Dinsdag 30 juni 2015

www.geschiedenisvanzuidholland.nl

Ontdek en beleef het eilandelijke erfgoed Wat heeft Goeree-Overflakkee veel te bieden als het om cultuurhistorie gaat! Havens en haventjes, schitterende havenkanalen. Indrukwekkende verdedigingswerken, zowel tegen vijandelijke legers als tegen het water. Een achttiende-eeuwse scheepswerf die in volle glorie terugkeert. Tastbare herinneringen aan de RTM-tram en de Watersnoodramp van 1953. U kunt het allemaal ontdekken, van dichtbij bekijken ĂŠn beleven. U kunt meedoen aan excursies en bezichtigingen. Er zijn evenementen, exposities en uitvoeringen. En volop mogelijkheden om langs of over erfgoed te fietsen of te wandelen. Varen kan ook. Over de havenkanalen, of met een pontje naar bijvoorbeeld Dinteloord of Benedensas De Heen. De Erfgoedlijn Goeree-Overflakkee is een initiatief van

de provincie Zuid-Holland. Een initiatief om het erfgoed te behouden, beleefbaar en bereikbaar te maken. De cultuurhistorische beleving een impuls te geven en de diverse waarden met elkaar te verbinden. Dat gebeurt in samenwerking met vele andere partijen, vooral van het eiland zelf. Denk aan de gemeente, de VVV, Stichting Podium, het Streekarchief Goeree-Overflakkee, het Streekmuseum, de Molenstichting, Vereniging voor Natuur- en Landschapsbescherming Goeree-Overflakkee, Erfgoedhuis Zuid-Holland en diverse ondernemers. Samen geven zij de erfgoedlijn vorm. Ontdek en beleef hoe de erfgoedlijn gestalte krijgt. Deze krant, een uitgave van Stichting Podium, maar een product van de erfgoedlijn, is daarbij een hulpmiddel. Wie meer wil weten kan terecht op www.geschiedenisvanzuidholland.nl, www.erfgoedlijngo. Een uitgave van:

nl, www.goeree-overflakkee.nl/streekarchief en www.vvvgoeree-overflakkee.nl. Tot slot. Het zou kunnen dat u uw verhaal kwijt wilt over wat u heeft meegemaakt of ontdekt. Uw herinnering aan de RTMtram, bijvoorbeeld. Of uw verhaal over de scheepswerf, de beurtschippers of het fort. U kunt dat mailen naar info@erfgoedlijngo. nl. Uw bijdrage maakt het verhaal van de erfgoedlijn nog completer. Binnenkort verschijnt ook de Erfgoedkaart Goeree-Overflakkee. Deze is gratis verkrijgbaar bij onder meer het gemeentehuis, de VVV en de musea ĂŠn op te vragen via www.geschiedenisvanzuidholland.nl.

2

Erfgoedlijn Inhoud

Colofon:

Ontdek en beleef het eilandelijke erfgoed Menheerse werf | Cichoreidrogerij Ceres Havendag Junior: Hier met dat tuig! Beleef het havenkanaal | Bekijk Berwoutsmoer Wandelend of fietsend op pad | Onderga de historie van Ooltgensplaat Open Monumentendag 2015 | Beeld van toen in Sommelsdijkse haven Bunkerroute De Punt Ontmoetingsplaats Fort Prins Frederik Verlichte molenroute Eilandmarketing en erfgoedlijn Beleef de oude dijken Watersnoodramp in kaart gebracht Het RTM-verleden van Goeree-Overflakkee Waterpoort Armada

Deze krant is een uitgave van Stichting Podium Goeree-Overflakkee streekherkenbaar, onderscheidend, verbindend en vernieuwend. Het is een product van de Erfgoedlijn Goeree-Overflakkee en mogelijk gemaakt door een financiĂŤle bijdrage van de provincie Zuid-Holland.

1 3 4 5 6 7

Redactie en interviews: Kees van Rixoort Mirna Bogert Patty van der Kleij Thea de Langen Bestuur Stichting Podium Bert Tuk

8 9 10 11 12

Bladmanager/acquisitie: Gert Verweij

Agenda: Molendag Goeree-Overflakkee Omloop Goeree-Overflakkee Goereese Kunstdagen Goereese Havenconcert Muziek in de Voorstraat Open Monumentendag

Vormgeving: Manon Thijssen

11 juli 21 augustus 4-8 augustus 5 september 11 september 12 september

Productie: Eilanden-Nieuws

Zie ook: www.vvvgoeree-overflakkee.nl/evenementen

Deze bijlage wordt mede mogelijk gemaakt door:

Waardeer uw woning op met een Tieleman keuken! SHOWROOM

Korendreef 15 // 3241 As middelhArnis // T 0187 - 602 555 // WWW.TIELEMAN.NL TWiTTer TielemAnKeUKens // fACeBooK TielemAn-KeUKens KijK voor een impressie op

WWW.TIELEMAN.NL

Goeree-Overflakkkee over leven met het water

3

Scheepswerf in vol bedrijf De Menheerse werf, een scheepstimmerwerf uit 1783, ontwikkelt zich tot een cultuurhistorische attractie voor een breed publiek. In vol bedrijf, want het varend erfgoed kan er terecht voor reparaties. Rond de komende jaarwisseling ziet de werf aan de haven van Middelharnis er heel anders uit. De in juni gestarte restauratie en verbouwing van de Rijksmonumenten op de werf zijn dan afgerond. Hetzelfde geldt voor de realisering van het bezoekerscentrum in de houten werfloods. Hierin komen ook een toeristisch informatiepunt, een centraal punt voor het gastheerschap van de haven van Middelharnis en een ambachtelijke werkplaats met smidse. De werf krijgt een poort, die wordt gemaakt door de kunstenaars Ellen van der Bok en Peter Nuijten. De maritieme geschiedenis van Middelharnis en de geschiedenis van het havenkanaal staan centraal in de permanente tentoonstelling die in het pakhuis van de

Menheerse werf komt. Het publiek kan de tentoonstelling vanaf het voorjaar van 2016 bekijken. Er komt ook een tentoonstelling over de beugvisserij op de werf. Kinderen en jongeren kunnen straks, vanaf het voorjaar van 2016, spelenderwijs van alles leren over de beugvisserij, de zeilende zeevaart, het ontstaan van de havenkanalen en de dynamiek van de Zuid-Hollands delta. Educatie en entertainment in één!

