javnim komunalnim preduzećima

reduzeća iz razvijenih zemalja Evrope i sveta već dugi niz godina koriste kontroling kao jednu od najvažnijih upravljačkih praksi. U cilju stalnog nadzora nad rezultatima procesa rada kontroling se u velikom obimu koristi u visoko efikasnim privatnim preduzećima, ali i u mnogim uspešnim javnim preduzećima. Jedan od mnogobrojnih primera je i vodovodno i kanalizaciono preduzeće grada Hambura (Hamburg Wasser), koje je svetski poznato po izuzetno niskim gubicima vode. Javna vodovodna i kanalizaciona preduzeća Zapadnog Balkana trenutno ne koriste kontroling u dovoljnoj meri, a i sam koncept kontrolinga mnogim preduzećima nije dovoljno poznat. Ipak, vodeća vodovodna i kanalizaciona preduzeća iz regiona, okupljena kroz Dunavsku platformu za benčmarking, sve više prepoznaju i koriste kontroling kao nužan deo poslovanja svakog uspešnog preduzeća. Da se situacija menja jasno po-

V DE CRNE GORE kazuje međunarodna konferencija i radionce Dunavske platforme za benčmarking koja je održana 22. i 23. marta 2018. godine na Žabljaku, kada su se kao dve dominantne teme izdvojili: 1) smanjenje gubitaka vode i 2) kontroling. Preduzeća koja rade na stalnom unapređenju svog učinka neminovno dolaze do zaključka da menadžment, da bi bio uspešan, mora uvek imati na raspolaganju prave informacije koje su mu potrebne da bi donosio dobre poslovne odluke, ali i da bi se na vreme ispravile prethodno donete odluke koje ne dovode do željenih rezultata. U praksi nije toliko velik problem u povremenom donošenju pogrešnih odluka, koje su i neizbežne u procesu intenzivnog rada preduzeća, daleko je veći problem kada prođe previše vremena pre nego što se utvrdi koje odluke nisu bile dovoljno dobre, čime se odlažu potrebne korektivne mere.

“Ne postoji ništa beskorisnije od efikasnog rada na onome što ne bi ni trebalo raditi” - Peter Drucker Planiraj

Popravi

Demingov krug stalnog unapređenja

Proveri

Uradi

Kontroling se u Nemačkoj definiše na nekoliko načina: 1) kao poređenje planiranog i ostvarenog; 2) kao poslovno područje koje obuhvata planiranje, kontrolu, informisanje i izveštavanje; 3) kao uticaj na ponašanje zaposlenih i zainteresovanih strana radi uspešnog poslovanja. Da bi se primenile planske odluke i da bi se utvrdio da li se poslovne aktivnosti odvijaju u skladu sa planom, uz proces planiranja mora obavezno postojati i naknadni proces nadzora nad ostvarivanjem onoga što je planirano. Shodno tome, u Demingovom krugu stalnog unapređenja neizostavna je stavka koja se onosi na proveru, odnosno kontroling. Ako u procesu kontrolinga direktor javnog preduzeća utvrdi da se poslovne aktivnosti ne odvijaju u skladu sa planom potrebno je odlučiti koje se korektivne mere moraju preduzeti. Važno je napomenuti da kontrola i kontroling nisu identični procesi. Kontrola je podsistem kontrolinga i njegov važan deo. Kontroling je funkcija upravljanja koja podrazumeva: 1) planiranje uspešnosti i usaglašenosti sa propisima, 2) praćenje i merenje rezultata rada, 3) utvrđivanje odstupanja od planiranog, 4) analiza uzroka i posledica odstupanja i 5) redovno informisanje i izveštavanje kolektiva, nadležnih organa i građana. Iz navedenog je jasno da su kontroling i menadžment međusobno uslovljenje funkcije koje imaju zajedničku odgovornost, a to je postizanje dogovorenih ciljeva kroz analizu i korekciju rada svih službi po ključnim elemenatima poslovanja. Menadžment čine proces planiranja, organizovanja, upravljanja ljudskim resursima i kontole. Sa druge strane, svi navedeni procesi se odnose na upravljanje finansijskim, fizičkim, materijalnim i

189

en er - Odgovoran za rezultat - Odluke o alternativama

- Šta planirati?

Kontroling

190

Kontrolor - Odgovoran za transparentnost rezultata - Struktura izveštaja

- Kako planirati?

Kolektivna odgovornost za ostvarenje ciljeva

ljudskim resursima sa osnovnim ciljem ostvarenja definisanih ciljeva. Međutim, u javnom sektoru se danas često dešava da se navedeni aspekti izvode pojedinačno ili nekim drugim redosledom, pa se stoga i javlja potreba za uvođenjem kontrolinga kojim se povezuju sve faze sa ciljem njihove usklađenosti i postizanja što boljih ukupnih performansi. Kontroling treba da obezbedi da informacije budu tržišno usmerene, tako da se proces kontrolinga u poslovnim procesima sprovodi u nekoliko faza, što isključivo zavisi od potreba i informacionih zahteva različitih resora. Proces kontrolinga u javnom sektoru se može objasniti i na sledeći način: 1) kontroling se bavi prikupljanjem podataka iz svih segmenata javnog preduzeća, 2) vrši se izbor neophodnih podataka i radi se njihova analiza koja omogućava uvid u ostvarene ili neostvarene rezultate, 3) podaci se potom oblikuju u informacije i putem izveštaja se dostavljaju menadžmentu koji na osnovu njih donosi odluke, i konačno ono što je od izuzetnog značaja, 4) omogućava redovno informisanje i izveštavanje kako bi se identifikovali i, blagovremenim korektivnim merama, otklonili

