Doktrina - Zuzenbidearen Historia - Stein

2. Adrián Celaya Ibarra Así nació Bizkaia.

De Arrigorriaga al fundador de Bilbao

11 La colección Abeurrea publica trabajos relacionados, a través de las actividades de la Academia o de sus académicos, con el derecho y la cultura vasca.

Abeurrea bilduman euskal zuzenbide eta kulturari lotutako lanak argitaratzen dira, lan horiek Akademiaren edo akademiakideen jardunarekin lotuta daudela.

3. Jesús de Galíndez El Derecho Vasco 4. Adrián Celaya Ibarra Los Fueros de Bizkaia 5. Adrián Celaya Ibarra (editor) José Miguel de Azaola 6. Javier Divar Garteiz-Aurrekoa El Consulado de Bilbao 7. Jody Guetta No excediendo sino moderando 8. Andrés E. de Mañaricua Las ordenanzas de Bilbao de 1593 9. José María Ramón de Gamboa The Biscayan tradition and its place in western political theory 10. J. Gabriel de Mariscal El Estado plurinacional 11. Peter G. Stein Zuzenbide erromatarra, Europaren historian zehar

Z UZENBIDEAREN E USKAL A KADEMIA

A CADEMIA VASCA DE D ERECHO

Zuzenbide erromatarra, Europaren historian zehar

1. Adrián Celaya Ibarra Señores de Bizkaia.

De Don Diego López de Haro a Isabel la Católica

PETER G. STEIN

Colección Abeurrea Bilduma

Zuzenbide erromatarra, Europaren historian zehar Kultura juridiko baten historia

PETER G. STEIN

COLECCIÓN ABEURREA BILDUMA

A CADEMIA VASCA D E D ERECHO

11

Z UZENBIDEAREN E USKAL A KADEMIA

Erromatar Inperioaren idazleek, jakina denez, euskal leinuen berri eman zuten. Orobat, ostean etorri ziren bisigodoen garaiko letradunek. Aldi berean, Euskal Herriko lurraldeguneak arian-arian ari ziren ontzen eta eratzen, euren zuzenbide beregaina foruak izeneko lege testu idatzi eta ahozkoen bidez. Azpimarratzekoa da halakoetan erromatar zuzenbidearen eragina, zeharka bada ere. Hortaz, Erdi Aroan aurrerapauso galanta ematen da, behin betiko finkatzen baitira euskal lurralde-guneak, bakoitzak bere zuzenbide duela, euren arteko funts juridiko erkide baten zantzuak erakutsi arren. Besteak beste, gogoratu behar da, askoren artean, Bizkaiko Foruaren esana, sistema juridiko baten eitea erakusten duena …foru au aukerabidezkoa da buru-zorroztasunezkoa eta eskugoaren indarrezkoa baino areago (Bizkaiko Foru Berria, 36. titulua, 3. legea). […]

Aro Modernoan berriztatzen dira, Erdi Aroko erromatar zuzenbidearen berreskuraketaren ondorioz, bi sistema juridiko horien arteko lotura, batik bat, euskal juristen heziketa prozesuan. Izan ere, Euskal Herriko legelariak, bertako unibertsitaterik ezean, kanpora doaz zuzenbide ikastera eta euren ikasketatik datoz zuzenbide erromatarraren jantziekin ondo apainduak, zuzenbide hori dela zuzenbide erkidea –ius commune– eta sona eta itzal gehien duena.

Aldi horretan mamitzen da zuzenbide erromatarra geratzea tradizio juridiko eta historikoan errotua, kultura handiko osagai juridiko gisa. […]

Gizaldietako ibilbideak iraun artean, zuzenbide erromatarra, bere testuen bidez, eta zin-zinez, Justinianoren Digesto lan erraldoiaren bidez, giza zuzenbideak izan dezakeen arrazoimen eta ekitatearen gorpuzterik egokiena dela uste da Europa osoan, XVII. eta XVIII. mendeetan. Pentsamolde hori zabaldu eta hedatzen da kontinenteko sistema juridikoen eta legelarien artean, Euskal Herria barne. Tradizio erromatarrarena izan, tradizio germaniarrarena izan, legelariak beti du aurrean zuzenbide erromatarra, iusnaturalismo hegaletan dabilenean ere. Era berean, aintzat hartzen du, berori aipatzeko eta aplikatzeko, nahiz zuzeneko moduan, nahiz estatuko legeriaren itzalpean, Espainiakoan zein Frantziakoan. […]

0. Stein Primeras pรกginas:Maquetaciรณn 1 03/07/13 10:53 Pรกgina 1

0. Stein Primeras pรกginas:Maquetaciรณn 1 03/07/13 10:53 Pรกgina 2

0. Stein Primeras pรกginas:Maquetaciรณn 1 03/07/13 10:53 Pรกgina 3

PETER G. STEIN Zuzenbide erromatarra, Europaren historian zehar Kultura juridiko baten historia

0. Stein Primeras pรกginas:Maquetaciรณn 1 03/07/13 10:53 Pรกgina 4

0. Stein Primeras pรกginas:Maquetaciรณn 1 03/07/13 10:53 Pรกgina 5

PETER G. STEIN

Zuzenbide erromatarra, Europaren historian zehar Kultura juridiko baten historia

Argitarazlea eta atarikoaren egilea:

Andres Urrutia Badiola Itzultzaileak:

Eba Gaminde Egia Andres Urrutia Badiola Esther Urrutia Idoiaga

ZUZENBIDEAREN EUSKAL AKADEMIA A C A D E M I A VA S C A D E D E R E C H O BILBAO MMXIII

0. Stein Primeras páginas:Maquetación 1 03/07/13 10:53 Página 6

Patrocinadores / Babesleak

Stein, Peter G. (1926-) Zuzenbide erromatarra, Europaren historian zehar. Kultura juridiko baten historia / Peter G. Stein . - Bilbao : Zuzenbidearen Euskal Akademia / Academia Vasca de Derecho, 2013.

Euskarazko testuaren argitarazlea eta atarikoaren egilea: Andres Urrutia Badiola Jatorrizko testuaren itzultzaileak: Eba Gaminde Egia; Andres Urrutia Badiola; Esther Urrutia Idoiaga 192orr.. : il. bl. y n. ; 24x17 cm - (Colección Abeurrea Bilduma; 11) D. L. BI-1004-2013 ISBN 978-84-7752-527-1

Eskubide guztiak erreserbaturik daude. Debekatuta dago, legearen arabera, argitalpen hau bikoiztea, biltzea edo igortzea, ez osorik, ez zatika, ezta inolako bitarteko edo prozedura teknikoren bidez ere, argitaratzaileen esanbidezko baimenik gabe.

© Argitaraldi honena: Zuzenbidearen Euskal Akademia / Academia Vasca de Derecho Originally published as: “Römisches Recht und Europa” © Fischer Taschenbuch Verlag GmbH, Frankfurt am Main 1996 Diseinua eta maketazioa: IKEDER, S.L.

0. Stein Primeras pรกginas:Maquetaciรณn 1 03/07/13 10:53 Pรกgina 7

AURKIBIDEA Laburdurak

VIII

Taula kronologikoa

IX

ATARIKOA, EUSKAL HERRITIK EGINA, Andres Urrutia

XI

SARRERA

XV

ZUZENBIDE ERROMATARRA ANTZINAROAN XII Taulen Legea Zuzenbidea interpretazioaren bidez garatzea Pretorea eta konponbideen gaineko kontrola Ius gentium deiturikoa eta juristen ekarria Inperioa eta zuzenbidea Juristak epealdi klasikoan Zuzenbidearen antolaketa Jurisprudentzia klasikoak gailurra jotzea Inperioa zatitzea Zuzenbide klasikoaren ostekoa eta prozedura Mendebaldeko Inperioaren bukaera Justiniano eta Corpus Iuris deiturikoa

1 6 7 12 15 18 20 23 25 28 35 40

JUSTINIANOREN ZUZENBIDEA BERPIZTEA Zuzenbide erromatarra eta zuzenbide germaniarra Mendebaldean Eliza eta Inperioa Digestoa berraurkitzea Zuzenbide zibila eta glosagileak Zuzenbide zibila eta zuzenbide kanonikoa Bolognako studium izenekoak sorrarazitako erakarpena Italiatik kanpoko ikasketa berriak Zuzenbidea aplikatzea: prozedura Zuzenbide zibila aplikatzea: botere legegilea Zuzenbide zibila eta ohitura Zuzenbide zibila eta tokiko zuzenbideak XIII. mendean Orleanseko Eskola

45 49 51 54 58 63 65 69 71 73 76 81

0. Stein Primeras pรกginas:Maquetaciรณn 1 03/07/13 10:53 Pรกgina 8

ZUZENBIDE ERROMATARRA ETA ESTATU-NAZIOA Iruzkingileak Humanismoaren eragina Humanismoa eta zuzenbide zibila Zuzenbide zibila zientzia bihurtzea Ohiturazko zuzenbidea antolatzea Erantzun bartolista Zuzenbide erromatarra jasotzea Alemanian jasotzea Eginera judizialak, zuzenbidearen iturri gisa Zuzenbide zibila eta zuzenbide naturala Zuzenbide zibila eta nazioarteko zuzenbidea Teoria eta praktika Holandan

83 87 89 93 97 100 101 104 109 111 113 114

ZUZENBIDE ERROMATARRA ETA KODEKETA Zuzenbide erromatarra eta nazio-zuzenbideak Zuzenbide naturalaren heldutasuna Kodetze-mugimendua Lehenengo kodeketak Alemanian eta Austrian Pothier eta Frantziako Kode Zibila Alemaniako Eskola Historikoa Pandektistika eta Alemaniako Kode Zibila XIX. mendeko zientzia juridikoa Alemaniatik kanpo Zuzenbide erromatarra XX. mendean

121 125 128 130 133 135 139 144 149

BIBLIOGRAFIA

153

AURKIBIDE ALFABETIKOA

163

aaa LABURDURAK K. a.

K. o.

Kristo aurreko Kristo osteko

0. Stein Primeras páginas:Maquetación 1 03/07/13 10:53 Página 9

TAULA KRONOLOGIKOA

K. a. 753 509 450 367 44 K. o. 14 161 (gutxi gorabehera) 212 312 395 438 476 506 527-65 800 1140 (gutxi gorabehera) 1230 (gutxi gorabehera) 1256-65 1313-57 1495 1527-91 1588-1657 1625 1646-1716 1673 1690 1699-1772 1779-1681 1794 1804 1812 1817-92 1818-92 1822-88 1900

Erroma eratzea Errepublika-garaiaren jatorria XII Taulen Legea aldarrikatzea Pretoretza ezartzea Julio Zesar erailtzea Augusto hiltzea Gaioren Erakundeak Constitutio Antoniniana deitutakoa Konstantino kristau bihurtzea Inperioa zatitzea: ekialdea eta mendebaldea Teodosioren Kodea Mendebaldeko Inperioaren erorialdia Alarikoren Laburpena Justinianoren agintaldia Carlomagno koroatzea Grazianoren Decretum deitutakoa Accursioren Ohiko Glosa Zazpi Partidak Bartolo Inperioko Kortea ezartzea H. Doneau A. Vinnius Grotiusen De iure belli ac pacis deitutakoa G. W. Leibniz Pufendorfen De officio hominis et civis deiturikoa Domaten Les lois civiles dans leur ordre natural R. J. Pothier F. K. von Savigny Prusiako Allgemeines Landrecht izenekoa Frantziako Kode Zibila Austriako Allgemeines Bürgerliches Gesetzbuch izenekoa B. Windscheid R. von Ihering Henry Maine jn.

Alemaniako Bürgerliches Gesetzbuch izenekoa

0. Stein Primeras pรกginas:Maquetaciรณn 1 03/07/13 10:53 Pรกgina 10

Erromako Behe Inperioaren administrazio-barrutiak

0. Stein Primeras páginas:Maquetación 1 03/07/13 10:53 Página 11

ATARIKOA, EUSKAL HERRITIK EGINA

Erromatar zibilizazioaren ezaugarri nagusien artean, zuzenbidea eta hizkuntza nabarmen gailendu ziren. Izan ere, bi-biok, ius zuzenbidea eta latin hizkuntza, harreman hertsietan izan ziren Erromatar Inperioaren barne eta inguruko herrien zuzenbide eta hizkuntzekin.

Horra, bada, liburu honen lehen esanahia: historiari muzin egin gabe, modu dinamiko batez erakustea, hasiera-hasieratik gaur arte, zuzenbide erromatarraren bilakaera eta zereginak. Hartara, amaigabeko iradokizunen iturria dago bertan, batez ere, Euskal Herriaren ikuspegitik, bertan elkar bizi izan baitira eta oraindik ere, bizi baitira hizkuntza (euskara) eta zuzenbidea (foruak) beregainak, mendeetan zehar lurralde bera partekatu dutenak mendebaldeko kultura juridikoaren ardatz nagusiekin, alegia, latin hizkuntzarekin eta zuzenbide erromatarrarekin.

Ibilbide luzeko estekadura hori, garai eta inguruabar desberdinetan ondu eta mamitu da. Azpimarratzekoa, nolanahi ere, euskara hizkuntzak jaso duen hiztegi juridikoa eta instituzionala: lege, errege, debekatu, jende, bake, borondate…, latinetik ekarria eta barneratua eta egun ere, euskaldun aho-mihietan barra-barra ari dena. Aldamenean, euskararen berezko berba juridikoak (hilburuko, alkar-poderoso, bide-zorrak, …) eta tartean, osagai desberdinetako gizartea , hizkuntzari eta zuzenbideari dagokienez.