Restauratie MD10

De Menheerse werf, onlangs nog het epicentrum van de Menheerse Havendag, is ook een werf waar gewerkt wordt. De originele scheepshelling is zojuist in oude luister hersteld. De MD10 Johanna Hendrika kan er binnenkort op, nadat op een kade aan de buitenhaven het grote straal- en staalwerk is uitgevoerd. Op de werf gaat de restauratie van de in 1898 gebouwde beugsloep verder. Volg de ontwikkelingen via www.menheersewerf.nl.

Nieuwe toekomst voor oude cichoreidrogerij Het pakhuis van cichoreidrogerij Ceres in Ouddorp krijgt een andere bestemming. Misschien horeca, misschien wel een toeristische bestemming. Voorlopig zijn de inspanningen van eigenaar BPD Ontwikkeling erop gericht dit deel van het 110 jaar oude gebouw te consolideren en conserveren.

“Cichoreidrogerij Ceres is door de provincie benoemd als één van de kansrijke ontwikkellocaties voor herbestemming in Zuid-Holland”, zei gedeputeerde Han Weber tijdens de officiële starthandeling op 13 maart 2015. “Dit pand is het waard om veel aan te doen. Het vertelt een verhaal over de geschiedenis van het eiland. En het past

in het kader van de Erfgoedlijn GoereeOverflakkee om dergelijke monumenten aan elkaar te verbinden, en de Ceres, als onderdeel van de Erfgoedlijn, te behouden voor de toekomst. Daarbij maken we gebruik van de energie die hiervoor ook in de eigen omgeving aanwezig is.” Na de starthandeling schreven meerdere gespecialiseerde restauratieaannemers in voor de cascorestauratie van het pakhuis van de Ceres. De keus van BPD Ontwikkeling viel op Den Hoed Aannemers in Bergambacht. Met dat bedrijf sluit BPD Ontwikkeling een bouwteamovereenkomst. Dit bouwteam, aangevuld met adviseurs en vertegenwoordigers van het Rijk, de provincie en/of de gemeente, werkt de definitief uit te voeren (herstel)werkzaamheden en bijbehorende kosten verder uit. Ook staat het aanvragen van de nodige goedkeuringen en vergunning(en) op het programma. BPD Ontwikkeling hoopt die eind juli te hebben, waarna het herstel van het pakhuis in het vierde kwartaal van 2015 daadwerkelijk kan starten. Gelijktijdig met de voorbe-

reidende werkzaamheden voor het herstel van het pakhuis, komt de vraag op tafel wat er met de rest van de Ceres, waaronder de drogerij, gaat gebeuren: consolidatie of restauratie van het casco. Wie weet zitten we over een tijdje koffie te drinken of wat te eten in een pand waar tot in de jaren vijftig van de vorige eeuw surrogaatkoffie van cichorei werd gemaakt. Meer informatie: www.geschiedenisvanzuidholland.nl.

4

Erfgoedlijn Havendag Junior: een leerzame traditie in wording

Hier met dat tuig! Nee…. we worden niet grof in de mond! Toch was deze tekst te horen op vrijdag 5 juni. Maar aan de kant van het water, bij de haven, betekent dit gewoon dat kinderen enthousiast bezig zijn met het jagen van een schip! Met hulp van de schippers van de zalmschouwen hijsen ze zich in het jaagtuig. Dit vereist wel een goede samenwerking. Maar dan lukt het ook: de boot komt in beweging. Deze kinderen hebben spelenderwijs geleerd hoeveel (paarden)kracht hiervoor nodig is! Op vrijdag 5 juni vond de Havendag Junior plaats in Middelharnis. Ruim 250 leerlingen van verschillende basisscholen deden mee aan dit enerverende spel op en rond de Menheerse werf. En de zon maakte van deze dag een kleurrijk geheel. De leerlingen uit de groepen 7, dus zo rond de 11 jaar, gingen varen, jagen, seinen, klinken, als een archeoloog de resten van een oud schip bestuderen, een groepsfoto maken bij het Kofjekokertje en flink nadenken over welke persoonlijke spullen je meeneemt als je maandenlang op zeereis gaat. Precies twee weken later was Goedereede aan de beurt, tijdens de Goereese Portdagen. Daar vond hetzelfde spel plaats, weer met deelnemers van verschillende basisscholen. Goedereede is een heel andere haven dan Middelharnis, dus vertelde de acteur een ander historisch verhaal en vervulden de leerlingen hier andere opdrachten, zoals netten boeten, kruukplaetjes bakken, de stadsmuur tekenen en vloedplanken in de coupure plaatsen. Al met al deden er bijna 500 kinderen mee dit schooljaar. Een verdubbeling in vergelijking met vorig jaar, door de uitbreiding met de Goereese Portdagen. Aanvankelijk was het de bedoeling om ook aan de oostkant van het eiland een Havendag Junior te organiseren, maar daar waren net te weinig deelnemers voor aangemeld. Jammer, maar volgend schooljaar komt er een nieuwe poging. Dan zouden er dus drie Havendagen Junior kunnen zijn: aan de oostkant, de

westkant en in het midden van het eiland. Zo kunnen in principe alle scholen van Goeree-Overflakkee met hun groepen 7 deelnemen.

