Empresarias Xubiladas by Isabel Iglesias

PROXECTO DE INVESTIGACIÓN E RECUPERACIÓN DA MEMORIA HISTÓRICA DAS EMPRESARIAS NA PROVINCIA DA CORUÑA

Realizada por:

Isabel Iglesias Realizado por: Isabel Iglesias Consultora e escritora Enderezo electrónico: isabel@enpalabras.com Para a: Federación Provincial de Asociacións Comarcais, Empresariais, Profesionais e Emprendedoras (FEDACEPE)

Realizado por: Isabel Iglesias Consultora e escritora Enderezo electr贸nico: isabel@enpalabras.com Para a: Federaci贸n Provincial de Asociaci贸ns Comarcais, Empresariais, Profesionais e Emprendedoras (FEDACEPE)

ISBN: ISBN: 978-84-9812-165-0 Dep. Legal: Dep. legal: C 629-2012 Imprime: Imprenta Provincial Imprime: Imprenta Provincial

“As palabras son un instrumento poderoso” A falta de rexistros e de canais de información formalizados, tan só permiten moitas veces obter datos dos casos excepcionais, pero non a realidade do que sucede no día a día. Por iso, a investigación recollida neste libro reflicte a necesidade de contextualización da contribución das mulleres á xeneración de riqueza. Porque falar de contexto quere dicir “percepción social” e, no caso da evolución da actividade empresarial, ser conscentes da falta de tratamente histórico respecto á contribución activa das mulleres á economía. Dada a situación actual de crise global cobra sentido, máis que nunca, a necesidade de precisión e diferenciación conceptual entre traballo-profesión-ocupación-emprego. Se algo se pon de relevancia nestas páxinas é que baixo expresións como “actividade extradoméstica remunerada” se ocultaban auténticas iniciativas emprendedoras que, en moitos casos, non só constituían o único soporte económico senón que dinamizaban redes familiares e comarcais. Do anonimato van saíndo as aportacións nas artes, na cultura, nos deportes, na filantropía ou no benestar social, pero hay unha carencia absoluta de referencias ao seu medio de vida, como se a maior parte planearan nun escenario de ausencia de necesidades e, por tanto, de relacións económicas. Ou como se o diñeiro fose un problema alleo do que non se tiñan que ocupar e este tipo de datos “afeara” o dereito á recuperación da súa memoria. Na relación recollida nestas páxinas aparecen mulleres sobradamente coñecidas, como a Condesa de Fenosa ou a propia inpulsora desta investigación e fundadora das organizacións de empresarias en Galicia, Ángeles de la Iglesia.. Pero tamén moitos “oficios de mulleres” que a evolución histórica e económica fixo desaparecer, e ninguén se encargou de recuperar, como foi o caso das oleiras ou as propias extraperlistas, verdadeiras artífices da construcción de redes comerciais. E todo isto nun marco restrictivo no que a tradición, e sobre todo a lei, prohibía este tipo de actividades. Na construcción dun contexto que permita acadar unha perspectiva histórica hai que preguntarse polas causas deste silencio que non cesa. Por iso, nestas páxinas se recollen, ademáis dalgunha das pioneiras e as novas empresarias universitarias, as voces de empresarias xa xubiladas que merecen, ademáis do recoñecemento social, a oportunidade de expoñer e compartir as súas experiencias e a súa historia. María Dolores Faraldo Botana Vicepresidenta 1.ª da Deputación da Coruña

Falar de contexto quere dicir “percepción social” e, no caso da evolución da actividade empresarial das mulleres, o anonimato ten que ver co silencio e a falta de tratamento histórico respecto á súa contribución activa ao desenvolvemento da economía. Se algo se pon de relevancia nestas páxinas é que baixo expresións como “actividade extradoméstica remunerada” se ocultaban auténticas iniciativas emprendedoras que, en moitos casos, non só constituían o único soporte económico senón que dinamizaban redes familiares e comarcais. Na relación recollida nestas páxinas aparecen nomes sobradamente coñecidos pero tamén moitos “oficios de mulleres” que a evolución histórica e económica fixo desaparecer, e ninguén se encargou de recuperar, e moito menos recoñecer, coa importancia que se merecen como no caso das extraperlistas, verdadeiras artífices da construción de redes comerciais. E todo isto nun marco restritivo no que a tradición, e sobre todo a lei, prohibía este tipo de actividades. A construción dun contexto que permita acadar unha perspectiva histórica implica preguntarse polas causas deste silencio que non cesa. E contalo porque “as palabras son un instrumento poderoso”. Por iso, nestas páxinas se recollen tamén, ademais dalgunha das pioneiras e as novas empresarias universitarias, as voces de empresarias xa xubiladas que merecen tanto o recoñecemento social como a oportunidade de expoñer e compartir as súas experiencias e a súa historia.

Isabel Iglesias

Índice Introdución ..........................................

Contexto e metodoloxía ...........................

Antecedentes inmediatos .........................

Empresarias xubiladas .............................

María Luísa Cruceiro Seoane ......................

María Lavandeira Maceiras ........................

Consuelo Ramos López ............................

Juana Permuy Vilasuso ............................

Tasina Pisonero Ramos ............................

Ángeles de la Iglesia Daviña ......................

María Teresa Vidal Gallego .......................

As historias das pioneiras .........................

Empresarias universitarias ........................

121

As emprendedoras da USC: WomanEmprende .

139

INTRODUCIÓN En 1999, un periódico local sorprendeu á presidenta da Asociación de Empresarias da Coruña co recordatorio dos 25 anos transcorridos dende a creación da asociación. Eu acababa de integrarme, máis ben de ser abducida pola súa presidenta xa que, a pesar da miña traxectoria laboral como traballadora por conta propia e de ter procurado integrarme en organizacións empresariais, non coñecía as de empresarias. A noticia do xornal propiciou, loxicamente, un acto público na Cámara de Comercio da Coruña, organizado en torno á homenaxe a cinco empresarias de longa traxectoria na asociación. Pero, faltaba algo... Coa complicidade dalgunhas empresarias, e de costas á presidenta, decidimos realizar unha publicación conmemorativa da memoria histórica da asociación. Visto dende fóra, e máis co transcurso do tempo, hai que recoñecer que o resultado foi máis ben modesto porque, das dificultades que inicialmente fomos quen de prever, como o necesario segredo para pedir dedicatorias a persoas representativas ou o financiamento, a peor, sen dúbida, foi a de conseguir os datos e o material gráfico, pois resultou que toda esa memoria histórica só estaba na cabeza da presidenta e en fotos persoais espalladas (e non sempre ben conservadas) que era necesario cohesionar. O necesario engano temporal para sorprendela nos custou algunha bronca e moitas suspicacias, pero o conseguimos. E teño que dicir que a súa reacción, cando lla entregamos, causounos bastante decepción, porque case nin a mirou. Poren, co paso dos anos, a teño visto máis dunha vez repasar as páxinas con emoción disimulada e recorrer a ela cando precisaba presentar e avaliar a traxectoria e o traballo realizados.

Aquel primeiro esforzo de recompilación non tivo continuidade, pero si cumpriu unha misión importante: facer visíbel unha carencia que, algún día, habería que emendar. Cando en 2005 me integrei de novo na Asociación de Empresarias, a organización fórase profesionalizando coa incorporación de persoal técnico. No entanto, no ámbito do recoñecemento público, todo seguía máis ou menos igual. En 2007, con ocasión da celebración do Día Internacional da Muller Traballadora, a Vicepresidencia da Xunta de Galicia apoiou a publicación dun libro da catedrática e investigadora Aurora Marco, o Dicionario de mulleres galegas. O libro, froito exclusivo da inquedanza e o esforzo da súa autora, recolle, segundo as súas propias palabras, “datos dende as orixes, dende os datos máis antigos que se coñecen sobre as mulleres, ata 1975. Esta data foi un punto de partida para a historia das mulleres; a morte de Franco, a proclamación do Ano Internacional das Mulleres, o Decenio de Nacións Unidas para as Mulleres (1976-1985), a emerxencia do movemento feminista que veu a seguir, o contexto de reformas que supuxo a transición política á democracia, marcaron un fito”. E de novo o capricho da historia volveu a colocar en primeiro plano aquela necesidade timidamente iniciada anos atrás porque, entre todas as mulleres interesantes que foron completando as páxinas de Aurora, colouse, de xeito espontáneo, Ángeles de la Iglesia. Sorpresa, orgullo, emoción... Incluso unha certa prepotencia por este recoñecemento repetido e inesperado. A presentación deste traballo coincidiu co seu relevo, por iniciativa propia, e despois de máis de 30 anos na presidencia da Asociación de Empresarias. Un relevo provocado pero difícil de asumir, unha procura de novos camiños que requiría a dura tarefa de ir desprendendo, pouco a pouco, as múltiples capas dunha traxectoria persoal longa e intensa.

A necesidade de recuperación da memoria ía pedindo paso. Pero o impulso definitivo veu a principios de 2008, coa exposición “Pioneiras”, na que dende o Servizo Galego de Igualdade se lles rendía homenaxe á traxectoria de 20 empresarias xa falecidas. A

colaboración

Ángeles

contacto

con

familiares

das

homenaxeadas marcou o punto de inflexión que deu lugar a este traballo, quizais porque como muller de acción gusta máis de feitos que de promesas; quizais porque o tempo sempre se lle fixo curto, a pesar de que semella ter vivido máis vidas que o resto; quizais porque reivindica, para si mesma e para as demais, o dereito a contar en primeira persoa os grandes ou pequenos acertos e erros. Ou tamén porque o tempo lle foi dando a certeza de que as palabras son un instrumento poderoso. Embarcada no seu novo proxecto asociativo de crear asociacións comarcais unidas nunha federación provincial, propúxose homenaxear en vida a todas as empresarias xubiladas, e as quería Xa! Pero non era tan doado. A falta de datos, de rexistros, de canles de información, tan só permitían obter os casos excepcionais que tanto gustan para as reportaxes ad hoc. Pero o obxectivo eran as “empresarias de a pé”, cuxa falta de excepcionalidade non soe merecer a categoría de referenciábel nos canais oficiais. Houbo que convencela de que o traballo merecía facerse cun certo rigor, o que implicaba recursos, sistema, etapas e obxectivos medíbeis. Acordamos, pois, unha primeira fase de contextualización que se podería ir completando co tempo, a medida que fora creando novas asociacións comarcais na provincia da Coruña, xa que esa proximidade faría posíbel o contacto coas empresarias xa xubiladas. O contexto deste traballo tería que ser “a percepción social e o tratamento histórico respecto á actividade empresarial das mulleres”.

CONTEXTO E METODOLOXÍA A falta de recursos para acometer o proxecto resultaba unha limitación importante, polo que o primeiro foi establecer fontes de información secundarias accesíbeis. Así, revisáronse estudos en relación coa actividade empresarial das mulleres e publicacións de “mulleres célebres” en distintos ámbitos. Unha das fontes de información á que recorremos foi a Rede. Dise que, hoxe en día, o que non aparece na Internet, non existe, polo que foi un dos instrumentos utilizados de forma intensiva. Non obstante, temos que constatar que, a pesar da aplicación de múltiples criterios e filtros, case non se puido atopar información relevante para o obxectivo deste traballo. E non deixa de ser lóxico xa que Internet non é senón o espello da realidade, polo que tampouco pode sorprender esta continuación do anonimato que sempre rodeou á actividade económica das mulleres. En canto aos estudos analizados, a meirande parte desenvólvense dende criterios tanxenciais como a precariedade laboral, a conciliación, etc., e sempre referidos, como moito, aos últimos 20 anos, co que apenas se atopa un reflexo da actividade profesional ou empresarial de mulleres empresarias actualmente xubiladas. O que si proba esta carencia é a herdanza de séculos de silencio que axuda a contextualizar a percepción social e histórica do traballo das mulleres cobrando sentido, máis que nunca, a diferenciación traballoocupación-salario-emprego. De feito, unha das principais conclusións, de carácter cualitativo, refírese á constante omisión, por pudor cando non mal intencionado esquecemento, respecto a datos que relacionen o traballo e a ocupación das mulleres co diñeiro, de lexitimar os seus intereses e contribucións

económicas incluso cando esta se refería claramente a actividades “extradomésticas” e remuneradas. económicas incluso cando esta se refería claramente a actividades “extradomésticas” e remuneradas. Esta primeira fase do traballo completouse con algúns casos concretos Esta primeira fase do etraballo completouse algúns casos concretos a de empresarias xubiladas deixouse trazado con o sistema metodolóxico de empresarias xubiladas e deixouse trazado o sistema metodolóxico utilizar en paralelo ao desenvolvemento das asociacións comarcais en todaa a utilizar en paralelo ao desenvolvemento das asociacións comarcais en toda a provincia. provincia. Así, deseñouse a metodoloxía e técnicas a utilizar para a continuidade Así, deste deseñouse a metodoloxía e técnicas a utilizar para adecontinuidade no tempo proxecto de investigación sobre a memoria empresarias tempo deste proxecto de investigación sobre a memoria de empresarias danoprovincia da Coruña. da provincia da Coruña.

ENFOQUE METODOLÓXICO DO ESTUDO ENFOQUE METODOLÓXICO DO ESTUDO

Investigación Investigación

Resultado dos Resultado dos coñecementos coñecementos existentes en existentes en bibliografías e na Rede bibliografías e na Rede

Traballo de campo Traballo de campo

Realización de entrevistas Realización de entrevistas semiestruturadas semiestruturadas

Análise Análise

Cualitativo Cualitativo

Cuantitativo Cuantitativo

METODOLOXÍA E TÉCNICAS A UTILIZAR NAS SEGUINTES FASES METODOLOXÍA E TÉCNICAS A UTILIZAR NAS SEGUINTES FASES

Na segunda fase contactouse, nas cabeceiras de comarca ou nos Na segunda fase contactouse, nas cabeceiras de comarca ou nos

concellos, con todo tipo de axentes sociais e institucionais. concellos, con todo tipo de axentes sociais e institucionais.

Nesta etapa o equipo de investigación elaborou unha ficha de recollida de datos para permitir un tratamento equilibrado no final do proxecto.

Nesta etapa o equipo de investigación elaborou unha ficha de recollida

- para Repartiuse o espazo xeográficoequilibrado da provincia no para elaborar a relación de datos permitir un tratamento final do proxecto. de contactos co contorno persoal, familiar e/ou empresarial das

Repartiuse o espazo empresarias obxectoxeográfico de estudo. da provincia para elaborar a relación de contactos co contorno persoal, familiar e/ou empresarial das Concerto do calendario de visitas.

empresarias obxecto de estudo.

As persoas contactadas para obter a primeira información e a

Concerto do visitas.foron: localización de calendario empresarias de xubiladas Asociacións de empresarios e/ouobter empresarias As- persoas contactadas para a primeira información e a

localización de empresarias xubiladas foron: - Alcaldías -

Asociacións de empresarios e/ou empresarias

Alcaldías 15

Museos, centros e entidades culturais

Cronistas oficiais

Medios de comunicación locais Estableceuse unha primeira relación de casos a estudar e xuntouse

información. Na terceira fase estableceuse unha secuencia de visitas para entrevistar ás persoas contactadas e obter material gráfico e/ou audiovisual. Na cuarta fase xuntouse o material recollido e déuselle unha estructura homoxénea. Deseño e edición dixital do traballo. Relación de comarcas. Ámbito xeográfico definido: Comarcas da provincia da Coruña

Arzúa

Eume

Ortegal

A Barbanza

Ferrol

Santiago

A Barcala

Fisterra

Sar

Bergantiños

Muros

Terra de Melide

Betanzos

Noia

Terra de Soneira

A Coruña

Ordes

Xallas

PLAN DE TRABALLO Iniciouse coa consulta telefónica e vía web de todos os posíbeis contactos nas comarcas definidas. Para iso, o primeiro foi restablecer unha relación de contactos a onde dirixirse para recadar información sobre mulleres pioneiras nas comarcas.

1. En primeiro lugar fíxose unha relación dos recursos máis accesíbeis. A estructura da Federación foi a primeira fonte de información. Falouse coas directivas das distintas asociacións e con empresarias asociadas para recoller os datos que puidesen achegar, ben de casos concretos susceptíbeis de seren estudados, ben doutros contactos na súa zona que nos puideron facilitar información. Referidos, estes, a contactos institucionais,

fundacións

asociacións

comarcais,

persoeiros ou xente maior con coñecementos da área xeográfica. Todos eses datos foron sistematizados e ordenados. RELACIÓN DE ASOCIACIÓNS DE EMPRESARIAS ACTUAIS -

Asociación de Empresarias da Coruña (AECO).

Asociación

Comarcal

Empresarias,

Profesionais

Emprendedoras da Comarca de Ferrol (AECOFE). -

Asociación de Empresarias, Profesionais e Emprendedoras da comarca de Santiago de Compostela (AECOSAN).

Asociación de Empresarias, Profesionais e Emprendedoras da comarca de Arteixo (AECOAR).

Asociación de Empresarias, Profesionais e Emprendedoras da comarca de Sada (AECOSADA).

Tamén coa relación de asociacións en proceso de constitución: -

Asociación Comarcal de Empresarias de Carballo.

Asociación Comarcal de Empresarias de Betanzos.

Asociación Comarcal de Empresarias de Oleiros.

Asociación Comarcal de Empresarias de Bergantiños.

2. En segundo lugar rastrexouse a través da web para anotar todos os contactos posíbeis. http://www.dicoruna.es/dicoruna-direc/servlet/Directorio?id=177 Neste enlace están os teléfonos, e-mail e web de todos os concellos da provincia pero se poden atopar tamén noutros recursos web como o

directorio

comunicación

web

Xunta

http://guiacomunicacion.xunta.es/ Utilizáronse varios criterios de procura a través de distintos buscadores, tanto xerais, como das institucións. Empezouse polos dos concellos e, destes, polas cabeceiras de comarca. Continuouse polo resto dos concellos de cada área xeográfica. De aquí extractouse a lista de contactos para confeccionar o plano de traballo da seguinte fase. En moitos concellos e comarcas funcionan agrupacións de todo tipo de empresas. De comercio, industria, de polígonos, de zonas xeográficas, podían ser unha boa fonte de información. Unha vez confeccionada a relación de contactos, deuse comezo á comunicación con cada un deles. Simultaneamente elaborouse unha ficha para tratar de que o cuestionario co que se traballase fose homoxéneo para que se puidese extraer toda a información e tratala. 3. En terceiro lugar, confeccionada a relación de contactos, comezouse

traballo

comunicación

telefónica

para

seleccionando posíbeis casos a estudar. Utilizouse a ficha que anteriormente se indicou.

4. Por último, este foi un traballo de investigación, non un mero traballo comercial. Foi básico, polo tanto, que todo o esforzo e accións que se realizasen quedasen documentadas e relacionadas, tanto a pescuda a través da web, como os contactos telefónicos, etc. Nun traballo de investigación é tan importante o resultado como a referencia metodolóxica empregada. Na seguinte fase comezouse o traballo das entrevistas persoais coas mulleres e/ou coas súas familias e coñecidos. Para iso, coa relación de casos a estudar, fixéronse rutas, de maneira que se puidesen tratar varias entrevistas no mesmo día, todas elas concertadas previamente. CUESTIONARIO 1. LOCALIZACIÓN DE CONTACTOS Utilizouse na fase da procura de casos a estudar. Neste caso non foi un cuestionario ríxido, houbo que adaptalo a cada caso. O máis importante nesta fase foi capacidade de convencemento e de explicación sobre o obxecto da investigación. Preparouse unha pequena presentación coas “ideas forza”. Na ficha técnica reflectíase: Nome da persoa que fixo o contacto (entrevistadora). Hora e data do contacto realizado. Medio utilizado: teléfono, fax, correo electrónico, correo postal, entrevista persoal. Fonte de onde se obtiveron os datos. Persoa contactada. Institución á que pertence e cargo que ten.

Información que nos facilitou: doutros informadores, de casos a estudar. CUESTIONARIO 2. ESTUDO SOBRE AS MULLERES EMPRENDEDORAS Nome da persoa que fixo o contacto (entrevistadora). Hora e data do contacto realizado. Lugar de realización da entrevista se foi en persoa: domicilio, local institucional, hostaleiro, etc. Medio utilizado para establecer o contacto: teléfono, fax, correo electrónico, correo postal, entrevista persoal. Fonte de onde se obtiveron os datos para o contacto. De ser posíbel, gravación da entrevista. Toma de imaxes, foto ou vídeo. Persoa entrevistada, a súa relación coa muller estudada. Datos que nos proporcionasen e posíbeis novas fontes que nos desen para procurar máis información. Facilitación de imaxes ou documentos antigos (podíase levar un escáner portátil). Localización da muller: lugar, parroquia, concello, comarca. Cronoloxía da muller e da súa actividade empresarial ou profesional. Datos persoais que se nos facilitaran da muller, sobrenome ou alcume. Notas sobre a súa experiencia. Outros puntos a ter en conta.