Sarri askotan adierazi da zuzenbidearen izaera erro-errotik loturik dagoela kulturari. Areago, zalantza izpirik gabe, XIX. mendetik aurrera, orduantxe orokortzen baita estatu-nazioaren antolakuntza juridikoa, egunotan ere nabarmen dena Europan, batasun ahaleginak gorabehera.

Hainbatez eta Euskal Herritik begiraturik, erromatar hizkuntza eta zuzenbidea, bateko, eta euskal hizkuntza eta zuzenbidea, besteko, laukote

0. Stein Primeras páginas:Maquetación 1 03/07/13 10:53 Página 12

XII

A NDRES U RRUTIA

sendo baten zimentarriak dira. Esan gabe doa, hari beretik joanez, lau horien arteko uztardura zabalak historian zehar bilbatzen direla : 1.- Erromatar Inperioaren idazleek, jakina denez, euskal leinuen berri eman zuten. Orobat, ostean etorri ziren bisigodoen garaiko letradunek. Aldi berean, Euskal Herriko lurralde-guneak arian-arian ari ziren ontzen eta eratzen, euren zuzenbide beregaina foruak izeneko lege testu idatzi eta ahozkoen bidez. Azpimarratzekoa da halakoetan erromatar zuzenbidearen eragina, zeharka bada ere. Hortaz, Erdi Aroan aurrerapauso galanta ematen da, behin betiko finkatzen baitira euskal lurralde-guneak, bakoitzak bere zuzenbide duela, euren arteko funts juridiko erkide baten zantzuak erakutsi arren. Besteak beste, gogoratu behar da, askoren artean, Bizkaiko Foruaren esana, sistema juridiko baten eitea erakusten duena …foru au aukerabidezkoa da buru-zorroztasunezkoa eta eskugoaren indarrezkoa baino areago (Bizkaiko Foru Berria, 36. titulua, 3. legea).

2.- Aro Modernoan berriztatzen dira, Erdi Aroko erromatar zuzenbidearen berreskuraketaren ondorioz, bi sistema juridiko horien arteko lotura, batik bat, euskal juristen heziketa prozesuan. Izan ere, Euskal Herriko legelariak, bertako unibertsitaterik ezean, kanpora doaz zuzenbide ikastera eta euren ikasketatik datoz zuzenbide erromatarraren jantziekin ondo apainduak, zuzenbide hori dela zuzenbide erkidea –ius commune– eta sona eta itzal gehien duena. Aldi horretan mamitzen da zuzenbide erromatarra geratzea tradizio juridiko eta historikoan errotua, kultura handiko osagai juridiko gisa.

3.- Ibilbide hori areagotzen da aldi horretan, euskal legelariak baitira zuzenbide zibilean ez ezik, zuzenbide kanonikoan ere adituak (iuris utriusque), bi zuzenbide horiek direla euren jarduera eta egineren ardatzak. Hurbiletik ikusten dute juristek orduko hartan errenazimendu garaiko teologia morala. Hauen isla euskal autoreengan, hala nola Axularengan, gertalixkia baino gehiago da, Salamancako Unibertsitatearen ikasleen arteko euskal nazioa ere ahaztu gabe.

4.- Euskal legelariengan zuzenbide erromatarrak izan zuen bultzadak agerian jartzen du osterantzeko kontua. Jakina denez, Euskal Herriaren herrialdeetan zuzenbide erromatarrak izan duen eragina modu eta maila askotakoa izan da. Nonbaitetik hasteko, esan daiteke Lapurdi, Behe Nafarroa eta Zuberoa salbuespenak direla Frantzia Hegoaldean nagusi den zuzenbi-

0. Stein Primeras pĂĄginas:MaquetaciĂłn 1 03/07/13 10:53 PĂĄgina 13

Atarikoa, Euskal herritik egina

XIII

de idatziaren multzo zabalean. Pirinioetako zuzenbidea izango litzateke hor erabakigarri, etxearen inguruan osatua eta eraikia eta zuzenbide erromatarrari kontrajarria. Aldiz, Nafarroako zuzenbideak erakusten du, ezin zehatzago, aurrekoarekin batera, zuzenbide erromatarraren ukitua, batez ere XVI. mendetik aurrera. Izatez, Italiako iparraldetik eta Pariseko unibertsitatetik datorren uhin indartsuak bat egiten du bertako foruekin. Hari beretik, glosagileek berreskuratutako zuzenbide erromatarrak erabateko aitortza du erresumaren ordezko zuzenbide moduan, bertako gorteek hala aldarrikaturik. Ordu arte eragin nabarmena zena, lege idatzi izatera igaro zen eta Aro modernoak aldeztu zuen pentsaera hori eta baita luzatu ere, XIX. mendeko Frantziako eta Espainiako kodeketa zibila gertatu arte, horrek talka gogorra egin baitzuen euskal foruekin.

5.- Gizaldietako ibilbideak iraun artean, zuzenbide erromatarra, bere testuen bidez, eta zin-zinez, Justinianoren Digesto lan erraldoiaren bidez, giza zuzenbideak izan dezakeen arrazoimen eta ekitatearen gorpuzterik egokiena dela uste da Europa osoan, XVII. eta XVIII. mendeetan. Pentsamolde hori zabaldu eta hedatzen da kontinenteko sistema juridikoen eta legelarien artean, Euskal Herria barne. Tradizio erromatarrarena izan, tradizio germaniarrarena izan, legelariak beti du aurrean zuzenbide erromatarra, iusnaturalismo hegaletan dabilenean ere. Era berean, aintzat hartzen du, berori aipatzeko eta aplikatzeko, nahiz zuzeneko moduan, nahiz estatuko legeriaren itzalpean, Espainiakoan zein Frantziakoan.

6.- Halako harremanek euren lorratza utzi dute zuzenbidearen hizkuntzan. Hartara, Euskal Herriko herrialdeek esparru juridiko bateratu eta beregaina osatu ez arren, Foru herrialde desberdinek euren zuzenbidea adierazten dute hizkuntza erromantzeen bidez (gaztelania, okzitanoa, frantsesa‌). Euskara bera bizirik eta gizartean erroturik dago, horiekin batera Euskal Herrian eta maila apalean bada ere, hizkuntza juridikoa da. Era idatzian baino, ohiturazko moldean ari da euskara, foru izateari dagokion legez. Bide horretan, alabaina, berehala barruratzen ditu, lehen latinarekin egin zuen bezalaxe, hainbat hitz eta esamolde, hizkuntza erromantzeen aldetik hartuta, horrela erakutsiz horien harrera eta bertaratzea, mendez mendeko hizkuntzen eta zuzenbidearen arteko ukituaren bidez.

7.- Ezin, ostera, atariko hau amaitu Euskal Herritik, beste kontu baten berririk eman gabe. Askok ezagutu ez arren, zuzenbide erromatarra ere, egun,

0. Stein Primeras pรกginas:Maquetaciรณn 1 03/07/13 10:53 Pรกgina 14

XIV

A NDRES U RRUTIA

aplikagarri gerta daiteke Nafarroan, alegia, sistema bizia dela zenbait kasutan nafarren artean. Halaxe zehazten du indarrean dagoen Nafarroako Bildumak (1973) bere 1. legean, euskarazko testua aipatzen dela: 1. Legea.Konpilazioa.- Foru Zuzenbide Pribatuari buruzko Konpilazio edo Nafarroako Foru Berri honek bere barnean hartzen du antzinako erresumaren zuzenbidetik egun indarrean dagoen zuzenbide zibila, betiere, tradizioarekin eta bertako ohitura, foru eta legeen praktikarekin bat etorriz. Nafarroako tradizio juridikoa Nafarroako foru zuzenbide pribatuaren esangura historikoaren eta zuzenbide horren iraupenaren adierazpen gisa, Konpilazioko legeen interpretazio eta integrazioa egiteko lehenespena dute, jarraiko hurrenkeraren arabera, honako hauek: Bilduma Berri-berriaz geroztik, Gorteetan emandako legeek; Bilduma Berri-berriak; Foruaren hobetze izenekoek; Nafarroako Foru Orokorrak; gainerako legeek, besteak beste, toki foruek eta Foru Laburrak; bai eta zuzenbide erromatarrak ere, ohiturak edo konpilazio honek zuzenbide horretatik jasotako erakunde edo manuei dagokienez.

8.- Hona, beraz, irakurle euskaldunari orain eskaintzen zaiona eta liburu honetan aurkituko duena: lehen-lehena, euskaraz emanak, bere kultura juridikoaren osagai esanguratsuak, historian zehar zedarriztatu eta ondu direnak, horien ibilbidearen laburpen egokia emanez; bigarrena, horien egilea bera, Peter Stein, sona handiko idazlea. Esan gabe doa, horren ikuspegia erabilgarria dela legelari diren eta ez direnentzat. Hirugarrenez ere, euskarazko itzulpen egokia lortzea izan da helburu, hizkuntzaren kalitatea eta zehaztasun juridikoa bilatzen dituena. Horretan saiatu da lanari ekin dion taldea, lehendik ere taxu horren ahaleginak egin dituena. Izatez, onomastika eta toponimia izan ditu kezkaburu sarritan eta horretarako erabili dira jada zehaztutako irizpideak, Tomas y Valiente zenaren Zuzenbidearen historia (1999) liburua euskaratzeko zertuak eta borobilduak. Horren egokitzapenak, zernahi gisaz, itzultzaileon erantzukizunekoak dira eta ez beste inorenak.

Eskerrak emate aldera, bihoazkie horiek jatorrizko egileari eta argitaletxeari, testua euskaraz argitaratzeko eman duten erraztasunarengatik.

Orobat Zuzenbidearen Euskal Akademia-Academia Vasca de Derecho delakoari, liburu hau azkena baino, lehena izan dadin zerrenda luze baten hurrenkeran, Abeurrea bilduman sarrera izan dezakeena.

Galdakao (Bizkaia) 2013. urteko maiatzaren 4an

Andres Urrutia

0. Stein Primeras páginas:Maquetación 1 03/07/13 10:53 Página 15

SARRERA

Antzinaro klasikoak hurrengo belaunaldiei zer utzi dien pentsatuz gero, burura datozen lehenengo datuak Greziako artea, Greziako antzerkia eta Greziako filosofiari dagozkio. Erromari so eginez gero, gure burura beste datu batzuk datoz, ziur asko, Erromako galtzadak eta zuzenbide erromatarra. Greziarrek sakon hausnartu zuten zuzenbidearen izaeraz eta horrek gizartean betetzen duen eginkizunaz, baina Greziako estatu desberdinen “egiazko” zuzenbideak ez zuen goi mailako garapenik izan, eta, horren ondorioz, zuzenbidearen zientzia Grezian hastapenetan baino ez zen geratu.

Erromatarrek, aldiz, ez zuten arreta handirik jarri zuzenbidearen teoriaren gainean; are gehiago, zuzenbidearen filosofia, neurri handi batean, greziarrengandik bereganatu zuten. Erromatarren iritziz, hori baino askoz ere interesgarriagoa zen banakako jabetza zein erregelek gobernatzen zuten eta jabetzaren ondoriozko akzioak zein ziren aztertzea. Lanbidez jurista zirenek arau zehatzak prestatu zituzten, eta arau horiek osatu zuten, osatu ere, zuzenbide erromatarra. Arau horietako batzuk zinez sofistikatuak izan ziren.

Haien arrazoinamendua, teknikaren ikusmiratik, nagusitu egin zen, eta, nagusitasun tekniko horren ondorioz, guztiz erakargarri bihurtu da garai guztietako juristentzat. Arrazoi berbera dela medio, zuzenbideko aditu ez direnak nekez uler dezakete zuzenbide erromatarra. Zuzenbide horren merituak, tamalez, ez dira artearenak edota galtzadenak bezain erakargarri.

Edozein kasutan ere, mendeetan zehar, zuzenbide erromatarrak eginkizun garrantzitsua bete du, Europako kultura erkidearen ideia sortzeko orduan.

K. o. VI. mendean, lege-materialen bilduma osatu zen, Justiniano enperadore bizantziarraren aginduz, eta bilduma horretan du iturburua zuzenbide erromatar zaharretik ezagutzen dugun zatirik handienak. Bilduma har-

0. Stein Primeras páginas:Maquetación 1 03/07/13 10:53 Página 16

XVI

P ETER G. S TEIN

tan jasotako testuak mila urteko eta etenik gabeko garapen juridikoaren emaitzak dira; mila urte horietan zehar, zuzenbide erromatarrak zenbait bereizgarri bereganatu zituen, eta bereizgarri horiekin behin betiko identifikatuta geratu zen. Milurteko horretan, gutxi gorabehera, K. a. 500. urtetik K. o. 550. urtea arte, Erroma guztiz hedatu zen, estatu-hiri txikia zena mundu osoko inperio bihurtuz. Politikaren ikuspuntutik ere bilakaera gertatu zen: lehenengo, monarkia izan zen; gero, errepublika; eta, azkenik, Kristau Aroa hasteko zegoela, inperio bihurtu zen. Denboraldi horretan, zuzenbide erromatarra moldatu egin zen, gizarte-errealitate aldagarri horretara egokitzeko; baina, une oro, zuzenbide berak iraun zuen, horixe baitzen erromatarren bizimodu goiztiarrean eratutakoa.