Veel leren

Havendag Junior is les 2 van het erfgoedproject Van Binnen naar Buiten (zie: www.geschiedenisvanzuidholland.nl/ verhalen/educatie-goeree-overflakkee). Les 1 (introductie) en les 3 (reflectie) krijgen de leerlingen op school. Alle scholen beschikken over het lesmateriaal. Het doel is: veel leren over de havens en havenkanalen van Goeree-Overflakkee, het centrale thema van de Erfgoedlijn. Ook het voortgezet onderwijs doet mee. Tien scholieren van CGS Prins Maurits vervulden hun burgerschapsstage door te assisteren tijdens Havendag Junior. Via hun mobiel hielden ze het tijdschema exact in de gaten. Mede daardoor liep alles op rolletjes. Mogelijk komt er volgend jaar ook een Havendag voor het voortgezet onderwijs. Misschien met een interessante lezing, een bezoek aan de visafslag, een excursie onder leiding van het waterschap of het volgen van de restauratie van de beugsloep MD10. Een traditie lijkt geboren. Dat past wel bij erfgoed…

Rondleidingen met gids Jong en oud kunnen nog meer over onder andere het visserijverleden te weten komen door onder leiding van een gids van de VVV een groepswandeling in Middelharnis en Sommelsdijk te maken. Op aanvraag bij de VVV. Ook in Goedereede leidt een gids van de VVV groepen rond, namelijk op 16, 23 en 30 juli en op 6, 13 en 20 augustus. Reserveren bij VVV Goeree-Overflakkee. Bovenste 2 foto’s in Middelharnis Onderste 2 foto’s in Goedereede

5

Goeree-Overflakkkee over leven met het water

Natuurlijk varen door het havenkanaal De havenkanalen zijn een onontdekte parel voor vaarrecreanten. Ooit verbonden deze havenkanalen alle dorpen en loswallen, tegenwoordig zijn ze niet meer met groot water verbonden, wel grotendeels met elkaar. Een voorbeeld is de verbinding tussen Dirksland, Stellendam en Goedereede, met daartussen een prachtig gevarieerd landschap, hoogwaardige natuurgebieden en een indrukwekkende voormalige zeearm, het Zuiderdiep. Samen een unieke route die in een dag te varen is en die met diverse afmeermogelijkheden de kernkwaliteiten van het eiland bundelen: een grote variatie aan natuur, leuke dorpjes, fiets-, wandel- en watersportmogelijkheden, stranden, winkelaanbod en vele evenementen. De Stichting Cultuur en Recreatie ZuidHolland wil de beleving van de havenkanalen op Goeree-Overflakkee een flinke im-

puls geven. En wel door de havenkanalen te ontwikkelen tot een duurzaam vaargebied, waar de verbinding met de cultuurhistorische omgeving en recreatieve beleving vanaf het water samenkomt. Het doel is om het gebied alleen te ontsluiten voor duurzame waterrecreatie, voorlopig zeer gecontroleerd en beheersbaar door middel van een combinatie van verhuurbare elektrisch varende ‘Groene Vaart’-sloepen en kano’s met een innovatief voortstuwingsmechanisme. Maar het blijft niet bij varen. De recreant kan meerdere interessante arrangementen tegemoet zien, waarin varen en culinair genieten een mooie combinatie vormen. Momenteel is de selectie van de meest geschikte locaties aan de gang voor de benodigde informatiepunten, picknickplekken en opstap- en aanlegvoorzieningen. Nu de benodigde vergunningen zijn verleend, zijn de prachtige havenkanalen, ooit de belangrijkste verkeersaders op het eiland, vanaf deze zomer al varend te beleven. Een nieuwe manier om de kernkwaliteiten van Goeree-Overflakkee te ontdekken. Informatie over de vaarmogelijkheden, tarieven en arrangementen: www.wapenvanstellendam.nl

Dé oplossing om havens bereikbaar te houden Door steeds nieuwe aanwassen aan de oude ringpolders en inpolderingen groeide het eiland. De havens werden daardoor steeds lastiger bereikbaar. Dé oplossing was het graven van havenkanalen, die toegang gaven tot open water en dus naar ‘de overkant’ (Zuid-Holland), Zeeland en Brabant. De havenkanalen, die in sommige gevallen keer op keer moesten worden verlengd, waren soms kilometers lang. Zo meet het havenkanaal van Dirksland ruim 5,5 kilometer. Er zijn ook havenkanalen bij Goedereede, Stellendam, Middelharnis, Ooltgensplaat en Oude-Tonge. Deze lijnen in het landschap vertellen het verhaal van het langzaam maar zeker groeiende eiland én de noodzaak om het vervoer over water blijvend mogelijk te maken. Niet zonder reden zijn de havenkanalen dan ook de primaire dragers van de ontwikkeling van de Erfgoedlijn Goeree-Overflakkee.

De verdwenen nederzetting Berwoutsmoer Het was een weergaloze ontdekking. Amateurarcheologen van De Motte legden in 1979 de resten bloot van een nederzetting uit de dertiende en veertiende eeuw. De nederzetting, vlak bij Ooltgensplaat, had ongeveer 450 jaar onder een kleilaag en een metersdik gors gelegen. Van Berwoutsmoer, zoals de nederzetting heet, is recent een maquette gemaakt. Die

Een deel van de maquette van Berwoutsmoer.

is te zien sinds 19 juni in het Streekmuseum Goeree-Overflakkee in Sommelsdijk. Meer informatie over openingstijden enz.: www.streekmuseum.nl. Wat deden de bewoners van Berwoutsmoer? Ze wonnen turf, vingen vis en weidden hun schapen. Begin vijftiende eeuw kwam daar een eind aan, in de eerste plaats door de Sint-Elisabethsvloed (1421). De Motte ontdekte onder andere de resten van twee boerderijtjes. Vanuit het veen kwamen delen van wanden en vloeren tevoorschijn. De muren waren opgetrokken uit veenplaggen, hier en daar versterkt met vlechtwerk van wilgentenen. Rond het huis lag een afwateringsgeultje. Het dak was gedekt met riet of stro. Centraal op de lemen vloer was een stookplaats.

De archeologen vonden ook houten borden, nappen en kuipen, leren schoeisel, kookgerei, etensresten en metalen voorwerpen als spelden, vishaken, sleutels, vingerhoeden, gespen en broches. Een bijzondere vondst was een wastafeltje. Dat gebruikte men in de late middeleeuwen voor notities, rekeningen en oefeningen. Nabij de vindplaats, bij Ooltgensplaat, komt een informatiepaneel voor wandelaars en fietsers.