ANTECEDENTES INMEDIATOS Nesta fase preliminar tivo especial significación a revisión de publicacións sobre mulleres relevantes, especialmente dúas das tres que foron o xerme desta necesidade de recuperación e reivindicación da importancia da actividade e contribución económica das mulleres: A memoria dos 25 anos de AECO: 25 anos: un punto de partida (Isabel Iglesias). As biografías das “pioneiras” (Servizo Galego de Igualdade). O Dicionario de mulleres galegas (Aurora Marco). Pero foi a revisión a fondo do Dicionario de Aurora Marco o que permitiu extraer os datos e pistas necesarias para contextualizar a percepción social e histórica das empresarias. O inxente traballo realizado pola autora abarcou a localización de fontes e datos, pero o resultado amosa a necesidade de sistematización que servirá para o establecemento de futuras liñas de investigación e estudo.

Pero este percorrido alfabético, que abarca dende o s. X ata os albores da democracia, si permiten salientar algunhas cuestións de relevancia e referencias de mulleres que foron empresarias aínda que o contexto histórico pretendese esquecelo. Porque... a que se dedicaban as mulleres? As mulleres destacaron nos deportes como xogadoras de balonmán, fútbol, hóckey. Foron nadadoras e atletas. Destacaron e constituíron na cultura e nas artes como escritoras, actrices, pianistas, compositoras, ceramistas ou cantantes. Realizaron labores de excepción nun dos poucos ámbitos que a historia lles permitiu como relixiosas, misioneiras ou filántropas. Contribuíron coa súa loita, sufrimento, e incluso coa vida, na procura das liberdades como guerrilleiras, sindicalistas, revolucionarias, libertarias ou milicianas. Axudaron ao benestar social como curandeiras, polo que na maior parte dos casos foron perseguidas, rexeitadas publicamente, torturadas e aniquiladas por bruxas. Influíron na educación como mestras, na loita democrática co seu activismo político, social e cultural. A pesar do seu afastamento dos ámbitos económicos, foron fundadoras e cofundadoras de escolas, de institucións para nenas, de mosteiros, capelas, igrexas, colexios–seminarios e institucións asistenciais. Estudaron por libre, con brillantes resultados académicos, e foron impulsoras e organizadoras de actos, compañías de teatro, exposicións (case sempre con fins recadatorios). Se hai unha conclusión obvia é que, fronte á inmensa capacidade de traballo e superación que se desprende da lectura detallada deste

Dicionario hai unha carencia absoluta de referencias ao seu medio de vida, como se a maior parte planearan nun escenario de ausencia de necesidades e por tanto de relacións económicas, ou como se este tipo de datos “afeara” o dereito á súa recuperación. De feito, a pesar de que si se conseguiron datos e referencias de mulleres con actividade empresarial (en maior ou menor medida), esto non foi considerado como un apartado relevante nos Apéndices finais do libro. O certo e que, a pesar dos atrancos e as dificultades, as mulleres levan séculos exercendo e participando nas actividades produtivas, sendo actoras da súa supervivencia, contribuíndo a xerar riqueza e emprego.

Índice dos Apéndices finais - Abadesas, prioras, subprioras, vigairas e procuradoras dalgúns conventos femininos.

- Mulleres nas artes plásticas. - Socias e data de admisión no Centro Galego da Habana. - Socias en Solidariedade Pontevedresa. - Participación en congresos, exposicións, colonias escolares (derradeiro terzo do s. XIX e comezos do s. XX).

- Galegas pensionadas pola Junta para Ampliación de Estudios e Investigaciones

Científicas

pensionadas

polas

deputacións

provinciais para ampliar estudos fóra de Galicia (artes plásticas).

- Mestras que colaboraron nas Misións Pedagóxicas na Coruña e Pontevedra (1932-1933). Relación de escolas e temas desenvolvidos nas conferencias.

- Relación de mulleres que traballaron en Galicia nas delegacións de ministerios. Ano, lugar e destino.

- Mulleres nas directivas de asociacións. - Mulleres nas xuntas directivas dos sindicatos, - Mulleres nas organizacións políticas. - Manifestos. - Fusiladas, falecidas en cárceres, inhabilitadas, sancionadas, represaliadas tras o levantamento militar de 1936.

Este apéndice reflicte o que en realidade é o obxectivo principal do libro, aínda cando se pretende salientar o silenciado labor das mulleres nos ámbitos saen á luz os artísticos, culturais, político - sociais, filantrópicos, etc., pero non a cuestión económica, como se o diñeiro fose un problema alleo do que non se tiñan que ocupar. Non obstante, na revisión detallada de todas e cada unha das biografías, si atopamos suficientes exemplos que permiten aproximar unha visión diferente e axeitada aos obxectivos deste estudo. Entre as fontes citadas no libro de Aurora Marco destacan as iniciativas locais que van xurdindo para paliar este “ninguneo” histórico, como a publicación Mulleres significativas de Camariñas e o labor de historiadores como Carlos Pereira ou Xosé Ramón Barreiro. Destacamos

especialmente

“descubrimento”

Catastro

Ensenada, ordenado polo rei Fernando VI a proposta do seu ministro o marqués de Ensenada, que en 1749 realizou unha minuciosa investigación a gran escala nun amplo territorio, e que incluía datos de habitantes, propiedades territoriais, edificios, gandos, oficios, rendas..., incluíndo os censos e, incluso, características xeográficas de cada poboación. As respostas xerais consérvanse en diversos arquivos estatais. O Arquivo Xeral de Simancas custodia a copia compulsada completa das contestacións das 13.000 localidades da Coroa de Castela. Razóns de preservación levaron a iniciar o proceso de microfilmación. A información sobre este rexistro está recollida nunha web específica do Ministerio de Cultura.

Con todo, volvendo ao Dicionario de Aurora Marco, podemos extraer datos de interese e pistas que nos falan de como as mulleres se

Con todo, volvendo ao Dicionario podemos extraer responsabilizaban da supervivencia propiade e aAurora das súasMarco, familias, se ben isto datosnondequerinterese falan deás artes, como á as mulleres se dicir queeaspistas mulleresque que nos se dedicaban cultura, ao deporte ou á ciencia non cobraran polo seu traballo, quefamilias, non nos consta. responsabilizaban da supervivencia propia e a das só súas se ben isto

non querComo dicir veremos que as na mulleres ás artes, áaparecen cultura, ao relación que que se se dedicaban inclúe a continuación, deporte ou á xa ciencia non cobraran polopero seu tamén, traballo, sóaque nonque nosmáis consta. mulleres sobradamente coñecidas e é parte interesa neste caso, moitos oficios “de mulleres” que a evolución histórica e

Como veremos na relación que se inclúe a continuación, aparecen

económica fixo desaparecer e ninguén se encargou de recuperar.

mulleres xa sobradamente coñecidas pero tamén, e é a parte que máis Veremos como moitas mulleres se gañaban a vida como oleiras, sobre

interesa neste caso, moitos oficios “de mulleres” que a evolución histórica e todo en Lugo e Ourense, ata que o plástico, a folla de lata e a construción

económica fixo desaparecer e ninguén se encargou de recuperar.

da vía férrea por onde estaban as barreiras, acabaron co oficio. Ou, nos anos da fame, estraperlistas, especialmente na oleiras, zona de sobre Veremos comoasmoitas mulleresdestacan se gañaban a vida como

todo en Lugo e Ourense, ata que o plástico, a folla de lata e a construción da vía férrea por onde estaban as barreiras, acabaron co oficio. Ou, nos anos da fame, as estraperlistas, destacan especialmente na zona de 26

Redondela, xogábanse a vida, xa que esta arriscada actividade podía derivar en xuízo por rebelión e condena a morte. Coa selección aquí presentada preténdese, en todo caso, poñer o Redondela, xogábanse a vida, xa que esta arriscada actividade podía derivar

acento nunha visión económica da actividade das mulleres, incluso en en xuízo por rebelión e condena a morte.

épocas en que non só a tradición, senón a lei, nos prohibían todo tipo de Coa selección aquí presentada preténdese, en todo caso, poñer o actividades. acento nunha visión económica da actividade das mulleres, incluso en épocas en que non só a tradición, senón a lei, nos prohibían todo tipo de actividades.

Nome e páxina do libro Nome e páxina do libro Carmen Anciles (29) Carmen Anciles (29)

Francisca Andrade (29) Francisca Andrade (29)

Descrición Impresora do s. XIX. Sucedeu no negocio ao seu home en Descrición 1845 na Imprenta Pintos, en Pontevedra. Dos seus obradoiros saíron obras como aviador, Elhome circulador, e Impresora do s. XIX. Sucedeu no El negocio ao seu en obras de Claudio González Zuñiga 1845 na Imprenta Pintos, en Pontevedra. Dos seus obradoiros saíron obras como El aviador, El circulador, e

Prateira s. XVIII. Fíxose cargo do negocio ao enviuvar e obras dedo Claudio González Zuñiga tivo que acudir aos tribunais contra outro prateiro que lle Prateira do s. XVIII. Fíxose cargo do negocio ao enviuvar e quería roubar o negocio. Gañou pero a cambio de contratar tivo que acudir aos tribunais contra outro prateiro que lle a un oficial que lle levaba a metade das ganancias. quería roubar o negocio. Gañou pero a cambio de contratar a un oficial que lle levaba a metade das ganancias.

Acosada pola lei por ser filla do famoso Foucellas, tivo que Acosadaapola lei por Cando ser filla volveu do famoso Foucellas, que Josefa Andrade Pérez (29) marchar Francia. para España tivo rexentou un Josefa Andrade Pérez (29)negocio marcharde a Francia. Cando volveu para España rexentou un lambetadas. negocio de lambetadas.

Asunción Antelo Suárez Asunción Antelo Suárez (“a rexoubeira (“a rexoubeira de de Bergantiños”) Bergantiños”) (30) (30) Antonia da Costa (31)

Tallista, oleira e canteira. Escritora popular autodidacta. Tallista, oleira e canteira. Escritora popular autodidacta. Dende moi coidabao gando, o gando, traballaba no campo, Dende moi nena nena coidaba traballaba no campo, fiaba súa obra escrita fiabao oliño. liño. Destacou Destacou a asúa obra escrita pero pero taméntamén traballouoo barro, barro, aamadeira ou ou a pedra. Con 80 anos, traballou madeira a pedra. Con 80 anos, concorreuás ás eleccións eleccións municipais do concello de de concorreu municipais do concello Coristanco na candidatura do PSOE cun posto honorífico. Coristanco na candidatura do PSOE cun posto honorífico. Oleira de comezos do s. XX. Castrelo de Miño (Ourense).

Antonia da Costa (31)

Oleira de comezos do s. XX. Castrelo de Miño (Ourense).

Ánxela “a de Ramón” (31)

Oleira de comezos do s. XX. Castrelo de Miño (Ourense).

Ánxela “a de Ramón” (31) Ana Araújo (31)

Ana Araújo (31) Dolores Araújo (31)

Dolores Araújo (31)

Oleira de comezos do s. XX. Castrelo de Miño (Ourense).

Unha das moitas mulleres de Pontevedra que no ano da famedas (1941), na posguerra, como estraperlista. Unha moitas mulleres traballou de Pontevedra que no ano da

fame na posguerra, traballou como estraperlista. Igual(1941), cá anterior, unha das moitas mulleres de Pontevedra que no ano da fame (1941), na posguerra, traballou como

Igual cá anterior, unha das moitas mulleres de Pontevedra estraperlista. que no ano da fame (1941), na posguerra, traballou como estraperlista.

Candelaria Araújo Martínez (32)

Destacou, como moitas mulleres na zona de Redondela, polas accións humanitarias na posguerra. Especializouse no “estraperlo de calidade”: alcohol para farmacias, penicilina para médicos... Muller de auténtico sentido comercial que aproveitaba as visitas ao home preso para levar e traer mercadorías.

Filomena Arias Armesto (“a meiga de Torbeo”) (37)

Curandeira e adiviña (1865-1938). Foi unha das grandes precursoras da medicina naturalista. Á súa casa acudían xentes de toda Galicia, Castela e Portugal. Non aceptaba cartos, só agasallos. A pesar do seu altruísmo foi desterrada por acusacións de posesión do crego e foi enterrada nunha fosa común. Dende o ano 2000 foi homenaxeada en diversas ocasións.

Carmen Arias de Castro (38)

A Coruña, 1921. Artista e empresaria. Estudou Belas Artes contra a negativa do pai e por libre. Co- fundadora co seu home, Isaac Díaz Pardo, do proxecto de Cerámicas do Castro e fíxose cargo da fábrica cando Isaac marchou a montar a empresa en Arxentina, a onde logo se incorporou para decorar as porcelanas e formar ás novas alumnas. Foi a artífice da decoración da cerámica de Sargadelos e da nova especialidade: as xoias

Mª Cesárea Arias Delgado (39)

A primeira muller que exerceu a avogacía na Coruña

Carmela Arias y Díaz de Rábago (“Condesa de Fenosa”) (39)

A Coruña, 1920. Vida sobradamente coñecida, destacar que, pouco antes de casar co seu tío, Pedro Barrié de la Maza, constituíu con el a Fundación Fenosa. Á morte do home, continuou o seu traballo converténdose en empresaria e sendo a primeira muller que ocupou a presidencia do consello de administración dun banco (Banco Pastor). Destaca o seu labor de mecenado a partir de 1992 para impulsar grandes proxectos empresariais a través dun convenio coa Xunta de Galicia. Actualmente é presidenta de honra do Banco e da Fundación e posúe importantes distincións de importantes institucións.

Elena Arregui Cruz-López (41)

Irún, 1929. Xubilouse en 2000. Arquitecta e galega de adopción, contribuíu a modernizar e renovar a arquitectura galega. Traballou co home pero tamén en solitario: escolas, hospitais, centros de saúde, casas de verán. Representou aos arquitectos e arquitectas galegas no Consello Directivo da Irmandade Nacional de Arquitectos. Foi a primeira presidenta da Subdelegación de Arquitectos de Santiago de Compostela e tesoureira do Colexio Oficial

de Arquitectos de Galicia. En 2003 foille outorgada a Medalla Castelao pola Xunta de Galicia. Rosa Artiles (42)

Administradora da revista Cenit da Habana, que saíu con carácter mensual dende 1938 a 1960. (Non obstante, os beneficios dedicábanse a fins benéficos).

María Baña Varela (48)

Comarca de Bergantiños (1906-1995). Poeta popular, casada cun patrón de lanchas de transporte polo río Anllóns e que, con oito fillos, tivo que axudar á economía familiar e igual vendía peixe polas aldeas que froita nos portos que traballaba de xornaleira. Aprendeu a ler por si mesma e foi quen de pasar ao papel os poemas propios que gardaba na memoria.

María Barcia Gerpe (51)

Camariñas, 1931. Parteira máis de 30 anos. Casada cun mariñeiro e nai de nove fillos, traballou ademais nas conserveiras, e empacou peixe no porto. Era tan boa parteira que o médico lle ofreceu traballo e ela se encargaba dos partos máis complicados, polos que percibía tres mil pesetas. Logo volveu traballar en solitario. Mulleres significativas de Camariñas.

Isabel de Barreto (52)

Pontevedra, s. XVI. Almirante pertencente á nobreza galega. Extremadamente culta. Xunto co home, realizou perigosas expedicións nas que descubriron novos territorios. Á morte do home en plena travesía, púxose ao mando de catro navíos, apagou varios intentos de rebelión e chegou ao porto de Manila en febreiro de 1556.

Luz Bastos García (53)

Armadora de Cangas nas primeiras décadas do s. XX. Copropietaria coa nai e irmás.

Virginia Bastos García (53)

Armadora de Cangas nas primeiras décadas do s. XX. Copropietaria coa nai e irmás.

Esther Benítez Eiroa (55)

Ferrol, 1937-Madrid, 2001. Unha das tradutoras máis prestixiosas con máis de cen obras de escritores franceses e italianos (Italo Calvino, Moravia, Xulio Verne, Zola, Pavesse, Mupassant, Bocaccio, Pasolini... Destacou pola defensa do recoñecemento da propiedade intelectual na súa profesión, polo seu recoñecemento social e público e pola capacidade para equiparar a tradución coa creación orixinal. Fundou o Centro Español de Dereitos Reprográficos, onde traballou ata 1999 e desempeñou os cargos de secretaria e presidenta da Asociación Profesional Española de Traductores e Intérpretes. En 1983 fundou a Sección Autónoma de Traductores de Libros de la

Asociación Colegial de Escritores, que presidiu. En 1978 recibiu o Premio Nacional de Traducción Fray Luis de León e tamén galardoada co Premio Nacional de Traducción. Foi a coordinadora do Diccionario de traductores. Joaquina Bermúdez Novas (56)

Armadora de Cangas nas primeiras décadas de século. Asumiu a propiedade á morte do home.

Bibiana “do Bolo” (57)

Oleira. Ourense, comezos do s. XX. Muller loitadora que facía longas camiñadas polas aldeas das comarcas para trasladar os productos que construía e trocaba logo por alimentos.

Herminia Blanco Mouzo (“Herminia de Laso”) (58)

Camariñas, 1927. Unha das primeiras percebeiras. Empezou dende moi nena para cambiar por comida ou que vendía a unha comercianta deste marisco (Libertad Tajes). Aos 43 anos, viúva e con sete fillos, seguía desempeñando este traballo ata a década dos 90. Mulleres significativas de Camariñas.

María Jesús Blanco Piñeiro (59)

Arquitecta. O Carballiño. Realizou a casa Vilar das Tres, no Carballiño, e rehabilitou tamén a Casa da Cultura.

Blasinda “da Fonte” (60)

Oleira. Castrelo de Miño, comezos do s. XX.

Emilia Bouza Álvarez (61)

Autora da investigación Orígenes de la notaría: notarios de Santiago de Compostela de 1100 a 1400, en 1960.

Michaela de Boxas (62)

Dedicouse ao comercio de encaixe en Pontevedra a finais do s. XVIII, unha época na que o oficio de palilleira ocupaba a 320 mulleres, segundo o Catastro de Ensenada.

Enriqueta Brandón Paseiro (62)

Actriz, pianista, cantante e declamadora, foi distinguida cun premio Ondas. Recentemente homenaxeada no 75 aniversario da emisora Radio Coruña (EAJ41).

Celia Clara Daniela Bernardina Brañas y Fernández Miranda (63)

A Coruña 1880–1948. Pedagoga e escritora. Profesionalmente exerceu a docencia e a Escola Normal Superior de Mestras da Coruña, que posteriormente dirixiu. Simultaneamente, seguiu co seu labor investigador no campo da física, química, mineraloxía, botánica e xeoloxía, do que existen referencias. Non foi empresaria, pero chegou a dirixir a Escola Normal Superior de Mestras da Coruña.

Juana Brocos Tarrío (65)

Santiago de Compostela, 1889–1993. Pintora que, como non podía vivir da pintura, solucionou as súas necesidades económicas dando clases na Sociedade Económica de Amigos do País. Axudou a moitas pintoras.

“Bruxa de Pías” (66)

S. XX. Menciñeira: botaba as cartas, facía curas e daba menciñas feitas por ela.

Bruxa de Ponteareas (“a Carrasca”) (66)

S. XX. Curaba a loucura utilizando unha estola e un libro do Ciprianillo, segundo Víctor Lis. Merceira de encaixes. Noia, a mediados do s. XVIII.

María Buceta (67)

Tiraba de beneficio ao ano 150 reais (Catastro de Ensenada).

Antía Cal Vázquez (72)

Con sólida formación, que adquiriu por libre, como mestra e autora de maxisterio, peritaxe mercantil, filosofía e letras ademais de piano e solfexo, fundou o colexio Rosalía de Castro, de Vigo. O libro dos nenos. Ten unha importante produción en libros para nenos. Recibiu homenaxe da facultade de Ciencias da Educación de Santiago de Compostela e a súa vida e obra está recollida na publicación Mulleres e educación en Galicia.

(dona) María de Calo Temes (74)

S. XVII. Unha das poucas mulleres da súa época que encargou contratos de obras artísticas.

Esclavitud Calvo (74)

S. XIX–XX. Dedicada á industria do liño, posuía dous teares. Ela e Asunción Castro foron as únicas que tributaron no concello en 1893 como industriais do ramo.

Josefa Camiña Vizoso (77)

S. XX. Armadora de Cangas.

María Camiño Pérez (77)

S. XX. Compoñedora de ósos.

María Victoria Canedo (79)

Santiago de Compostela, 1924. Fundadora do Ballet Gallego en 1956, o cal pasou a depender entre 1970–1990 da Deputación da Coruña e dende 1990 está integrado no IGAEM. Taboada, Lugo, 1934. Investigadora, doutora en Farmacia e licenciada en Químicas.

María Tarsy Carballas Fernández (80)

Segue traballando e é doutora ad honorem do Consello Superior de Investigacións Científicas (CSIC). En 2006 foi nomeada presidenta do Consello Asesor de Investigación e Desenvolvemento Tecnolóxico de Galicia da Consellería de Innovación e Industria. Autora de libros, capítulos de libros, artigos en revistas españolas e estranxeiras, traducións de libros científicos, e un número considerábel de documentos científico–técnicos non publicados.