Justinianoren testuak aztertzeko, aditu desberdinek ikuspuntu desberdinak erabili izan dituzte, Europako historiaren aldi desberdinetan. Zuzenbide erromatarraren berpizkundea Italian hasi zen, eta, ondorenez, Italia bihurtu zen zuzenbide hori aztertu eta garatzeko topagunea Erdi Aroan zehar.

XVI. mendean, Humanismoaren etorrerarekin batera, Frantziak bereganatu zuen protagonismoa. XVII. mendean, Herbeheretako adituen txanda izan zen, horiek ikuspegi berria eskaini zutela. Eta, XIX. mendean, Alemaniako doktrinak berriro heldu zion gai honi. Zentzuzkoa denez, garai bakoitzean, arlo desberdinak azpimarratu ziren.

Zuzenbide erromatarrak, jarraitzaile sutsuak dituen bezainbeste, aurkari zorrotzak ere izan ditu. H. E. Jolowiczek 1947. urtean adierazi zuenari helduta, aurkariek hiru arrazoi erabiltzen zituzten aurka-jartze hori oinarritzeko. Lehenengo eta behin, zuzenbide erromatarra sistema arrotza da, esklaboen gizarte zehatz bati dagokiona eta gizarte-planteamendu guztietatik at geratzen dena. Bigarrenik, sistema hori erregela absolutisten aldekoa da, eta, era berean, erakunde politikoak liberalizatzearen aurkakoa. Hirugarrenik, kapitalismo indibidualistaren adierazlea da, guztion ongizatea barik, norberekeria bultzatzen baitu («Political Implications of Roman Law», Tulane Law Review, 22 [1947], 62. or.). Batzuetan, arrazoi horiek guztiak batera aurkeztu izan dira. Esate baterako, Alemanian, alderdi naziaren jatorrizko programak hauxe erreklamatu zuen: “Zuzenbide erromatarra, izatez, munduko ordena materialistaren uztarria da, eta, horren ordez, Alemaniako zuzenbide erkidea ezarri beharra dago”. Jarrera horrek eragin zuen Paul Koschakerrek, zuzenbidearen historialari ospetsu izan zenak, adieraztea zu-

0. Stein Primeras p谩ginas:Maquetaci贸n 1 03/07/13 10:53 P谩gina 17

Sarrera

XVII

zenbide erromatarra krisian zegoela; pentsamendu horrekin idatzi zuen historialari horrek Europa und das r贸mische Recht izeneko lana, azkenean 1947. urtean argitaratu zena.

Berrogeita hamar urte beranduago, nolabaiteko krisian daude oraindik erromanistak. Zernahi gisaz, zuzenbide erromatarrak Europako kulturari egin dion ekarria gaur egun berriro aztertu behar da, eta sakonago aztertu ere. Liburu honen helburua ez da Koschakerren liburuarekin lehian sartzea.

Aitzitik, beronen helburua jarraikoa da: antzinako zuzenbide erromatarraren izaerari buruz hausnartzea eta horren testuek nolabaiteko lege-supermerkatua eratu dutela deskribatzea; supermerkatu horretan, garai desberdinetako juristek unean-unean behar zutena aurkitu dute. Zuzenbide erromatarraren izaerak zalantzarik gabeko eragina izan du, Europako pentsamendu politikoan eta juridikoan. Horren guztiaren gainean arituko gara lan honetan, bai eta hori nola gertatu den eta zein emaitza izan duen.

***

0. Stein Primeras pรกginas:Maquetaciรณn 1 03/07/13 10:53 Pรกgina 18

Stein 1 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:02 P谩gina 1

ZUZENBIDE ERROMATARRA ANTZINAROAN

XII Taulen legea Historia ezaguna hasten denean, Erroma monarkia zen; edonola ere, K. a.

VI. mendearen bukaeran, errege-erreginak kanporatuak izan ziren, eta, monarkiaren ordez, errepublika ezarri zen. Garai hartan, Erroma erkidego txikia zen, Tiber ibaiaren ezkerraldean, horren estuariotik hurbil. Greziarrek Troiako hiria arpilatu zutenean, hainbat lagunek ihes egin zuten bertatik, eta ihes egin zuten horietatik batzuen ondorengoak zirela uste zuten erromatarrek. Erromatarron zuzenbidea, aldi hartan, idatzi gabeko ohituren multzoa zen. Ohitura horiek belaunaldiz belaunaldi ahoz eskualdatzen ziren. Erromatarren aburuz, ohiturok euren herri-oinordetzaren zati ziren. Nolanahi den ere, lege horiek Erromako herritarrei bakarrik aplikatzen zitzaizkien (ius civile izenekoa cives deiturikoen zuzenbidea da, hots, herritarren zuzenbidea).

Zalantzak sortzen zirenean ohiturazko erregela kasu zehatz batean aplikatzeko, erabakigarria zen pontifizeen elkargoak egindako interpretazioa; aristokrata-talde horren ardura zen erlijio-kultu ofizialak iraunaraztea. Herritarren artean, bi gizarte-talde bereiz zitezkeen: patrizioena eta plebeioena.

Patrizioen taldea nahiko txikia zen, eta jatorriz noble ziren lur-jabeek osatzen zuten talde hori. Plebeioen taldea zenbakiz handiagoa zen, baina askoz ere abantaila gutxiago zituen talde horrek hainbat arlotan. Pontifize guztiak patrizioak ziren, eta, zentzuzkoa denez, plebeioen susmoa zen, pontifizeek egintza zehatz batzuen baliozkotasunari buruz erabakitzen zutenean, erabaki horiek beti bidezkoak ez zirela. Plebeioen iritziz, kasuak gertatu baino lehenago, ohiturazko zuzenbidea idatzita egonez gero, hori plebeioen mesederako izango zen. Egoera horretan, euren lege-egoera zein zen jakingo zuten, pontifizeei hori kontsultatu gabe. Horrela, pontifizeen interpretazio-ahalmena legearen hitzez-hitzezkotasunari mugatuta geratuko zen.

Stein 1 OK:Maquetación 1 02/07/13 13:02 Página 2

2

P ETER G. S TEIN

Eztabaida horren ondorioz, K. a. 451. urtean, deialdia egin zen, hamar herritarrez batzordea osatzeko. Herritar horiei dezenbiro deitu zitzaien. Euren ardura zen testu batean ohiturazko arauak idatziz jasotzea, Solonek Atenaseko lege ospetsuekin egin zuen bezalaxe. Dezenbiroek arauen bilduma idatzi zuten, eta bilduma hori “XII Taulak” izenarekin ezagun egin zen. Bilduma forma egokiz aurkeztu zitzaion herritarren biltzarrari, eta horrek onetsi egin zuen. Onespena eman arren, biltzarrak ez zuen uste izan lege berria zuzenbide zaharraren ordezkoa zenik; aitzitik, zehaztasun handiagoarekin finkatu zen betidanik eta orokorrean zuzenbidea (Ius) izan zena. Behin zuzenbide hori testu batera bilduta, lex bihurtu zen (de legere “adieraztea” den heinean), Ius deiturikoaren adierazpen ofizial eta jendaurrekoa zelako.

“XII Taulak” izeneko bildumak berarekin ekarri zuen zuzenbide erromatarraren hasiera, gaur ezagutzen dugun bezala. Bilduma horren aginduek zuzenbidearen arlo guztiak barneratu zituzten, baita zuzenbide publikoa eta zuzenbide sakratua ere. Jatorrizko testuak ez du gure egunok arte iraun.

Zernahi gisaz, geroko idazkietan hainbat eta hainbat aipamen egin dira hari buruz, eta, ondorenez, haren edukiak, oinarrian bederen, berreraikitzeko modukoak izan dira. Ez dago argi hasieran zein hurrenkeratan zeuden bilduta zati horiek. XIX. mendeko ikertzaileen bertsioek, bilduma modernoetan jaso diren horiek, ziur asko gehiegikeriaz jokatzen dute legearen izaera sistematikoa azpimarratzerakoan. Ziurra da, ordea, prozesua hasten dela demandatua epatuz, eta bukatzen dela epaia betearaziz.

“XII Taulak” izeneko bildumak ez zuen arautzen guztientzat ezaguna zen eta guztiek onartzen zuten zuzenbidea; haatik, arlo jakin batzuek eztabaida sorrarazi zutelako, arlo horietan jarri zuen testuak azpimarra. Oinarrian, bilduma horretako erregelak ez ziren plebeioen mesederako izaten; baina erregelok izatea abantaila zen haientzat, behintzat bazekitelako zer gerta zitekeen. Esate baterako, “XII Taulak” izeneko bildumak xehe-xehe garatu zituen prozedurako arauak; horrela, herritarrek jakin zezaketen euren burua nola defendatu, auzitegietara jo gabe, eta zer egin behar zuten, hala zenean, auzitegietan prozedura eragiteko. Errepublikaren lehenengo garaietan, funtzionario gutxi batzuen ardura zen lesiodunei laguntasuna ematea, jasandako kalte-galeren ordaina jaso zezaten; horrela, lesiodun horiek ez zuten euren kabuz jardun behar, lege-makineria abian jartzeko. Kasu jakin batzuetan, nork bere burua defendatzea onartu egiten zen, erkidegoak

Stein 1 OK:Maquetación 1 02/07/13 13:02 Página 3

Zuzenbide Erromatarra antzinaroan

3

oraindik ez zeukalako behar den besteko indarrik, hori uxatzeko. Hala eta guztiz ere, “XII Taulak” izeneko bildumaren xedea da halako kasuak zehatz-mehatz jasotzea eta euren muga hertsietan iraunaraztea.

Liskarra sortuta, alderdiak gauza ez baziren euren kabuz konponbidea bilatzeko, maiz-sarri magistratu baten aurrean agertu behar ziren. Agerraldi horren helburua zen erabakitzea ea eztabaidapeko gaia sar zitekeen zuzenbideak araututako akzioetatik baten esparruan, eta, hala izanez gero, nola jokatu behar zen. Lehenengo garaietan, alegia, errepublika sortu baino lehenago, ziur asko erromatarrek ordalietara edo zin-egiteetara joko zuten, gatazkak konpontzeko bide gisa. Errepublikaren garaian, aldiz, gatazkak konpontzeko ohiko modua, zuzenbidearen arabera, hauxe zen: alderdiek eta magistratuak herritar bat, subjektu pribatu bat (edo, batzuetan, subjektu pribatuen talde bat) izendatzea eta gatazka horren erabakimenaren mende uztea. Tartekari horri iudex deitu zitzaion. Tartekariak egitateak ikertzen zituen (beharbada, hasieran bere jakite eta sen onaren arabera); lekukoen adierazpenak entzuten zituen, bai eta alderdien arrazoiak ere; eta erabakia ematen zuen, demandatua absolbituz edo kondenatuz.

Norbaitek prozesu horien mende jarri nahi bazuen bere burua, haren arazoa zen ziurtatzea aurkaria magistratuaren aurrean agertuko zela, prozeduraren lehenengo fasetik bertatik. Demandatua, beraz, elkarlanean aritu behar zen, gatazka konpondu ahal izateko. Alabaina, demandatu hori ez bazen bere borondatez agertzen magistratuaren aurrean, demandatzaileak ahalmena zuen hura behartzeko. Beste modu batera esanda, demandatzaileek behartzeahalmena zuten demandatuen gainean. Ahalmen horren muga zehatzak ez zeuden finkatuta ohiturazko zuzenbidean, eta, horregatik, “XII Taulak” izeneko bildumak zehatz-mehatz arautu zuen nork zuen hori egiteko legitimazioa. Izan ere, demandatzaileak errekerimendua egin behar zion demandatuari, hori magistratuaren aurrean ager zedin. Ondoren, eta betiere lekukoen aurrean, demandatuak muzin egiten bazion errekerimendu horri, demandatzaileak indarra erabil zezakeen demandatua magistratuaren aurrean agertuko zela ziurtatzeko. Demandatua gaixorik egonez gero, edo adinduna izanez gero, demandatzaileak ezin zuen hura behartu agerraldia egitera, baldin eta ez bazion garraio-modurik eskaintzen; edonola ere, arauak ezarri zuen garraio-modu hori ez zela nahitaez izan behar esku-ohe burkoduna. Bestalde, baziren egintza zehatz batzuk, gizabanakoak bere kabuz egin ahal zituenak,

Stein 1 OK:Maquetación 1 02/07/13 13:02 Página 4

4

P ETER G. S TEIN

aurretiaz magistratuarengana jo gabe. “XII Taulak” izeneko bildumak hauxe xedatu zuen: etxe-jabeak lapurra harrapatzen bazuen lapurreta egiteko unean bertan, hori gauez gertatu zein egun argiz gertatu, eta lapurra atxiloketaren aurka jartzen bazen, etxe-jabeak lapurra hil zezakeen, horregatik inolako ondorio edo zigorrik jasan gabe. Edozein modutan ere, kasurik gehienetan, zuzeneko jarduera horiek burutu baino arinago, beharrezkoa zen magistratuaren erabakia. Lesio fisiko larrien kasuan, ahaleginak egiten ziren alderdiek hitzarmen ekonomikoa egin zezaten, ofentsagileak biktimari kalte-ordaina eman ziezaion. Hitzarmenik egin ezik, “XII Taulak” izeneko bildumak talioia onartu zuen; horren eretzean, biktimak mota bereko kalteak eragin ahal zizkion ofentsagileari, betiere jasandako lesioaren “zenbatekoari” mugatuta (begia begi truk). Ziur asko, errepresaliarako aukera hori alderdientzako pizgarria izango zen, alderdiok hitzarmena lor zezaten. Hori dela eta, talioia gertatuko omen zen, bakar-bakarrik, ofentsagilearen familiak edo ofentsagileak berak ez zuenean lortzen ordainketa egiteko beste dirurik. Lesio txikien kasuan, bengantza ez zegoen onartuta; alderantziz, aldez aurretik diru-kopuru finko batzuk ezarrita zeuden konpentsazio gisa.