uzroci odstupanja, a u cilju održavanja rezultata u okviru planiranih vrednosti ili dostizanja boljih rezultata od onih koji su planirani. Shodno tome, kontroling je instrument kojim se uporedo mogu povećati efektivnost u odlučivanju i efikasnost u radu svakog sistema, a time i sposobnost prilagođavanja preduzeća svim internim, lokalnim, nacionalnim i međunarodnim zahtevima za unapređenjem, a što je još bitnije i svim zahtevima za dugoročnim održanjem postignutih unapređenja. Štaviše, razvojne banke kao što je Nemačka razvojna banka KfW po pravilu traži od preduzeća kojima odobrava grantove i/ ili povoljne kreditne aranžmane da uspostave kontroling u svom svom poslovanju, kao uslov za dobijanje kredita.

KPI KONTROLING U teoriji i praksi možemo da se sretnemo sa različitim vrstama kontrolinga: ABC analiza, prelomna tačka rentabiliteta (Break-Even-Point), EBITDA, KPI kontroling, itd. Postoji više razloga zbog kojih je KPI kontroling, odnosno kontroling preko ključnih indikatora učinka (eng. Key Performance Indicators - KPI), najpogodniji za postizanje veće efikasnosti u ostvarivanju ciljeva u javnim preduzecima: 1. Indikatori učinka su posebno definisani pokazatelji na osnovu kojih se prati ispunjenje željenih rezultati organizacije; 2. Kjučni indikatori učinka se postavljaju na svim organizacionim nivoima i preduslov su za pravovremeno donošenje poslovnih odluka. Praksa je pokazala da čak 90% uspešnih kompanija primenjuje KPI model kroz integralan koncept strateških mapa i liste usklađenih ciljeva; 3. Definisanju indikatora učinka prethodi uspostavljanje sistema planiranja i izveštavanja.

V DE CRNE GORE

Rezultat merenja učinka su izveštaji definisane forme i frekvencije, na bazi kojih se ocenjuje uspešnost upravljanja organizacijom u smislu dostizanja postavljenih ciljeva ; 4. Ključni indikatori učinka se mogu definisati za sve nivoe u organizaciji: nivo radnih mesta, nivo manjih organizacionih celina (službi i odeljenja), pa do celina kao što su sektori, direkcije i čitava organizacija. 5. Ključni indikatori učinka se mogu definisati za procese koji se realizuju kroz više organizacionih celina (npr. nabavku, proizvodnju, prodaju, finansije), čime se smanjuje uticaj tzv. “silos” efekta, odnosno situacije kada različiti delovi organizacije ne uspevaju da sarađuju, već su okrenute isključivo sopstvenim ciljevima i aktivnostima.

6. Pored finansijskih indikatora poslovanja, ključni indikatori učinka podrazumevaju i nefinansijske indikatore, odnosno pokazatelje koji uticu na finansijske rezultate; 7. Praćenjem ključnih indikatori učinka se dobijaju trendovi koji ukazuju kakvi rezultati se mogu ostvarivati u budućnost.

POVEZANOST KPI KONTROLINGA I BENČMARKINGA KPI kontroling je zapravo vrsta internog benčmarkinga, kojim preduzeće prati i meri svoje rezultate na mesečnom nivou, i poredi ih sa planom i nivoom realizacije u prethodnom periodu. Kontinuirano praćenje i nadzor nad indikatorima

191

192

tokom godine ima velikih prednosti ukoliko unosimo godišnje rezultate u bilo koju vrstu benčmarkinga: 1. Praćenje indikatora na mesečnom nivou omogućava brzo uočavanje odstupanja od plana i od ranijih perioda, skraćuju rokove donošenja korektivnih mera; 2. Menadžment ima mogućnost brzog reagovanja u cilju rešavanje odstupanja i otklanjanja mogućih grešaka; 3. Godišnji rezultati koji ulaze u benčmarking su prečišćeni i korigovani tokom godine; 4. Podaci i indikatori su već spremni za unos u benčmarking sistem i ne moraju se tražiti i čekati.

ZNAČAJ KONTROLINGA I BENČMARKINGA Koliki je značaj benčmarkinga i kontrolinga dobro se može ilustrovati preko strukture Dunavskog partnerstva za učenje (eng. Danube Learning Partnership – D-LeaP). D-LeaP je uspostavljen kao regionalna, integrisana i održiva inicijativa za jačanje kapaciteta koju predvode nacionalna udruženja vodovodnih i kanalizacionih preduzeća i IAWD, Međunarodno udruženje vodovodnih preduzeća u slivu reke Dunav, kako bi se zaposlenima u vodovodnim i kanalizacionim preduzećima koja se nalaze u slivu Dunava ponudile sveobuhvatne obuke. U pravnom smislu D-LeaP je formiran kao odbor IAWD kojim upravljaju nacionalna udruženja vodovodnih i kanalizacionih

V DE CRNE GORE preduzeća i IAWD. Kada se pogleda struktura D-LeaP inicijative vidi se da su temeljni programi upravo Program za benčmarking preduzeća (eng. Utility Benchmarking Program – UBP), kao i trening za menadžment (eng. Management Training – MT) koji je trenutno u izradi, a gde se očekuje da će upravo KPI kontroling biti okosnica treninga. Pored toga što omogućavaju kontinualno praćenje rezultata rada preduzeća, kao i planiranje unapređenja rada, sistemi benčmarkinga i kontrolinga se i sami moraju izučavati i unapređivati. Čak i preduzeća koja primenjuju navedene

prakse preko 10 godine, i dalje stalno otkrivaju nove načine sagledavanja i praćenja rezultata svoga rada, što upućuje da je rad na praćenju postignutih i postavljanju ciljanih indikatora kontinualan proces koji se nikada ne završava. Stoga je na putu unapređenja učinka zapravo najvažnije pitanje: kada će Vaše vodovodno i kanalizaciono preduzeće zaista početi sa radom na benčmarkingu i kontrolingu?