Avelina Carballo Carballo (81)

Camariñas 1900–1985. Unha das primeiras redeiras de Camariñas. Tamén facía traballos de palillo para vender nas feiras ou a outras mulleres, que os distribuían por Galicia e fóra dela.

Manuela Carballo Mouzo (82)

Ponte do Porto, A Coruña 1877–1947. Primeira comerciante de encaixe de Camariñas.

Lorenza Casal Suárez (86)

S. XX. Propietaria dunha empresa dedicada ao transporte regular de viaxeiros, con matrícula industrial en 1902 (carruaxe levada por dous cabalos).

Cándida Casas (90)

Impresora de fins do s. XIX. Rexentou a imprenta de Perrote e Romero á morte do seu marido.

Asunción Castro (96)

S. XIX–XX. Industria do liño en Santiago de Compostela.

Elena Colmeiro (111)

Ceramista que conseguiu elevar a cerámica, un medio considerado artesanal, á categoría de escultura.

Rosa de Combarro (112)

S. XVIII. Pode considerarse unha auténtica empresaria agrícola.Tiña unha explotación na zona de Santiago de Compostela de 93.201 metros cadrados, que contiña terras de labradío, herbal, toxal, xestal e monte. Tiña dous bois, dúas vacas, dous tenreiros, vinte e nove carneiros e dous porcos.

Concepción “a Cacheira” (112)

Oleira. Unha das moitas mulleres dedicadas a este oficio que comezou no s. XX.

Teresa Cordido (115)

Taberneira.

Carmen Cornes (116)

Emigrante. Montou negocio propio e foi fundadora do movemento das Nais da Praza de Maio.

Antonia Cortiñas (120)

Oleira e vendedora nas feiras.

Marinha Crespa (122)

Soldadeira medieval (vellice).

Lola Dapena (128)

Sombreireira da Coruña.

Jerónima Díaz (130)

No Catastro de Ensenada da xurisdición de Noia, de 1752, figura como mestra de nenos cun beneficio de 500 reais anuais e 100 como merceira de encaixes.

Josefa Mª Díaz (130)

Vencellada á actividade comercial en Santiago de Compostela como mercadora de libros.

Mª Francisca Diéguez (133)

Propietaria dun barco en Noia. En 1752 só tres mulleres aparecen matriculadas entre 15 homes como donas de barcos destinados exclusivamente á pesca.

Dominga Dobal (135)

S. XVIII, 1753. Propietaria dunha dorna (papel secundario na economía da zona).

Francisca Domínguez (137)

Propietaria de dorna.

Juana Domínguez Núñez (137)

Taberneira (Nador) e centro de auxilio social.

Dona Maior (137)

S. XIV. Participación destacada na construción e explotación de barcos.

María Doval (139)

Zanfoneira pontevedresa que chegou coa súa arte ata Rusia (regaloulle a zanfona a Faustino Santalices).

Ilduara Eriz (143)

S. XI. As súas accións traspasaron o ámbito doméstico proxectándose a outras esferas: económica, política e relixiosa. Rango social elevado (título de “domina”), dispuxo segundo a Lei gótica, sobre os bens que posuía. Aparece como coasinante en documentos que teñen que ver coa administración de xustiza e participou directamente no exercicio do poder político. A pesar de ter actuacións relevantes que a igualaban ao papel dos homes, ao final colaborou en actuacións regresivas da Igrexa que supuxeron un retroceso para as mulleres.

Mariana Estévez (147)

Mercadora de viños.

Encarnación Fernández (156)

Oleira, torneira e escultora.

Felisa Fernández (156)

Impresora, ao fronte da empresa de 1908 a 1931 da Imprenta El Regional, de Lugo, á morte do pai.

Josefa Fernández (157)

S. XVIII. Moi vinculada ás actividades pesqueiras. Propietaria de lancha.

María Fernández (157)

S. XVIII. Propietaria de lancha.

Antonina Fernández Armesto (158)

Farmacéutica. Das primeiras mulleres en ter farmacia propia e traballou no Ministerio de Sanidade ata que tivo que emigrar.

María Pita (“Mayor Fernández de Cámara Pita”) (159)

Venda do viño que colleitaba, exportación de mulas e madeiras a Portugal, unha vara de alguacil en Betanzos, unha escribanía de presas na Corte, bens de clérigos mortos, etc.

Beatriz Fernández de Novoa (162)

Mercadora de panos (actividade comercial Santiago de Compostela): “Fórmula asociativa”. Ela achegou o capital e outro socio e fixo fronte á xestión da empresa.

Mª Victoria Felisa Carlota Ademais de política, xornalista e escritora, “empresaria Antonia Fernández-España agrícola na Rioxa”. Sobre esta destacada muller, existe y Fernández-Latorre (162) ampla bibliografía. Filomena Ferral Refojos (168)

Armadora de Cangas.

Manuela Ferro González (168)

De 1924 a 1930 foi propietaria da empresa Vapores de Pasaje, S. A., de Cangas.

María Figueroa (169)

Importante actividade comercial a finais da Idade Media. Tras quedar soa en Vigo pola fuxida do marido en rebeldía, en precaria situación económica, introduciuse no mundo nos negocios a través de empréstitos. Conseguiu un stock de mercadorías que comercializaba en dúas direccións: peixe a Andalucía e tecidos a Inglaterra e Flandes. Cando por fin volveu o home, quíxolle facer a competencia con nulos resultados.

Florinda “a Boleada” (170)

Oleira en Petín. Foi das derradeiras oleiras da “aldea das oleiras”.

Andrea Fraiz (174)

Impresora: Primeiro xornal impreso en Galicia. (Era analfabeta!).

María de la O Franca (174)

Comercio de encaixes en feiras e mercados e propietaria dun barco para viaxar por Europa e América.

Josepha Franco (174)

Comercio de encaixe.

Catalina do Freixo (174)

Ligada á vida comercial da Coruña. Almacén de mercadorías que entraban por terra e mar. Foi unha das arrendatarias do Pazo da Fariña, onde se almacenaban as mercadorías que entraban por terra e por mar.

Isabel García del Villar (184)

Boticaria de Noia. Tiraba do beneficio ao ano 4.950 reais, segundo a memoria dos veciños/as da vila (1752) do Catastro de Ensenada.

Virginia García Díaz (184)

Armadora de Cangas. Propietaria xunto cos fillos do Enrique.

Mª de las Mercedes Gil y Acevedo (188)

Betanzos 1742 e 1797. Propietaria botica rúa Porteiras.

Isaura Gómez Pérez (196)

Con 18 anos tivo que asumir un negocio familiar.

María Gómez Piñeiro (197)

Rexeu escola privada en Betanzos.

Ana González (197)

Curtidora no Obre (Noia). Só dúas mulleres. Beneficio de 165 reais.

María González Carneiro (200)

Comerciante de viño en Noia. Beneficio de 1.100 reais (Catastro de Ensenada, 1752).

Concepción Gonçález de Carabumiña (201)

Comercio de encaixes e comerciante en feiras e mercados.

Teresa Gonçález del Portal Actividades comerciais e tenda en Santiago de Compostela (201) de especias e outros. Actividade produtiva non habitual. María de la Iglesia (215)

Fabricante e tratante en cordobáns na vila de Noia. Beneficio de 1.100 reais ao ano. Única neste oficio xunto con cinco homes.

Ángeles de la Iglesia Daviña (215)

Gondomar-Pontevedra, 1933. Empresaria. Aos 17 anos iniciou a actividade empresarial no mundo da hostalería e en 1959 accedeu ao cargo de presidenta de Masas Fritas. Outros cargos directivos que ocupou foron a Vicepresidencia da Asociación Española de Mujeres Empresarias (1971), posteriormente denominada Asociación de Empresarias da Coruña, e, coa creación das diferentes asociacións provinciais, denominouse Federación de Empresarias de Galicia, para cuxa presidencia foi nomeada en 1999. Foi a primeira muller que entrou na Cámara de Comercio da Coruña (foi membro do comité executivo).

Antonia e Bentia Irimy (219)

Escola particular en Betanzos.

Justa “a Coureira” (225)

Estraperlo na posguerra.

Ángela Labaca Fernández (229)

Fundou co seu irmán as Escolas Labaca ou Escolas Católicas Ave María: “Ensinando facendo”. Cristiá, gratuíta, popular e social, con certa liberdade e apertiva ao mundo natural.

María Lage (229)

1788: rexentaba unha escola de nenos en Ribadavia.

Jacinta Landa Coronado (232)

Morreu en 1993. Especializouse en ensinanza de criaturas cegas e xordomudas. Con tres fillos estudou xinecoloxía e exerceu de parteira. Fundou cun socio a Escuela Internacional, que dirixiu dende 1929 a 1932. Rota esta sociedade, fundou e dirixiu a Escuela Plurilingüe (1933–1936).

Isolina Lema Carballo (236)

1900–1991. Ponte do Porto (A Coruña). Filla da primeira comerciante de encaixe de Camariñas, que ela continuou. Tenda de puntillas na Coruña (Guerra Civil). Tamén palillaba.

Dominga de Lemos (236)

Mestra das palilleiras a finais do s. XVIII en Pontevedra. O seu traballo estaba oficializado segundo recolle Mario Gallego Rey no Libro de Persoal e de Vecindario do Catastro de Ensenada.

Juana de Lemos Andrade (236)

En 1564 fundou en Betanzos unha obra pía (educar seis doncelas por cada tres anos) que foi o antecedente do colexio de orfas fundado por Úrsula Meléndez de Texada en 1629.

Mª de los Ángeles Lens Seijo (236)

Morreu en 2002. Estudou na Escola de Comercio e logo fixo Intendencia Mercantil. A súa tese de licenciatura foi un estudo económico de Galicia. 1937–2001. Pintora, pero dende moi nova dedicouse a actividades empresariais no negocio de tecido La Palma (A Coruña) de confección, moda e peletería. Propietaria tamén da empresa construción Liñeira y Cía., S. R. C.

Mª Consuelo Liñeira (239)

Curiosamente destaca, como se non fose comprensíbel nin lóxico que “mais non por iso abandonou as súas inquedanzas artísticas, que compaxinou co traballo empresarial” e todo o que segue é sobre arte, como se a actividade de empresaria non tivera nada que contar.

Lola “de Penelas” (241)

Oleira de Lugo. Sona pola súa habilidade. Trocaba a produción por alimentos e “algún xornal”. Reparacións a domicilio, incluso cun fillo no colo (tivo oito). Deixou unha continuadora (Obdulia de Campo Verde) e inspirou unha figura de Sargadelos.

Dolores López (242)

Notaria, exercente, de ascendencia galega.

Josefa López Abella (244)

S. XIX. En 1870, á morte do marido, montou co fillo unha empresa familiar na Coruña (segundo Xosé Ramón Barreiro).

Dominga López de Somoza (246)

Destaca que tiña moito diñeiro (pero non di de onde vén). E logo o seu “carácter emprendedor e decidido” montou almacéns de carbón e medios de transporte.

Beatriz López Pacheco (249)

Impresora e libreira do s. XVI.

Avelina López Suárez (249)

Camariñas, 1914. É a encaixeira máis vella da súa vila. Traballou en todo tipo de oficios para sobrevivir. Vilasante-Sabiñao-Lugo. 1907–1997. Brillante estudante, catedrática e investigadora (Madrid e Tui).

Mª Pura del Rosario Lorenzana Prado (249)

Nos primeiros anos da década dos 40 fundou e dirixiu o instituto Rosalía de Castro (Santiago de Compostela), que dirixiu ata ben entrada a década dos 50. Inspectora de Ensino Medio por oposición. Importante investigadora de membro de institucións científicas. Escritora.

Rosa de Lourizán (252)

Merceira de encaixe a finais do s. XVIII (Pontevedra).

Lucía “a do Parente” (253)

S. XIX. Última oleira da “aldea de oleiras”.

Susana de Luzes (254)

Propietaria dun barco en Noia a mediados do s. XVIII. Unha das tres mulleres entre 15 homes matriculadas (Catastro de Ensenada).

Boiro-A Coruña, finais do s. XIX e principios do s. XX. Muller emprendedora de moita coraxe que fixo do seu traballo o centro da súa vida. Viúva dun avogado, á súa morte ficou a cambio dos negocios e levantou un imperio na vila boirense: na súa tenda había de todo, dende tecidos a caixas de defuntos e ferraxes. Tiña unha fábrica de Isabel Maestre López (256) madeiras, unha de gasosas, compraba ovos que exportaba a América, abriu un cinema a finais dos anos 20, que administraba e no que tiña persoal contratado. Foi unha muller de grande iniciativa industrial que chegou a enfermar de tanto traballar. Chegou a preitear co Concello pola situación da praza do peixe. Elvira Maestú (256)

Redondela. Unha das moitas estraperlistas.

Mamela “a de Pancho” (257)

1941: estraperlista.

María de la O (258)

Comerciante de viño en Noia, mediados do s. XVIII: beneficio de 350 reais (Catastro de Ensenada).

Ángela Mariñas (259)

1875. Fábrica de salgado na Coruña: Presas y Cía.

Ana Mariño (259)

Comerciante de viño, Noia s. XVIII. Beneficio de 1.500 reais (Catastro de Ensenada).

María Mariño Carou (259)

Noia, 1907–O Courel, 1967. Escritora, pero en tempos de dificultades montou unha escola (aldea de Escarabote). Interesante.

Francisca Maristany (261)

S. XIX. Con tres membros da compañía Maristany rexistrou dúas fábricas de salgado (Santa Lucía e A Palloza, A Coruña). En 1870, socia con familiares dunha fábrica de tecidos.

Marquesa de Riestra (261)

En 1913 fundou e custeou a escola de mulleres na prisión de Pontevedra (levada por unha profesora).

Elvira Martínez (262)

Menciñeira de Cangas. Rica, denunciada por bruxa para quitarlle os bens.

Julia Martínez (263)

S. XX. Armadora de Cangas, co propietaria do barco Álvaro Guitan.

Carral–A Coruña. En 1979 entrou no Colexio Oficial de Economistas de Madrid e logo no da Coruña. Coordinadora xeral do I Congreso de Economía e Economistas de Galicia. Josefina Martínez Barbeito Grao de doutora en 1981 e catedrática en 1991. (265) 1995. Directora de Relacións Internacionais no Reitorado da Universidade da Coruña. Autora de libros centrados nas pemes e economía. Maruja Martínez Cartamil (266)

María Martínez Otero (267)

Fisterra. Primeira condutora de camión. Conducía un camión de mercadorías de Fisterra á Coruña e ela mesma cargaba e descargaba. A Estrada 1905–2000. “Empresaria”. Obradoiro de ebanistería (camas), orixe da empresa Martínez Otero, S. L. En 2004, os descendentes crearon a Fundación María Martínez Otero (potenciar a innovación no moble de deseño, concede bolsas ampliación estudos).

Josefa Martínez Palacios (267)

Mercadora de vidros de Talavera e boticaria de Santiago de Compostela. Como boticaria tivo que asociarse porque a lei prohibía esta actividade ás mulleres do s. XVIII.

Maruja “a Xaropa” (267)

Estraperlo en Redondelas nos anos de fame.

Manuela de la Marla (268)

S. XVIII. Actividade comercial de Santiago de Compostela, mercadora de vidros de Talavera. Continuou coa empresa á morte do home (gran destreza) e formou parte da burguesía comercial.

María Melgar (270)

S. XVII. Prateira, continuou o negocio familiar ao enviuvar.

Amalia Méndez (272)

Fundadora da empresa de cinema Quiroga da vila de Marín en 1917 (antigo almacén de carbón e salgadura). Empresa familiar fundamentalmente de mulleres que sobreviviron ata os anos 70.

Dominga Migueles (275)

Artesá de Santiago de Compostela. Realizaba actividades produtivas extradomésticas.

Pilar Millán Astray (276)

1879–1949. Escritora (“a Sainetera”). Autora, empresaria e directora do teatro Muñoz Seia (1932-1933).

As Mingas Riveiras (278)

Oleiras ou “barraxeiras” (Samos, Lugo). Moita sona pero non ficou o nome para a historia. 1875-1959. Ponte do Porto, A Coruña. Continuou o negocio de venda de puntillas en Madrid e Arxentina, o home estaba en Cuba (casou con 12 anos e enviuvou con 20, con dous fillos e unha filla).

Dolores Miñones Baña (279)

Emprendedora e polifacética. Santiago de Compostela, comercio de encaixe e despacho para ler cartas dos soldados ou emigrantes (real por carta, pero con café ou comida). Preparaba nenos/as para a comuñón e axudaba a xente sen recursos, lía libros de medicina natural e atendía enfermos/as, partos, tiña coñecementos de dereito e axudaba a veciños/as. Mulleres significativas de Camariñas. Impresora. Primeira imprenta de Ferrol.

Patricia Miramón (280)

En 1803, á morte do marido, trasladouse á Coruña, onde foi tamén a primeira Viuda de Hijos de Riego. Logo cambiou a razón social. Morto o segundo marido trasladouse a Lugo. A empresa foi continuada polo fillo.

Mª Dolores Miramontes Mato (280)

Co partícipe co marido nos negocios: comercio de tecidos, editorial e seguía como modista. Moi metida no ambiente socio – cultural coruñés e con

compromiso social e político, a súa casa foi sede das Irmandades (Real, 36–1º), local de obradoiro de impresión e administración e local das Escolas de Insiño Galego. Xa tiña compromiso e actividade social e política antes da voda con Ánxel Casal. Elena de Mos (289)

S. XVIII. O nome aparece na primeira folla pesqueira de Ribeira en 1753. Propietaria dunha dorna (actividades pesqueiras “secundarias” na economía da zona).

Isabel Mosquera y Torre (290)

S. XVIII. Aparece con accións no fondo principal da Real Fábrica de Mantelería da Coruña con prácticas financeiras e crediticias para ter as accións, pouco habituais nas mulleres.

Antonia Naveira García (297)

S. XIX. En 1890 estaba ao fronte dunha fábrica de curtidos (Betanzos), tamén tecedora de lenzo con tear.

Josefa Naya (297)

Rexentou a Imprenta Gutenberg, rúa Barreira, da Coruña.

Michaela Neira (298)

Finais do s. XVIII. Merceira de encaixe en Pontevedra.

Rosalía Neira y Ulloa (299)

Afianzadora do home para a administración da mordomía do Hospital Real de Santiago de Compostela. Apelou á lei para o relevo desta fianza.

Avelina Nogueira Martiñán (303)

Dende nena pescantina en Vilagarcía. Dende os 20, parteira de forma altruísta.

Viúva de Núñez (305)

S. XIX. Impresora, continuou coa empresa do home (Ramón Núñez Espinosa) en Santiago de Compostela e nin se conserva o nome.

Manua Ochotorena (309)

Co fundadora co home dunha escola racionalista en Ferrol, na que tamén ensinou.

Gudina Oduana (309)

Co fundadora co home do mosteiro feminino San Miguel de Bóveda, en Ourense.

Escladia Ordóñez (311)

Fundadora do mosteiro de San Miguel de Eire (Lugo), en 1129.

Alberta Oubiña (318)

Finais do s. XVIII. Comercio de encaixe en Pontevedra. Ve nda en feiras e mercados ou enviaba por barco a portos europeos e americanos.

María Oxea (319)

Merceira de encaixe a finais do s. XVIII en Pontevedra.

Beatriz Pacheco (321)

Sucedeu na imprenta e librería ao home en 1558.

María Pais (321)

Merceira de encaixes en Noia a mediados do s. XVIII (Catrasto de Ensenada).

Catalina de Palomares (322)

S. XVI–XVII. Brosladora de Santiago de Compostela en conxunto co seu home e continuou á súa morte. Traballos para a igrexa de Santalla de Caldelas (Pontevedra).

Gertrudis Pastor y Horta (329)

S. XIX. En 1869 constituíase a empresa máis sólida da Coruña, da que formou parte xunto con José Pastor y Horta e Pedro Barrié y Pastor.

“Paterna” (330)

Condesa galega do s. X que co fundou o mosteiro de Sobrado. Coñecida polas súas actuacións “extradomésticas”.

Dominga Patiño (330)

Actividade pesqueira: propietaria dunha lancha.

María A. De Pazos (333)

S. XV. Consignataria viguesa. Propietaria de barco e comerciante de holandas (mercería fina).

Josefa de Penela (333)

S. XIX. Sociedade con Pedro Molezún para continuar coa fábrica de curtidos que existía na Coruña.

Pepa “a Camiona” (334)

Redondela, estraperlista no ano da fame (1941).

Pepa “a da ‘Calle’ da Raposa” (334)

Principios do s. XX. Oleira en Ourense.

Pepa da Costa (335)

Comezos do s. XX. Oleira en Castrelo de Miño.