Orain arte, gizabanakoen arteko gatazkek sorrarazi dute gure interesa.

Baina, egiatan, hastapeneko Erroma hartan, egokiagoa zen gizabanakoak taldekide gisa hartzea. Aurreko zuzenbide erromatarrean, familia zen unitate interesgarria. Zuzenbide horrek ez zuen ardurarik jartzen familiaren barruan gertatzen zen horretan. Familiakideen arteko harremanak gai pribatuak ziren, eta erkidegoak ez zuen horietan eskurik hartzen. Are gehiago, familiak trafiko juridiko-ekonomikoan jardun zezan, familiaburuak zuen haren ordezkaritza. Familiaburu horri paterfamilias deitzen zitzaion, eta berak bateratzen zuen, gainera, familiaren jabegoa. Paterfamilias horren ahalmen-esparruan zeuden aitarengandiko lerroan zein ondorengo izan eta ondorengo horiek guztiak (agnatizio deiturikoak). Semea, heldutasunera iritsi arte, bere aitaren ahalmen-esparruan zegoen, eta, adibidez, ezin zituen bere kabuz jabetzak izan, harik eta aita hil arte. Ondorenez, familiaren jabego guztia bateratuta zegoen, eta familiaren baliabideak, osotasunean, indartu egiten ziren. Praktikan, beraz, esklaboak edo semeak lapurreta eginez gero, edo lesio pertsonala eraginez gero, biktimak demanda jartzen zuen familiaburuaren aurka, horrek bakarrik asebete zezakeela demandan eskatutakoa, familiako funtsekin. “XII Taulak” izeneko bildumak aukera hauek ematen zizkion familiaburuari: kalte-ordaina ematea, edo, bestela, ofentsa-

Stein 1 OK:Maquetación 1 02/07/13 13:02 Página 5

Zuzenbide Erromatarra antzinaroan

5

gilea biktimaren esku, edo, hala denean, biktimaren paterfamilias horren esku uztea zuzen-zuzenean (emate noxal deitu izan zena).

Zuzenbidean ez zegoen akzio zibilik, giza hilketaren kasuak jasotzeko. Kasu horietan, magistratuak, erkidegoaren izenean, ofentsagilea pertsegitzeko ekimena bereganatzen zuen, eta, horrela, familia-bengantzak zabaltzea eta odola isurtzea saihesten zuen. Dena den, zuzenbideak esparru zehatza ezartzen zuen, esparru horren barruan alderdiek euren arazoak konpon zitzaten.

“XII Taulak” deituriko bildumaren garaian, demandatzaileak ez bazuen hogeita hamar eguneko epean jasotzen iudex deiturikoak berari adjudikatu ziona, demandatzaile horrek demandatua mehatxa zezakeen, baita heriotzarekin ere. Demandatzaileak indarra erabil zezakeen demandatua magistratuaren aurrean ager zedin (eta, kasu horretan, ez zen beharrezkoa oso gizabidetsua izatea); eta, orduan ere, demandatuak ez bazuen ordaintzen edo ez bazuen ordainketa hori bermatzen, magistratuak baimena eman ahal zion demandatzaileari, horrek demandatua kateatu zezan hirurogei egunetan zehar. Epe horretan, demandatzaileak “kateatua” erakutsi behar zuen plazan, merkatuko hiru egun jarraian, haren egoeraren berri jendaurrean emateko, eta, horrela, haren familiari eta lagunei aukera emateko, eurek konponbidea eskain ziezaieten. Prozedurak porrot eginez gero, azken mehatxua zen zoritxarreko zorduna esklabo gisa saltzea Erromatik kanpo, eta salmentatik lortutakoa zatitzea, kobratu gabe geratu ziren hartzekodunen artean. Eurek nahiago izanez gero, hartzekodunek zorduna hil zezaketen eta hura zatitan ebaki. Horren inguruan, “XII Taulak” izeneko bildumak arreta handiarekin agintzen zuen honako hau: hartzekodunak berari zegokion zatia baino ezin zuen ebaki, eta, hori baino gehiago ebakiz gero, bere kreditua galtzen zuen.

Bistan denez, hori aurrerakin bat besterik ez da, Shakespeareren Veneziako merkataria deiturikoan, Portziak Shylocken aurka azaldutakoari begira.

Geroago aitortu zuten erromatarrek “XII Taulak” izeneko legeak zuzenbidearen balioak jasotzen zituela. Horixe aitortu zuten, batez ere, ulertu zutenean lege hori indarrean egon zela erkidego zehatz batean eta erkidego horretan funtzionario-talde ahulak zuela legearen aginduak betearazteko zeregina.

Lege horrek gutxieneko egitura eskaini zien herritarrei, eta, egitura horri esker, alderdiek ere euren liskarrak konpon zitzaketen. Alderdietako batek esklabo, familia eta urrekoen laguntasuna izanez gero, saihestezina zen alderdi horren egoera hobea izatea, baliabide gutxiago zituen alderdiari begira.

Stein 1 OK:Maquetación 1 02/07/13 13:02 Página 6

6

P ETER G. S TEIN

Zuzenbidea interpretazioaren bidez garatzea Errepublika-garaian zehar, “XII Taulak” izeneko legeak zenbait aldarazpen izan zituen. Hala nola, zorduna epaiketa bidez kondenatua izan zenean zorra ordaintzera, zordun horren hartzekodunek ez zeukaten baimenik hura hiltzeko; aitzitik, zordunari ahalbidetu behar zioten, derrigortutako lanen bitartez, zorra ordain zezan. Areago oraindik, geroago prozedura zehatza ezarri zen, zordunaren porrota adierazteko, haren ondasunak nahitaez salduta, hartzekodunen mesederako. “XII Taulak” izeneko legearen aldarrikapenetik bostehun urte geroago, erromatarrak harro-harro jartzen ziren, lege horri berriro erreparatuz gero. Ildo horretatik, Tito Livio historialariak legeari buruz adierazi zuen “zuzenbide publiko eta pribatu osoaren iturria” zela; eta Zizeronek baieztatu zuen haur guztiek buruz ikasi behar zutela lege hori.

Erromatarren iritziz, euren zuzenbidea ospe handikoa zen, eta iritzi hori guztiz sustraituta zeukaten. Haien aburuz, euren zuzenbidea aspaldi-aspalditik izan zen Erromako bizitza itxuratzeko oinarrizko osagaia. Aldi berean ere, zuzenbide horretan konfiantza zuten, zuzenbide horrek erromatarrei ahalbide ziezaien, eurek nahi zuten beste egitea, betiere egin beharreko hori zentzuzkoa zenean. Errepublikaren lehenengo aldietan, pontifizeei zegokien zuzenbidea interpretatzeko ardura, zuzenbide hori idatzi gabeko Ius hori izan nahiz “XII Taulak” izeneko Lex hori izan. Pontifizeek esangurarik zabalenean “interpretatu” ahal zuten zuzenbidea, eta, are gehiago, erakunde berriak sor zitzaketen, aurreko zuzenbidean erakunde berri horiek ezezagunak izan arren.

Interpretaziorako gaitasun horren adibide ona izan daiteke ondorengoak euren gurasoen ahalmen-esparrutik emantzipatzea. Paterfamilias deiturikoak bere ahalpean zituen ondorengoak, eta ahal horrek iraun egiten zuen harik eta hura edo horiek hil arte. “XII Taulak” izeneko bilduma indarrean egon zen bitartean, ez zegoen inolako lege-mekanismorik, harreman horiek borondatez hautsi ahal izateko. Aitak bere semeak esplotatu ahal zituen eta horiek sal zitzakeen, behartutako lanak egin zitzaten. “XII Taulak” izeneko legeak agindu zehatza jaso zuen, eta agindu horren helburua zen, agidanez, ahalmen horretaz abusa zedin saihestea. Agindu horren arabera, aitak hiru aldiz semea salduz gero, semea aske geratzen zen. Salmenta anizkoitz horiek onargarriak ziren, honako hau ere ezarrita zegoelako: semearen erosleak seme hori aske utziz gero, semea aitaren ahalpera itzul zitekeen.

Stein 1 OK:Maquetación 1 02/07/13 13:02 Página 7

Zuzenbide Erromatarra antzinaroan

7

Pontifizeek hiru salmenten erregela interpretatu zutenean, interpretazio horren emaitza izan zen aitak bere semea emantzipatzeko aukera izatea.

Aitak bere semea lagun bati hiru aldiz saltzen ziolako itxura egiten zuen; salmenta bakoitzaren ostean, lagunak aske uzten zuen semea, eta, horrela, seme horrek askatasuna eskuratzen zuen hirugarren aldian, “XII Taulak” izeneko legean ezarritako erregelari esker. Horretara, arauaren interpretazioa zuzenbidea aplikatzeko modu bat izan daiteke, betiere jatorrizko helburuaz beste bat betetzen duela. Zernahi gisaz, interpretazioak harago ere egiten zuen. “XII Taulak” izeneko legeak semeak bakarrik aipatzen zituen, eta, beraz, alabak eta ilobak nahi beste aldiz sal zitezkeen. Hala eta guztiz ere, behin erregela emantzipazioari buruzkoa zela ulertuta, jarraikoa defendatu zen: semeen kasuan, nahitaezkoa zen hiru salmenta egitea; ez, ordea, alaba eta iloben kasuan, halakoetan nahikoa baitzen salmenta bat bakarrik, emantzipazioa gerta zedin.

Zalantzarik gabe, herritar gehienek ulertu zuten “XII Taulak” izeneko legearen arauak egokitu egin zirela, eta, egokitze horren eretzean, dezenbiroek hura idaztean izan zuten helburua aldatu eta beste helburu bat lortu nahi zela. Dena den, juristarik kontserbadoreenak ere eroso zeuden honako ideia honekin: emantzipazioa bazegoen jasota, ez esanbidez, bai, ordea, isilbidez, “XII Taulak” izeneko lege horretan, eta, ondorenez, ez zen ulertu behar legea oso-osorik eraldatzen zenik.

Pretorea eta konponbideen gaineko kontrola Errepublika-garaiaren zatirik luzeenean, zuzenbidea garatu zen, ez hainbeste legegintza eta interpretazioaren bitartez, ezpada lege-konponbideen gaineko kontrolaren bitartez. Jatorrian, akzio juridikoaren lehenengo zatia tekniko eta formala zen; akzio-kopurua mugatuta zegoen, eta, guztietan ere, hasteko, ahozko adierazpena egin behar zen, aurretiaz zehaztutako baldintzetan, eta betiere magistratuaren eta demandatuaren aurrean. Demandatzaileak baldintza zehatz horiek bete ezik, bere akzioa gal zezakeen. Akzioak egun jakin batzuetan bakarrik jar zitezkeen. Kontua da, berriro ere, pontifizeek bakarrik jakiten zituztela baldintza horien gorabeherak. Hala izan zen, formulak eta egutegia argitaratu arte. Tradizioaren arabera, argitalpena K. a. 300. urtean gertatu zen, gutxi gorabehera, pontifizeengana jotzeko aukera plebeioei zabaldu zitzaienean.

Stein 1 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:02 P谩gina 8

8

P ETER G. S TEIN

Jatorrian, bi kontsul ziren magistratu, eta urtean-urtean hautatzen ziren halakoak. Bi kontsul horiek erregearen ordez jarri ziren estatuaren burutzan, eta eurek bereganatu zuten gobernu-jarduera guztien gaineko erantzukizuna. Justizia-administrazioa haien eginkizunetatik bat besterik ez zen; baina prozedurak berrikuntzarako eremu txikia ahalbidetzen zuen. Erroma hedatu zenean, magistratu berezi baten kargua sortu zen K. a. 367. urtean. Horri pretore deitu zitzaion, urtean-urtean hautatzen zen eta haren eginkizun bakarra zen justizia administratzea. Egiatan, ez zeukan horretarako heziketa berezirik, baina, ustez behintzat, berak gainbegiratu behar zuen akzio juridiko bakoitzaren alde formala. Pretoreak akzioaren bi aldeak finkatzen zituen: lehendabizikoan, arazoa zuzenbidearen ikuspuntutik kalifikatu behar zen; eta, bigarrenean, arazoa bera eragingarritasunez konpondu behar zen.

Azken alde hori betidanik formarik gabekoa zen, eta hala zirauen. Bestalde, prozedura oso mugatua zen iraupenari zegokionez. Magistratua eskuduna zen lehenengo zatian, eta zati hori, dudarik gabe, oinarrizkoa zen; baina, egia esateko, bigarren zatia izaten zen, alde handiarekin, denboran zehar gehien luzatzen zena. Erromatarrek ulertu zuten sarri askotan gatazken jatorria ez zela zuzenbidearen gainean ados ez egotea, hori nahiko argi egon zitekeelako; aitzitik, maiz gatazken jatorria zen egitateen inguruan eztabaida izatea. Hori dela eta, herritar arruntak, juristen eskarmentua izan ez arren, gaitasun osoa zuen kasuan-kasuan zer gertatu zen erabakitzeko.