“Ako nešto ne možeš da izmeriš, ne možeš ni da ga unaprediš” - Peter Drucker

UBP Temeljni programi

Program Benčmarkinga Preduzeća

MT Manadžment Trening

EE Energetska Efikasnost

Tehnički programi

Neprihodovana Voda

AM Upravljanje Imovinom

AF Implementacioni programi

Pristup Finansiranju

Planovi za Bezbednost vode

Komercijalna Efikasnost

NRW

WSP

PBC Ugovaranje Po Učinku

U2U Preduzeće Preduzeću

193

IZVORIÅ TE BOLJE SESTRE

10.

Aktuelnosti Regionalnog vodovoda Crnogorsko primorje

VODE CRNE GORE BROJ 3.

196

SASTANAK POTPREDSJEDNIKA EVROPSKE BANKE ZA REKONSTRUKCIJU I RAZVOJ (EBRD) ALENA PILOA I GORANA JEVRICA, DIREKTORA JP „REGIONALNI VODOVOD CRNOGORSKO PRIMORJE“

Iskazano zadovoljstvo postignutom finansijskom stabilnošću U kancelarijama Evropske banke za rekonstrukciju i razvoj (EBRD) u Podgorici, 15.06.2018. godine, održan je sastanak visokih predstavnika EBRD, Alena Piloa /Alain Pilloux/, potpredsjednika banke za oblast bankarstva, Suzane Hargitai /Zsuzsanna Hargitai/ direktorice banke za Zapadni Balkan i Japa Spreja /Jaap Sprey/, šefa Kancelarije banke u Podgorici sa Goranom Jevrićem, direktorom JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“ i saradnicima. Ovo je treći sastanak koji se održao u proteklih nekoliko mjeseci između predstavnika ove renomirane međunarodne finansijske institucije sa predstavnicima Regionalnog vodovoda. Na sastanku su

razmatrani izvanredni finansijski rezultati koje je Regionalni vodovod ostvario u proteklih nekoliko godina i obostrano je iskazano zadovoljstvo zbog postignute finansijske stabilnosti do koje se došlo uspješnim i odrzivim upravljanjem krupnim izazovima sa kojima se Regionalni vodovod kontinuirano suočava. Zbog toga su visoki predstavnici banke iskazali spremnost da direktno i preko Vlade Crne Gore, podrže, kao prioritetne, realizaciju projekata ovog preduzeća, a u cilju poboljšanja ukupnog ekonomskog ambijenta Crnogorskog primorja. Gospodin Pilo je naglasio da EBRD sa Regionalnim vodovodom i Goranom Jevrićem ima dugu

V DE CRNE GORE

i uspješnu saradnju kao i da dijele isti cilj, a to je obezbijeđivanje kvalitetne vode za Crnogorsko primorje što je od suštinske važnosti za državu koja je jedna značajna turistička destinacija. Dosadašnja saradnja sa Regionalnim vodovodom je bila veoma produktivna i ishodovala je unaprijeđenjem vodosnabdijevanja na Crnogorskom primorju. Uz navedeno, Pilo je izrazio uvjerenje da će daljim zajedničkim radom na realizaciji razvojnih projekata koje je Regionalni vodovod koncipirao, i za čiju se realizaciju pripremio institucionalnim i finansijskim osnaživanjem u posljednjih nekoliko godina, kontinuirano doprinositi poboljšanju i unaprijeđenju vodovodnog sektora u Crnoj Gori. Direktor Regionalnog vodovoda Goran Jevrić je izrazio zadovoljstvo rezultatima sastanka i istakao da EBRD već više od deceniju podržava ovu kompaniju, te da je ista bila partner i podrška Vladi Crne Gore tokom izgradnje najvećeg infrastrukturnog projekta od obnove nezavisnosti.

„Na sastanku sam predstavio projekte za koje smo dobili podršku Vlade, nakon sastanka sa ministrima finansija i održivog razvoja i turizma, a sada i Evropske banke za obnovu i razvoj. EBRD je spremna da nastavi saradnju sa našim preduzećem, jer finansijski rezultat i stabilnost pokazuju da Regionalni vodovod može da izdrži novo kreditno zaduženje za realizaciju novih projekata“. Jevrić je istakao da je Regionalni vodovod kandidovao nekoliko projekata i to: spajanje opštine Herceg- Novi na regionalni vodovodni sistem (ukoliko i treća tenderska procedura koja je u toku ne bude uspješno finalizovana), zatim početak realizacije druge faze regionalnog vodovodnog sistema postavljanjem 11 kilometara dugog cjevovoda na potezu od Budve do Tivta, čime će se povećati kapacitet sistema za opštine Boke sa sada raspoloživih 330 na 750 l/s, te građenje vodovodne mreže u naseljima na Crnogorskom primorju gdje ista ne postoji poput Dobrih voda i Utjehe.