6

Erfgoedlijn Wandelend of fietsend het eiland ontdekken Fietsen van paaltje naar paaltje, naar de locaties die je interessant vindt: een dorp, een molen, een natuurgebied, een havenkanaal. Een paar kilometer of een lange rit, dwars over het eiland. Via het fietsroutenetwerk kun je alle kanten op. Zeker nadat het dit jaar is geactualiseerd. En wandelaars dan? Goed nieuws: dit jaar rondt de gemeente GoereeOverflakkee het wandelroutenetwerk af. “De basis is er, het wandelroutenetwerk is voor 95 procent klaar. De paaltjes met

de routebordjes staan er”, zegt Anne Marijke Elema van de gemeente. “Wat nog moet gebeuren is het plaatsen van een aantal overzichtspanelen. Ook komt er nog een kaart met het hele wandelroutenetwerk erop. Daar is de VVV mee bezig.” Via beide netwerken kom je op tal van bijzondere locaties op Goeree-Overflakkee. “Een mooie manier om het eiland te ontdekken en te leren kennen”, vindt Anne Marijke Elema. “En een manier die past bij de rust en de ruimte van het eiland. Via themaroutes vragen we aandacht voor bijvoorbeeld de tulpenvelden, de molens en de Watersnoodramp. De netwerken leiden langs zoveel mogelijk punten die interessant zijn: dorpen, cultureel erfgoed, natuur op het hele eiland, van het fort tot de Punt Je komt onderweg veel te weten, want er staan meerdere informatiepanelen over wat er te zien is of wat er gebeurd is.”

Een routepaaltje met een QR-code bij het Dirkslandse Sas.

QR-codes

Onderweg kom je ook verschillende paaltjes met een QR-code tegen, een product van de erfgoedlijn. Die codes zorgen voor een link met informatie op bijvoorbeeld de website van het Streekarchief, de Molenstichting en www. erfgoedlijngo.nl. Er zijn al QR-codes aangebracht bij onder meer de Ceres in Ouddorp, het Dirkslandse Sas, de Menheerse werf en de Kaai te Ooltgensplaat. In 2015 komen er tien schildjes met QR-code bij, onder meer op locaties die herinneren aan de Watersnoodramp. Ze worden gemaakt en geplaatst door Stichting Podium.

Watersnoodramp in kaart gebracht Geschenkwoningen, coupures, hoogwatermarkeringen, herdenkingsmonumenten, asfaltdijken: een kleine greep uit ruim 130 zichtbare overblijfselen van de Watersnoodramp die zijn ingetekend op de cultuurhistorische inventarisatiekaart van Goeree-Overflakkee. De kaart, gemaakt door bureau Tauw in opdracht van de erfgoedtafel, is binnenkort verkrijgbaar en ook te raadplegen op de website van het Erfgoedhuis Zuid-Holland. “Een verrassende mix van cultuurhistorische waarden die samen het verhaal van de Watersnoodramp vertellen”, vertelt Frank Druijff, adviseur cultuurhistorie bij Tauw, over de kaart. “De ramp mag dan wel geschiedenis zijn, maar behoort voor het eiland nog zeker niet tot het verleden. Het verdriet en de pijn zijn nog steeds erg groot. Juist deze gevoeligheid maakte dat dit een bijzonder project was. De gesprekken die zijn gevoerd met de ooggetuigen waren vaak erg emotioneel.”

Een deel van de kaart (conceptversie).

Verhaallijnen

Het blijft niet bij een inventarisatie en een kaart. Er volgen verschillende projecten om het verhaal van de Watersnoodramp beleefbaar te maken op Goeree-Overflakkee. De projecten vallen binnen drie ‘verhaallijnen’: de ramp, het verdriet en het herdenken, de wederopbouw en de waterveiligheid van nu en straks. Nabestaanden, ondernemers (zoals transportondernemers en bouwers) en vertegenwoordigers van organisaties kunnen

hun verhaal vertellen. De jeugd komt ook aan bod. Leerlingen van groep 7 en 8 van de basisscholen krijgen meer te horen over de impact van de Ramp op Goeree-Overflakkee en de bewoners. In het Watersnoodmuseum te Ouwerkerk was eerder dit jaar de gastexpositie ‘Gebroken Dijken, Goeree-Overflakkee’ te zien. Mogelijk, als er een leegstaand winkelpand in bijvoorbeeld Middelharnis beschikbaar is, komt er een pop-up museum over de Ramp op het eiland. Meer informatie: www.geschiedenisvanzuidholland.nl.

7

Goeree-Overflakkkee over leven met het water

Een kunstzinnige Monumentendag Kunst en ambacht. Daar draait het om op Open Monumentendag, zaterdag 12 september. Uiteraard sluit GoereeOverflakkee daarbij aan en zijn er die dag weer vele monumenten geopend voor het publiek. Houd de publicaties over Open Monumentendag in de gaten om het programma te weten te komen. In deze krant lichten we alvast een paar tipjes van de sluier op.

goede traditie te worden – reist naar het verleden van het dorp. Naar het verleden van vissers, reders en ondernemende bestuurders. Notabelen als Lambertus Kolff en zijn oudere broer Adrianus Quirinus Kolff. Op het programma staan vier concerten. Het repertoire is gevarieerd. Het is verstandig tijdig te reserveren via menheersehaven@gmail.com voor ‘Muziek in de Voorstraat’.

Het monument is dé plaats waar kunst en ambacht samenkomen. Daarom is er op Open Monumentendag volop aandacht voor de architectuur van het monument zelf. De architectuur is immers de moeder aller kunsten. Maar ook de toegepaste kunsten komen aan bod. Muziek bijvoorbeeld. De avond vóór Open Monumentendag zijn enkele monumentale panden in de Voorstraat van Middelharnis het decor voor het huiskamerfestival ‘Muziek in de Voorstraat’. Wie het festival bezoekt – het begint met de derde aflevering een

Schuttersgilden

Een ander tipje van de sluier: in Sommelsdijk zijn op zaterdag 12 september twee schuttersgilden uit Aarle-Rixtel present. Zij vrolijken het dorp op met vaandelzwaaien en trommelslagen. Er is ook een gezamenlijke gildemaaltijd. Een en ander is een onderdeel van het jubileumprogramma van Sociëteit Rethorica, die vijfhonderd jaar bestaat. Dat geldt ook voor de kunstwerken die op 12 september worden onthuld bij de haven van Sommelsdijk. Muziek in de Voorstraat. Foto: Jaap Reedijk Een van de schuttersgilden.