Perena “a do Lumbeiro” (338)

S. XIX. Oleira en Petún (Ourense), da aldea das oleiras.

Dominga Pérez (338)

S. XVIII. Actividade pesqueira en Ribeira, propietaria de dornas.

Elvira Pérez (338)

S. XIV. Oficio de “specieyra” (boticaria) con negocio propio posiblemente herdado do home.

Francisca Pérez (338)

S. XVIII. Actividade pesqueira, lancha.

Lupa Pérez (338)

S. XII. Linaxe dos Traba. Fundadora e protectora do mosteiro (logo ingresou de monxa).

María Pérez (339)

S. XIII. Soldadeira (muller adscrita á corte que recibía soldada polo seu traballo de cantante e bailarina), mais atada cos cancioneiros galego - portugueses. Foi moi relatada!

María Pérez (339)

Mediados do s. XVIII. Curtidora no Obre (Noia), Catastro de Ensenada. Beneficio, 165 reais.

Sancha Pérez (339)

Artesá do s. XIV. Téñense noticias, polo seu testamento (1439), de que posuía industria do calzado, comerciante de tecidos en Mondoñedo. Boa posición social.

Inés de Pérez de Ceta (341)

Fundadora dun convento s. XVI.

Bermuda Pérez de Traba (341)

S. XII. Co fundadora e construtura do mosteiro preto de Pontedeume.

Querubín Pérez Díaz (341)

Propietaria dun quiosco de prensa e activista intelectual de Ferrol.

Teonila Pérez Fernández (344)

Terese Pérez Fiola (345)

Armadora de Porto do Son. Morreu na Coruña en 1965 (10 fillos). Ela fixo medrar a empresa do home (mercou catro barcos en 1928!). Tamén montou unha fábrica de madeiras, onde construíu o Pedra Sartaña, que aínda fai rutas turísticas. Os barcos ían principalmente a Vigo, pero tamén ao sur trasladando táboas. Fundou, e sostivo economicamente, institucións asistenciais (1439). Armadora de Noia, comercio marítimo, fíxose cargo e fixo medrar o negocio familiar.

Carmen Pérez García (345)

“Foi unha empresaria que traballou arreo”. Moitos barcos que viaxaban a Bilbao, Barcelona, Canarias, Marsella... Levaban madeira e tamén sal. Empezou a traballar con 12 anos como recadeira do Banco de Vigo, en Noia.

Benedicta Pérez Pérez (347)

Farmacéutica e alcaldesa de Brión dende 1973.

Adelina Pérez Tajes (347)

Parteira (nove fillos!). Muller de mariñeiro, traballou a terra, palillou. Foi quen sostivo a economía familiar. Finou en 1977.

María de Peso (348)

Merceira de encaixe en Ponteveda no s. XVIII.

Poemenia (352)

Peregrina galega do s. IV–V que pasou a vida viaxando a Oriente... coa súa propia flota!. Fundou o mosteiro e a Igrexa da Ascensión, en Xerusalén.

Sancha Ponce de Cabrera (353)

Linaxe dos Traba. Fundadora e protectora do mosteiro das Nogais (aprox. 1164).

María Pouso Castro (355)

Diversos traballos entre os que destacaban os destinados á funeraria. Camelle (1928–2003). Mulleres significativas de Camariñas (2005).

Dominga Prego (358)

Propietaria dunha dorna.

María de Prol (360)

Barco en Noia, mediados do s. XVIII.

Blandina Quintáns (363)

Artesá. Segue a facer sombreiros de palla en Mazaricos.

Ramona “da Carreira” (365)

Oleira. Principios do s. XX, Castrelo de Miño.

Manuela Reboredo (367)

Tecedora con tear propio en Santiago de Compostela, s. XVIII. Para ingresar no gremio tivo que obter o título de “suficiencia” expedido polo concello.

Pilar Reclusa Pereira (367)

Impresora de finais do s. XIX (Imprenta Antúnez, Pontevedra)

María de Refojos (367)

Traballo “oficializado” con mostra de palilleiras (40 reais, Catastro de Ensenada).

Remedios “do Quinteiro” (369)

Oleira. Principios do s. XX, Castrelo de Miño.

Milagros Rey Hombre (370)

Arquitecta. Naceu accidentalmente en Madrid (1930) nunha viaxe do pai (o coñecido arquitecto Rey Pedreira). Frecuentou o estudio do pai dende nena, onde aprendeu a ler e escribir practicamente soa. Con brillante traxectoria de estudos, foi a primeira arquitecta galega e a terceira do Estado. Obras moi coñecidas son: a fonte monumental de Catro Camiños (ordenaba a circulación dando espectacular remate das avenidas resultantes da quinta fase de Elviña) e a torre de vivendas protexidas denominada Torre Dourado ou Torre dos Mestres, a igrexa de Deixebre (Ordes), a de Carril, o complexo parroquial de Santa Margarita (A Coruña), Carmelo Descalzo de Santa María (Mabegondo), estación de servizo Campsa (Alférez Provisional–A Coruña), Central da Compañía Telefónica de Sada, así como as de Narón e Cee. Tivo que trasladar o estudio por necesidades de ampliación e logo fixo o campo de fútbol e polideportivo cuberto en Vedra e proxectou e dirixiu unha importante variedade de

edificios de todo tipo (dende modestos a unifamiliares de luxo) en núcleos rurais como Carballo, Malpica de Bergantiños, Camariñas, Rianxo e Vilagarcía de Arousa e cidades como Monforte de Lemos e Lugo, onde destaca o pavillón - internado da Compañía de María, utilizado actualmente como residencia universitaria. Resolveu proxectos de dificultade técnica de cimentación como as vivendas de Ronda de Nelle, nº 17, con excelentes resultados técnicos e estéticos. Destaca tamén no ámbito da representación oficial, sendo arquitecta do Concello da Coruña en tres períodos e xefa do servizo contra incendios. Realizou actividade docente na Escola Universitaria de Arquitectura Técnica da Coruña. En 1989 accedeu á cátedra de Construción IV-V. Ten titorizado 73 traballos fin de carreira. Ocupou a secretaría da escola, foi directora do Departamento de Construcións Arquitectónicas e no ano 2000 foi nomeada profesora emérita. A súa traxectoria foi premiada pola Xunta de Galicia coa medalla Castelao en 2005. Antonia Rico Otero (372)

Principios do s. XX. Propietaria dunha empresa de transporte regular de viaxeiros (libro de matrícula industrial 1902). Carruaxe levada por catro cabalos, con servizo estacional que ía a Santa Comba. Actividade pesqueira s. XVIII en Ribeira.

María do Río (372)

Teresa Manuela Río Outeiral (373)

Propietaria dunha “pinaza” (embarcación para o tráfico comercial con Portugal e lancha de sardiñas, raia, centola, lagosta e outros peixes). Boiro. Sucedeu ao tío, crego, na rexencia dunha escola (tamén internado); cando esixiron o título continuou coas clases nocturnas. Curtis. Morreu en 1997.

Isabel Ríos Lazcano (374)

Comunista e activista, para sobrevivir na dictadura montou un negocio de polos e queixos que exportaba fóra de Galicia. Logo, emigrou seguindo co activismo. Trala dictadura, volveu a España en 1975 e no ano 1977 reingresa no Ministerio de Facenda.

Jacoba Rivas (376)

Impresora no s. XIX. Non só mantivo a empresa á morte do marido, senón que a prestixiou.

“Engrandecen a arte da impresión ata niveis descoñecidos ata entón”. Nos seus talleres imprimíronse importantes xornais: El Idolatra de Galicia, El Porvenir, revista Minverca e libros. De 1833 a 1851 traballou coa razón social Viuda de Compañel e Hijos. En 1846 fixo traslado parcial a Ourense ata que pechou en 1847 por falta de mercado. Concepción Rodal Rodal (377)

Armadora de Cangas a principios do s. XX. Dona do Gloria Conchita de flota canguesa.

Elisa Rodal Troncoso (377)

Armadora de Cangas a principios do s. XX. Propietaria do María.

Cristina Rodríguez (380)

Continuou o traballo do seu home, Mateo de Cubas, mestre de obras de Noia. (Ponte Nafonso, que unía a vila de Noia coa da Serra de Outes). Tivo que facer convenio cos canteiros noieses para que “lle permitiran” finalizar as obras da ponte de Don Alonso.

Dolores Rodríguez Álvarez (383)

Oleira en Sober (Lugo). Familia dedicada a olería por tres xeracións (ela foi a última). Morreu aos 92 anos en 2003.

María Rodríguez Álvarez (383)

Oleira en Sober (Lugo). Familia coñecida como a da “Casa de Campo”. Tamén tres xeracións.

Obdulia Rodríguez González (388)

Oleira por tradición familiar, Sober (Lugo), 1927. Última oleira de Gundivós. Manexaba o torno aos 13 anos (típico nos homes) e vendía na feira de Monforte de Lemos. Á volta da emigración volveu á actividade. Obras premiadas en museos e diplomas de exposición; requirida para dar cursos.

Obdulia Rodríguez Tajes (señora Dulia) (391)

Curandeira e parteira toda a vida (fabricaba remedios).

Luísa Romar Vázquez (392)

Primeira campaneira e sancristá en Camariñas (1917–2004).

Mulleres significativas de Camariñas, 2005. Mulleres significativas de Camariñas, 2005.

Ángela María Romero Banet (393)

Locutora de radio e actriz de dobraxe (La Farcundul, la SER, Bobby Deglané...), continúa con dobraxe e publicidade.

María Roo (394)

S. XVIII. Rexentou unha fábrica de liño e lá, primeiro centro galego deste tipo na Coruña.

“Rosa de Mirón” (395)

S. XX. Bruxa máis popular da comarca de Pontevedra. Ía a

feira a pasar consulta. De moza foi costureira e aos 30 empezou a traballar como bruxa. Non pedía remuneración! Logo nos preguntamos. de que vivía? Joaquina Rubine (396)

Copropietaria, na década dos 70 do s. XIX, de Chocolates la Española, na Coruña. Logo expandiu a produción a pastas.

María Sampedro (403)

Actividade pesqueira (Deán, A Coruña). Nome na flota de Ribeira de 1753, dorna.

Teresa Sánchez (404)

S. XV. Actividade comercial marítima na Coruña, asociada co fillo e continuou cando el morreu.

Constanza Sánchez de Bendaña (405)

S. XV. Actividades mercantís en Noia e propietaria de materias primas. Camelle, 1919–1997. Primeira perruqueira de Ponte do Porto (aprendeu o oficio en Sada).

Dolores Sánchez López (“Lolita de Tomás”) (406)

Única na zona (viaxaba a Muxía, Baio, Laxe, Vimianzo, Camariñas, Camelle...). Tivo que pedir os utensilios a Barcelona porque na Coruña non había. Mulleres significativas de Camariñas, 2005.

Bernarda de Santiago (409)

Oleira. Tiña altar en Buño, xunto co xenro (figura no libro de vecindario do Catastro de Ensenada, 1753).

Sofía “a Coruta” (414)

Estraperlista de Redondela (1941).

Soledad “a Sapella”

Estraperlista de Redondela (1941).

Elisa Soliño Bastos (415)

Tratante de Cangas na posguerra. Mercaba e vendía polas aldeas.

Dolores Soto Blanco (“a Piosa”) (415)

1900–1970. “Muller moi emprendedora”: organizaba palilladas na súa casa a cambio dun ferrado de anllo ao ano. Logo foron bailes de salón unha vez por semana (das 9.00 ás 12.00 da noite): cobraba 1 pta. por entrada (músicos e cantantes en directo). En 1959 mercou un “picú” e máis adiante controlaba grupos musicais. Mulleres significativas de Camariñas, 2005.

Margarita Taboada Corral (419)

Deportista (esgrima na Hípica e moitos trofeos). Actualmente é directora de mercadotecnia da empresa ABN Pipe Sistemas.

Mª Teresa Taboada Corral

Tamén traxectoria como deportista. Actualmente dirixe un centro xeriátrico da Coruña.

Benita Francisca Taboada Ulloa y Salas (420)

Felisa Tajes Albarés “Felisa da Ruela” (420)

S. XVIII. Involúcrase en prácticas financeiras e crediticias non habituais nas mulleres: arrendo de rendas agrarias a dous labregos (1752 e 1753). Camelle, 1918–1997. Oito fillos, casada cun mariñeiro camellán. Percorreu camiños repartindo entre vilas (Camelle, Ponte do Porto, Vimianzo...) cando non había coches: correspondencia, menciñas e o que fose a cambio de alimentos. Tamén trasladaba caixas da funeraria. Mulleres significativas de Camariñas, 2005. Camelle, 1921. Asistencia sanitaria baseada na medicina tradicional. Poñía inxeccións, sacaba moas, asistía en operacións cirúrxicas ou axudaba a preparar os mortos.

Carmen Tajes Rodríquez “Carmen de Angustias” (421)

Pagábanlle con alimentos: ovos, peixe ou a proba da matanza. Compaxinou con outros traballos: barrenadora no porto (ano e medio), na lonxa de Camelle (16 anos), secadoiro de congro (17 anos). Polas noites palillaba! Mulleres significativas de Camariñas, 2005.

Mª Josefa Tajes Suárez (“Pipirita”) (421)

1915–1997. Compoñedora de ósos e tendóns. Mulleres significativas de Camariñas, 2005.

Josefa Teixeiro Montenegro (423)

S. XVIII. Prácticas financeiras e crediticias (non habituais en mulleres): arrendo do oficio de procurador, que as mulleres podían herdar, mais non exercer: 200 ducados anuais.

Teresa de “Montarelle” (425)

S. XX. Oleira. Traballaba polas casas para quitar o xornal. Moita sona. Unha das últimas oleiras antes de desaparecer a industria oleira campesiña.

Carmen Toncedo (“a Choca”) (43)

Estraperlista de Redondela.

Manuela Valcárcel Luaces (“Mela la Carbonera”) (435)

Compromiso político e sindical. Seu pai daba clase pero ela dende nena foi a descargar peixe e carbón. Logo, venda de peixe no mercado (Caranza, Inferniño).

Juana Valdivieso (435)

S. XVIII. Prácticas crediticias e financeiras, imposición de diñeiro en xuros e rendas. Xa viúva outorgou en poder para solicitar renovación de 22 vales reais de 300 pesos expedidos no ano anterior, así como o pagamento de xuros corridos.

O mesmo ano impuxo 61.000 reais ao 3 % na Real Renda de Tabaco. Olimpia Valencia López (435)

1898–1987. Brillantísima e activa culturalmente. Especializouse en xinecoloxía e en 1928 estableceuse en Vigo (rúa Príncipe) e foi gañando prestixio unha vez superada a resistencia inicial. Perseguida na posguerra.

Mediados do s. XVIII. Negocio de curtidos en Pontedeume María Antonia Varela (440) (viúva aos 46 anos e tres fillas). Por 67 peles obtivo beneficio de 2.010 reais. Isabel Vázquez (441)

Brosladora no s. XVI. Continuou unha vez viúva o obradoiro do seu home (colexiata de Vigo).

María de Vázquez de Castro (446)

Acibecheira no s. XVII. Como viúva tivo dificultades para continuar a empresa e rematou casando con outro acibecheiro (moi habitual para seguir cos obradoiros).

María Vázquez Ulloa (441)

S. XVII. Contratante de obras artísticas, encargou a fabricación dunha capela.

Estrella Luísa María Vázquez Mouzo (451)

Camariñas, 1899–1978. Compoñedora de ósos, músculos e tendóns (nove fillos/as). Traballou a terra, palillou e lavou roupa para gañar cartos. Aprendeu o dos ósos do seu avó e un médico lle propuxo traballar con el gañando cartos pero seguiu facéndoo gratuitamente. Tamén nos preguntamos... de que vivía?

Dominga de Verga (454)

Comercio de encaixe de Camariñas en Pontevedra, finais do s. XVIII (este oficio ocupaba a 320 mulleres na época segundo o Catastro de Ensenada).

Inés de Velasco (454)

Viúva do cuarto conde de Monterrei, asinou un contrato cos xesuítas en 1565 para a creación dunha escola de nenos.

Rufina Josefa Paulina Ventoso Paradela (“Pepita de Roque”) (454)

Palilleira, empezou aos 6 anos.

María Ventura de Aguiar (455)

Cofundadora co home dunha escola en Lourenzá, Lugo.

Ana Gertudris Vermúdez Faxardo y Andrade (456)

Poder outorgado polo home (marqués de Caramasa) que a facultaba para tomar todo tipo de decisións en igualdade co home: estados e facendas, nomear e despachar títulos de xuíces, alcaldes e demais nomeamentos de xustiza.

Pascua Vieites (458)

S. XVII. Cerralleira en Compostela (transmitido polo pai S. XVII. Cerralleira Compostela (transmitido como dote). Poucoenhabitual nunha muller. polo pai como dote). Pouco habitual nunha muller.

É un dos poucos casos no que todos os datos biográficos É un dos poucos casos no que todos os datos biográficos que se recollen falan da maneira en que se gañou a vida. que se recollen falan da maneira en que se gañou a vida. Ana Gómez Vieites (458) Ana Gómez Vieites (458) Traballou na emigración mentres se formaba e, á volta, Traballou na emigración mentres se formaba e, á volta, estableceu negocio familiar. estableceu ee rexentou rexentou unun negocio familiar. Antonia Vila (459) Antonia Vila (459)

Carmen Vilariño Yebra Carmen Vilariño Yebra (461)

(461)

María Viramontes (468)

intento

Impresorano no s. XIX, se se encargou á morte do marido Impresora XIX,dadaque que encargou á morte do marido Viuda de Verea e Hijos, en Pontevedra (La Unión Liberal e Viuda de Verea e Hijos, en Pontevedra (La Unión Liberal e El Justiciero). El Justiciero). Empresaria coruñesa, á morte de Dionisio Tejero (o seu

Empresaria coruñesa, de de Dionisio Tejero (o seu home), en 1941, dirixiu áasmorte empresas industria, comercio home), en 1941, dirixiu empresas de industria, e navegación. Ademais deas filántropa (residencia para comercio sacerdotes xubilados). e navegación. Ademais de filántropa (residencia para sacerdotes xubilados). “Pode considerarse como unha auténtica empresaria agrícola”. Explotación na zona de Santiago de Compostela

“Pode considerarse unha empresaria de 84.935,90 metros como cadrados con auténtica terras de labranza, agrícola”. Explotación zonaTiña de tamén Santiago de 2Compostela herbal, toxal, xesteira e na monte. 2 bois, devacas, 84.935,90 metros cadradosunha conbácora terrase de labranza, 1 tenreira, 33 carneiros, 1 porca. herbal, toxal, xesteira e monte. Tiña tamén 2 bois, 2 vacas, 1 tenreira, 33 carneiros, unha bácora e 1 porca. de

acadar

unha

perspectiva

histórica

hai

que

preguntarse... ¿Por que se silencian? ¿Por qué a situación se mantén na actualidade? con aquelas que deciden iniciar unha No intento¿Que desucede acadar unha mulleres perspectiva histórica hai que actividade ¿Por económica contribuíndo a mellorar a súa economía e preguntarse... que se silencian? así ¿Por qué a situación se mantén na favorecer o desenvolvemento da súa zona?

actualidade? ¿Que sucede con aquelas mulleres que deciden iniciar unha entre os estudos revisados, chamounos a atención realizado en actividadeDeeconómica contribuíndo así a mellorar a osúa economía e 1999 pola empresa Saborá, que realizou unha investigación acerca da favorecer o desenvolvemento da súa zona?

resposta das mulleres á creación de empresas no marco dos programas de

desenvolvemento rural erevisados, dos novos xacementos de aemprego. O traballo de De entre os estudos chamounos atención o realizado en centrouse Saborá, en 10 áreas con proxectos e Proderacerca das 1999 campo pola empresa que realizou unha Leader investigación da comunidades autónomas Obxectivo 1 e chegaron ás seguintes conclusións:

resposta das mulleres á creación de empresas no marco dos programas de desenvolvemento rural e dos novos xacementos de emprego. O traballo de campo centrouse en 10 áreas con proxectos Leader e Proder das comunidades autónomas Obxectivo 1 e chegaron ás seguintes conclusións:

O investimento das mulleres céntrase no mesmo tipo de actividades en todas as zonas, independentemente da orientación produtiva comarcal.

- A resposta das mulleres é maior naqueles programas nos que se destinan uns fondos ás actividades máis atractivas para elas: turismo rural e servizos a este, pequeno comercio e artesanías e servizos.

- En todas as comarcas analizadas, a participación de mulleres nos grupos de acción local foi moi baixa, apenas se encontrou presenza delas en asociacións de mulleres e a maior parte das que participaban o facían en calidade de alcaldesas ou concelleiras.

- Encontrouse unha presenza maior de mulleres nos equipos técnicos xestores. Cabe sinalar que a súa presenza resultou importante na sensibilización do grupo para considerar os problemas específicos femininos.

- Dentro do apartado do turismo rural, o investimento máis frecuente eran as casas rurais, actividade que se pode xestionar a tempo parcial e na que a xestión empresarial é máis sinxela.

- En todos os casos, as mulleres invisten en actividades que coñecen ben debido á tradición familiar ou a traballos que realizaron con anterioridade.

- No deseño do negocio, as mulleres procuran unha actividade compatíbel co coidado do fogar e a atención á súa familia.