197

198

UNESCO naučni kamp na izvorištu Bolje Sestre Trodnevni međunarodni naučnoistraživački kamp "Karakterizacija inženjering karstnih vodonosnika“ pod pokroviteljstvom UNESCO-a održao se na izvorištu Bolje Sestre od 29. do 31. maja.

Okupio je stručnjake za oblast karsta i hidrologije karsta iz raznih krajeva svijeta, profesore i studente Građevinskog fakulteta Univerziteta Crne Gore, Rudarsko-geološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu, te predstavnike Zavoda za geološka istraživanja u Crnoj Gori i Regionalnog vodovoda Crnogorsko primorje. "Ovaj projekat je divna priča o saradnji privrede i naučnoistraživačkih institucija. Saradnja privrede i obrazovanja je neophodna. Ovo područje se jako brzo razvija i izvorište je potrebno zaštititi. Jer, investicije će biti velike i treba to imati u vidu kod mjera podsticanja održivog razvoja. Projekat Regionalnog vodovoda je izgrađen da bi podstakao napredak“, kaže profesor na Univerzitetu Pensilvanija Richard Parizek.

V DE CRNE GORE

Bolje sestre upisane su na mapu 150 najznačajnijih tačaka karsta u svijetu, odlukom 30 eminentnih međunarodnih eksperata. Njihovo objašnjenje je da izvorište snabdijeva čitavo Crnogorsko primorje visokokvalitetnom pitkom vodom. Prof. dr Mićko Radulović kaže da je to izvorište s razlogom obavezna adresa za međunarodne ekskurzije magistranata i doktoranata iz regiona i čitavog svijeta, te da je to „poligon za izučavanje hidrologije karsta“ i da „voda sa ovog izvorišta može biti iskorišćena i za flaširanje“. Šef Centra za hidrogeologiju karsta na Departmanu za hidrogeologiju Rudarsko-geološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu, prof. dr Zoran

Stevanović, istakao je da kamp postaje tradicija. Glavni zadatak skupa je da mlađoj generaciji inženjera i stručnjaka pruži dodatne informacije, da omogući razmjenu iskustava, sticanje novih znanja i poznanstava značajnih za budući profesionalni rad. On podsjeća da je Crna Gora među svjetskim liderima kada je u pitanju područje krša. „Crna Gora je bogata podzemnim vodama podzemnim vodama. Ovdje više od 90 odsto stanovništva koristi te vode, a više od 60 odsto teritorije Crne Gore pokriveno je tom vrstom stijena. Zato nema boljeg razloga nego da ovaj kurs dijelom počnemo da organizujemo i na teritoriji Crne Gore“ - kazao je Stevanović, konsultant organizacija FAO i UNESCO.

199

200

Regionalni vodovod izabran za člana Aqua Publica Europea Na godišnjem zasjedanju Upravnog odbora Evropske asocijacije javnih vodovoda, u Budimpešti, Regionalni vodovod Crnogorsko primorje postao je član ove prestižne evropske asocijacije. Osim našeg Regionalnog vodovoda, status člana van zone EU imaju samo još vodovodi Švajcarske – navodi član Upravnog odbora Regionalnog vodovoda, Đordjije Đoko Vukčević, koji je prisustvovao skupu sa Predragom Bjelobrkovićem, savjetnikom u Regionalnom vodovodu za saradnju sa međunarodnim finansijskim institucijama. APE je evropska asocijacija javnih vodovodnih preduzeća sa sjedištem u Briselu, čiji je osnovni cilj objedinjavanje javnih servisa koji se bave vodosnabdijevanjem i tretmanom i odvođenjem otpadnih voda na evropskom i međunarodnom

nivou, objašnjava on. Članovi APE su javna preduzeća iz svih država članica EU-koje obezbjeđuju vodosnabdijevanje za više od 70 miliona stanovnika u tim državama (uključujući tu i značajan broj glavnih evropskih gradova), što upućuje na veliki značaj i učešće javog sektora u pružanju ovih usluga, saopštavaju iz Regionalnog vodovoda. U tom kontekstu, APE je organizacija čiji je cilj promocija održivih rješenja u ovom sektoru koja služe prvenstveno javnom, a ne interesu korporacija. Stoga su aktivnosti APE fokusirane na sljedeća tri prioriteta: Javno upravljanje vodnim uslugama i održivo finansiranje ovog sektora, transparentna i prihvatljiva usluga vodosnabdi-

V DE CRNE GORE ĐORDJIJE ĐOKO VUKČEVIĆ

jevanja i upravljanja otpadnim vodama uz obezbjeđenje sigurnosti i kvaliteta vodosnabdijevanja I efikasno upravljanje za održivost zaštite životne sredine. – Do realizacije ovog važnog događaja za vodovodni sektor u Crnoj Gori, a posebno za Regionalni vodovod koji posljednjih godina ima intenzivnu komunikaciju sa donosiocima odluka u Evropskim vodovodnim asocijacijacijama je došlo tokom Prve međunarodne konferencije vodovodnih preduzeća na Žabljaku u martu 2018 – podsjeća Vukčević. Tada je obilježen 22. mart, svjetski Dan voda, uz prisustvo predstavnika 14 zemalja i najvažnijih eksperata iz ove oblasti iz zemalja EU. Izvršni direktor APE, Milo Fiasconaro, tada je zvanično saopštio da je Regionalni vodovod pozvan da postane punopravni član ove prestižne asocijacije u EU, kao prvo vodovodno preduzeće sa Balkana i van EU zone. To je saopštio nakon prezentovanih kadrovskih kapaciteta i uspješnog održivog upravljanja ne malim izazovima u funkcionisanju kompleksnog tehničko-tehnološkog sistema, koji bi bio za ponos i u svim zemljama u EU, kaže Vukčević.