Beeld van toen keert terug in Sommelsdijkse haven

De Sommelsdijkse haven in vroeger tijden.

Wat was de Sommelsdijkse haven bedrijvig… De kom lag geregeld vol schepen. Laden, lossen, wegen, handelen, aanvoeren, afvoeren – het was een drukte van belang. Anno 2015 is het heel anders. Er heerst rust rond de haven. Een verbinding met open water is er niet meer, zeker niet sinds het havenkanaal is gedempt. Maar de sfeer van toen is binnenkort terug. Er komen twee kunstwerken: één aan de

rand van de havenkom en één op de kade. “De kunstwerken geven een beeld van vroeger. Ze vormen een duidelijke link naar de bedrijvigheid die hier ooit was en een eerbetoon aan de mensen die er werkten”, zegt kunstenaar Jaap Reedijk, die de kunstwerken maakt in opdracht van onder andere de jubilerende Sociëteit Rethorica en de Molenstichting Goeree-Overflakee. Verder wil hij er niet veel over kwijt. Anders zou de verrassing weg zijn. Nu blijft de onthulling

op 12 september een echte onthulling. Zie voor de historie van de Sommelsdijkse haven ook www.erfgoedlijngo.nl.

8

Erfgoedlijn Een intact bewaard gebleven stuk Atlantikwall Het was een compleet dorp met ruimte voor zeventig bewoners. Die bewoners waren soldaten. Duitse soldaten die de monding van de Grevelingen moesten bewaken. Waren er vijandige bewegingen, dan haalden ze het geschut tevoorschijn. Dat had een bereik van 8 kilometer en reikte vanaf de Punt dus tot de toren van Goedereede. Wie dit onderdeel van de Atlantikwall nog niet gezien heeft, moet zeker eens gaan kijken. Het is namelijk vrijwel intact bewaard gebleven. En er is een bewegwijzerde bunkerroute. Je kunt je het amper nog voorstellen, maar dit bunkercomplex lag direct aan de kust. Op het uiterste puntje van Goeree. Later is alles veranderd, vooral door de aanleg van

de Brouwersdam. Het complex is kort na de oorlog, in 1948, onder het zand geraakt en meer dan zestig jaar later weer opgegraven. “Dertig vrijwilligers zijn er twee jaar lang, iedere zaterdag, mee bezig geweest”, zegt Jack Westhoeve van WO2GO. “De bunkers kwamen er bijna in nieuwstaat onder vandaan. Ze hadden in een tijdcapsule gezeten.”

Bunkerroute

Na het opgraven is een route langs de vijftien bunkers en andere objecten uitgezet. Dat was een initiatief van het Grevelingenschap, de gemeente, Staatsbosbeheer en WO2GO, dat zich bezighoudt met de bestudering van de oorlogsjaren op GoereeOverflakkee, en mogelijk gemaakt door een bijdrage van de provincie. In 2013 werd de route geopend en sindsdien zijn er al duizenden mensen wezen kijken. Je kunt op eigen houtje alles bekijken: de manschappenbunkers, de munitiebunker, de proviandbunker, de waterbunker, de toiletbunker, de geschutsbeddingen… Bij elk gebouw van dit aparte dorpje is een bord geplaatst met duidelijke uitleg. Wie het verhaal liever wil horen van een gids, kan er op Open Monumentendag, 12 september, terecht. In het voorjaar is er ook altijd een

open dag, mét de mogelijkheid voor mindervaliden het bunkercomplex te bezoeken. Met geld van de Erfgoedlijn Atlantikwall is onlangs schilderwerk uitgevoerd aan enkele bunkers én zijn twee replica’s geplaatst: een antitankkanon en een tankkoepel. Dat maakt de bunkerroute op de Punt nog interessanter en echter. Met andere woorden: ga (nog) eens kijken en verwonder je over een compleet betonnen dorp uit een tijdcapsule. Meer informatie: www.atlantikwallzh.nl en www.wo2go.nl. Het Erfgoedhuis Zuid-Holland heeft een kaart uitgegeven: Atlantikwall Zuid-Holland, van Noordwijk tot de Punt van Goeree, die verkrijgbaar is bij de VVV. Tot eind september is in het museum Ouddorps Raad- en Polderhuis de tentoonstelling ‘De Tweede Wereldoorlog op Goeree’ te zien. Openingstijden: dinsdag van 10.00 tot 14.00 uur en donderdag en zaterdag van 14.00-16.30 uur (in juli en augustus op donderdag en zaterdag vanaf 11.00 uur).

Strategische ontmoetingsplaats vol beleving Het fort Prins Frederik is een van de belangrijkste stukken erfgoed op het eiland. Het tot de verbeelding sprekende bouwwerk is open voor het publiek. Het hele jaar door is er van alles te doen.

en faciliteert. Er is maandelijks een weekend dat in het teken staat van een van de vijf elementen – aarde, water, vuur, lucht en geest – met workshops, lezingen, muziek. Gewoon gezellig.

Het fort is begin negentiende eeuw door de Fransen gebouwd om het Volkerak te beheersen, maar de geschiedenis van de donjon gaat wellicht zelfs terug tot de dertiende eeuw. De Fransen noemden het fort Duquesne. Later kreeg het de naam Prins Frederik, naar de zoon van koning Willem I, die een belangrijke rol speelde bij het verdrijven van de Fransen.