- En ocasións, os investimentos das mulleres constitúen unha ampliación do negocio familiar no que elas se incorporan.

- O perfil máis frecuente das mulleres que realizaron investimentos se caracteriza polo seguinte:

Adoitan seren mulleres que teñen realizada actividade económica anterior. Algunhas delas son inmigrantes.

A súa idade media oscila entre 30 e 45 anos.

Teñen unha formación básica.

Tópanse nos estratos de renda media da zona.

O colectivo de mulleres non é homoxéneo e atópanse estratos diferentes segundo a idade, sobre todo, nos niveis de formación.

No traballo de campo se localizaron os grupos de mulleres con boas posibilidades para integrarse no colectivo de emprendedoras:

- Herdeiras de negocios familiares interesadas en involucrarse. Aínda que é un colectivo pequeno o das que acceden á xestión, a súa incorporación é máis necesaria na medida en que moitas empresas pequenas non teñen continuidade.

- Tituladas medias ou superiores que volveron ao medio rural tras unha procura infrutuosa de traballo na cidade. Constitúen un capital humano cualificado que pode cumprir un papel dinamizador.

- Colectivo de mulleres que volveron ao medio rural tras anos de traballo na cidade. Son as que realizan os maiores investimentos, teñen unha mentalidade máis empresarial e xogan un papel dinamizador importante. En todos os casos, as mulleres que realizaron investimentos contaron co apoio familiar. En xeral, apréciase que os investimentos das mulleres son planificados tendo en conta as seguintes cuestións:

- Búscase rendibilizar un patrimonio familiar ocioso. - Non se arrisca o patrimonio familiar, o que fai que o negocio se poña en marcha paseniño.

- Tense en conta a posíbel incorporación dos fillos ao negocio, no marco dunha estratexia familiar. Neste traballo tamén se identificaron os problemas que poden levar ao fracaso das iniciativas empresariais femininas. Entre eles, os máis importantes á hora de iniciar un negocio foron os seguintes:

- Medo ó investimento e a asumir a responsabilidade como empresaria.

- Medo a perder o diñeiro familiar. - Medo a non saber levar os papeis, non así ao traballo básico. - Medo a non poder atender ben á familia. - A algunhas cústalles convencer á familia. - Dúbidas de se a elección do negocio foi a axeitada. - Problemas coas licenzas municipais e outros trámites en bastantes casos.

- Información non coordinada e confusa nos programas de apoio. - Falta de recursos económicos suficientes para empezar con tranquilidade.

- Errores na información dos xestores locais. - Dificultades no proceso de formación do núcleo de socios dunha cooperativa.

- Imposibilidade de cobrar o traballo realizado nos primeiros tempos. - Competencia da economía somerxida. Por outra banda, o coidado dos fillos pequenos está, e segue a estar, mal resolto e a falta de mobilidade dalgunhas mulleres é un serio inconveniente. Igual que, na maioría dos casos, o descoñecemento dos mercados e o atraso nas subvencións, a pesar do intenso labor propagandístico por parte das institucións.

Superada a fase de posta en marcha do negocio estudáronse tamén os problemas que xurdían no desenvolvemento da xestión e este foi o resultado:

- Déficits formativos en xestión e na profesionalización do seu traballo.

- Difícil acceso á formación continua nas cuestións do seu negocio. - O coidado dos fillos pequenos e a dificultade de compatibilizar o traballo coa vida familiar.

- Falta de tempo para estar ao día no seu sector. - Xestión do persoal eventual e falta de suplencias. - Dificultades de mobilidade para as mulleres maiores. - A consideración do negocio da muller como un complemento nos ingresos familiares.

- A comercialización dos produtos ou servizos. - Alta competencia na economía somerxida. - Competencia desleal de concellos ou deputacións nalgúns casos. - Falta de normativa clara en materia de turismo rural e restauración. - Falta de asociacións empresariais. - Encarecemento de subministros de materias primas. - Nas actividades máis puntuais, a seguridade social resulta moi ríxida.

As problemáticas coas que se atopou o equipo analista, tanto no inicio dos negocios como na xestión deles, son trasladábeis no tempo (pasado, presente e, posiblemente, aínda no futuro) e no espazo.

As conclusións destes análises articúlanse arredor de tres eixes claros:

- Formación. - Potenciación do asociacionismo. - Presenza nos ámbitos de decisión e implicación dos poderes públicos. É dicir, os piares sobre os que está construída a nosa realidade social e económica. As bases que hai que remover dende o cuestionamento dos supostos e os obxectivos.

As pioneiras

Como se di na introdución, “Galicia é a terra das viúvas de vivos e mortos”. Mentres tantos homes galegos exploraban novos horizontes xeográficos na procura do pan, moitas mulleres ficaban a explorar novos horizontes persoais sen se mover da terra, emprendendo aventuras económicas que non estaban incluídas no papel asignado a elas polos roles de xénero da época e que tiveron ás veces grande éxito e que perdura na actualidade. Estas son as vinte pioneiras rescatadas polo SGI e os seus titulares:

- Amalia Méndez Fernández: “O cinema como medio de vida”. - Aurora Liste Forján: “Leiteira de profesión e comunista por convicción”.

- Carmen

Pérez

Gómez:

“Muller

cunhas

dotes

comerciais

extraordinarias”.

- Carmen Pérez García: “Unha armadora con dotes de capitana”. - Celia Rivas Casais: “A primeira camioneira do Estado español”. - Consuelo Liñeira García: “Visionaria, emprendedora, extravertida, dinámica, polifacética e artista”.

- Dolores Centeno Soto: “Unha armadora con espírito emprendedor”. - Dominga López de Somoza: “Unha galega emprendedora no Madrid de Carlos II e Felipe V”.

- Eugenia Pereira Rodríguez: “Investigadora, precursora, empresaria innovadora”.

- Francisca Morán Ramos: “De vocación, mestra”.

- Isabel Maestre López: “Empresaria enérxica e pioneira no mundo empresarial da comarca da Barbanza”.

- Joaquina García García: “O seu enxeño e a súa intelixencia fixérona impermeábel aos tempos difíciles”.

- Manuela Carballo Mouzo: “Precursora do comercio de encaixes de Camariñas”.

- María de las Mercedes Gil y Acebedo: “Unha das primeiras boticarias de Betanzos”.

- María López de Guadalupe: “Muller pioneira en rexentar unha botica”.

- María Martínez Otero: “Fortaleza e constancia en épocas difíciles”. - María Dolores Miramontes Mato: “Costureira e defensora de Estatuto do 36”.

- Olimpia Valencia López: “Unha xinecóloga adiantada ao seu tempo”.

- Paz Parada Pumar: “Primeira médica colexiada”. - Xesusa Prado López: “Tintureira, vermella ata o corazón”.

Nos anexos deste traballo inclúense as fichas coas súas historias. Que ocorre no outro extremo? Nótase a influencia da incorporación masiva ás universidades? Pero se falamos da historia, nun traballo que pretende acadar unha perspectiva histórica, social e económica, convén ter en conta calquera indicador de avance polo que, no outro extremo, poderiamos colocar as novas xeracións, ben formadas e nun novo marco lexislativo igualitario, cando menos no plano teórico. Así, tomamos como referencia os testemuños de empresarias universitarias da investigación que realicei a finais de 2007 no marco doutro proxecto europeo, Calíope.

Empresarias, universitarias, loitadoras e orgullosas As empresarias entrevistadas adoitan negar unha realidade que probablemente non perciben, porque elas son creadoras de oportunidades. Será máis doado que che conten os seus erros que as carencias que non dependen delas, como se negaran ao resto do mundo a capacidade de decidir polas súas vidas.

Aceptan a entrevista fundamentalmente por curiosidade. Non renegan do éxito pero prefíreno achacar a súa decisión a falta de oportunidades profesionais. Ningunha delas se arrepinte das decisións tomadas nin cambiaría de orientación profesional. Ser empresaria non é unha ocupación, senón unha forma de vida. Son mulleres soñadoras e prácticas, que teorizan pouco e fan moito, que non cren nas receitas máxicas e non paran demasiado no que falta porque prefiren o que se pode facer. Encontran que a principal dificultade está en aprender que dirixir e xestionar é unha carreira de fondo que te dispersa do principal obxectivo da empresa. Dende ámbitos diferentes hai coincidencia na detección de carencias e necesidades que apuntan moi directamente aos plans formativos e á rixidez das universidades.

Estímulo na detección de necesidades xa que a universidade semella en moitos casos ter vocación de fomentar a carreira funcionarial e de bolseiros permanentes en vez de formar e alentar vocacións profesionais e/ou emprendedoras. Formación en xestión. Achegamento ao mundo da empresa. Percepción de valor sobre as habilidades comerciais. Preparación en habilidades comerciais e mercados. Formación no ámbito lexislativo para a procura, lectura, interpretación e lexislación.

Galegas orgullosas ao tempo que “empresarias globais”, case todas dominan idiomas ou afirman non seren “xefas ao uso”. Un novo estilo do que, seguramente, hai moito que aprender. As empresas destas empresarias universitarias son de base tecnolóxica. As entrevistas achéganse no apéndice final e estes son os seus nomes e os seus titulares:

- Nanogap, S. L.: Tatiana López del Río o “É difícil pensar en algo do que non oíches falar”.

- Galicia Dreams: Cristina García o “Ninguén te ensina a ser empresaria”.

- Eventyam ingenieros, S. L.: María Baltar o “España é pouco competitiva para crear empresa”. o “Entramos defectuosas na universidade”.

- Loroestudio: Rosa Berea o “Hai que saber para dirixir”. o “Despois de catro anos, familiares e amigos aínda non saben explicar a que nos dedicamos”.

- Salbia: María Serantes o “Nas carreiras non hai enfoque á vida práctica. Saes completamente perdida”. o “O fracaso é experiencia e aprendizaxe”.

- Ximena Enxeñería: María o “Ao principio metemos a pata moitísimo, pero tiñamos claro que non eramos unha ONG”. o “Non nos asusta medrar, pero as mulleres somos máis prudentes, non nos guiamos tanto pola aparencia”.

- Interacción: Beatriz Legerén o “As mulleres pasamos demasiado tempo en estado de protoempresarias do que só somos capaces de saír cando consideramos que a empresa funciona”. o “A verdadeira aposta institucional debería ser aos tres anos cando a empresa precisa consolidarse”.

- Galchimia: Carme Pampín o “Empezamos outra carreira de cero”.

- Galchimia: Carme Pampín o “O perfil emprendedor é necesario, pero non suficiente”. o “Empezamos outra carreira de cero”.

O labor das universidades

o “O perfil emprendedor é necesario, pero non suficiente”.

ONa labor das universidades actualidade, as universidades veñen desempeñando

un labor

intenso no fomento das iniciativas emprendedoras -spin offs- e, dun xeito Na actualidade, as universidades veñen desempeñando un labor

máis intenso, no apoio ás universitarias. Destaca especialmente o labor intenso no fomento das iniciativas emprendedoras -spin offs- e, dun xeito

realizado pola Universidade de Santiago de Compostela coa iniciativa máis intenso, no apoio ás universitarias. Destaca especialmente o labor

Woman Emprende (http://www.womanemprende.org) que tamén en 2008 realizado pola Universidade de Santiago de Compostela coa iniciativa

realizou unha publicación na que se recollen parte das que se Woman Emprende (http://www.womanemprende.org) que iniciativas tamén en 2008 consolidaron co seu apoio. Achéganse fichas parte no anexo. realizou unha publicación na que se as recollen das iniciativas que se consolidaron co seu apoio. Achéganse as fichas no anexo.

Empresarias xubiladas Primeiras biografías recollidas que completan esta primeira fase do “Proxecto de investigación e recuperación da memoria histórica sobre mulleres emprendedoras na provincia da Coruña” co que dende a FEDACEPE se lles quere dar o debido recoñecemento en vida ás empresarias na actualidade xubiladas

A recuperación da memoria histórica vén ser xa unha práctica que se vai estendendo a diversos ámbitos da vida económica e social. Así, a recente posta en marcha por parte do Servizo Galego de Igualdade da exposición “Pioneiras”, puxo de manifesto a necesidade de continuar este labor con empresarias aínda vivas pero xa xubiladas, moitas das cales tiveron un importante papel no nacemento e fomento do sector asociativo empresarial de Galicia. O valor da recuperación da memoria histórica é incuestionábel, pero máis aínda o seren capaces de aproveitar todo o saber facer acumulado nestas mulleres que se merecen, ademais do recoñecemento social, a oportunidade de expoñer e compartir as súas experiencias e a súa historia. Completan

este

traballo

memorias

cinco

empresarias

excepcionais coas que nos entrevistamos estes meses:

- María Luísa Couceiro Seoane: Dra. en Farmacia e titular do Distrito Farmacéutico de Betanzos.

- María Lavandeira Maceiras: dentista autodidacta. - Consuelo Ramos López: o queixo é a súa vida. - Juana Permuy Vilasuso: hostaleira con honores. - Anastasia Pisonero Ramos “Tasina”: empresaria téxtil, creadora de Viriato. No entanto, aínda a risco de volver a “enfadar” á promotora deste traballo, parécenos xusto transgredir as regras con dúas referencias biográficas que pensamos que non deben faltar e que non son outras que a da propia Ángeles de la Iglesia e a de Mª Teresa Vidal Gallego, ambas unidas por máis de 30 anos de historia á fronte das organizacións de empresarias en Galicia.

MARÍA LUÍSA COUCEIRO SEOANE

Dona María Luísa Couceiro Seoane, Dra. en Farmacia e titular do Distrito Farmacéutico de Betanzos, colexiada nº 549, rexenta dende o ano 1968 a farmacia do Doutor Couceiro, seguindo deste xeito unha tradición familiar que se remonta dende principios do s. XVIII. Sita no número 8 da rúa Prateiros, da cidade de Betanzos, os primeiros documentos que se recollen da farmacia datan do ano 1714: “Teño documentos en arquivo de 1714”. A Farmacia Couceiro leva tres séculos de actividade ininterrompida. Rexida pola mesma familia e emprazada no mesmo lugar, dona María Luísa, aos seus 82 anos, é a oitava xeración, polo que a Farmacia Couceiro se perde no tempo. Como ela di, "empezou cando se empezaron a usar os remedios, as plantas…”.

Tras o falecemento do doutor Couceiro, a súa viúva, dona Encarnación Serrano, licenciada en Xurisprudencia, saca o título de Farmacia e faise cargo de negocio familiar ata a maioría de idade do seu fillo, don Fermín Couceiro Serrano. Nado no ano 1862, é avó de dona Mª Luísa e obtén o seu título de doutor en 1881: "O depósito do título de doutor custoulle daquela 750 pesetas”. Debeu de ser dos primeiros doutores daquela época. Gran profesional, os seus traballos dirixíronse máis cara ao campo da medicina veterinaria e inventou a “pomada de fuego”, poderoso revulsivo no campo da veterinaria, que era aplicado ao gando cabalar e vacún en certas enfermidades propias da raza. Foi premiada en diversas exposicións: Lugo no ano 1896, Xixón en 1899 e Santiago de Compostela en 1909. Recibiu tamén unha mención honorífica en París no ano 1900. O rexistro da devandita pomada estendeuse a México, Cuba, Arxentina... D. Fermín Couceiro tivo 10 fillos, entre os que se atopaba, don Jesús Couceiro Núñez, licenciado no ano 1915. Obtén o seu título en 1917. Os seus remedios

farmacéuticos

eran

elaborados

propia

farmacia

recomendábanse por todos os médicos, "prestixiosísimo profesional, entrañábel non só para a súa xente senón para toda a comarca e persoa moi querida. A xente adorábao". Ao tempo, dona María Luísa Couceiro, sobriña de don Jesús Couceiro Núñez, licénciase en Farmacia e realiza o doutorado en Santiago de Compostela. Os seus tíos eran persoas moi maiores, así que no ano 1952, aproximadamente, comeza a traballar na farmacia.

En 1967 falece o seu tío, o señor don Jesús Couceiro Núñez, e en 1968 dona María Luísa pasará a rexentar a farmacia, continuando coa tradición familiar xerada ao longo do tempo. Dona María Luísa foi recuperando a esencia do que fora nos seus inicios a botica: “Encarguei a un ebanista que me fixese unha copia dos anteriores mobles". Paseniño foi recuperando todo o que alí existira, poñéndolles luz aos mobles e mostrando todas aquelas reliquias que tanta historias contiñan no seu interior. Sempre tivo a inquedanza de mostrar aquilo, e que a xente soubese o que alí había e lle desen importancia, por iso decidiu exhibir as pezas antigas: "Puxen todo a exhibir para que se decatasen do que había dentro de casa". Na rebotica poden atoparse numerosas pezas do s. XIX. Poren, ela non deixa de destacar o labor do seu marido, sen o cal non podería facer todo o que fixo: "Pasábase o día enteiro dedicado á farmacia”. A parte de diante é de cerdeira, mentres que a de atrás é de castiñeiro. No establecemento apréciase o gusto neoclásico, cos capiteis da época, de cerdeira con ouro de lei, ornamentación formada por madeiras nobres, destacando sobre todo o numeroso "botamen" empregado na elaboración de diversas "formas farmacéuticas“. A beleza dos caixóns e a antigüidade dos utensilios fan dela unha auténtica farmacia - museo. A día de hoxe, séguense preparando as fórmulas maxistrais de toda a vida. Unha fotografía do retrato do seu tataravó, o señor don Cosme Antolín Montañés Crespo, preside o seu despacho, coidado ata o último detalle e que aínda conserva toda a maxia da época. Dona María Luísa é a oitava

xeración. No establecemento xa se atopa traballando a novena xeración, a súa sobriña, a farmacéutica María Sánchez Martínez. No ano 2001, a farmacia do doutor Couceiro Montañés foi galardoada coa Medalla de Prata de Galicia. O pasado 4 de xullo foille entregado, pola Cámara de Comercio, o título de "empresa centenaria", ao tratarse dunha empresa tricentenaria, historia dunha longa familia de farmacéuticos que exerceron a súa profesión de boticarios dende o s. XVII. Na cidade de Betanzos foille entregado outro premio. Asemade, conta coa felicitación e recoñecemento por parte da Real Academia de Belas Artes: "(...) felicitar á doutora María Luísa Couceiro Seoane, propietaria da Farmacia Couceiro de Betanzos, a máis antiga de Galicia e que vén ocupándose deste labor dende principios do s. XVIII, polo mantemento do mobiliario e exemplar respecto ás remodelacións feitas nos pasados séculos". Actualmente, dona María Luísa segue rexentando a farmacia e conta para o desempeño do seu labor coa súa curmá María José Martínez Couceiro, e coa súa sobriña María Sánchez Martínez, licenciadas ambas as dúas en Farmacia, ademais de co persoal auxiliar da farmacia.

Fotografía dunha das vidreiras que podemos atopar no interior da farmacia. Dona María Luíisa no laboratorio

Exposición de agricultura en 1857 en Madrid. En Francia, medalla de honor, 1862.

Primeira edición da farmacopia española

Entrega do galardón da Medalla de Prata de Galicia á farmacia do doutor Couceiro Serrano, de mans do Ilmo. Sr. don Manuel Fraga Iribarne. Ano 2001.

MARÍA LAVANDEIRA MACEIRAS

María Lavandeira Maceiras naceu o 2 de novembro de 1922 en Vimianzo. Aos seus 86 anos destaca pola súa vitalidade. Aos 7 anos aprendeu a ler e a escribir: “Tiñamos un libro para dous", pero non foi ata os 25 anos cando comezou a ir a escola. Os seus pais foron sempre persoas que se preocuparon de axudar aos demais, persoas moi voluntariosas que aproveitando os traballos dos labores do campo utilizaban os produtos que obtiñan do campo para trocalos por outros. Entre as persoas que lle compraban o leite atopábase a mestra da vila, e é a partir de aí cando dona María comeza a ir á escola con 25 anos. Polo día traballaba no monte e pola noite acudía á escola das oito da tarde ás once da noite.

Como moitos fogares daquela época, esta era unha casa colaboradora. A mestra non tiña leite, polo que llo facilitaban a cambio de que lles aprendera a ler e a escribir. Era moi importante que dona María aprendese para poder escribirlle os seus familiares que estaban no estranxeiro (en Montevideo). Asemade o cura facíalles ver a importancia de que aprenderan: "Se non sabedes a doutrina, non vos caso". María vén dunha familia que sempre tivo ideas de futuro. Os seus avós eran persoas moi traballadoras e aforradoras que, en pouco tempo, xuntaron entre os dous 12 reais. O seu avó fundou a casa onde vive, en Baio. O seu padriño comezou como dentista en Bos Aires, mentres que a nai realizaba os labores de dentista na comarca. Durante o tempo que exerceron as súa actividade, dona María sempre lles gardou moito respecto aos seus pais, especialmente á súa nai, á que se dedicaba a mirar o observar, aprendendo do que facía ela. Tras o falecemento da nai, e con todo o que aprendera, María comezou como dentista, aos 50 anos, realizando arranxos nos dentes e elaborando dentaduras. Dona María, na súa vida dedicouse a moitos oficios: labores do campo, dentista, recollida de froitos, costureira, palilleira... Sen dúbida foi sempre unha muller todoterreo: “Aprendín a facer moitas cousas porque daquela non había homes na casa, nada máis que meu pai... Chegaba a hora de traballar no campo, e a cambio de que a xente me axudara, eu arranxáballes os dentes”. Ela fixo a súa propia dentadura, sen dúbida, uns dentes perfectos. Entre os seus oficios destacaba o de costureira. En ocasións, e sempre deixando presente o profundo respecto que tiña á súa nai, collíalle a máquina de coser e cosía ás agachadas. Na época do movemento nacional, na Guerra Civil, aprendeu a coser, calcetar, fiar...