On je istakao da su kolege iz APE iskazali visoko mišljenje i respekt za prestižnu viziju razvoja regionalnog sistema za vodosnbdijevanje Crnogorskog primorja, koja je prezentovana na Žabljaku i u Budimpesti. – Kao član APE, Regionalni vodovod sada apsolutno može da raspolaže izuzetnim benefitima putem saradnje sa drugim članicama ove evropske asocijacije iz Brisela, a naročito preko programa „APE Water Erasmus“ kojim se kroz razne platforme, ali i direktnom razmjenom osoblja, podižu kapaciteti javnih vodovodnih operatora i razvija i među članovima dijeli poslovna kultura upravljanja u oblasti vodosnabdijevanja i odvođenja otpadnih voda – objašnjava on. Zbog renomea koje APE posjeduje, kao i ekspertiza kojima raspolaže, ova Asocijacija ima važnu ulogu u procesu donošenja odluka Evropske Komisije o direktivama koje se tiču voda, vodosnabdijevanja i upravljanja otpadnim vodama. Kako je saopšteno, uz zahvalnost i zadovoljstvo što je Regionalni vodovod, kao prvi javni vodovodni operater iz država koje nijesu članice EU, primljen u ovako respektabilnu asocijaciju, član Upravnog odbora Đorđije Vukčević i savjetnik Predrag Bjelobrković, su u razgovoru sa izvršnim direktorom APE Milom Fiasconarom ukazali na značaj članstva Regionalnog vodovoda. On nadilazi interese samog Regionalnog vodovoda budući da će i cjelokupan vodovodni sektor u Crnoj Gori ostvariti veoma značajne benefite iz saradnje sa ovom Asocijacijom koja objedinjava iskustva najznačajnijih evropskih gradova na polju vodosnabdijevanja i afirmiše značaj javnog upravljanja dobrom kakvo je voda koja je, za Crnu Goru, od strateškog interesa, zaključuje se u saopštenju.

201

202 IZVORIŠTE BOLJE SESTRE

Nadzorna provjera HACCP sertifikata Radi obezbijeđenja što kvalitetnijeg proizvoda - vode za piće, u skladu sa zakonskom regulativom, u julu 2017.godine je sertifikovan HACCP sistem koji je implementiran u poslovanje Regionalnog vodovoda tokom 2017. godine. U julu 2018. godine izvršena je nadzorna provjera izdatog sertifikata tokom koje je konstatovano da je sprovođenje usvojenih procedura i uputstava u Regionalnom vodovodu u skladu sa zahtjevima Codex alimentarius CAC/RCP 1-1969, rev 4 – 2003. Tim eksperata koji je sproveo nadzornu provjeru izdatog sertifikata nakon provjere

je konstatovao da nema nijedne neusaglašenosti, što je izuzetak prilikom provjera ove vrste, čime je potvrđeno da su kontrola kvaliteta vode za piće i prevencija rizika koji mogu uticati na kvalitet vode, stavljeni pod kontrolu. Navedeno je dokaz više u tvrdnjama da je očuvanje visokog kvaliteta vode koja se distribuira iz regionalnog vodovodnog sistema prioritet u poslovanju i da je Regionalni vodovod preduzima sve potrebne mjere kako bi se stvorili uslovi za isporuku zdravstveno ispravne vode za piće.

V DE CRNE GORE SA NADZORNE PROVJERE

203

204

Regionalni vodovod isporučuje vodu svim opštinama na primorju Potpisivanjem ugovora između Regionalnog vodovoda Crnogrsko primorje i vodovodnog preduzeća Ulcinj 29.juna, 2018. godine od danas i ta najjužnija crnogorska opština dobija vodu iz regionalnog sistema. JP Regionalni vodovod Crnogorsko primorje obavezao se ugovorom da će kontinuirano snabdijevati kvalitetnom vodom u vrijeme turističke sezone Ulcinj. Ugovor su potpisali direktor RV Goran Jevrić, predsjednik ulcinjske opštine Ljoro Nrekić i direktor Vodovoda u Ulcinju Fuad Hadžibeti. “Prije desetak dana potpisali smo isti ovakav ugovor sa direktoricom hercegnovskog vodovoda Oliverom Doklesić. Potpisivanjem ugovora sa Opštinom Ulcinj, po-

krili smo čitavo Crnogorsko primorje i svi zajedno stvorili uslove da spremno dočekamo glavnu turističku sezonu”, kazao je Jevrić. Podsjetio je da je Ulcinj 2012. godine spojen na Regionalni vodovod, da je u taj projekat Vlada Crne Gore uložila oko 18 miliona eura, ali da je bilo izvjesnih problema i nedoumica sa lokalnim vodovodnim preduzećem koje su prevaziđene, tako da će građani imati vodu visokog kvaliteta tokom 24 sata. “Izražavam zadovoljstvo što je gospodin Nrekić, kao novi predsjednik Opštine, ovo postavio kao poslovni prioritet, kao i Hadžibeti koji je tek prije dva dana izabran za v.d. direktora ulcinjskog Vodovoda”, kazao je Jevrić. Nrekić je istakao da je ovo “početak saradnje Op-