Wat staat er verder op het programma? Iedere vrijdagavond Jam Night (open podium). De Dag Buiten de Tijd op 25 juli (als de nieuwe maancyclus van 13 keer 28 dagen begint), het evenement Be Summer of Love op 25 en 26 juli, het muziekfestival The Feel of Woodstock op 28, 29 en 30 augustus (een tribute aan alle acts die in 1969 in Woodstock speelden en vooral het gevoel daarbij), de Nacht van de Nacht op 25 oktober en Halloween op 31 oktober. Maar dat is nog lang niet alles. Er zijn ook spelmiddagen voor kinderen op het fort, en educatief toneel, bijvoorbeeld in samenwerking met Waterpoort Armada. Op Open

Het fort is nu een ontmoetingsplek, waar wat te beleven valt: bijeenkomsten, trouwerijen, conferenties en allerlei activiteiten die te maken hebben met bewustzijn. Denk aan het repaircafé dat het fort onderdak biedt

Monumentendag is het fort te bezichtigen. Maar wie zo lang niet kan wachten gaat gewoon op een zondag naar Fort Prins Frederik. Dan verzorgt Wim de Neef rondleidingen. Ga eens naar het fort en onderga de bijzondere entourage. Van donderdag tot en met zondag kun je er nog eten en drinken ook. Meer informatie, ook voor alle activiteiten: www.fortprinsfrederik.nl.

9

Goeree-Overflakkkee over leven met het water

Verlichte erfgoedlijnroute: molens als bakens Bakens waren ze al, de molens van GoereeOverflakkee. Herkenningstekens in het landschap, die ook verwijzen naar economische activiteiten uit een grotendeels voorbije tijd. Sinds eind vorig jaar is dit cultuurhistorisch erfgoed niet alleen overdag goed zichtbaar, maar ook in de donkere avonduren. Alle molens zijn verlicht, waarmee hun hoedanigheid als baken een extra dimensie heeft gekregen. Daarmee is de eerste fase van de (verlichte) erfgoedlijnroute gerealiseerd. De afronding staat voor 2015 op de rol. Het verlichten van de elf molens van de Molenstichting Goeree-Overflakkee gebeurt door middel van ledverlichting. De stellingmolens op het eiland staan ’s avonds te pronken in het licht van twee keer drie lampen. Voor de grondzeilers, zoals de molens van Den Bommel en Stad aan ’t Haringvliet, zijn drie spots voldoende. De twaalfde molen op het eiland, De Hoop in

Ouddorp, is particulier bezit en staat ook in de schijnwerpers. “Door de molens aan te lichten laat je nog beter zien dat ze bakens in het landschap zijn. Aan de bewoners én aan de toeristen. We willen graag de aandacht vestigen op dit culturele erfgoed”, aldus Wim Bosdijk van de Molenstichting Goeree-Overflakkee. “Voorheen waren de molens korte tijd verlicht tijdens de verlichte boerderijen- en molenroute. Dat gebeurde provisorisch, met bouwlampen. Maar nu staan de molens permanent in de schijnwerpers. Een uitnodiging om eens een molen te bezoeken, bijvoorbeeld tijdens de Molendag GoereeOverflakkee op zaterdag 11 juli. Dan zijn alle molens in bedrijf. Ook zijn er leuke activiteiten voor volwassenen en kinderen.” Meer informatie: www.gomolens.nl.

vormen straks ook interessante punten in het wandelroutenetwerk.

Fietsen en wandelen

Bij de VVV is een gidsje met vier fietsroutes langs de molens verkrijgbaar. De molens

Goeree-Overflakkee Mijn Eiland Aan de Erfgoedtafel krijgt de Erfgoedlijn Goeree-Overflakkee vorm. De gemeente werkt samen met ondernemers en organisaties aan eilandmarketing. Erfgoed en eilandmarketing zijn niet los van elkaar te zien. Beide zetten Goeree-Overflakkee op de kaart door in te zoomen op het volstrekt eigene van het eiland: de identiteit, de natuur en cultuur, de historie, de producten, de aantrekkelijkheid als woon-, werk- en recreatiegebied. Erfgoed en eilandmarketing liggen in elkaars verlengde en versterken elkaar. Vaak lees je dat Goeree-Overflakkee tussen Zuid-Holland en Zeeland ligt. Zo slecht is die locatiebepaling nog niet. Eilandmarketing heeft in korte tijd al aansprekende resultaten geboekt. De komst van het zeehondenasiel naar Stellendam, bijvoorbeeld. En het promotieteam dat onlangs een vliegende start maakte. Een campagne via social media.

Goeree-Overflakkee heeft immers een heel eigen profiel en het eilandgevoel van Goeree-Overflakkee wordt steeds sterker. Het eiland heeft een eigen verhaal, dat verteld mag worden. Dit gebeurt onder het motto: Goeree-Overflakkee Mijn Eiland. Na de samenvoeging tot één gemeente, per 1 januari 2013, is het eiland enthousiast aan de gang gegaan met eilandmarketing. Het eiland op de kaart zetten dus. Laten zien dat het hier goed wonen, werken, leven en recreëren is. Eilandmarketing is niet alleen iets van de gemeente, maar ook van ondernemers, maatschappelijke organisaties en bewoners. Eilandmarketing richt zich naar buiten én tot iedereen die op Goeree-Overflakkee woont. Goeree-Overflakkee heeft de oorlog en de Ramp meegemaakt. Daarna is het door de mensen zelf weer opgebouwd. Dat is iets om trots op te zijn en bekend te maken. Daar komt nog bij dat de ligging uniek is: dicht bij de Randstad, op 30 minuten, kun je wonen, werken en recreëren in een prachtige, rustige omgeving, waar ook heel veel initiatieven zijn, bijvoorbeeld op het gebied van duurzaamheid.

Cultureel erfgoed

Binnen eilandmarketing speelt het cultureel erfgoed van Goeree-Overflakkee een prominente rol. Niet vreemd, het eiland heeft veel te bieden op dat gebied. Denk bijvoorbeeld aan het RTM-verleden, de havenkanalen, de havens en de tastbare herinnering aan de Watersnood als voorbeelden. Via de Erfgoedlijn Goeree-Overflakkee is daar volop aandacht voor. Bijvoorbeeld voor de havenkanalen, waaraan het eiland zijn welvaart te danken heeft. Het is goed om terug te kijken naar waar je vandaan komt. En naar waar je naartoe gaat als eiland. Daar zit een lijn in. Een lijn die het eiland zelf, met behulp van onder meer het Erfgoedhuis Zuid-Holland, vormgeeft. Een verhaal dat samen verteld wordt.