A partir das ovellas, sacaban a lá e de aí facían calcetíns e xerseis. Aos homes que viñan de permiso militar a Baio facíalles calcetíns e panos. Logo, os xefes, a veren aqueles calcetíns de lá auténtica, decidiron enviarlle unha carta facéndolle unha petición: ser "madriña de guerra". Naquela

época,

eran

mulleres

que

colaboraban

cos

combatentes

franquistas. Tiveron un carácter auxiliar. Cosían uniformes nos roupeiros, servían nos comedores infantís do auxilio social, postulaban pequenas axudas para os militares, visitaban os feridos e os soldados na fronte... Ela non accedeu á devandita petición posto que a política nunca lle gustara e non se quería ver inmersa nese mundo. Rexeitou ser "madriña de guerra", pero aceptou encargos para coser panos para os militares. Mandábanlle os panos cortados, para coselos a máquina. Por todo iso lle enviaban cartas de agradecemento. Aos 78 anos comezou a palillar grazas aos cursos que fai o Concello e ao día de hoxe segue palillando. Na actualidade, María segue a facer as tarefas da casa e a palillar, fiar... Con carácter anecdótico, cómpre destacar a súa faceta de actriz, xa que hai 8 anos comezou con clases de teatro e xa participou nalgunha película.

Dona Maria cos labores do campo

Fotografía antiga da casa

Fotografía familiar

Fotografía dos seus avós

Mostra do seu bo facer como palilleira.

CONSUELO RAMOS LÓPEZ

Consuelo Ramos López naceu, no rigor do inverno, o 7 de xaneiro de 1939 en Santa Locaia de Branzá, Arzúa. Medrou nunha familia numerosa e xa dende moi nena tocoulle axudar á súa nai coa elaboración de queixos artesáns. Ela, a terceira de sete irmáns, é a maior das fillas veuse obrigada a traballar por necesidade. Dende ben nena desprazábase ás distintas feiras a vender o queixo, ademais de axudar na elaboración e coidado deles. Viviu nunha época na que os homes ían á escola, para posteriormente acudir ao servizo militar, mentres que ás mulleres tocáballes traballar nos labores que xiraban arredor da casa. Aos 18 anos casou e trasladouse a Turces. Aínda non cumprira os 24 anos e xa tiña tres fillos cuxa crianza foi quen de compatibilizar co traballo da casa e seguir facendo queixo. Traballou sen descanso para que os seus fillos tiveran a formación que ela non puido ter.

Tamén nos deixa claro que o seu marido, José Pereira Conde, sempre a axudou e entre os dous sacaron adiante aos catro fillos: María, Purificación, Benigno e Xosé. Os queixos foron a súa aposta decidida para obter os maiores beneficios para prosperar: “Tiñamos poucos medios e eu quitáballe moito máis ao queixo que ao leite”. Comezou vendendo os queixos en Santiago de Compostela, nun camión de feiras: “Viaxabamos na cima do camión”. Como toda a xente que naceu na posguerra e medrou co medo no corpo, aprendeu a repartir beneficios para obter colaboración: “Tiña que deixarlles uns queixos para que me deixasen pasar”. Na actualidade ten catro netos que levan, como os fillos que sempre a axudaron e como o resto da familia, a paixón polo queixo no sangue. No relato da súa historia converte as dificultades en anécdotas como cando nos inicios, por mor da inexperiencia, cometeron o erro de mercar unha vaca en Santander que viña tuberculosa. Ao traer aquela enfermidade, contaxiou todo e posteriormente tiveron que facer un labor de saneamento, desinfectándoo de novo. Foi no ano 1985. Fixeron o saneamento completo. Tiveron que limpar, queimar e desinfectar todo para comezar co proceso de novo mercando vacas inglesas e alemás. Acudían en grupo a buscalas, e desa maneira resultáballes máis económico. As vacas que mercaran estaban todas preñadas. De pasar de ter moi pouco leite, pasaron a ter moito, polo que para aproveitar este excedente chegaron a facer 58 quilos de queixo diario con leite cru. Pero seguir prosperando esixía cambios. Eran conscientes de que había que modernizarse, mellorar o sistema e crear unha queixería.

Foi en 1980 cando Consuelo Ramos e o seu esposo crean a marca Arquesán, en Murgás, Touro, na provincia da Coruña, con esa tradición que se transmite de xeración en xeración, mantendo a filosofía artesanal que deu orixe a tan exquisita produción que hoxe goza de denominación de orixe recoñecida en todo o país e, incluso, fóra das nosas fronteiras. No entanto, eran outros tempos e a comercialización era moi dura. Dende a súa casa á estrada tiña que camiñar un quilómetro, “case sempre por un sendeiro de barro”, ata tomar o coche de liña que a levaba a Santiago de Compostela. Moitas veces, o autobús deixaba a estas mulleres lonxe da praza de Abastos, e tiñan que subir a dura costa do Castrón d’Ouro, coa rodela e a cesta na cabeza. E recordan con nostalxia: "Aínda cando vou á praza, sempre miro a esquina na que se poñía miña nai a vender os queixos, que algunha vez me levaba con ela”, di Benigno Pereira. Pero o traballo tivo recompensa. A boa produción de leite fixo que tiveran importantes ganancias, o que lles permitiu mercar a primeira cámara frigorífica no ano 1986. Paseniño foron medrando e montaron a primeira queixería que foi inaugurada pola Xunta de Galicia, polo conselleiro de Agricultura, no ano 1987. O leite ía directamente do teto á queixería. Unha queixería na que ten moito que ver o fillo, Nino, que segue mantendo a tradición e é na actualidade un dos propietarios do queixo Bama. Pero o traballo estaba bendicido con algo fundamental: o instinto comercial. Ela quería ao seu queixo de Arzúa, pero co inconformismo de quen busca a perfección, non se deixou de mellorar a súa receita ata crear un queixo excepcional. Confesa ter como único segredo o seu amor a un traballo no que se iniciou cando tan só contaba con 12 anos de idade: “Tenche que gustar o que fas, ademais de ter a responsabilidade de facelo ben e non baixar nunca a garda”.

Foron quen de ir convertendo as dificultades en oportunidades, como o cambio de gando que lles permitiu mellorar a produción para seguir investindo e ensaiando novos métodos cos que mellorar a produción: “En 20 anos houbo que transformar moitas cousas para poder estar dentro da Comunidade Económica Europea”. Hoxe en día os queixos, coa súa etiqueta, distribúense directamente nos camións frigoríficos de Bama. Pero non só innovaron na elaboración. Na Agro Despensa desenvolven unha auténtica actividade didáctica na que reciben excursións de nenos aos que lles aprenden a facer o queixo, póñenlles debuxos ou realizan xogos. Cada neno fai o seu queixo, ao que logo lles pintan a etiqueta. Cada queixo leva o seu número, polo que se lles envía cando está curado e feito. Por esta Agro Despensa teñen pasado xa máis de 5.000 nenos. Pero non son as únicas excursións que reciben, xa que tamén os visitan enfermos de Conxo, da Escola de Hostalería, etc. Na actualidade, a produción é tal que a obtida entre Consuelo e o seu marido (marca Arquesán), e o seu fillo (marca Bama), constitúe a metade da produción de todas as queixerías que están inscritas no Consello Regulador. (2.500 litros diarios / 8 litros = máis de 300 queixos de produción diaria). O seu queixo só está á venda en tendas especializadas. Distribúese por Barcelona, Palma de Mallorca, Suíza..., pero nunca en grandes superficies. Son un manxar selecto da boa mesa baixo o selo de Arquesán (de Agro Despensa). A marca Bama, a través dun consorcio de queixo tradicional de España, exporta aproximadamente para uns 25 países estranxeiros, chegando incluso ata O Xapón.

O queixo é a súa vida: “Mentres poida, seguirei facendo queixos”. Entre os recoñecementos obtidos destaca o seu primeiro premio, queixo feito con leite crúa, dado pola Consellería de Sanidade a principios dos anos 80. Sen embargo, o que máis ilusión lle fixo foi a homenaxe que lle brindou o Concello de Arzúa no ano 2005.

Reportaxe publicada en “El Correo Gallego” sobre a cata dos queixos de Galicia. Dende que se presentaron, gañaron sempre.

Fotografía dunha das dependencias da Agro Despensa.

Entrega do premio outorgado a dona Consuelo pola Consellería de Sanidade.

JUANA PERMUY VILASUSO

Juana Permuy Vilasuso naceu o 3 de xullo de 1938. Dende moi nova dedicouse aos labores do campo e da casa, cosía calcetíns dende os oito anos e lavaba a roupa. A súa traxectoria profesional comezou, hai máis de corenta anos, cunha pequena taberna na que paraban os veciños e os traballadores da central do Eume. Foi á escola ata os 16 anos e, aos 20, xa estaba casada. A súa familia abriu unha taberna que ela atendeu compaxinando co nacemento dos seus dous fillos. A axuda na tasca era necesaria para a economía da familia. Naqueles tempos vivían regularmente, “pero todo o mundo quería mellorar”.

Tan só levaba uns meses coa taberna cando, aos dous días de nacer a súa filla máis maior, ardeu todo. Aquela construción de madeira foi destruída nun incendio xunto coa mercadoría, moita dela sen pagar aínda. Ardeu todo. Só quedaron as facturas pendentes de pago. Sen esperalo, Juana e o seu esposo, Antonio Calvo, víronse ante as cinzas do seu local. Quedaran sen nada e acababa de nacer a súa primeira filla. Pero a forza das persoas que loitan pola vida contra todo impedimento fainas quen de erguérense de entre as cinzas, e pouco despois o canteiro Ruibal, o mesmo que fixo as primeiras casas da Estoxa, axudado por Vence, comeza a levantar a casa de pedra, por encarga de Domingo de Peizás e o seu fillo, Antonio. Alí, Juana abre un negocio no que combina a tenda de ultramarinos co bar. Estivo dous anos pagando a mercadoría que ardera no incendio, paseniño, mentres facía o almacén e posteriormente a casa, a primeiros dos anos 60. Na taberna había perfumaría e mercería. De feito, a primeira televisión da zona puxérona eles e polas tardes xuntábase alí a xente. O bar foise facendo casa de comidas, mesturando a arte para a cociña de Juana coas troitas e os reos do Eume, facendo tamén cocido, requeixo, freixós... De aí, Juana pasa aos primeiros banquetes de voda, para o que conta coa inestimábel axuda de Maruja de Ruibal e da familia. Eran banquetes como festas de patrón, tal e como se reflectía en fotos dos anos 60, que quedaron como testemuño. Chegan os anos 70 e constrúese o primeiro comedor con capacidade para 150 persoas, o que favorece que aumente a fama e o prestixio, tanto en banquetes como en comidas á carta, e que esixe ampliar as instalacións cun novo salón de case 500 metros cadrados.

Medraba

demanda

xente

desprazábase

ata

alí.

Foi das primeiras mulleres da zona en sacar o carné de conducir. Juana conta dende o ano 1997 co apoio do seu xenro, Rogelio López Loureiro, encargado da xestión e proxección do negocio, quen actualmente pasou a tomar a testemuña da dirección do negocio. Prodúcense novas e sucesivas reformas das instalacións: aparcadoiro, beirarrúas, xardíns... Todo sempre dende os dous piares que constitúen o éxito do negocio: por unha banda, o desexo de facer un restaurante digno e fermoso e, por outro, o traballo diario de Juana, cun equipo humano que leva con ela máis de dúas décadas. Todos estes factores levarán a que se inaugure no ano 2001 o Hotel Fraga do Eume. No ano 2005 volve a ampliar a oferta para banquetes e eventos, poñendo outro salón, contando na actualidade cunha capacidade de 500 prazas. Das cinzas do seu comezo, Juana creou un restaurante, Casa Peizás, e o Hotel Fraga do Eume. Tres salóns, cafetería e un restaurante á carta (mencionado xa dende hai dous anos na Guía Michelín) conforman as instalacións deste marabilloso complexo. Hoxe en día segue activa: guionista de teatro, pandereteira nun grupo, viaxes... Participa na vida cultural e social da Capela. Goza participando en actos populares e culinarios, como por exemplo o día que fixo callos para 700 persoas. Dona Juana recibiu ao longo da súa traxectoria profesional a Medalla de Bronce de Galicia, no ano 2001, o Premio Nacional de Gastronomía de Radio Turismo e o Premio ao labor de toda unha vida (Concello de Lalín), entre outros. Recorda orgullosa como a xente que estivo alí volve. Aqueles nenos que no seu día celebraron a súa comuñón, volven pasados os anos a

contratar a súa voda: “Despois de 20 anos aínda se seguían a lembrar do requeixo que comeran na súa comuñón“. contratar a súa voda: “Despois de 20 anos aínda se seguían a lembrar do requeixo que comeran na súa comuñón“.

Salón anos 70 Salón anos 70

Salón anos 80-90 Salón anos 80-90

Hotel Fraga do Eume, inaugurado no ano 2001 Hotel Fraga do Eume, inaugurado no ano 2001

Medalla de Bronce de Galicia, no ano 2001

Entrega do premio outorgado a dona Consuelo pola Consellería de Sanidade.

TASINA TASINA PISONERO PISONERO RAMOS RAMOS

Coñecida como "Tasina", Anastasia Pisonero Ramos nace no ano 1929 Coñecida como "Tasina", Anastasia Pisonero Ramos nace no ano 1929 en Villalón de Campos, Valladolid. en Villalón de Campos, Valladolid. Estudou en Vigo, onde chegou con nove anos. Alí estivo no colexio das Estudou en Vigo, onde chegou con nove anos. Alí estivo no colexio das Carmelitas ata os 16. Posteriormente, trasládase a Pontevedra. E alí, Carmelitas ata os 16. Posteriormente, trasládase Pontevedra. E alí, cursando unhas materias de Maxisterio, é onde coñece oa seu marido.

cursando unhas materias de Maxisterio, é onde coñece o seu marido. Casou con 21 anos, pero xa estaba exercendo de mestra en Tui. Casou con 21 anos, pero xa estaba exercendo de mestra en Tui. O seu marido, Viriato, procedía dunha familia modesta. El tiña un O seu de marido, Viriato,enprocedía dunha modesta. El tiña comercio confección Pontevedra cunfamilia tío seu, pero ao casarun comercio de confección en Pontevedra cun tío seu, pero ao casar independízase e a parella decide poñer un comercio en Ordes. independízase e a parella decide poñer un comercio en Ordes. Eran coñecedores das feiras que había alí, pero tamén sabían que non había nada de comercio, consideraron que alí, seríapero unhatamén boa idea establecer Eran coñecedores dase feiras que había sabían que non o negocio naquela comarca. Aquela ideaque empresarial causou revolución na había nada de comercio, e consideraron sería unha boa idea establecer A naquela forma decomarca. levar o Aquela negocioidea era empresarial innovadora ecausou o escaparate erana o zona. negocio revolución inmellorábel. zona. A forma de levar o negocio era innovadora e o escaparate era

inmellorábel.

8383

Comezaron coa súa etapa de fabricantes a partir da compra dunha máquina e a contratación de dúas rapazas para que Tasina as dirixise. Propuxéranlle dar clases particulares, pero preferiu seguir os pasos do seu marido, e así naceu a combinación entre comercio e produción. Quería chegar a medrar o suficiente como para satisfacer toda a demanda que vían que ía xurdindo. Por aqueles tempos, 60 prendas parecíalles unha loucura. Foi

paso

definitivo

cara

traballo

automatizado.

Tasina esixíase a ela mesma, e transmitíao á súa xente. Sempre foi unha persoa con moita iniciativa. Co afán de atopar novas cousas non dubidaba en viaxar a sitios como París ou Alemaña para coñecer os avances do sector noutros países. Non tiña ningún inconveniente en ir ao estranxeiro a mercar maquinaria. "O primeiro ‘eslabón’ foi o primeiro cliente; logo correuse a voz e veu todo rodado". Había moitísimos pedidos e chegou a ter ao redor de 500 empregados. Un numeroso cadro de persoal no que as mulleres sempre superaron aos homes. A demanda de man de obra para a empresa causou unha auténtica revolución na comarca. As mulleres da zona, naqueles tempos, case non sabían as primeiras letras e levaban unha vida moi dura no campo. A maioría tiñan unhas mans tan rudas que era moi difícil adestralas para un traballo máis delicado: “Para elas foi unha liberación, ata o punto de que preferían vir tamén os sábados porque nas súas casas as obrigaban a ir ao campo, e non querían”. A empresa Viriato, resultou como unha escola para as persoas que alí traballaban, e sempre se sentiu responsábel dos seus traballadores. Tanto Tasina como o seu marido coñecían a todos persoalmente: “A el

encantáballe incentivar a aqueles que lle respondían ben", conta Tasina. O que na actualidade é Viriato, S. A., foi unha escola para moitísima xente. Tasina sempre foi unha persoa moi versátil no seu traballo, e tanto se encargaba da mostraxe coma dos provedores ou do persoal. Ademais realizaba viaxes para ver os avances que había en países como Escocia, Alemaña e Italia, e para traer materia prima. A súa meta a seguir foi que o home se sentise como unha muller máis no gremio téxtil. Dalgún xeito adiantouse aos tempos da igualdade. A xente naqueles tempos respondía moi ben no seu traballo: “A orde chegou soa, foime moi fácil dirixilos. A orde xeraba orde". Tratábase dun colectivo que non tivera sorte na vida, e que ante a oportunidade que se lles brindou, dérono todo. O patrimonio humano en Viriato foi moi importante: “Se non fose por esta xente e a súa forma de facer, Viriato non existiría". Había bo ambiente e moita colaboración. Chegaron a facer 5.000 prendas diarias. O lema de Viriato era “Vendemos moito porque vendemos barato, e vendemos barato porque vendemos moito”. Tasina ten nove fillos. O primeiro con 22 anos e o último aos 43. De xeito anecdótico, lembra que nunha ocasión un dos seus clientes, cando Tasina estaba embarazada, díxolle: "Aquí hai produtividade por todos os lados". Conta tamén que espertaba malestar entre as amas de casa, porque para elas as mellores empregadas eran as rapazas, e estas se encontraban todas empregadas por Tasina na súa fábrica. Dona Tasina foi recoñecida como filla adoptiva de Ordes, e co Escudo de Ouro de Pontevedra (sen ser galega).

Na actualidade goza da compañía dos seus fillos e dos seus 18 netos, cos que se entende á perfección.

ÁNGELES DE LA IGLESIA DAVIÑA

Nacida en Gondomar, provincia de Pontevedra, a súa infancia pásaa en Santiago de Compostela, e con escasos oito anos trasládase á Coruña, cidade que verá a súa evolución como muller e empresaria. Sendo estudante coñece o que será o seu marido, pai dos seus tres fillos e socio no ámbito profesional durante toda a súa vida. No ano 1955, con 17 anos, comeza a súa traxectoria empresarial no sector de hostalería, na empresa do seu esposo a churrería Irmáns da Barreira, aínda que non é ata o ano 1959 cando empeza a pagar o equivalente á actual "licenza fiscal" pola actividade de "alimentación" (grupo de Masas Fritas), e que lle permitía adquirir materia prima por ela mesma. En 1961 aparece xa como co titular co seu esposo do Café Atalaya, un histórico da cidade da Coruña situado nos céntricos Xardíns de Méndez

Núñez, e tamén como co titular do Café Terminal, situado na mesma localización dende 1963 ata 1974. A partir de 1983, o Atalaia trasládase do emprazamento orixinal á zona de Elviña, e segue rexentándoo ata 2005, ano no que se xubila, aínda que siga sendo a súa titular. É no ano 1983 cando, pola súa traxectoria persoal e profesional, é chamada para formar parte das listas electorais municipais e será elixida como concelleira pola Coruña, cargo que mantén ata o ano 1995, e asume sucesivamente as delegacións de xardíns, iluminación e turismo. No ano 1988 decide diversificar a súa actividade e monta un salón de peiteado, Mayuly, aínda que a súa actividade principal seguirá sendo a hostalería, chegando a ter un cadro de persoal de 28 empregados. Paralelamente ás súas actividades profesionais e familiares, xa dende principios dos anos 60 participa activamente no ámbito asociativo, organizando e colaborando en diferentes congresos empresariais e impulsando a creación de todas as asociacións de empresarias de Galicia, incluída a federación autonómica. No ámbito do asociacionismo iníciase ao redor de 1961 como representante provincial do Sindicato Vertical polo grupo de Masas Fritas, formando parte nesas mesmas datas da sección económica deste e sendo vogal nacional. Máis adiante, en maio de 1971, convócase dende o Sindicato Vertical a varias empresarias para ser fundada a Asociación Española de Mulleres Empresarias (ASEME), da que será nomeada vicepresidenta. No ano 1973 foi nomeada presidenta. Acolléndose á nova Lei de asociacións de 1977, rexistra e inscribe os estatutos da Asociación de Empresarias da Provincia da Coruña (a primeira das asociacións provinciais que o leva a cabo), o cal fará posíbel que as outras asociacións provinciais se poñan en marcha.