V DE CRNE GORE štine Ulcinj i JP Vodovod Ulcinj sa Regionalnim vodovodom, te da će u narednom periodu biti partneri. “Opština Ulcinj partner je sa Vladom Crne Gore, tako da radimo za dobro građana. Ugovor je potpisan na šest mjeseci, sa težnjom da bude produžen na godinu, što ćemo imati prilike sigurno za nekih 10 – 15 dana. Stvorili smo uslove da dočekamo goste kako treba, ali i strane investitore. A Ulcinj je krenuo sa velikim investicijama. Vratićemo sjaj Ulcinju”, poručio je Nrekić V.d. direktor Vodovoda Ulcinj kaže da je ugovor sa RV od velikog značaja za stabilnost vodovodnog sistema, naročito u toku turističke sezone.

“U julu ćemo uzimati 25l u sekundi, dok ćemo u avgustu uzeti 40l novih količina vode.Nadam se dobroj saradnji sa Regionalnim vodovodom”, poručio je Hadžibeti.

Scanned with CamScanner

POTPISIVANJE UGOVORA SA ULCINJSKIM VODOVODOM: JEVRIĆ I HADŽIBETI

205

206

Sastanak u Beču delegacije Ministarstva održivog razvoja i turizma i Regionalnog vodovoda sa predstavnicima Svjetske banke Beč, 2.i 3. maj, 2018. godine - Državni sekretar za životnu sredinu i održivi razvoj, g. Saša Radulović, učestvovao je na Dunavskoj konferenciji za vode, pod nazivom “Obezbjeđivanje vode i održivih sanitarnih usluga za sve: napredak, izazovi i buduće aktivnosti u Dunavskom regionu”, koju svake godine organizuju Međunarodna asocijacija vodovodnih preduzeća u slivu Dunava (IAWD) i Svjetska banka, u okviru Dunavskog programa za vode (DWP – Danube Water Program), uz finansijsku podršku Vlade Austrije. U okviru sesije o pametnim politikama za upravljanje sektorom voda, državni sekretar Radulović govorio je na temu «Optimizacija nacionalnog upravljanja sektorom voda», posebno ističući stanovište Crne Gore u pogledu reformi u okviru EU integracija odnosno zahtjeva Poglavlja

27, kao i ključne izazove u vodosnabdijevanju i upravljanju otpadnim vodama, navodeći da je za Crnu Goru voda najveći prirodni, ali i strateški resurs, te da se prema istom moramo ophoditi na vrlo posvećen i oprezan način. “Osnovne pretpostavke na kojima ćemo bazirati predstojeću reformu vodenog sektora u Crnoj Gori polaze od tri temeljna načela: da vodosnabdijevanje i vodoizvorišta budu u vlasništvu zajednice, da se afirmiše demokratsko upravljanje I da društvene potrebe budu zadovoljene. Planiramo da to postignemo na sledeći način, tako što ćemo poboljšati postojeću javnu infrastrukturu za potrebe snabdijevanja vodom, afirmisati transparentno izvještavanje o radu vodoprivrednih preduzeća uz nadzor lokalnih zajednica I centralnih vlasti, što za rezultat treba da ima pove-

V DE CRNE GORE ćani kvalitet usluge. Omogućićemo javno-javna partnerstva na neprofitnoj osnovi uz participativno upravljanje vodoprivrednim preduzećima. Istovremeno ćemo usmjeriti investicije, upravljanje i distribuciju vode na zadovoljavanje potrebe stanovništva, a ne na sticanje profita. Intencija nam je da zakonski regulišemo vodu kao javno-društveno dobro i pravo svakog stanovnika Crne Gore. Namjeravamo i da sprovedemo širok spektar edukativnih programa u cilju smanjenja potrošnje vode.” Državni sekretar Radulović je u okviru svog izlaganja takođe predstavio strategiju za razvoj vodoprivrednih preduzeća u budućnosti, sa akcentom na oprezan pristup reformama i apsolutnu posvećenost vodi kao prirodnom dobru koje mora biti dostupno svakom građaninu. “Crna Gora je, kao što znate, zemlja u tranziciji, te je, kao i ostala prirodna dobra, status vode prošao put od opšte narodne imovine i društvene svojine, preko dobra od opšteg interesa, pa do javnog dobra, a danas mi želimo da afirmišemo koncept zajedničkog dobra (commons). Želimo da u budućim koracima budemo vrlo oprezni, da ne ponovimo neke od grešaka koje su učinili neki od naših evropskih partnera, pa za to danas plaćaju visoku ekonomsku cijenu svojih krivih procjena i kao rezultat imaju veoma skupu vodu za piće upitnog kvaliteta. Shodno tome, mi ćemo naše odluke donositi na bazi detaljnih komparativnih analiza uz neophodnu ekspertsku pomoć naših partnera u reformi. Podsjetiću Vas da je još u Justinijanovom zborniku, koji se smatra zbirkom cjelokupnog rimskog prava, vlasništvo nad vodom tretira se kao vlasništvo čovječanstva, te se kaže “Po zakonu prirode, sledeće stvari pripadaju čovječanstvu: vazduh, tekuća voda, more, kao I obala mora” Takođe, državni sekretar Radulović učestvovao je u panel diskusiji sa predstavnicima zemalja regi-