Errepublika-garaiaren bigarren erdian, prozedurak aldaketa sakona izan zuen. Egin-eginean ere, alderdiak pretorearen aurrean agertzen zirenean, pretoreak aukera ematen zien nork bere hitzekin erreibindikazioak eta defentsak azal zitzan, aurretiaz ezarritako formak erabili beharrik gabe. Behin arazoa modu horretan identifikatuta, pretoreak, hipotesi bidez eta idatzizko agiri batean, arazoa aurkezten zuen. Dokumentu horri formula izena eman zitzaion. Formularen bidez, epaileak aukera zuen demandatua kondenatzeko, baldin eta zenbait alegazio frogatutzat jotzen bazituen; bestelako kasuetan, demandatua absolbi zezakeen. Behin pretoreak eta alderdiek formula finkatu eta gero, formula horri zigilua jartzen zitzaion. Horrela, epaileak, formula irekitzean, ziur jakin zezakeen formula hori manipulatu gabe zegoela. Formulak eratortzen zuen iudexaren agintea, eta, beraz, iudexak formula horren arabera jardun behar zuen. Hala eginez gero, askatasun handia zuen prozesua zuzentzeko, eta, are gehiago, lagunen consiliumari iritzia eskatzeko, hori lagungarria bazen erabakia hartzeko orduan. Erre-

Stein 1 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:02 P谩gina 9

Zuzenbide Erromatarra antzinaroan

9

publikaren lehenengo garaietan, alderdiek euren buruen gaineko ordezkaritza zuten. Geroago, ordea, hizlari profesionalen zerbitzuak kontratatzen zituzten, euren kasua iudexaren aurrean aurkezteko, haiek erretorikan trebatuta zeudelako.

Pretoreak formula eman zezakeen, baldin eta uste bazuen zuzenbidearen politikak hori justifikatzen zuela; beste modu batera esanda, haren ustez, demandatzailea bere kasua frogatzeko gauza bazen, demandatzaile horri konponbidea eskaini behar zitzaion. Pretoreen zeregina zen zuzenbidea adieraztea (Ius dicere) eta zuzenbide hori eragingarri egitea, horretarako konponbide egokiak eskainiz. Konponbide horietatik gehienek aurretiazko demandak barneratzen zituzten; esate baterako, demandatuak demandatzailearen jabetza haren borondatearen aurka atxiki izana, edota demandatuak demandatzaileari dirua zor izana. Nolanahi den ere, pretoreak formula eman zezakeen, egoera horretarako aurrekaririk izan ez arren. Kasu horretan, ez zen zuzenbidea sortzen, hori pretorearen ahalmenetatik kanpo geratzen baitzen. Izan ere, pretoreak baieztatzen zuen demandak konponbidea behar zuela eta legeak konponbide hori eman behar zuela. Pretoreak hitz egiten zuenean, bazirudien indarreko zuzenbidea baliatzen zuela; baina, egia esan, pretorea zuzenbidea sortzen ari zen.

Konponbide berriak antzinako zuzenbidearen adierazpen modura aurkeztu arte, berrikuntza ezkutatu egin zen. Adibidez, pretoreak ezin zuen jabetzat hartu zuzenbide zibilarentzat halakoa ez zena, zuzenbide hori bete behar baitzuen; horregatik, ezin zion pertsona horri jabearen akziorik eman, pertsona horrek berea zuena berreskura zezan. Zernahi gisaz, hautabidezko akzioa eman ahal zion jabe ez zenari, horrek jabetzaren gaineko kontrol fisikoa izan zezan, eta, horrela, babestuta gera zedin, epe zehatz batean jabe bihurtu arte. Hari bertsutik, pretoreak jaraunslearen akzioa, hildakoaren jabetza berreskuratzeko balio zuena, eman ahal zion, bakar-bakarrik, zuzenbide zibilaren arabera jaraunsle zenari. Alabaina, jaraunsle ez zenari hautabidezko konponbidea eman ahal zion, jabetza eta edukitza eskuratzeko. Subjektuak jabetza gozatzen zuen edukitzaile gisa, jabe gisa baino gehiago. Ziur asko, erromatar askoren iritziz, hori bereizketa semantikoa besterik ez zen izango; baina oinarrizko jakite juridikoak zituztenentzat garrantzitsua zen. Horrek pretoreari ahalbidetzen zion zein alderdik konponbidea merezi izan eta alderdi horri halakoa ematea, baldin eta uste bazuen

Stein 1 OK:Maquetación 1 02/07/13 13:02 Página 10

10

P ETER G. S TEIN

hori zela justiziaren eskakizuna; aldi berean, pretoreak zuzenbide zibilaren osotasun formalari eusten zion.

Pretoreak, urteko agintaldia hastean, ediktua argitaratzen zuen, eta ediktu horretan ezartzen zuen zein inguruabarretan emango zuen formula; ediktuaren bukaeran, formula zehatzak jasotzen zituen. Ustezko auzilariek ediktua kontsulta zezaketen, eta bertan jasotako formuletatik edozein eskatu ahal zuten. Demandatuak demandatzailearen alegazioak eztabaidatzen zituenerako, aurretiaz formula eman izanak ez zuen arazoa erabakitzen; haatik, itxaron beharra zegoen, aurkariak epaileari bere alegazioak oinarridunak zirela erakutsi arte.

Formula tresna malgua zen eta molda zitekeen, demandatuak bere burua defendatzeko zein arrazoi erabili eta arrazoi desberdin horietara egokitzeko.

Esate baterako, zuzenbide zibilak forma zehatzak ezartzen zituenean transakzioa egin ahal izateko, zuzenbidearen ardura bakarra zen formalitateak bete zirela egiaztatzea. Ez zuen formen atzean begiratzen. Ildo beretik, “XII Taulak” izeneko legeak hainbat kontratu aipatzen zituen; kontratu formal horien artean, garrantzitsua zen stipulatio izenekoa. Horren egitura galderaerantzunen bitartez gauzatzen zen, eta, horren ondorioz, edozein hitzarmen betebehar bihur zitekeen. Forma errespetatuz gero, nahiz eta hitz-ematea beste alderdiak eragindako iruzur zein mehatxuen ondorioz egin, hori ez zen kontuan hartzen. Dena den, Errepublikaren azken garaietan, pretoreak onartu zuen iruzurra eta koakzioak alegazio bidez adieraztea, formulan bertan, demandatzailearen aurkako defentsa-bide gisa; horrela, demandatuak alegazio horiek frogatuz gero, absolbituta gera zitekeen.

Defentsa horri exceptio deitu zitzaion, eta beharrezkoa zen honako kasu honetan: demandatuak egiazkotzat onartzen zituen demandatzailearen alegazioak (berbarako, “nik forma egokiz hitz eman nuen”), baina beste egitate batzuk azaltzen zituen, eta egitate horiek demandatzailearen erreklamazioa baliogabetzen zuten (hala nola, “baina hitz-ematea iruzurraren ondorioz gertatu zen”). Pretoreak, halako defentsak onartuta, legez aitortu zuen honako printzipio hau: iruzur nahiz koakzio bidezko akzioek ez dute betebeharrik sortzen. Formula zehatz batzuetan, iudexari eskatzen zitzaion demandatua kondenatzea, “onustearen arabera” (ex fide bona) zor zuen kopurua bakarrik ordaintzera; halakoetan, ez zen beharrezkoa exceptio zehatz bat. Lege-akzioa bukatuta, epaileak kalte-ordaina ezar zezakeen, baina besterik ez. Behin epai-

Stein 1 OK:MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:02 PĂĄgina 11

Zuzenbide Erromatarra antzinaroan

11

leak alderdi baten aldeko irizpena emanda, haren eginkizuna bukatuta zegoen, eta, une horretatik aurrera, iudex izateari uzten zion. Ondorenez, alderdietatik bati ere ezin zion agindu zerbait egitea edo ez egitea; izan ere, alderdiek erabaki behar zutenean epaia beteko zuten edo hori urratu behar zuten, une horretan iudexa halakoa izateari utzita zegoen. Gatazka-mota askotan, konponbide egokia izan zitekeen demandatuak diru-kopuru zehatza ordaindu behar izatea; baina kasu guztietan hori ez zen posible. Errepublikaren azken aldietan, konponbideak eskatzen ziren, beste edozein lege-akzio baino gehiago; eta, aldi horietan, pretoreak ez zeukan aukerarik halakoak iudexari bidaltzeko, bera arduratu behar baitzen zuzenean.

Konponbide “berezi� horietatik aurrenekoa (formulae izenekoen esparru arruntetik kanpo), ziur asko, interdiktua izan zen, hain zuzen ere, pretoreak zerbait egiteko edo ez egiteko emandako agindua. Interdiktuetatik asko asmatu ziren, jabetzaren edukitza baketsuari enbarazu egitea saihesteko, eta, era berean, legezko prozeduren bitartez erreklamazioak behar bezala egitea ziurtatzeko. Pretoreak ez zuen interdiktua ematen, hori eskatzeagatik bakarrik; aitzitik, interdiktua emateko, pretorearen uste sendoa izan behar zen egitezko osagaietatik batzuk behintzat izatea. Konponbide horietatik gogorrena, beharbada, restitutio in integrum izenekoa zen. Lehen zuzenbide zibilaren arabera kontratua baliozkoa zen, baina, konponbidea aplikatuz, kontratu horren ondorio juridikoak ezeztatu egiten ziren, kontratua bidegabekoa zelako alderdi batentzat. Behin konponbidea emanda, alderdiek pretore-akzio berezi batzuk baliatu ahal zituzten; akzio horiek eta transakzioa egin izan ez balitz alderdiek izango zituzkeenak antzekoak ziren. Pretoreak arreta bereziarekin jardun behar zuen, konponbide hau administratzeko orduan. Konponbidea modu zabalean emanez gero, txikiagoa izan zitekeen jendeak zuzenbidearen gainean zuen konfiantza. Alderdiarentzat aukera bazen transakzio-mota zehatz bat baliogabetzea, alderdi horrek ezin izan zituelako transakzioaren ondorioak aurreikusi, orduan zertarako beteko zituen alderdiak legeak transakzio-mota zehatz horren inguruan agindutako formak? Bestalde, konponbideei orokorrean ezezkoa emateak berarekin ekarriko zuen bidegabekeria mugarik gabe luzatzea. Hori guztia zela eta, pretoreak kontu handiarekin aukeratzen zuen zein arazotan emango zuen agindu hori. Halako arazoak ziren, besteak beste, iruzurra; koakzioak; demandatzailea, epe laburrez eta zerbitzu publikoaren ondorioz, absente izan eta gero, bueltan aurkitzea bere lurraren edukitza beste inork

Stein 1 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:02 P谩gina 12

12

P ETER G. S TEIN

izan duela onustez, eta, preskripzioaren bitartez, hura bihurtu dela jabe; eta, orobat, demandatzailea, teknikaren ikusmiratik, heldua izanik, oraindik gazteegia izatea, zer egiten duen jakiteko.

Azken kasu hori adierazgarria da, Erromak zuzenbidea nolako kautelarekin eraldatzen zuen atzemateko. Arean ere, zuzenbide zibilak gaitasun juridikoa aitortzen zion adingabeari, adingabe hori puberra izanez gero; azkenean, pubertaroa hamalau urtetan ezarri zen. Adin horrekin, adingabea ezkon zitekeen, eta, aitaren ahalari begira independente izanez gero, bere kabuz administra zezakeen adingabeak bere ondarea. Adin hori guztiz egokia zen, Errepublikaren lehenengo aldietako gizarte xume hartan. Alabaina, hamalau urteko umeak ez zuen zertan gaitasunik izan, bere burua defendatzeko, merkatari artetsu baten aurka, merkatari horrek adingabea konbentzitu nahi zuenean, behar ez zuena eros zezan. Zalantzarik gabe, egoera hori aldatzeko biderik errazena izan zitekeen gaitasuna eskuratzeko adina igotzea. Nolanahi den ere, horrek aldaketa sakona ekar zezakeen zuzenbide tradizionalaren oinarrizko arauetan, horien arabera gaitasuna eta pubertaroa bide beretik zihoaztelako. Erromatarrak aldaketa hori egiteko uzkur agertu ziren, aldaketak ustekabeko ondorioak ekar zitzakeelako. Erromatarrek nahiago izan zuten pretoreari ahalbidetzea horrek bere nahierako ahalmena erabil zezan, eta, ahalmen hori baliatuta, transakzioen ondorioak ezereztu zitzan, gaztearen esperientzia ezarengatik norbaitek onurak ateratzen zituenean. Berehalako ondorioa hauxe izan zen: inork ere ez zuen nahi kontratatu hogeita bost urtetik beherakoekin (pretoreak aipatutako muga hori baitzen), salbu eta pertsona independenteren batek aholkua ematen zienean hogeita bost urtetik beherako horiei.

Hortaz, pretoreek, ediktuen bitartez konponbide berriak ematean, zuzenbidea lantzen zuten. Zuzenbide horri Ius honorarium deitu zitzaion (ofizial publikoek ohoreak zituztelako). Errepublikaren bigarren erdian, zuzenbidea egiteko modu horren bitartez lortu zen, hain zuzen ere, garapen juridikorik handiena, gatazka zibilei dagokienez.