Con esta nova lei póñense en funcionamento as asociacións sectoriais e, no seu ámbito sectorial, será a primeira muller membro da Asociación de Hostalería, membro do seu comité executivo e da súa xunta directiva, constando inicialmente no seu Libro de Socios como membro número 13. Hoxe en día aparece como número 1. En 1983, utilizando como base o local da Asociación de Hostalería, impulsa a actualización dos estatutos da Asociación de Empresarias, que pasa a ter a súa denominación actual, Asociación de Empresarias da Coruña (AECO), e intégrase na Confederación de Empresarios da Coruña como organización sectorial en 1985. Ángeles será presidenta de AECO ata o ano 2007, pero continúa vencellada á entidade como membro da xunta directiva. O 27 e 28 de abril de 1989 celébrase na Coruña, o I Congreso Galego de Empresarias, coa presidencia da Condesa de Fenosa e a asistencia de persoeiros como o presidente de a Xunta de Galicia, don Fernando González Laxe, así como diversos conselleiros e o alcalde da Coruña, don Francisco Vázquez. Nese congreso, a instancias de Ángeles como presidenta de AECO, acórdase a constitución e posta en funcionamento da Federación de Empresarias de Galicia. Constará na súa creación como presidenta en funcións ata a asemblea constituínte do ano 1991, ano no que FEGA pasa a ser membro da Confederación de Empresarios de Galicia. Máis adiante, Ángeles será presidenta electa de FEGA dende marzo de 2000 ata marzo de 2006. En 1991 é elixida membro contador do comité executivo da CEC, e actualmente é membro da súa xunta directiva. Nese mesmo ano, pasa a formar parte do pleno da Cámara de Comercio, Industria e Navegación da Coruña, ata hoxe en día, e posúe nesta a presidencia da Comisión de Turismo.

No ano 2006 pon en marcha un novo proxecto asociativo, a Federación Provincial de Asociacións Comarcais de Empresarias, Profesionais e Emprendedoras da Coruña (FEDACEPE), entidade na que esta muller, xa bisavoa, mantén unha enerxía infinita e continúa apoiando o labor das empresariasNo e ano difundindo entre as un mulleres a cultura emprendedora 2006 pon en marcha novo proxecto asociativo, a Federación da que de Asociacións Comarcais de Empresarias, Profesionais e ela é unProvincial bo exemplo. Emprendedoras da Coruña (FEDACEPE), entidade na que esta muller, xa bisavoa, mantén unha enerxía infinita e continúa apoiando o labor das empresarias e difundindo entre as mulleres a cultura emprendedora da que ela é un bo exemplo.

MARÍA TERESA VIDAL GALLEGO

“Charo” para os seus amigos e a “empresaria” para moitos. Viguesa orgullosa e comprometida, de forte carácter e ademáns señoriais, visionaria nos grandes temas e esquecediza nas “pequenas cousas”, dona Charo, como case todo o mundo a chama, naceu no ano 1926 e é nai de cinco fillos. Charo é unha muller impaciente, como adoitan ser as persoas de gran altura intelectual e cultural, pero soubo compensar esa impaciencia cunha inmensa capacidade de reflexión e persuasión. Comprende as circunstancias pero non as quere entender: quere cambialas. Pódese dicir que se iniciou na actividade empresarial dun xeito un pouco accidental. Tras cursar estudos de Bacharelato universitario, o seu desexo de estudar Ciencias Exactas veuse truncado por non existir esa carreira na comunidade autónoma galega. O seu pai, home adiantado para os seus tempos, decide, sen embargo, non enviala lonxe por temor que case

e quede noutra cidade e ela decide estudar Maxisterio e no tempo libre axuda na empresa familiar, Santiago Vidal Gimeno, S. A., fundada no ano 1912, dedicada ao subministro de material eléctrico por miúdo e a taller eléctrico. No ano 1942 incorpórase definitivamente á empresa, onde desenvolve un dos seus principais talentos: a capacidade de relación, encargándose das relacións públicas, licitacións, concursos e relacións cos provedores. Visionarios e pioneiros, son os primeiros en empregar a fluorescencia na iluminación pública e conseguen facer toda a instalación eléctrica tanto na fábrica piloto coma na primeira factoría de Citroën en Vigo. Dende o ano 1955, no que nace a súa primeira filla, compaxina as tarefas do fogar co seu traballo na empresa. Sempre di que, dende ese ano, non volveu ir ao cine pola tarde. Considérase unha pioneira no campo da igualdade, xa que, se ben procede dun sector profundamente masculinizado no que as mulleres, especialmente neses anos, non tiñan moita cabida, sempre foi ben tratada polos seus compañeiros, tanto de profesión como das diferentes entidades públicas e privadas coas que trataba, con respecto e amizade, sentíndose sempre como unha máis. Ela sabe ben do que fala, xa que foi a única muller na directiva nacional da Asociación de Mayoristas de Material Eléctrico, así como unha dos primeiros membros da Confederación de Empresarios de Pontevedra, xunto con outra muller, Mª del Carmen Alonso Casás, procedente da industria do vidro. Nestes anos, a empresa foi evolucionando, centrándose máis no sector privado, na distribución por xunto e abandonando o taller eléctrico. Foi a primeira en conseguir que o Concello de Vigo aceptara avais como fianza nas licitacións públicas en lugar da entrega de cartos en efectivo que quedaban depositados en caixas de caudais, igual que foron os primeiros en

conseguir para os provedores de Citroën – que se estaba a instalar na cidade - liñas de créditos especiais. Dende hai 20 anos, gran parte do seu esforzo está vencellado coa asociación de empresarias que preside dende a súa Fundación. Dándolle esta asociación a maior satisfacción ao acadar a baixa maternal para as mulleres traballadoras, que salvaban así un importante escollo para a súa contratación por parte do empresariado e conseguindo que esta baixa se aplicara na comunidade autónoma galega un ano antes que no resto do Estado. Tamén traballou dende sempre pola defensa do traballador autónomo, continuando neste campo co labor xa iniciado polo seu pai, xunto con outros traballadores do sector do metal. Este labor concretouse na súa presenza no pasado ano na sinatura, xunto co ministro de Traballo, Jesús Caldera, e representantes de sete organizacións nacionais de traballadores autónomos, entre elas Caype, do anteproxecto do Estatuto do Traballador Autónomo antes do seu paso a Cortes. A pesar da súa xubilación, dona Charo segue sendo na actualidade unha persoa activa nos ámbitos de representación e decisión: -

Membro fundador da Confederación de Empresarios de Pontevedra (CEP).

Presidenta da Asociación Provincial de Empresarias de Pontevedra (APE).

Presidenta da Asociación de Comerciantes e Autónomos de Pontevedra.

Vicepresidenta da Federación de Empresarias de Galicia (FEGA), onde foi presidenta ata o ano 2000.

Vicepresidenta da Organización de Mujeres Empresarias y de Gerencia Activa (OMEGA).

Presidenta de Comercio Interior da Cámara de Comercio, Industria e Navegación de Vigo.

Vicepresidenta Pontevedra.

Vicepresidenta da Asociación de Comerciantes de Vigo.

- Vicepresidenta da de Federación Provincial de Comercio de Delegada na provincia Pontevedra da Federación de Autónomos Pontevedra. de Galicia (FEAGA).

Presidenta da Asociación de Mayoristas de Material Eléctrico da - Delegada provincia de(ASOMATEL) Pontevedra da Federación de Autónomos provincia dena Pontevedra Galicia-Sur.

Presidenta da Fundación Galega da Muller Emprendedora - Presidenta da Asociación de Mayoristas de Material Eléctrico da (FUGAME). provincia de Pontevedra (ASOMATEL) Galicia-Sur.

Medalla de Prata Galicia noGalega ano 2000. - Presidenta da de Fundación da Muller Emprendedora

(FUGAME). Viguesa distinguida no ano 1997.

Federación

Provincial

Comercio

Vicepresidenta da Asociación de Comerciantes de Vigo.

de Galicia (FEAGA).

Medalla de Prata de Galicia no ano 2000.

Viguesa distinguida no ano 1997.

As historias das pioneiras Pertencentes á mostra “Pioneiras” recollidas polo Servizo Galego de Igualdade a principios de 2008

100

101

102

103

104

105

106

107

108

109

110

111

112

113

114

115

116

117

118

119

Empresarias universitarias Proxecto CalĂope

121

Nanogap, S. L. Nanogap céntrase na fabricación de clústeres cuánticos atómicos e comercializa catro categorías de produtos, nanopartículas de magnetita e clústeres de prata, de platino e de ouro. As nanopartículas de magnetita/maxemita son partículas por debaixo dos 10 nanómetros con moi boas propiedades ferromagnéticas. A vantaxe competitiva da base tecnolóxica de Nanogap radica no desenvolvemento dun método propio de produción dos clústeres, froito do labor de investigación desenvolvido polo grupo de nanotecnoloxía da USC, e que os seus promotores catalogan como sinxelo, eficaz e barato. Os clústeres, fronte ás nanopartículas, son de menor tamaño o que implica que para lograr o mesmo efecto é necesario unha cantidade menor de partículas, ademais de que este reducido tamaño permite alcanzar lugares que son de difícil acceso para as nanopartículas. Segundo os responsábeis deste proxecto, e de acordo cos datos da Fundación Nacional para a Ciencia de Estados Unidos, o sector da nanotecnoloxía alcanzará no ano 2015 o valor dun trillón de dólares.

Tatiana López del Río “É difícil pensar en algo do que non oíches falar” Ten 27 años, é química e adora a súa profesión e o seu traballo. Tatiana ten un espírito emprendedor que non naceu na universidade, onde a práctica totalidade de profesores o relatores procedían do ámbito académico. Non tivo exemplos nin contacto co sector industrial. Onde si tivo “sorte” foi no proxecto de fin de carreira que se desenvolveu nunha empresa e que contribuíu a que, a finais de 2005, empezara a fraguarse Nanogap, que se fixo realidade grazas ao apoio, formativo e moral de programas específicos de formación empresarial como foi, no seu caso, o programa Empresa Concepto impulsado pola Universidade de Santiago de Compostela. Tras un ano de preparación, Nanogap iniciou a súa actividade en setembro de 2006 co obxectivo de converterse nunha empresa referente neste sector de futuro.

122

Tatiana pensa que a formación emprendedora ten que empezar no colexio, que as mulleres teñen que aprender a sentirse cómodas asumindo postos directivos e que a palabra “ambición” ten que pasar a formar parte do seu vocabulario habitual. A súa motivación persoal non é o diñeiro, senón o propio reto da creación e consolidación da empresa e o desenvolvemento da súa profesión. En dous ou tres anos quere duplicar o cadro de persoal e non comprende a palabra fracaso que, en todo caso, consideraría unha aprendizaxe e un novo punto de partida. Nanogap é unha empresa internacionalizada e con vocación global. Os seus clientes están en Europa, polo que a súa estratexia comercial inclúe a presenza habitual en feiras e congresos en Alemaña, Inglaterra (onde xa participou como conferenciante) e NanoSpain, que é o punto de encontro da nanotecnoloxía española. A empresa está participada por Unirisco e Uninvest, pero o 40% do accionariado está en mans de mulleres e ten actualmente un cadro de persoal de sete persoas que Tatiana dirixe coa axuda dun recentemente incorporado xerente comercial para cuxa selección se tiña “certa preferencia” en que fora home: unha “pequena cesión” na procura de competitividade. Nese sentido comenta, e máis a modo de anécdota como se fose un reto que no fondo lle divirte, que cando están nunha feira, os clientes se achegan a ela máis na procura de información, e ao xerente cando a intención é claramente “de negocios”. Pero só é unha “primeira reacción sen efectos secundarios”. No día a día, entre os dous co dirixen os proxectos de I+D repartíndose as áreas de clientes/empresas e desenvolvementos de I+D. Os obxectivos da empresa apuntan ao mercado americano, en espera por pura cuestión loxística, no que “só teñen un competidor”, e á conquista de novos sectores no ámbito das empresas de materiais. Para iso precisan medrar e contan trasladarse en breve a unha nave nun polígono industrial preto de Santiago de Compostela, mentres se preparan para unha segunda entrada de capital de 500.000 euros para a mellora de equipamento con reactores de 50 e 100 litros. Así de sinxelo!

123

Tatiana fala de “pinturas anti-mofo” con aplicacións en cascos de barcos (que abaratarían os custos de mantemento), de “pinturas antiapantallamento magnético” que permiten diminuír o efecto das radiacións nos móbiles (para o que xa manteñen conversas con Nokia) e de aplicacións no campo da medicina en “material antimicrobiano”, que pode ir dende os gorros ata o instrumental. A súa vocación é innata e anterior a este proxecto porque xa pensaba iniciarse coa súa propia empresa, pero a oportunidade desta patente a levou a un proxecto da maior envergadura. Recoñece que “a transición da idea á empresa” é difícil e, no seu caso, destaca como principais puntos fortes o alto grao de motivación, a sorte de estar acompañada por un equipo de profesionais e, con especial cariño, os antecedentes familiares nun avó empresario que probablemente favoreceu o apoio dos seus pais.

Galicia Dreams Terceiro premio da sexta edición do Concurso de Proxectos Empresariais Innovadores da USC, este proxecto está promovido por Cristina García e Gonzalo José Vázquez, arquitectos especializados en urbanismo, e pola licenciada en Dereito Dolores Lojo. Galicia Dreams é unha consultora para posíbeis investidores en arquitectura para a reestruturación rural con carácter sustentábel. O seu servizo abarcaría a elección dun solar, realización do proxecto de rehabilitación ou de nova obra, desenvolvemento e mantemento da obra. Os promotores utilizarán o método inglés BREEAM, totalmente novo en Galicia, xa que, segundo sinalan, nesta comunidade non hai métodos de análise ambiental para arquitectura sustentábel e o utilizado é un dos máis prestixiosos no ámbito mundial.

Cristina García “Ninguén te ensina a ser empresaria” Unha empresa diferente, fresca, innovadora nos obxectivos e nas formas, que “tenta proporcionar unha relación natural entre as persoas e o medio combinando as últimas tecnoloxías con métodos tradicionais”. É dicir, metodoloxía, materiais, enerxía alternativa e métodos saludábeis.

124

A súa estratexia consiste na integración de valor engadido a custos alcanzábeis. Galicia Dreams, S. L., é unha empresa formada por dous arquitectos galegos con experiencia en Inglaterra e Países Baixos, respectivamente, unha avogada-economista galega con experiencia en Europa e un grupo de colaboradores a nivel local e internacional. Cristina fai arquitectura en Galicia, Dolores (avogada) xestiona dende Zaragoza e Gonzalo ocúpase do mantemento da web dende Barcelona. Son unha empresa real que domina o espazo virtual para dirixirse a un mercado global e multi-idiomático. A vocación empresarial de Cristina e Dolores ten antecedentes familiares nos sectores da pedra e do téxtil e buscaron acompañamento especializado para perfilar o seu plan de empresa a través do programa Empresa Concepto. Cristina é arquitecta que xa traballaba como autónoma dende os 25 anos exercendo a súa profesión. Completou a súa formación cun máster en Holanda que lle deu unha perspectiva diferente e innovadora que trasladou a Galicia Dreams. Opina que as tan publicitadas axudas ao emprendemento teñen máis de publicidade que de axudas, aínda que o proxecto Galicia Dreams acadou axuda do Igape e foi cualificada como “Iniciativa empresarial de base tecnolóxica” (IEBT). Na empresa traballan os tres socios e actualmente teñen unha empregada. Cre que aínda está mal visto que unha empresaria sexa muller e que hai factores que inciden especialmente como a maior incidencia do medo ao fracaso e a desprotección social e económica. Máis receptiva a falar da súa profesión que da empresa, quizais pola súa característica virtual que incide nun menor sentido corporativo, manifesta carencias no período formativo porque “ninguén te ensina a ser empresaria”. Cre que, ademais de deseñar mecanismos para o fomento dunha actitude emprendedora, sería necesario incluír nos períodos formativos unha preparación específica, especialmente no ámbito da xestión.

125

Outra das limitacións é a falta de apoio económico porque as ideas, a capacidade e a decisión, non serven de nada sen diñeiro.

EVENTYAM INGENIEROS, S. L. Eventyam Ingenieros, S.L. é unha empresa de carácter tecnolóxico constituída en xullo de 2005. Está formada por un grupo de traballo multidisciplinar, integrado por enxeñeiros de telecomunicación con experiencia en radiocomunicacións, telemática, ICT, proxectos chave en man, e por doutores en Física cunha longa traxectoria en investigación científica sobre telemetría, campos electromagnéticos e as súas aplicacións. En conxunto forman unha organización quen de ofrecer e achegar aos seus clientes servizos e solucións en canto á verificación dos requisitos de “seguridade”, “funcionalidade” e “integración de sistemas” dende o punto de vista das TIC e a “compatibilidade electromagnética”. Diríxese ao sector público, sanitario, industrial e laboral con solucións de enxeñería a medida soportadas nas tecnoloxías de información e comunicacións.

María Baltar “España é pouco competitiva para crear empresa” “Entramos defectuosos na universidade” Primeira galega que se graduou en electrónica en Caracas en 1977, onde marchou con 1 ano. A súa voz denota firmeza e un certo autoritarismo, suavizado polo acento de Venezuela que aínda conserva. Volveu hai 15 anos e no ano 1992 aínda se percibía o rexeitamento directo ás mulleres no seu ámbito profesional. María xa era empresaria en Venezuela, onde co dirixía co seu home unha empresa de son e audio e, como empresaria, ten moito que contar, pero é no ámbito formativo onde dá unha visión que enriquece o obxectivo deste dossier. A súa promoción formou parte dun plan universitario experimental con criterios europeos que estaba dirixida por un filósofo.

126

O obxectivo era que non se podía ser “analfabetos modernos”, polo que si tivo formación económica (micro e macro) e unha importante porcentaxe en humanidades. Os dous primeiros anos recibiron formación en técnicas de estudo e comprensión e preparación para ter un sentido crítico na elección de lecturas sobre o enfoque que adoptaba o libro. Aprenderon a interpretar e descubrir que, incluso os de análise matemática e de ciencias poden ter un mal enfoque que implicaría unha aprendizaxe con “erros de concepto”. Durante a carreira participou na posta en marcha dun laboratorio de radiocomunicacións para unha empresa. No proxecto participaban 87 profesores e só dúas eran mulleres, pero a excepcionalidade radicaba nun equipo integrador xa que proviñan de 23 nacionalidades diferentes. A pesar dos seus antecedentes, María completou a súa formación en España cun curso de “creación de empresas TIC” da EOI na Coruña, en 2004. Foi docente na universidade con 21 e 22 anos, impartindo clases a alumnos de máis de 25, grazas a unha opción do propio plan de estudos como “axudantes de preparadores universitarios”. De entrada afirma que “non hai machismo”, aínda que na práctica cotiá si percibe a miúdo un rexeitamento que vai dende o director de obra ata o peón electricista. Os seus fillos son tamén “emprendedores”, pero ela cre que non é polo seu exemplo, senón que hai que ter un perfil. Móstrase convencida de que “ser empresaria é unha nova carreira” e que en España a xestión e o día a día son moi complexos. Lembra que na súa etapa de empresaria en Venezuela, as asesorías compartían a responsabilidade coas persoas responsábeis da empresa de todo o que se asinaba. Ser empresaria, independentemente do sector, non só é producir xa que a xestión implica un alto grao de dispersión, o que se agrava cos constantes cambios normativos e os múltiples frontes abertos que xeran estrés e inoperancia: “España é pouco competitiva para crear empresa”. Eventyam Ingenieros, S. L., está formada por varios socios pero a empresa lévana dúas mulleres e, aínda que durante anos elas tiveron o 50 % do capital, quedaron excluídas do ámbito de moitas axudas institucionais.

127

As súas críticas diríxense tamén ao propio sector empresarial, onde detecta unha profunda carencia no ámbito asociativo e na falta de cultura corporativa derivada dun individualismo acérrimo e esaxerado, e a un concepto da competitividade mal entendido que leva, en ocasións, á falta de ética. “A solución non ten receita”. Tería que empezar en primaria porque “entramos defectuosos na universidade”, e con deficiencias para traballar coa linguaxe. “Aínda lembra como o director da súa tese de doutoramento xustificaba as súas faltas de ortografía porque “sempre ía ter unha secretaria”. Destaca tamén que non saben traballar dentro da normativa nin coas súas fontes nos boletíns oficiais. Non amosa unha especial complicidade coas colegas empresarias do sector nas que aprecia unha certa tendencia a condutas manipuladoras, aínda que por outra parte as xustifica polo machismo do seu ámbito profesional que obriga a utilizar tácticas para se impoñer. Continuando coa “non receita”, as responsabilidades apuntan ás institucións de goberno, de onde cre que teñen que partir pautas claras con obxectivos e ferramentas ben definidas.