ona, sa ciljem razmjene iskustva. Na marginama skupa, održani su brojni sastanci sa predstavnicima regionalnih i međunarodnih organizacija, među kojima i sastanak sa gđom Patricijom Lopez, liderkom Dunavskog programa za vode ispred Svjetske banke, na temu saradnje između Svjetske banke i Crne Gore u okviru predstojeće reforme vodnog sektora. Jedan od ključnih izazova za vlade i stručnjake u ovoj oblasti jeste zadovoljenje potreba građana za kvalitetnom i ekonomski održivom cijenom distribucije vode za piće, kao i upravljanja otpadnim vodama, dok istovremeno treba održati korak sa zahtjevima pravne tekovine EU u pogledu zaštite životne sredine. Upravo iz tog razloga nastao je Dunavski program za vode u ukupnom iznosu od 9,5 miliona EUR. Od početka projekta u maju 2013. godine, u saradnji sa ministarstvima, regulatorima, asocijacijama vodovoda i predstavnicima lokalnih samouprava iz zemalja Jugoistočne Evrope, omogućena je razmjena znanja između više od 600 stručnjaka i donosioca politika u regionu i šire. Konferencija je okupila više od 150 vodećih predstavnika sektora voda iz više od 15 zemalja, uključujući i predstavnike Regionalnog vodovoda Crnogorsko primorje, koji su član Međunarodne asocijacije vodovodnih preduzeća u slivu Dunava, sa ciljem da se razgovara o ostvarenom napretku, kao i izazovima odnosno budućim aktivnostima u cilju razvoja pametnih politika i komunalnih preduzeća koji će omogućiti pristup vodi i sanitarnim uslugama za sve građane Dunavskog sliva. Ostvarena saradnja sa regionalnim, nacionalnim i lokalnim zainteresovanim stranama, afirmisanje dijaloga u pogledu izazova i politika u sektoru voda, kao i jačanje tehničkih i menadžerskih kapaciteta institucija i vodoprivrednih preduzeća, osnovna su okosnica Dunavskog programa za vode.

207

208

Autorka:

MIRJANA IVANOV Pobjeda

Jadran topliji za stepen nego prije 15 godina Za proteklih gotovo četiri decenije temperatura površine Jadranskog mora bilježi trend rasta za oko 0,03 stepena Celzijusova godišnje, pokazuju raspoloživi podaci Zavoda za hidrometeorologiju i seizmologiju Crne Gore prikupljani u mjernoj stanici u Baru u periodu od 1980. do 2017. godine. Svaka dekada u tom nizu mjerenja pokazala je višu prosječnu temperaturu od prethodne, saopštila je Pobjedi Mirjana Ivanov, načelnica Odsjeka za primijenjenu meteorologiju u ZHMS-u.

MJERENJA – U periodu 2011-2017. srednja godišnja temperatura površine mora je prevazišla onu iz perioda 2001-2010. koja je bila proglašena najtoplijom dekadom na globalnom nivou, a i kod nas. Dakle, u toj dekadi, srednja godišnja temperatura površine mora iznosila je 18,3, a maksimalna temperatura je bila 28,3 C, 2005. godine. Već u sedmogodišnjem periodu (2011-2017) srednja godišnja temperatura iznosi 18,9 stepeni, a do sada najviša izmjerena temperatura površine mora je 28,5

V DE CRNE GORE stepeni Celzijusa, 2012. godine. Ako se ovako nastavi, vrlo je moguće da će dekada 2011-2020. biti toplija od prethodne – kazala je Ivanov. Prema njenim riječima, ove godine su temperature mora bile više od 20 stepeni već od kraja marta i dostizale 24,8 stepeni krajem aprila. Temperatura površine mora je dostizala do 27,5 Celzijusa. Ivanov ističe da se prognozira da bi koncem ove dekade mogle da budu dostignute vrijednosti koje ukazuju da je Jadran topliji za cijeli stepen nego prije 15 godina. – Rezultati modela u okviru projekta AdriCosmStar pokazuju da se u periodu od 2015. do 2020. godine može očekivati porast površinske tempera ture Jadranskog mora za oko jedan stepen u odnosu na period 2003-2008. (a prema osmatranjima srednja vrijednost za taj period je 18,4C), i brže površinske struje prvenstveno u središnjem dijelu Jadrana – objašnjava sagovornica.

NIVO MORA Ivanov podsjeća da je jedna od ključnih posljedica globalnog zagrijavanja i povećanje nivoa mora. – Razloga koji dovode do povećanja nivoa ima više. Na prvom mjestu je termalno širenje vode, uzrokovano povećanjem temperature mora (Gregory et al., 2001). Prema procjenama iz izveštaja IPCC-a, od projektovanog povećanja nivoa mora do kraja vijeka oko 75 odsto biće uzrokovano termalnom ekspanzijom, dok je 25 odsto uzrokovano otapanjem glečera i oblasti pod vječitim ledom (Arktik, Antarktik, Grenland) – precizira Ivanov. Prema njenim riječima, kod malih basena poput Sredozemnog i Jadranskog mora sve procjene buduće promjene nivoa mora imaju veoma mali stepen povjerenja. – Jedan od razloga za nizak stepen povjerenja je i taj što globalni modeli imaju relativno mala razlaganja da bi pravilno razložili ovako male basene, a sa druge strane regionalni modeli nijesu u mogućnosti da na pravilan način uračunaju dio povećanja nivoa mora kao posljedicu topljenja glečera i vječitog leda koji su

globalni problemi – precizira Ivanov.