Ius Gentium deiturikoa eta juristen ekarria Alderdietatik bat edo biak herritarrak ez zirenean, ez zen egoki gertatzen zuzenbide zibila haien arteko gatazketan aplikatzea. Hasieran, herritar ez

Stein 1 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:02 P谩gina 13

Zuzenbide Erromatarra antzinaroan

13

zirenen kopurua, nolabait, txikia zen, eta, horregatik, erromatarrek fikzio hau erabili zuten: atzerritarra herritartzat jotzea, kasuaren izapidetza zuzenbide zibilaren eremuan egin ahal izateko. Erroma kartagoarren aurka garaile ateratzeaz geroztik, III. mendeko gerra punikoetan zehar, Erromaren nagusitasuna mendebaldeko Mediterraneo osoan hedatu zen. Horrek ekarri zuen, ekarri ere, asko eta asko gehitzea erromatarrekin egunero harremanetan zeuden lagunen kopurua, lagun horiek herritar ez zirela edo pelegrin zirela. Hori dela eta, halakoak ere zuzenbidearen eremuan barneratu behar izan ziren beren beregi. K. a. 242. urtean, bigarren pretorea ezarri zen; bigarren pretore horrek, zehatz-mehatz, arazoak aztertu behar zituen, alderdietatik bat edo biak pelegrinak zirenean. Harrezkero, pretoreak elkar bereizi ziren: bata, herritarren pretorea zen, eta, bestea, pelegrinen pretorea.

Zuzenbide zibila, Erromako herritarrentzat, ondasun baliotsua zen, eta ezin zitzaien mugarik gabe hedatu pelegrinei ondasun hori. K. a. III. mendean, herritar izatea pribilegio bihurtu zen, eta pribilegio horrek ahalbidetzen zuen erromatarrak beste herri batzuetatik bereiztea; ustez, erromatarrek izan behar zuten beste herriek baino jokabide hobea. Liviok (34.1) gogoratzen duen bezala, K. a. 215. urteko Lex Oppiam deiturikoak ezarri zuen emakumezko erromatarrek jantzi xumeak erabili behar zituztela, inolako apaindurarik gabekoak; emakumezko pelegrinak, berriz, Erromako kaleetatik paseatzera ateratzen ziren, purpurazko eta urrezko jantziekin.

Zernahi gisaz, pelegrinen arteko gatazkak konpontzeko, arau aitortuak erabili behar ziren.

Erromatarrek, arazoa konpontzeko, pragmatismoaren bidea aukeratu zuten. Horri helduta, erromatarrek aitortu zuten, zuzenbide erromatarra eraikitzeko, bi erakunde-mota desberdin ezarri zirela. Alde batetik, erakunde juridiko zehatz batzuk bereziki erromatarrak ziren, eta, beraz, herritarrentzat erreserbatuta egon behar ziren; halakoak ziren, esate baterako, jabetza eskualdatzeko zeremonia tradizionalak. Beste alde batetik, zuzenbide erromatarraren beste erakunde batzuk herri zibilizatu ororen zuzenbidean ager zitezkeen; halakoak ziren, berbarako, pretorearen konponbideek eratorritako erakundeetatik hainbat. Horiek guztiek, talde moduan, eratu zuten erromatarrek Ius gentium deitu zutena, hau da, herrien zuzenbide izendatu zutena, zuzenbide zibil tradizionalari aurrez aurre jarrita.

Stein 1 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:02 P谩gina 14

14

P ETER G. S TEIN

Ius gentimun deiturikoak bere barruan hartzen zituen, bai herritarrak, bai herritar ez zirenak. Ius gentium hori ulertzeko modu horri esker, erromatarrek aurre egiten zieten pelegrinen eguneroko arazoei, pelegrin horiek Erromaren gobernupean bizi ziren neurrian. Geroago hausnartu egin zen Ius gentium horren erregelak unibertso osoan zergatik zeuden aitortuta ulertzeko. Iradokizun moduan adierazi zen hauxe izan zitekeela horren arrazoia: arau horien jatorria ez zen praktika tradizionala, baizik eta zentzumena edo adimena, gizaki guztiek gizaki izate hutsarengatik dutena. Horrela, herrien zuzenbidea, maiz-sarri, zuzenbide natural (Ius naturale) moduan deskribatu zen. Modu berean ere, onartu egin zen herrien zuzenbidea eta zuzenbide naturala berberak zirela, esklabotzaren erakundeari zegokionez izan ezik. Antzinako gizarte guztiek onartu zuten erakunde hori, eta, horregatik, esklabotzak herrien zuzenbidea osatzen zuen argi eta garbi. Edonondik begira dakiola ere, argi zegoen esklabotza ez zela zentzumenaren agindua, eta, ondorenez, erakunde horrek ezin zuela zuzenbide naturala osatu, ezta hurrik eman ere.

Errepublikaren azken garaietan, formulen sistemak eta gainerako konponbide osagarriek prestakuntza tekniko handia erdietsi zuten; are gehiago, beharrezko egin zen espezialistek aholkua ematea hori behar zutenei. Pretoreak, iudexak eta alderdien ordezkari moduan ziharduten abokatuek ez zeukaten heziketa juridikorik, eta, horren ondorioz, guztiek ere adituen laguntza behar zuten. III. mendearen bigarren erdiaz geroztik, jurista jakitun batzuen parte-hartzea onartu zen. Jurista horiek ez zuten eginkizun berezirik bete behar justizia administratzeko orduan; baina prestakuntza oparoa zuten, prozeduraren protagonista nagusiei orientabide juridikoak emateko.

Lehenengo uneetan, jurista horiei ez zitzaien ordainsaririk ematen, euren lana zerbitzu publikoa zela uste baitzen. Juristok pontifizeen eginkizuna, legearen zaintzaile izatea, bereganatu zuten; baina, pontifizeekin gertatu aldera, jendaurrean lan egiten zuten.

Hasiera-hasieratik, jurista erromatarren lana izan zen arazo juridikoetan parte hartzea. Zehatzago esateko, haien zeregina zen, egitezko egoera zehatz baten aurrean, formula edo defentsa-bide egokiak iradokitzea. Eta haien zeregina zen, orobat, agiriak prestatzea, hala nola, testamentuak edota kontratuak, agiri horiei esker alderdiek eurek nahi zituzten emaitzak lor zitzaten, ez beste batzuk. Errepublikaren azken garaietako juristen kasuan, euren izen ona edo ospea zen haien iritzien euskarria. Beste alde batetik, digestoetara

Stein 1 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:02 P谩gina 15

Zuzenbide Erromatarra antzinaroan

15

bildu ziren osperik handieneko juristen iritziak. Horrela, iritzi horiek erreferentzia moduan har zitezkeen, etorkizunean antzeko kasuak gertatuz gero.

Juristak zuzenbide pribatuaz arduratu ziren batik bat, eta arreta txikia jarri zuten gai publikoetan, penaletan edota erlijio-gaietan. Azken gai horiei buruzko zuzenbidea zuzenbide zibilaren esparrutik kanpo geratu zen, eta, ondorenez, zuzenbide zibila zuzenbide pribatuaren sinonimo bihurtu zen.

Inperioa eta zuzenbidea Errepublikaren azken mendean zehar, nahastea eta gatazka izan zen nagusi: batzuek konstituzio tradizionalari eutsi nahi zioten, zuzendaritza politikoaren ahulezia bereganatzen zuten bitartean; eta beste batzuek nahiago zuten gobernua sendotzea, nahiz eta horretarako egitura juridiko tradizionalak bertan behera utzi. Julio Zesarren agintaldian zehar arazoa argitu zen. Izan ere, Julio Zesarrek argiro-argiro gutxietsi zituen Errepublikaren erakundeak: eraila izan zen, K. a. 44. urtean. Konspirazioaren arduradunak, Bruto eta Casio, herritarren pretorea eta pelegrinen pretorea ziren, hurrenez hurren, une horretan.

Errepublikaren ordez Inperioa ezarri zenean, lehenengo enperadoreak, Augustok, presa handia hartu zuen mendekoak lasaitzeko; eta, horretarako, Errepublikaren konstituzioan ezarritako egitura politikoa iraunaraziko zuela baieztatu zuen. Erregimen berriaren lehenengo uneetan, herri-biltzarra beti bezala bildu zen, aurretiaz egin izan zuen moduan. Nolanahi den ere, herribiltzar horrek ez zeukan behar besteko funtsik, ordezkaritza-gastuei aurre egiteko; gainera, nahitaezkoa zen herritarrak bertaratu eta haren eztabaidetan parte hartu nahi izatea. Hori guztia dela eta, praktikan, Erroman bizi zen jendailaren topaleku bihurtu zen herri-biltzarra. Enperadoreek diskrezioz saihestu egin zuten biltzarrari legegintza-proposamenik garrantzitsuenak aurkeztea. Horren ordez, Senatuaren ebazpenek lege-indarra eskuratu zuten; senatukide gehienak, sasoi hartan, antzinako magistratuak ziren.

Pretorearen ediktuak prestakuntza-maila handia erdietsi zuen, eta, ondoz ondoko pretoreek urtero-urtero ediktua argitaratu arren, nekez hobe zitekeen halakoa urte batetik bestera. II. mendearen hastapenetan, Adriano enperadorearen agintaldian zehar, Juliano juristak iraunkortasunez itxura berria eman zion ediktuari. Ediktuaren hasieran, formuletako akzioentzat diseina-

Stein 1 OK:Maquetación 1 02/07/13 13:02 Página 16

16

P ETER G. S TEIN

tutako prozesua zegoen jasota; horrek bere barruan hartzen zuen demandatzaileak errekerimendua egiten zuenetik auzia pretorearen aurrean bukatu artekoa. Hark barruratzen zuen, orobat, epaitutakoa betearazteko erabil zitezkeen bitartekoen arauketa. Eta, bukaeran, ediktuak interdiktu eta salbuespenei buruzko atala jaso zuen. Erraz atzeman daitekeen bezala, hurrenkera horrek oinarri hartu zuen “XII Taulak” izeneko legearen eredua.

Enperadoreak berak legegintza-ahalmenak bereganatu zituen, eta horrek eragin zuen Inperioaren konstituzioak, lex deiturikoen indarrarekin, zuzenbidearen iturri gisa aitortzea. Enperadoreek, noizik behin, ediktuen bitartez gauzatzen zuten euren legegintza-ahalmena. Edonola ere, konstituzio horietatik gehienak erreskriptoak izan ziren. Erreskriptoen edukia honetara labur zitekeen: auzilariek prozeduran zehar arazo juridiko zehatzak azaltzen zituztenez gero, enperadorearen izenean zenbait erantzun ematen zitzaizkien arazo horiei; erantzunak emateko ardura zuten, bai ofizial publikoek, bai probintzietako gobernadoreek. Juristek idazten zituzten erreskriptoak.

Jurista horiek Inperioaren kantzelaritzaren zerbitzupean zeuden, eta, eskuarki, indarreko zuzenbidea adierazi eta argitu baino ez zuten egiten; oso gutxitan egiten zituzten aldaketa esanguratsuak.

K. o. II. mendean, Erromako Inperioa, mendebaldetik, Britainiaren hegoaldeko erdira, Galiara eta Penintsula Iberikora hedatzen zen; eta, ekialdetik, Rhin ibaiaren ekialdeko ertzera, eta Danubioren hegoaldeko lurretara, sortaldetik Asia txikira, Siriara eta Egiptora heldu arte. Erromako herritarrek, Errepublikan zehar, euren herritasuna esklusibo izatea baliatu zuten, baina esklusibo izate hori galdu egin zuten. Errepublikaren bukaeran, hiritartasuna zabaldu zitzaien Italiako biztanle gehienei, hau da, Po ibaiaren hegoaldean egun dagoen Italia horretako biztanle gehienei. Inperioak hautaketa bidez ematen zuen herritasuna, betiere, lurraldeetako biztanle guztiak talde bakar batean integratzeko bide gisa. Horrela, hautsi egin zen herritar izatearen eta jatorri italiarra izatearen arteko lotura.

Politika, gizarte eta ekonomiaren arloan izandako aurrerakuntzak gero eta eragin nabariagoa izan zuen herritar zirenengan; baina, orain, herritar izatea eta tokiko leialtasunei eustea bateratzeko modukoak ziren, betiere Erromaren nagusitasuna zalantzan jarri ezean. Probintzietako biztanle handizaleek berebiziko ahaleginak egiten zituzten Erroma guztion aberri erkide moduan aitortua izan zedin. Gainera, Inperioaren lehenengo aldietan,

Stein 1 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:02 P谩gina 17

Zuzenbide Erromatarra antzinaroan

17

probintzietako aristokratek, batez ere, mendebaldeko aristokratek (adibidez, Espainiakoek), sutsu defendatu zituzten Erromaren balio tradizionalak. Inperioko gobernuaren jardunbidea halako gizonen mende geratu zen.

Lehenengo, gudarosteko ofizialak eta Fiskoaren agenteak izan ziren; geroago, Erromako Senatuan sartu ziren; azkenean, kontsul bihurtu ziren, eta, are gehiago, mugetako probintzia militarrak gobernatu zituzten.