Loroestudio Defínense como un estudio de deseño e comunicación creativa multiplataforma que, dende Ferrol, compiten no ámbito das TIC con deseños e desenvolvemento de contidos e aplicacións para dispositivos dixitais 2.5 e 3G, pocket PC, televisión interactiva e web. Presumen con orgullo, e con razón, de seren provedores oficiais de imode e contidos flash para Movistar. Forman parte de Movilforum, da mesma operadora, o que, segundo contan na súa web, garante o apoio técnico e a calidade nas súas aplicacións, tanto empresariais como de ocio ou mensaxería multimedia con fins publicitarios.

128

Defínense como o primeiro estudo galego que desenvolve contidos para a televisión dixital interactiva para o que teñen establecidas relacións con operadoras de cable e satélite e con outros provedores de contidos para a televisión interactiva.

Rosa Berea “Hai que saber para dirixir” “Despois de catro anos, familiares e amigos aínda non saben explicar a que nos dedicamos” De entrada, tamén afirma que “non hai diferencia de xénero”. Iniciaron a actividade en 2004 e na actualidade, ademais dos socios, teñen dous empregados (aclara que no proceso de selección presentáronse menos mulleres) Estudou Enxeñería Técnica Naval porque en Ferrol non había moito onde elixir e a súa profesión foise definindo nos cursos posteriores de deseño gráfico e flash live para móbiles. Non estudou por vocación e os estudos non conseguiron motivala. No sector naval a presenza das mulleres é practicamente inexistente: só eran 15 ou 20 mulleres na súa promoción, e todos os relatores convidados eran do ámbito académico. A única experiencia próxima ao mundo empresarial durante a súa etapa universitaria foi a empresa “xúnior” a través da que realizaron traballos para un cliente do sector naval. Rosa ocúpase fundamentalmente da xestión da empresa que, na súa opinión, é en si mesma un proxecto para o que ninguén te prepara. Ten claro que “hai que saber para dirixir”, algo que non se aprende na universidade, aínda que “agora pode que se fomente algo na formación profesional”. O socio encárgase dos mercados porque “é máis extravertido”, mentres ela se sente máis eficaz na dirección e xestión. Non é moi partidaria das “charlas”, aínda que foi superando a súa percepción negativa e ela mesma ten participado como relatora nalgunha ocasión.

129

A súa actividade redúcese nos veráns, o que, na actualidade, aproveitan para “planificar” apoiándose en servizos especializados externos de consultoría estratéxica. En poucos anos a empresa ten unha estabilidade e un crecemento sustentábel que podería ser maior “se a Administración apostase dun xeito máis efectivo pola formación en TIC”. Transcorridos catro anos dende o inicio de actividade de Loroestudio, “os familiares e amigos aínda non saben explicar a que nos dedicamos”. Responde, aínda que con certo titubeo, que un dos principais obxectivos coa empresa é o diñeiro: “Por que non?”, para explicar a continuación que non quere unha empresa moi grande, entre outras cousas, porque non quere perder “o control”. Rosa séntese máis segura falando da empresa que de si mesma: “Non son unha xefa ao uso”. Reprégase momentaneamente nunha timidez que desaparece en canto os clientes entran de novo na conversación, contando con orgullo como valora Telefónica Móbiles a capacidade creativa e dinamismo de Loroestudio ou como, no último concurso que gañaron, competían cunha empresa moito máis grande de Madrid. “O fracaso? Pódese dar, pero con entusiasmo... quizais volvería a empezar”. Aínda que parece non querer verse a si mesma como xefa, segundo ela é marcar pautas e métodos, como socia de Loroestudio, ten neste momento a presidencia da recen creada Asociación TIC de Ferrol Terra, e probablemente integrarase na Asociación de Empresarias Aecofe.

Salbia Salbia, Seguridade e Hixiene Alimentaria inicia a súa actividade empresarial en febreiro de 2005, sendo cualificada como ILE (Iniciativa Local de Emprego) polo Concello de Santiago de Compostela. Está promovida por dúas licenciadas en Bioloxía Molecular e Biotecnoloxía que deciden encamiñar a súa vida profesional no campo da seguridade e hixiene alimentarias. O obxectivo de Salbia é promover na industria alimentaria a cultura da xestión en seguridade e hixiene nos alimentos que manipulan para controlar

130

e minimizar os posíbeis perigos (físicos, químicos e microbiolóxicos) que existen neste sector.

María Serantes “Nas carreiras non hai enfoque á vida práctica. Saes completamente perdido” “O fracaso é experiencia e aprendizaxe” Remataron a carreira en 2001, e enfocáronse rapidamente ao mercado de traballo, pero “non lles gustaba o que había” polo que optaron por marcar o seu propio rumbo profesional. “Nas carreiras non hai enfoque á vida práctica. Saes completamente perdido. Agora o vexo e é básico”. Pode que os antecedentes familiares lles influíran, pero buscaron formación específica nun curso de planificación empresarial do Igape e outro no seu ámbito específico de microbioloxía alimentaria. O seu proxecto foi cualificado como iniciativa empresarial de base tecnolóxica (IEBT) e o inicio da súa traxectoria empresarial veuse a miúdo acompañada dunha pregunta: “E sodes as dúas soas?”. Teñen claro o seu mercado, pequenas e medianas empresas do sector da alimentación e a hostalería e os seus obxectivos, que reforzan con alianzas estratéxicas como a externalización dos procesos de laboratorio coa universidade. María cre que hai aspectos que aínda resultan raros na muller, e que actúan como limitacións, como a ambición. Fala rápido, con enerxía, cun entusiasmo contaxioso. Ten 31 anos e un fillo de sete e, aínda que di que “no folleto todo é moi bonito”, si hoxe en día puidese elixir, non deixaría a empresa. Nos seus obxectivos non fala de diñeiro, pero quere montar o seu propio laboratorio porque “o beneficio o leva a universidade”. A súa planificación a medio prazo implica un investimento próximo aos 30.000 euros e a contratación dunha persoa para o laboratorio, polo que planifica a transformación en sociedade mercantil porque pode facilitar o acceso a recursos de financiamento a través das axudas oficiais.

131

María mantén o mesmo nivel de entusiasmo cando se lle pregunta pola súa motivación persoal, ao que contesta coa mesma asertividade: “Saber que é nosa e gañar diñeiro, por que teño que ir de ONG?”. O fracaso é “experiencia e aprendizaxe. Aquí a cultura é mala. Se pecho a empresa, non fracaso” e reivindica a palabra ambición que, nas mulleres, adoita ter connotacións negativas. Afirma que hai un descoñecemento total do que é unha empresa e que a formación debería iniciarse no bacharelato. É fundamental ter algunha noción de contabilidade, saber diferenciar préstamo de crédito, entender de intereses, saber facer unha declaración. Quizais pola influencia que ten na súa actividade, non comprende como na formación universitaria non se aprende a ler a lexislación, nin como a universidade pode continuar tan afastada do ámbito empresarial, tan descoñecedora dos mercados e do trato cos clientes. María tivo a sorte de encontrarse con Uninova, porque “da facultade saes en bragas”. Cre que o retardo non afecta só ao ámbito universitario, senón que é cultural e que seguir a falar de emprendedores é unha actitude reactiva cando o que se precisa é unha estratexia: “A empresa xera ideas”.

Ximena Enxeñería “Ximena inicia a actividade en Lugo en 2002, constituída por profesionais do sector ambiental avalada dende a Universidade de Santiago de Compostela, a través de Unirisco e Uniemprende, e a Fundación CEL. O enfoque innovador da empresa introduce novas tecnoloxías de traballo na xestión do medio natural e valoran o coñecemento de linguas estranxeiras, de xeito que a empresa ten capacidade de comunicación en seis idiomas. O proxecto empresarial foi cualificado como iniciativa de base tecnolóxica pola Xunta de Galicia, a Asociación Nacional de Centros Europeos de Empresas e Innovación Españois e recibiu premios da Fundación CEL e da Universidade de Santiago de Compostela. Ximena ten unha forte compoñente de I+D con proxectos apoiados polo goberno autonómico en “fotointerpretación automática da imaxe dixital” e o deseño dunha “metodoloxía para a valorización dos recursos naturais e o patrimonio cultural”.

132

María “Ao principio metemos a pata moitísimo, pero tiñamos claro que non éramos unha ONG”. “Non nos asusta medrar, pero as mulleres somos máis prudentes, non nos guiamos tanto pola aparencia”. Tras estudar Enxeñería de Montes, Eva, María e Isabel constituíron a empresa en 2002, quedando só Eva e María a partir de 2005. Os inicios profesionais non eran doados xa que unha muller-enxeñeira-forestal resultaba un combinado de difícil asimilación. Como en tantos outros casos, a súa inspiración empresarial non vén da carreira senón da súa participación no programa Erasmus que levou a María a Alemaña e a Isabel a Italia, onde percibiron novas opcións que superaban o “enfoque cuadriculado no medio natural” que por entón imperaba neste país. Detectaron unha interesante oportunidade no sistema de información xeográfica cun software de código aberto e lanzáronse á aventura empresarial. Foi entonces cando cambiou a actitude dos clientes porque xa eran elas as que asumían a responsabilidade do seu traballo. A seren empresarias aprenderon sobre a marcha, igual que a tratar cos bancos porque non lles serviu de moito a linguaxe algorítmica usada polos economistas en cursos específicos para aprender a negociar. Coas oito persoas que teñen no cadro de persoal na actualidade, elas seguen a facer o traballo comercial porque nin María nin as súas socias son “mulleres de oficina”, aínda que na etapa inicial tiveron que afrontar o ámbito da xestión. Non presume de ser especial, aínda que cre que habitualmente “os homes son máis botados para adiante”, pero que ten moito de cultural. Gústanlle os cursos de autoestima que se fan actualmente ás mulleres do rural e pensa que igual non viñan mal no ámbito universitario, pero recoñece que para levar unha empresa tampouco serve todo o mundo.

133

“Ao principio metemos a pata moitísimo, pero tiñamos claro que non eramos unha ONG”. Cre que a ambición é importante pero que precisa un plan, que non pode dirixir a túa vida. Que é boa para mellorar, para non conformarse, pero sería moi feliz con menos horas de traballo, unha remuneración digna e un equipo de traballo equilibrado: “Non nos asusta medrar, pero as mulleres somos máis prudentes, non nos guiamos tanto pola aparencia”. Encontra moitas carencias na formación universitaria, que se resiste a superar os estereotipos e segue de costas á realidade empresarial. Na súa visión, ten un peso importante a súa experiencia no exterior e non entende como, sendo un dos países máis regulados, non se fala de lexislación nas carreiras. Entre as súa recomendacións está a necesidade de seguir estudando e formándose e viaxar, no que pon especial énfase: “Hai que saír antes e despois. Os galegos temos moito que avanzar”. María ten 34 anos e é unha metralleta de entusiasmo. Cando falamos con ela, está iniciando unha nova empresa persoal coa súa recen estreada maternidade. Tal vez porque procede dunha familia emprendedora, afronta este novo reto coa mesma ilusión innovadora que a empresa xa que, xunto co seu marido, indagan con fórmulas de conciliación aínda non moi implantadas.

Interacción Beatriz Legerén “As mulleres pasamos demasiado tempo en estado de protoempresarias do que só somos quen de saír cando consideramos que a empresa funciona” “A verdadeira aposta institucional debería ser aos tres anos, cando a empresa precisa consolidarse” Interacción é unha empresa consolidada, pioneira por vocación no ámbito das TIC e o audiovisual cando aínda non existían en Galicia, e que

134

ten latente outro proxecto empresarial que vai iniciar unha andadura en 3D no mercado dos xogos. Beatriz é unha amante do saber. Estudou Xeografía e Historia, especializándose en Arte Clásica e Museoloxía. Fixo un MBA en administración de empresas e cursos específicos de xestión audiovisual. Con estes antecedentes, Beatriz afirma: “Montei a empresa porque era unha ignorante”. Di que quería facer algo pola súa conta, explorar o ámbito das novas tecnoloxías (que daquela eran certamente “novas”), pero que tampouco había moitas oportunidades no mercado de traballo. Pensou que o que facía para outros o podía facer para si mesma, pero non era tan sinxelo. Non se ten unha empresa se non se é empresaria, hai que ter “vocación e aguante a partes iguais e estar disposta a moitas renuncias”. A súa elección foi unha bomba dentro da familia: “Muller e empresaria era algo que non entendían”. A comprensión veu máis tarde, sobre todo por parte do pai, co que comparte o seu carácter emprendedor. Opina que a actual persistencia institucional en fomentar vocacións emprendedoras precisa enfoque e conta, a modo de anécdota, o caso dun amigo que, xa cumpridos os corenta, decidiu seguir a súa vocación empresarial e foi rexeitado en catro programas de emprendedores polas canas. Para Beatriz, o fracaso “é experiencia e capacidade de mellora”. Defende que “a verdadeira aposta institucional debería ser aos tres anos, cando a empresa precisa consolidarse e empezas a ser consciente da evolución de emprendedora a empresaria”. É nese momento cando hai que reforzar con formación e asesoramento. Fala amodo, sen artificios, coa harmonía que precisan as verdades e as sentencias. Inimiga das culpas, tampouco desculpa as responsabilidades que todos temos que asumir, incluída a falta de corporativismo das mulleres que estamos excesivamente dispersas. Defende a ultranza o necesidade dun sistema asociativo efectivo para a nosa realidade de pemes e micropemes e a renovación dos plans de formación universitarios que non inclúen exemplos de mulleres que conten a súa experiencia. Aínda que non o expresa directamente, pensa que o reforzamento do liderado feminino precisa dunha atención especial, que un

135

exceso de humildade mal entendida nos fai pasar demasiado tempo no estado de “protoempresarias” do que só somos quen de empezar a saír cando consideramos que a empresa funciona. Á súa imaxe silenciosa e “case tímida” choca coa súa traxectoria de retos e éxitos que se aprecia con só dar unha paseo pola web da empresa. Apostou hai moitos anos por unha Film Commission Virtual que pretendía colocar a Galicia como un plató privilexiado no mundo do cine e que sorprendeu fóra, pero non atopou o respaldo preciso para a súa continuidade porque se adiantou aos tempos cando o audiovisual galego aínda non era nin un soño. Pero, como ela mesma di, ser empresaria é vocación e aguante a partes iguais, e reinterpreta a insatisfacción como motor de cambio. Na actualidade imparte clases de teoría e técnica da comunicación televisiva e produción en novos medios na facultade de Comunicación Audiovisual, en Pontevedra, onde tenta transmitir aos estudantes o enfoque práctico e independencia de pensamento para que poidan facer fronte a unha realidade dura e competitiva. Sorpréndese, pero non se frustra, cando lles encarga un traballo e o primeiro que preguntan é: “Cantos folios e cal ten que ser o índice?”. A súa resposta non é menos sorprendente: “Ti verás o que consideras que eu teño que ler”. Na actualidade, Beatriz reinventa o concepto de conciliación xa que, ademais da empresa actual e un novo proxecto en fase de lanzamento participa activamente no clúster do audiovisual: é a presidenta da Asociación Galega de Empresas Dedicadas a Internet (EGANET) e forma parte da xestora para a formación do Clúster Galego das TIC. Dá charlas, organiza actos e cursos, asume responsabilidades que non lle corresponden a consegue encontrar tempo para tomar un café, soñar novos proxectos ou manter esta conversación sobre a súa experiencia.

GalChimia GalChimia é a empresa española líder no eido da química orgánica sintética. Proveen ás industrias química e farmacéutica de servizos de síntese a medida, investigación baixo Contrato e Desenvolvemento de

136

procesos, poñendo á súa disposición un equipo de profesionais expertos e mantendo en todo momento unha estreita comunicación e asegurando unha estricta confidencialidade a todos os niveis. A súa misión é “ofrecer unha boa química” e fomentar unha cultura baseada no traballo en equipo, o respecto, a honradez, o compromiso e o servizo, tanto cos seus colaboradores coma cos clientes.

Carme Pampín “Empezamos outra carreira de cero” “O perfil emprendedor é necesario, pero non suficiente” Galchimia naceu en 2001 co apoio de Unirisco e na actualidade ten 24 persoas no cadro de persoal, “todos doutores e doutoras”, afirma con orgullosa responsabilidade empresarial a súa propietaria. O proxecto xurdiu da vocación emprendedora dun dos profesores do grupo de investigación, un deses casos non habituais no ámbito universitario de persoa inqueda e emprendedora que na actualidade segue a ter unha participación minoritaria no accionariado da empresa, pero non participa no seu desenvolvemento. Neste momento, a “doutora Pampín” está de baixa por maternidade pero en seguida devolven a chamada para avisarte de que ela se vai poñer en contacto para acceder á entrevista. E Carme chama e préstase a transmitir a súa experiencia, é xenerosa co tempo que neste momento está marcado polo ritmo da súa filla de seis meses, un tempo novo que prioriza este novo reto. Fala con cariño dos inicios pero “o día a día da empresa é outra cousa” e as decisións dos administradores chocan coa falta de visión realista dos accionistas promotores, polo que tiveron a habilidade de aprender a separar os ámbitos de participación na empresa. Un paseo pola súa web non é apta para profanos. A conversación con Carme convéncete de que son “empresa de referencia”, tal e como eles mesmos se presentan. Pero Carme préstase a falar “da súa actual profesión”, a que lle fai botar en falta a de investigadora pero coa que asume novos retos de responsabilidade sobre as persoas que traballan “no

137

seu equipo”. Considera como un dos seus obxectivos máis importantes, o de ser quen de sacar o mellor perfil persoal e profesional da súa xente. Ninguén lle fomentou o espírito emprendedor porque os plans de estudo non están enfocados á industria. É doutora en química orgánica pero non atopou aplicación práctica na carreira, nin sequera un enfoque na industria farmacéutica. Incluso na actualidade non teñen moita colaboración das universidades, xa que non facilitan a difusión das ofertas de emprego cando necesitan novas contratacións. Carme tamén comenta o inexistencia de referencias e formación á normativa durante a etapa universitaria e a herdanza cultural dunha timidez mal entendida nas mulleres. Baseándose na súa experiencia, afirma que “o perfil emprendedor é necesario, pero non suficiente”. Que se precisa unha formación específica para emprender esta carreira de fondo. O fracaso... “un fito máis, un reforzo. A vida é así”. Non teoriza, acepta e deseña solucións. Asume o risco e rexeita a actitude paternalista que percibiu na maior parte dos docentes durante a carreira. Necesitan seguir medrando e bota en falta unha maior efectividade nas políticas institucionais, sobre todo na falta de infraestrutura que precisan as empresas. A política de subvencións ten que adoptar enfoques máis proactivos para poder responder ao dinamismo das empresas. Teñen mercado e queren ir por el. Persoalmente, a motivación de Carme apunta á satisfacción por facer o que lle gusta. Conta con orgullo como un dos seus primeiros clientes os contratou despois de visitar as súas modestas instalacións iniciais tras comprobar que non estaban na universidade porque iso aseguraba a capacidade de resposta. Fai especial fincapé na capacidade de dirixir, de delegar, de relacionarse. Bota de menos unha asociación de empresas spin off e a falta de profesionalidade das asesorías. Non lle asusta o éxito. É unha creadora de solucións que se sente satisfeita polos retos emprendidos.

138

As emprendedoras da USC: WomanEmprende

139

140

141

142

143

144

145

146

147

148

149

150

151

152

153

154

155

156

157

Realizada a solicitude da Federaci贸n Provincial de Asociaci贸ns Comarcais, Empresariais, Profesionais e Emprendedoras (FEDACEPE)

A Coru帽a, setembro de 2008

158

Isabel Iglesias, empresaria e escritora, naceu e reside en A Coruña, onde dirixe a súa empresa. Con estudios de psicoloxía e ciencias políticas, defínese a si mesma como investigadora de novas realidades, alérxica aos tópicos, consultora e bloguera. Pola súa traxectoria profesional mantivo sempre unha intensa actividade e implicación activa no ámbito asociativo empresarial, con cargos de representación tanto a nivel sectorial como autonómico e representando ao empresariado galego en organismos consultivos da Xunta de Galicia. O feito de traballar sempre por conta propia contribuíu a formar un universo propio nos que as palabras reto, empresa, emprender, obxectivos, cambio e incerteza, son as que conforman o puzzle persoal no que reflexiona e investiga para conformar novas realidades. Participa desde hai anos como experta na realización do Informe GEM e ten realizado e impulsado diferentes estudios sobre os requirimentos que precisa a actividade empresarial para fomentar a diversidade e a construción de novas oportunidades. E dicir, no enpoderamento da sociedade civil a través da autonomía do exercicio da actividade profesional.