OLUJE Na pitanje kakav efekat, posmatrano sa aspekta uticaja na klimu i interakciju sa vazdušnom masom, može da ima povećanje temperature mora od jednog stepena i u kojoj mjeri to može da dovede do učestalije pojave nevremena, Ivanov ističe da generalno, okeani dominiraju promjenom energije Zemlje zbog svoje mase i velikog toplotnog kapaciteta u poređenju sa atmosferom. – Pored toga imaju niski albedo (odnos količine zračenja koji tijelo reflektuje i prima) i apsorbuju sunčevo zračenje mnogo lakše od leda – kaže ona. Kada je riječ o jačini i obimu uticaja oluja, istraživanja u okviru CAMP projekta (Program integralnog upravljanja obalnim područjem Crne Gore), ističe Ivanov, pokazuju da se očekuje njihovo povećanje zbog globalnog zagrijavanja koje obezbjeđuje energiju za intenziviranje oluja. – Zbog toga će mnoge priobalne oblasti da se suoče sa povećanjem nivoa plavljenja, ubrzanjem erozije obala, miješanjem morske vode sa slatkom vodom i gubitkom vlažnih zemljišta – kaže Ivanov. Ona zaključuje da povećanje temperature direktno vodi većoj brzini vjetra, intenzivnijim padavinama, češćim olujnim nepogodama i morskim pijavicama koje su rezultat jakih vertikalnih kretanja u nestabilnoj vazdušnoj masi ili prilikom prodora hladnog vazduha.

RIJETKA MREŽA OSMATRANJA Analiza promjene temperature površine mora i njegovog nivoa zbog klimatskih promjena i varijabilnosti sprovedena u okviru projekta CAMP pokazala je da postoje konkretni problemi za dobijanje relevantnih podataka, prvenstveno sadašnjih i budućih promjena nivoa mora. U tom segmentu projekta prepoznat je kao vrlo ozbiljan problem kvalitet meteoroloških i hidrografskih podataka, raspoloživost niza podataka i rijetka mreža osmatranja u obalnom području.

209

210 – U prvom Nacionalnom izvještaju Crne Gore prema UNFCCC (Okvirna konvencija Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama) urađene su projekcije temperature površine mora pomoću regionalnog modela EBU-POM za scenario A1B i A2. Tako, za scenario A1B koji podrazumijeva normalni ekonomski razvoj, srednja godišnja promjena temperature za period 2001-2030. kreće se u granicama od 0.04 do 0.08 stepeni, dok je za posljednjih trideset godina 21. vijeka, odnosno period 2071-2100. ova promjena oko 1.7 °C. Za ,,pesimistični“ A2 scenario (jak ekonomski razvoj) i period, 2071-2100. promjena temperature površine mora iznosila bi oko 2.4 °C – navodi Ivanov. Prema njenim riječima, u okviru izrade trećeg Nacionalnog izvještaja Crne Gore o klimatskim promjenama pripremaju se ažurirane projekcije temperature i padavina, i ekstremnih događaja prema novim RCP scenarijima IPCC-a (Međuvladin panel za klimatske promjene). – Jedan dio je posvjećen pojavi invazivnih vrsta u dijelu Jadranskog mora Crne Gore kao posljedici klimatskih promjena, a drugi obalnom pojasu i primjeni DIVA modela – integrisanog globalnog modela za procjenu biofizičkih i socio-ekonomskih posljedica porasta nivoa mora i pridruženih ekstremnih vodostaja – navela je Ivanov.

vanja nastavlja. Kako ističe Dulčić, primjetno je da su ekstremne situacije češće, jače izražene i dugotrajnije. – U isto vrijeme zagrijavanja atmosfere nastupaju ranije na globalnoj skali pa tako i u Jadranu. More se ranije počinje grijati. Ali višegodišnji trendovi temperature vode duž Jadrana, i to istočne obale, nijesu ni prostorno ni sezonski ujednačeni. Dulčić dodaje da se promjene uočavaju i u dubljim slojevima mora. Promjene su u cijelom vodenom stupcu. – Do dubine od 20 metara se zagrijava zbog sunca. Sloj ispod 50 metara se polako hladi i ne pokazuje neki trend i to opet zavisi od područja. Na većim dubinama opet dolazi do zagrijavanja kao posljedice promjena u cirkulaciji i izmjeni voda između Sredozemnog mora i Jadrana, što je direktna posljedica promjena klime – ističe Dulčić.

DULČIĆ: JAČE IZRAŽENI EKSTREMI Prema riječima Jakova Dulčića sa Instituta za okeanografiju i ribarstvo iz Splita, posljednjih nekoliko decenija se u Jadranu i Sredozemnom moru uočava porast površinskih temperatura. – Počev od 1995. godine zabilježeno je intenziviranje klimatskih promjena, a posljedica toga su jačanje cirkulacije i ulazak slanije i toplije vode u Jadran – kazao je Dulčić. On je nedavno u Kotoru, na zajedničkoj konferenciji sa kolegama iz Instituta za biologiju mora iz Kotora, saopštio podatke da je od 2008. do 2015. godine temperatura površinskog sloja mora porasla za 1,25 Celsizujusa i da se taj tend zagrija-

FOTO: JP ZA UPRAVLJANJE MORSKIM DOBROM CRNE GORE

V DE CRNE GORE

FOTO: JP ZA UPRAVLJANJE MORSKIM DOBROM CRNE GORE

211

212