Inperioaren politikak indartu egin zituen municipia izenekoak, hau da, latindar edo herritarren arteko erkidegoak, eta nolabaiteko autogobernua eman zien. Probintziako municipium zehatz bateko herritarrak estatutu bikoitza zuen. Arean ere, erkidego bakoitzak udal legea zuen, eta lege horrek nolabaiteko zehaztasunarekin arautzen zuen bizikidetzaren gaineko antolaketa; legeak arreta berezia jartzen zuen, gainera, gatazkak konpontzeko legezko prozeduran. Xehetasunetan aldaketak egon ziren arren, jakin badakigu, mendebaldeko probintzietan behinik behin, lege estandarra izan zela, eta lege hori gehienetan eredu gisa erabili zela. Lege horrek, municipia deiturikoaren barruan, ahal bezain beste barruratzen zituen Erromako erakundeak eta prozedurak. Praktika horren inguruan, adierazgarri gerta daiteke 1984. urtean brontzezko taula batzuetan aurkitutako inskripzioa. Taula horiek Irniren udal legearen bi herenak jasotzen zituzten Espainian. Irniren Legea K. o. I mendeko azken laurdenekoa da. Lege horren zati esanguratsu batzuek beste udal lege batzuen zatiak jasotzen zituzten, aspalditik ezagutzen zirenak. Identifikazio horrek argi erakusten du tokiko erkidegoek Erromako erakundeen eredua bereganatzeko asmoa zutela, inguruabarrek hori ahalbidetzen zuten neurrian. Nolanahi den ere, ekialdeko probintzietan, eta, zehatzago, greziera hitz egiten zuten horietan, antzinako estatu-hiriak ez zeuden orokorrean prest euren zuzenbide tradizionala bertan behera uzteko.

Kristau Aroko lehenengo bi mendeetan, Erromako zuzenbidearen garapenak gailurra jo zuen. Horrek esan nahi du teknikaren ikusmiratik formarik sofistikatuenak eta finenak ezarri zirela. Denboraldi horri zuzenbide erromatarraren aro klasiko deritzo. Mende horietan ere, Neron, Kaligula eta Domiziano moduko enperadoreek gehiegikeriarik basatienak egin zituzten.

Paradoxa bada ere, euren erregealdietan zehar, Erromak aintzarik handiena erdietsi zuen zuzenbidearen estatu moduan. Horren arrazoia, beharbada, isilbidez onartutako bereizketa hau izan daiteke: Zuzenbide pribatua eta zuzenbidearen bestelako adarrak desberdintzea. Zuzenbide pribatuak

Stein 1 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:02 P谩gina 18

18

P ETER G. S TEIN

gizabanakoen arteko harremanak arautzen zituen. Lehenengo enperadoreen aburuz, zuzenbide pribatuan eskua sartuz gero, abantaila urriak jaso zitezkeen; eta, ondorenez, politika ona izan zitekeen zuzenbide pribatua iraunarazi eta garatzea, alferreko aldaketak egin gabe.

Juristak epealdi klasikoan Epealdi klasikoan, zuzenbidearen garapenerako eragile nagusia izan zen, izan ere, juristek sortutako literatura. Jurista horietatik batzuk enperadorearen zerbitzupean zeuden; beste batzuek, berriz, arlo pribatuan ziharduten.

Juristek, klase gisa, enperadoreen mesedeak jaso zituzten. Arean ere, Augustok, orduko, jurista jakin batzuei ahalmena eman zien, inperio-agintearekin iritziak emateko. Ahalmen hori aitortzeko arrazoia izan zen, beharbada, Inperioko kantzelaritzari presioa kentzea, horrek erreskriptoen eskari handia zuelako. Mende bat beranduago, Adrianok hauxe xedatu zuen: jurista jakin batzuei ahalmena aitortuta, horien guztien iritzia berbera bazen, orduan iritzia lege zela ulertu behar zen. Xedapen horren garrantzia ez da argi geratu; bai, ordea, praktika zabala zela, eta juristek antzeko kasuetarako emandako iritziak aurrekari gisa aipatzen zirela.

Juristen zuzenbideak, epealdi klasikoan, honako ezaugarri hauek zituen, labur-labur adierazita: lehenengo eta behin, subjektu jakin batzuk, zuzenbidearen arloan zihardutenak, guztiz ohituta zeuden euren aitzindariek landutako kontzeptuak erabiltzeko, eta haien iritziak aipatzen zituzten, batik bat, horiekin ados zeudenean, eta, are gehiago, hori gertatzen ez zenean ere.

Bigarrenik, subjektu horien inguruan esan daiteke zuzenbide pribatuaren gaineko ezaupide sakona baino ez zutela. Pretoreak urtebetez ziharduen bere karguan. Iudexaren burutzapeko kasuak zein izan eta kasu horiei lotutako egitateak besterik ez zituen aztertzen iudexak. Eta abokatuek, zuzenbidearen gaineko ezaupideari baino gehiago, argumentazioan izandako trebetasunari ematen zioten lehentasuna. Zizeronek, garai hartako abokatu arrakastatsuak, juristei burla egiteko joera ezarri zuen, juristok beti legetxikikerietan sartuta zeudela ematen baitzuen. Halako txikikeriatzat jotzen zen, esate baterako, norberaren teilatuan batutako euri-ura inoren teilatura isurtzea. Hirugarrenik, zuzenbidearen eguneroko praktika zen juristen ardura, eta, horregatik, juristek aise atzematen zuten noiz ziren beharrezkoak arauen aldarazpenak eta eraldaketak. Jurista horiek orokorrean dizi-

Stein 1 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:02 P谩gina 19

Zuzenbide Erromatarra antzinaroan

19

puluak bazituzten ere, ez ziren ikertzaile sutsuak, egiazko munduaren mugetatik guztiz kanpo zeuden horietarikoak. Bukatzeko, juristek askatasun osoa zuten, kontrako iritziak adierazteko. Eztabaida juridikoa kasu zehatzen ingurukoa zenez gero, ezinbestean gatazkak sortzen ziren, besterik ez bada, gatazkotan bi alderdi gutxienez agertzen zirelako, bakoitzak arrazoia izateko uste osoarekin. Horrek ez du esan nahi, ordea, juristek legearen espiritua bortxatzen zutenik, eurei zein bezerok kontsulta egin eta bezero horri mesede egiteko. Aitzitik, juristek prestakuntza berezia zuten, erregela juridiko bakoitzaren mugak zehazteko.

Zuzenbide klasikoa, horrela, gatazkaren emaitza izan zen. Aplikatu beharreko zuzenbidea idatzita zein idatzi gabe egon zitekeen, eta, horren arabera, erabilitako teknikak desberdinak izaten ziren. Errepublikako biltzarrak lege zehatza aldarrikatu eta gero, juristak lege horren testuaz arduratzen zirenean, edota pretorearen ediktuaz nahiz kontratu edo testamentu batez arduratzen zirenean, testuaren esaldi zehatzak interpretatu behar zituzten juristek, arazoak konpontzeko. Interpretazioarekin batera, denboran zehar pilatutako argudioak erabili behar zituzten. Zeinek zuen lehentasuna: testuaren hitzez-hitzezkotasunak edo haren espirituak? Erabakigarri gertatzen al zen egilearen egiazko borondatea, borondate hori modu zalantzagarrian adieraziz gero? Eta, kasu horretan, nola zehaztu borondate hori? Legea idatzita ez zegoenean, juristen iritziak ziren legearen oinarri. Alabaina, iritzi horiek ez zeukaten aldez aurretik zehaztutako testu finkoen aginterik, eta, ondorenez, juristek eremu handiagoa zuten zuzenbidea berriro formulatzeko.

Guregana iritsi diren iturrietan, arrasto gutxi daude, juristen arteko desadostasunei buruz (zehatzago esateko, iturrietan desagertu egin ohi dira gutxiengoaren ikuspuntuak). Nolanahi den ere, jakin badakigu bi eskola edo sekta zeudela, eta bi horiek barruratzen zituztela K. o. I. mendetik K. o. II. mendearen hasiera arteko juristak. Batzuei prokuleiar eta besteei sabindar deitu zitzaien. Bi eskola horien arteko oinarrizko desberdinak aztertzeko orduan, doktrinak eztabaida garrantzitsua izan du. Dena den, badirudi argi dagoela desberdintasunak, substantiboak barik, metodologikoak zirela gehienbat. Sabindarren joera zen euren iritziak justifikatzea, praktika tradizionala eta lehenengo juristen agintea aipatuta. Eskola horren ardura nagusia zen kasu zehatz eta desberdinetarako konponbideak bilatzea, nahiz eta horrekin batzuetan logika eta arrazionaltasuna bertan behera utzi. Testuak

Stein 1 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:02 P谩gina 20

20

P ETER G. S TEIN

interpretatzeko orduan, eurentzat ez zen garrantzitsua hitz berberek esanahi desberdina izatea testu desberdinetan. Prokuleiarrek, bestalde, testu guztien interpretazio hertsiaren alde egiten zuten, eta behin eta berriz adierazten zuten hitzek eta esaldiek kasu guztietan esangura bakar eta iraunkorra izan behar zutela. Idatzi gabeko zuzenbidearen kasuan, prokuleiarrek onartzen zuten hori erregela logiko eta koherenteen sistema zela, eta, ondorenez, erregelen atzean zegoenari erreparatuz gero, jakin zitekeela erregela horien zein printzipiotan oinarritzen ziren. Horrela, prokuleiarrek analogia erabil zezaketen, zuzenbidea kasu batzuetatik besteetara hedatzeko. Zein eskolatakoak ziren kontuan hartu gabe, juristek ez zeukaten konfiantzarik printzipioen formulazio generikoekin. Horren arrazoia ez zen, ordea, printzipioak formulatzeko gauza ez izatea. Haatik, juristek hauxe uste zuten: zenbat eta zabalagoa izan formulazioa, orduan eta gehiago izango ziren hori aplikatzeko salbuespenak. Horrela, arriskua zen zuzenbidea zerbait zehaztugabe eta aurreikusezin bihurtzea.

Zuzenbidearen antolaketa Zuzenbide klasikoaren prestakuntza kasuetan oinarritu zen denbora luzez, kasu horiek egiazkoak izan nahiz hipotetikoak izan; eskoletan asmatutakoak, adibidez, hipotetikoak ziren. Kasuetan oinarritutako sistema hori, ezinbestean, korapilatsu eta konplexu bihurtu zen, eta kategorien araberako sistematizazioa eta sailkapena egitea nahitaezko gertatu zen. Zuzenbidea nolabait antolatzeko prozesu horri hasiera eman zitzaion Errepublikaren azken aldietan, eta, sailkapenak egiteko orduan, metodo greziarren eragina begibistakoa izan zen. Greziarrek eurek ez zizkioten teknika horiek aplikatu euren zuzenbideari; horren arrazoiak izan zitezkeen, bateko, jurista profesionalik ez egotea, eta, besteko, haien sistema juridikoa garatzeko zaila izatea.

K. a. 100. urtean, gutxi gorabehera, Quintus Scaevola izeneko juristak tratatu laburra argitaratu zuen zuzenbide zibil osoari buruz. Liburuaren lehenengo zatia testamentuei, legatuei eta testamenturik gabeko oinordetzari buruzkoa izan zen. Zati horrek, gutxi gorabehera, lan osoaren laurdena betetzen zuen. Kausatzailearen jarauntsi edo oinordetzaren inguruan, hainbat arazo gertatzen ziren, eta, maiz-sarri, halako arazoak izaten ziren beste edozein kasutan baino eztabaida gehiago sorrarazten zituztenak. Familia, batasun moduan hartuta, gizarte-ordenaren uztarria zen. Hori aintzakotzat hartuta, tes-

Stein 1 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:02 P谩gina 21

Zuzenbide Erromatarra antzinaroan

21

tamentuaren helburu nagusia zen jaraunsleak izendatzea, jaraunsle horiek, familiaburua hiltzean, haren lekua bete zezaten, hurrengo belaunaldia arte.

Gainera, testamentugileak, bere testamentuan, bere jaraunsleak izendatzeaz gain, legatuak egin, puber ez ziren seme-alabentzat tutoreak izendatu eta esklaboak askatu ahal zituen. Jakina denez, jabetza, gizabanakoaren inguruan baino gehiago, familiaren inguruan antolatzen zen. Hori kontuan hartuta, ez da harritzekoa zuzenbideak hain zabal arautzea heriotzaren ondoriozko oinordetza. Oinordetzaz gain, Muciusek jabaria eta edukitza eskuratzeko moduak taldekatu zituen; alabaina, bazirudien zuzenbide pribatuaren inguruko gainerako arazoak nahaspilatuta zeudela, inolako antolaketarik gabe.

Mende bat geroago, beste juristak batek, Masurio Sabino izenekoak, sabindarren eskolari izena eman zionak, Muciusen eskema osatu zuen eta beste gai batzuk ere taldekatu zituen; izan ere, ezari-ezarian gai jakin batzuen garrantzia aitortu zen, gai horien arteko hur-hurrekotasuna aintzat hartuta.

Esate baterako, Muciusek bereizi egin zituen lapurretak eta jabetzari egindako kalteak. Sabinok, berriz, biak batera jorratu zituen; eta, horrela, ezzilegiaren (delituaren) kategorian sartu zituen bi-biak, halakoetan biktimak akzio zibila baitzuen, ez-zilegia nork egin eta egile horri zehapena jar zekion. Sabinok, ordez, ez zuen baterako kategoriarik ezarri kontratuen kasuan. Aitzitik, bi alderdiek, betebehar loteslea eratzeko, hainbat modu zituzten, eta modu horiek euren artean nahiko desberdinak ziren; bada, Sabinok modu horiek guztiak aztertu zituen.