10

Erfgoedlijn Aandacht voor de oude zeedijken Goeree-Overflakkee is een eiland vol dijken. De oude ringdijken – de oudste stammen uit de vijftiende eeuw – zijn nog goed zichtbaar in het landschap. Dat geldt ook voor de dijken van de ingepolderde aanwassen. “Als je er oog voor hebt, kun je aan de dijken zien hoe Goeree-Overflakkee in de loop der tijden is gegroeid”, zegt Hendrik Baas, voorzitter van de Vereniging voor Natuur- en Landschapbescherming Goeree-Overflakkee (NLGO). “De hele dijkenstructuur is nog intact.” De NLGO wil de aandacht vestigen op de oude zeedijken. “We willen de geschiedenis meer laten leven door de dijken zichtbaar en aantrekkelijk te maken.” Baas bedoelt ook letterlijk aantrekkelijk: de dijken moeten uitnodigen om ernaartoe te gaan, om ze te beleven.

Vandaar dat dit project binnen de Erfgoedlijn Goeree-Overflakkee ‘Beleef de oude zeedijken’ is gedoopt. Dat de NLGO, een vereniging die streeft naar het beleven en beschermen van natuur en landschap, het project trekt, is niet zo gek. Want, zo legt Baas uit, de dijken zijn in het uitgestrekte cultuurland ook dragers van natuur. Hoe maak je die oude dijken beleefbaar voor het publiek? Dat is de NLGO met grondeigenaren en andere partijen aan het uitzoeken. Een eerste proef is aanstaande. Het gaat om een kleine kilometer dijk langs het havenkanaal van Oude-Tonge. Aan de oostzijde, waar de Watersportvereniging Oude-Tonge is gevestigd. De NLGO en de vereniging pakken het project samen op. Een bloemenrijke grasdijk met hier en daar een struik, dat moet het resultaat zijn. De NLGO en de watersportvereniging bereiken dat via extensief (ecologisch) maaibeheer. Op de dijk komt een laarzenpad. Verder ziet het publiek straks een informatiepaneel met uitleg over de geschiedenis van de dijk en het omliggende gebied. “Het wordt heel mooi. Een dijk met kleurige bloemen en insecten. Zoals vroeger”, zegt Hendrik Baas. De watersportvereni-

Omloop Dijken beleven, maar dan op een heel andere manier, kan ook op 21 en 22 augustus. Dan staat de Omloop GoereeOverflakkee op het programma: een wandeltocht over 110 kilometer binnen 24 uur. Meer informatie: www.dewandeltocht.nl. ging, die de dijk samen met de NLGO gaat onderhouden, is ook enthousiast. Secretaris Iem Kievit: “Er komen hier jaarlijks 2.500 boten in de haven, met een totale bemanning van zo’n 7.000 mensen. Die zullen de haven straks een stuk aantrekkelijker vinden en hier vaker overnachten. Dat is ook goed voor de middenstand in Oude-Tonge.” Met de nabijheid van de Watersnoodbegraafplaats is er eenvoudig een link te realiseren met de Watersnood, een ander thema binnen de Erfgoedlijn. Het ligt voor de hand dat ‘Beleef de oude zeedijken’ ook een onderdeel wordt van het wandelroutenetwerk.

Hendrik Baas (links) en Iem Kievit bij het havenkanaal van Oude-Tonge. Links de beleefbare dijk.

Wandelen door de historie van Ooltgensplaat Ooltgensplaat was ooit een garnizoensplaats. Er waren tijden dat er wel 3.000 militairen in het dorp verbleven. Die lustten natuurlijk wel eens een borrel. Vandaar dat er nogal wat kroegen waren in Ooltgensplaat. De Brandewijnstraat herinnert daar nog aan. Dit is een van de wetenswaardigheden die aan de orde komen tijdens de dorpswandeling. Het is zeer de moeite waard om een keer mee te wandelen. Laat je eens onderdompelen in de geschiedenis van Ooltgensplaat. De dorpswandeling is een initiatief van de Dorpsraad. “Er is zoveel te zien in Ooltgensplaat, maar niemand vertelde erover. Veel dorpsbewoners rijden elke dag langs het raadhuis, maar kennen de geschiedenis niet. Daarom hebben wij een dorpswandeling opgezet”, vertelt Bram den Exter. Vorig jaar startte het initiatief. Zowel bewoners

als toeristen lieten zich rondleiden door het dorp. De wandeling, onder leiding van een van de drie gidsen, duurt anderhalf uur en begint bij het weeghuisje aan de haven. Je krijgt van alles te horen over het raadhuis, hotel Hobbel, de steiger en het veer, de vloedplanken, het tramstation, het ziekenhuis van Ooltgensplaat, de gedempte Kerksingel, de ‘parkeergarage’ waar de boeren hun rijtuig stalden als ze naar de kerk gingen, de schans, de schuilkelders uit de Eerste Wereldoorlog, de molen en ga zo maar door. Ook Pieter Bigge en de familie Van Weel, die drie burgemeesters leverde én een lid van de Eerste Kamer, komen aan bod tijdens de wandeling. “We vertellen ook over de Watersnoodramp van 1953, bij een huis op de Kaai waar een steen in de muur laat zien tot hoe hoog het water heeft gestaan”, zegt Den Exter. De wandelingen starten op zaterdagmid-

dag om 15.00 uur. De kosten zijn gering: 2 euro per persoon, en voor dat geld krijg je ook nog een kopje koffie. Wie niet kan op zaterdagmiddag, kan ook een afspraak maken voor een dorpswandeling op een ander moment. Telefoon 0187 - 632769. De VVV heeft ook een wandelroute in Ooltgensplaat uitgezet. Gratis verkrijgbaar bij Proeverij 13, Voorstraat 13, Ooltgensplaat.

De haven van Ooltgensplaat. Foto: Streekarchief Goeree-Overflakkee

11

Goeree-Overflakkkee over leven met het water

RTM-verleden herleeft op Goeree-Overflakkee

De tram van de Rotterdamsche Tramweg Maatschappij (RTM) was in de vorige eeuw een belangrijk vervoermiddel op GoereeOverflakkee. Zowel voor personen als voor goederen. Vanaf het station Middelharnisdorp reden trams richting Ouddorp, Ooltgensplaat en Middelharnis-haven. Er lag in totaal bijna 50 kilometer spoor op het eiland. In 1957 was de tram uitgerangeerd door de opkomst van de bus en het toenemende autoverkeer. Het veer van de RTM,

Wie herinnert zich nog… …het kaarthuisje van de RTM op het havenhoofd van Middelharnis? Herinneringen, verhalen en anekdotes zijn welkom bij Ada Overwater van de gemeente Goeree-Overflakkee. Haar e-mailadres is a.overwater@goeree-overflakkee.nl. De veerboot van de RTM in de haven van Middelharnis Foto: Streekarchief Goeree-Overflakkee

tussen Middelharnis-haven en Hellevoetsluis, bleef tot 1972 varen. Het RTM-verleden leeft op GoereeOverflakkee op verschillende manieren voort. • Het RTM-museum in Ouddorp houdt de geschiedenis levend van een van de grootste Nederlandse interlokale tramwegmaatschappijen. Het museum beschikt over 10 kilometer trambaan, waarop bezoekers een ritje kunnen maken in het rollend materieel van de RTM. Het trammetje rijdt tot en met 5 september op woensdag, donderdag en zaterdag. Zie voor meer informatie, ook voor speciale kinderdagen in het museum: www.rtm-ouddorp.nl. • Het historische verhaal over de tramlijn op Goeree-Overflakkee is te vinden op de website www.geschiedenisvanzuidholland.nl/verhalen/dertm-op-goeree-overflakkee. • Op verschillende punten op het eiland staan informatiepanelen over de RTM. In 2015 komen er drie nieuwe panelen (in Goedereede, Ouddorp en Ooltgensplaat) en worden er vier gereviseerd. • De fietser en wandelaar kunnen straks hier en daar zien waar het spoortracé liep. Op het wegdek komen markeringen op basis van een ontwerp van kunstenaar Mirjam Bentvelzen. Zo’n markering – in de vorm van een lo-

Tijden van weleer gaan herleven op het havenhoofd van Middelharnis: bagage op het perron. Foto Jaap Reedijk

• •

comotief met een wagon – zal in ieder geval op de weg tussen Sommelsdijk en Dirksland te zien zijn. Er is nog wel toestemming nodig van de wegbeheerder. Het RTM-verleden komt aan de orde in het wandelroutenetwerk, dat later dit jaar helemaal klaar is. Op het havenhoofd van Middelharnis ontwikkelt de gemeente GoereeOverflakkee, in samenwerking met het RTM-museum, een belevingslocatie. Niet ver van de gerenoveerde veersteiger komt een reconstructie van het perron en twee railvakken. Ook het kaartenhuisje keert terug. Het is de bedoeling om in dit ‘openluchtmuseumpje’ activiteiten te organiseren, bijvoorbeeld op de jaarlijkse Menheerse Havendag.

Diverse projecten worden mogelijk gemaakt door de erfgoedtafel.

12

Erfgoedlijn Er is veel te beleven rond het Volkerak

Wel eens rond het Volkerak/Zoommeer wezen kijken? Het gebied is misschien niet zo bekend, maar heeft de toerist en de recreant wel veel te bieden. Het is er prachtig! Er zijn eeuwenoude forten, lieflijke dorpen met een rijke historie, fraaie natuur en veel water. Sinds 14 mei vaart er een pontje voor voetgangers en fietsers.

Het pontje is een onderdeel van Waterpoort, een samenwerkingsverband van de provincies en gemeenten die rond het Volkerak-Zoommeer liggen en een aantal (natuur)organisaties. Hun doel is het gebied op de kaart zetten en meer mensen laten ervaren hoe mooi het er is.

Het pontje meert aan in vijf haventjes rond het Volkerak/Zoommeer: Dinteloord, Heijningen, Ooltgensplaat (bij de keersluis), Galathese haven of Sluishaven en Benedensas De Heen. Opstappen kan van mei tot en met september op zaterdag en zondag, en in juli en augustus van woensdag tot en met zondag. Meevaren kost 5 euro per stop of 20 euro voor het hele rondje. Wie de fiets meeneemt betaalt 1 euro extra en kan de overtocht combineren met een fietsroute. Er zijn drie routes die uitnodigen om het gebied al fietsend te verkennen.

De Waterpoort Armada is een reeks van activiteiten rondom het centrale thema ‘De Waterlinies’. Een van de activiteiten is het Spraakwaterproject. Bewoners vertellen hun persoonlijke verhaal over het water en de Waterlinie voor de camera. Het resultaat komt op www.waterpoortarmada.nl. Wie een verhaal wil vertellen – bijvoorbeeld over de Watersnoodramp van 1953, de Getijdencentrale of de vissers op het Volkerak-Zoommeer – kan zich aanmelden via info@waterpoortarmada.nl.

Armada

Een ander project is educatief: De Held van Waterpoort. Schoolkinderen gaan aan de hand van een lesbrief en een theatervoorstelling aan de slag met onder meer het uitvoeren van opdrachten en het maken van een fotostrip. Daarnaast bezoekt Pier De Poartere, ambassadeur van de Waterpoort Armada, verschillende evenementen, zoals de Havendag in Middelharnis en de Oeltgendag in Ooltgensplaat. De slotmanifestatie van de Waterpoort Armada is op 11, 12 en 13 september in Willemstad en Sluishaven. Er zijn exposities, onder andere van leerlingen van scholen in het Waterpoortgebied, en voorstellingen met als thema ‘Verhalen van het Water’. De slotmanifestatie sluit ook aan bij het thema van Open Monumentendag: Kunst en ambacht.