Jurista klasikorik gehienek euren iritziak plazaratu zituzten; horretarako, batzuek iruzkinak egin zizkioten Sabinok zuzenbide zibilaren inguruan egindako tratatuari, eta beste batzuek pretorearen ediktuari buruz (orduko kodetuta zegoen horri buruz) egin zuten euren iruzkina. II. mendearen erdia arte itxaron beharra egon zen, zuzenbide pribatuaren eremuan aurrerakada aipagarria gerta zedin. Egia esan, ordu arte, zuzenbide pribatua ez zen aintzakotzat hartu eremu akademiko hutsetik kanpo. Egilea jurista iluna izan zen, Gaio izenarekin ezagutu zena; hots, ez dakigu zein zen haren izen erromatar osoa, horrek hiru osagai barruratzen baitzituen. Ezaguna da, ordea, Gaio zuzenbideko irakaslea zela. Lehenengo juristek euren dizipuluak izan zituzten, haien eginkizun nagusiak zuzenbidearen praktika profesionala bazen ere. Gaio, ordea, irakaskuntzan baino ez zela aritu ematen du, eta, horregatik, haren lana ez zen behar beste aitortu bere garaian.

Stein 1 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:02 P谩gina 22

22

P ETER G. S TEIN

Gaiok, bere dizipuluei irakasteko, eskuliburu zehatza erabiltzen zuen, hain zuen ere, Erakundeak izenekoa. Eskuliburu horren oinarria zen zuzenbidea hiru zatitan sailkatzea. Trikotomia hori bereziki erakargarria zen irakasleentzat, zenbakia erabilgarria zelako, eta, beraz, egokia, gaitasun mugatua zuten ikasleen kasuan. Gaioren eskemak hiru zati bereizten zituen zuzenbidearen barruan: pertsonak, gauzak eta akzioak. Lehenengo kategoriaren barruan, pertsonaren estatus desberdinak aztertzen ziren, betiere hiru ikuspuntu erabilita, hau da, askatasuna (gizabanakoa aske edo esklabo al da?), herritasuna (pelegrina edo herritarra al da?) eta familia-egoera (paterfamilias da edo aurreko baten ahalpean dago?).

Bigarren kategoriak, gauzei buruzkoak, sailkapenaren zatirik handiena barruratzen zuen. Kategoria horretan sartzen zen balio ekonomikoa zuen edozer, eta, beraz, gauza gorpuzdunak nahiz gorpuzgabeak kategori horretara biltzen ziren. Gauza fisikoak, higigarri izan nahiz higiezin izan, beti halakotzat hartu ziren. Gauza gorpuzgabeen mota, beraz, berria zen. Horren barrena, Gaiok, lehenengo eta behin, gauzen taldeak sartu zituen, betiere talde horiek en bloc eskualdatzen zirenean (per universitatem) pertsona batengandik beste batengana; horixe gertatzen zen, adibidez, jarauntsia en bloc eskualdatzen zenean kausatzailearengandik horren jaraunsleengana.

Gauzen aniztasun horietan, gauza gozpuzdunak barnera zitezkeen, baina aniztasunak eurak gorpuzgabeak ziren. Gaiok gauza gorpuzgabeen artean sartu zituen, orobat, betebeharrak. Norbait beste inoren zordun bihur zedin, hainbat bide zeudenez gero, bide horiek deskribatzeko, betebeharraren ideia erabili zen ordu arte. Betebeharpekoaren ikuspuntutik, hau da, zordunaren ikuspuntutik, aztertzen ziren, batez ere, bide horiek. Norbaitek, forma egokiz, diru-kopuru bat ordainduko ziola hitz ematen bazion beste bati, orduan betebeharpeko bihurtzen zen horri begira; norbaitek beste batengandik zerbait jasotzen bazuen, indarreko zorren bat ziurtatzeko, orduan haren betebeharra zen fidantza itzultzea, behin zorra ordaindu eta gero.

Zenbait kasutan, pretoreak ulertzen zuen alderdiek elkarrekiko betebeharrak zituztela, bien artean egindako hitzarmenaren ondorioz. Horren adibiderik argiena, beharbada, ondasunak saltzeko hitzarmena zen. Behin alderdiek baldintzarik gabe salmenta hitzartu eta gero, hau da, saltzaileak saldutako gauza ematea eta erosleak prezioa ordaintzea onartu eta gero, biek elkarrekiko betebeharrak bereganatzen zituzten.

Stein 1 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:02 P谩gina 23

Zuzenbide Erromatarra antzinaroan

23

Gaioren aurreko juristek orduko ulertu zuten betebehar gehienen jatorria zela alderdiek aurretiaz egindako hitzarmena; hala ere, aitortu zuten betebehar horiek zuzenbidearen esparruan galdatzeko modukoak izan zitezen, hitzarmen hutsa baino gehiago behar zela. Horrela, betebehar gehienek osagai bera zuten: alderdien arteko hitzarmena, betebehar horiei behartze-indarra zerk ematen zien alde batera utzita. Kontratuek betebeharrak ezartzen zizkieten alderdiei, eta kategoria gisa jaio ziren. Gaiok, aldiz, betebeharrari buruzko ikusmira berria eskaini zuen: betebeharra ez zen zordunaren gaineko zama bat bakarrik; horrez gain, aktibo bat zen hartzekodunaren esku.

Arean ere, hartzekodunak zorduna pertsegitzeko eskubidea zuen, eta hori betebeharren artean kokatzen zen. Horrela, Gaiok aukera izan zuen betebeharraren kontzeptua zabaltzeko; zabaltze horrek ahalbidetu zuen betebeharren iturrien artean sartzea, dela kontratuak, dela ez-zilegi zibilak eta delituak.

Zuzenbidearen hirugarren zatia, Gaioren eskemari helduta, akzioei buruzkoa zen. Zati horretan, Gaiok ez zuen kezka handirik hartu, auzitegietan demandak jartzeko prozedurari buruz.

Gaioren lana, kronologiaren arabera, epealdi klasikoaren gailurrean kokatu behar da. Une horretan, zuzenbide pribatuaren edukiak, neurri handiagoan edo txikiagoan, finkatuta zeuden. Gaioren eskemak, berriz, osagai berritzaileak zituen. Esate baterako, akzioak fenomeno juridikoen artean sartu zituen; fenomeno juridiko horiek pertsona eta gauzekin batera sailkatu zituen; gauza gozpuzgabeak gauza fisikoen kategoria bertsura bildu zituen; eta, gainera, bai kontratuak, bai delituak, betebeharren iturri moduan ulertu zituen.

Erakundeak izeneko lanaren eskemak xede zuen etorkizunean egundoko eragina izatea; bere garaian, ordea, ondorio gutxi izan zituen esparru akademikotik kanpo. Jurista praktikoek ez zuten ordena sistematikorik behar.

Jurisprudentzia klasikoak gailurra jotzea Gure aroaren hirugarren mendea hasi bezain laster, Antonino Karakala enperadoreak ediktu garrantzitsua aldarrikatu zuen. Ediktu horren ondorioz, haren inperioko biztanle gehienak Erromako herritar bihurtu ziren, biztanleon borondatea zein zen kontuan hartu gabe. Constitutio Antoniniana izenekoa, aldiz, K. o. 212. urtean aldarrikatu zen. Aldarrikapen horren

Stein 1 OK:MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:02 PĂĄgina 24

24

P ETER G. S TEIN

eragile nagusiak, eskuzabaltasunari lotutakoak baino gehiago, arrazoi fiskalak izan ziren. Izan ere, oinordetzaren gaineko zergak herritarren jarauntsia kargatzen zuen, eta, konstituzioaz geroztik, zerga hori pertsona gehiagori aplikatu ahal zitzaion. Konstituzioaz geroztik ere, hainbat gizabanako, euren burua erromatar ikusten ez zutenak, eta, are gehiago, latina ez zekitenak, Erromako herritar bihurtu ziren, euren bizimodua zuzenbide zibilaren eskemetara egokituko zutelakoan.

Epealdi klasikoak klimaxa lortu zuen, Constitutio Antoniniana deiturikoa aldarrikatu eta hurrengo hamarkadan, batik bat, hiru juristaren lanari esker.

Juristok Papiniano, Paulo eta Ulpiano izan ziren. Handik urte batzuetara, horiek juristarik bikainenak izan zirela ulertu zen. Hiru horiek Inperioko ofiziorik gorena izan zuten, pretorearen prefektu izan baitziren. Pretorearen prefektua, izatez, mailarik altueneko funtzionario-jurista zen, eta enperadorearen zerbitzupean ziharduen, horren kabineteburu gisa. Hirurek ere luze idatzi zuten arazo juridikoei buruz. Papiniano nabarmendu egin zen, kasu zehatzen azterketan. Papinianok arazo juridikoei konponbideak ematen dizkienean, konponbide horiek ondo baino hobeto erakusten zuten haren sen moral sakona eta emaitza zuzena lortzeko guraria. Paulo eta Ulpiano ezagun egin ziren, iruzkin bikainak egiten zituztelako. Iruzkin horietan, euren aitzindarien lana laburbildu zuten eta gerogarreneko belaunaldiei hori eskualdatu zieten, forma heldu baten bitartez, forma hori oraindik konplexua bazen ere.

Ulpianok, lehendabizikoz, zuzenbide publikoaren eta zuzenbide pribatuaren arteko bereizketa argia ezarri zuen, oinarrizko lan instituzional batean.

Ordu arte, “zuzenbide publiko� esamoldeak ez zuen esangura zehatzik izan.

Haatik, esamolde hori erabiltzen zenean, zuzenbide zibileko arau zehatzak aipatu nahi ziren, hain zuzen ere, alderdien arteko hitzarmenaren bitartez aldatu ezin zirenak, alderdien borondatez alda zitezkeenetatik desberdintzeko. Ulpianok, ostera, izen hori aplikatu zion gai publikoak bereziki arautzen zituen zuzenbideari; gai publikoak ziren, besteak beste, magistratuen boterea eta estatuaren erlijioa. Zuzenbide publikoari aurrez aurre jarrita, zuzenbide pribatuak subjektu pribatuen interesak asebete nahi zituen. Ulpianoren asmoari buruz, hainbat susmo izan daitezke; baina lana Constitutio Antoniniana deiturikoaren ostekoxe kaleratzea berez nahiko adierazgarria da. Ulpianoren asmoa zen, ziur asko, zuzenbide zibil tradizionala Inperioaren esku-sartzeetatik babestea, eta, beharbada, zuzenbide hori herri-

Stein 1 OK:Maquetación 1 02/07/13 13:02 Página 25

Zuzenbide Erromatarra antzinaroan

25

tar berriei aplikatu behar zitzaienez gero, herritar horiei baieztatzea zuzenbide zibila eta zuzenbide publikoa guztiz desberdinak zirela. Bereizketak berehalako ondorioak izan zituen.

Pretoriar matxino batzuek Ulpiano erail zuten K. o. 223. urtean (Papiniano exekutatua izan zen, Karakalaren aginduz, hamar urte lehenago), eta, erailketa horrekin, epealdi klasikoa bukatu zen. Gure aroko bigarren mendeak bakea eta egonkortasuna ekarri zizkion Erromako Inperioari, halakoak ez-ohikoak baziren ere. Edwar Gibbonek, XVIII. mendeko historialariak, hauxe adierazi zuen garai hori deskribatzeko: “gizateriaren historiako garai horretan, giza arrazaren egoera inoizkorik zoriontsuena eta oparoena izan zen” (Decline and Fall of the Roman Empire, 3. kapitulua). 3). III. mendean, kontrara, gizarte-istiluak nabariro gehitu ziren. Inperioaren erreskriptoek, egia esateko, erakusten dute Inperioaren kantzelaritzak hainbat ahalegin egin zituela, aurreko zuzenbidearen mailari eusteko. Alabaina, garai hartako doktrina juridikoak ez zuen behar besteko kalitaterik izan, zuzenbidearen bizitasuna iraunarazteko.

Inperioa zatitzea Inperioaren grabitate-zentroa Italiatik eta Erromatik aldendu zen. Inperio hori ezin zen gobernatu, batasun bakuna izango balitz bezala. 284. urtean, Diokleziano enperadore izendatu berriak Inperioaren gobernua berrantolatzeko lanari ekin zion. Dioklezianok, sortzez dalmaziarra zenak, Erromara lehenengo bisita egin zuen, enperadore moduan orduko hogei urte zeramatzanean. Inperioan bi zati bereizi zituen, ekialdekoa eta mendebaldekoa, eta Augustus bat jarri zuen zati bakoitzaren buru. Berarentzat hartu zuen ekialdeko zatia, eta hiriburutik gidatu zuen gobernua; hiriburu hori Nikomedia zen, Asia txikiko ipar-mendebaldean. Probintziak unitate txikietan zatitu ziren, eta unitateok hogeita hamar barrutitara bildu ziren. Barrutiok, berriz, lau prefektura handitan batu ziren. Horrela, barrutietako gobernadoreak prefektuen ordezkariak ziren (vicarii).

Administrazio-egitura horrek berarekin ekarri zuen Inperioa zatitzeko prozesuari hasiera ematea, zati bakoitzak bere enperadorea baitzuen. IV. mendearen hastapenetan, Konstantinok Bizantzion, Konstantinopolisen, ezarri zuen ekialdeko zatiaren hiriburu berria. Mendebaldeko Inperioaren

Stein 1 OK:Maquetación 1 02/07/13 13:02 Página 26

26

P ETER G. S TEIN

gobernua, berriz, Milanen ezarri zen. Teorian bederen, eta bi zatien arteko harremanak noizean behin etsaitasunekoak baziren ere, Inperioa oraindik batasun moduan ulertzen zen, eta bi enperadoreek batera gobernatzen zuten batasun hori. Bi enperadoreak borrokan aritu ziren, tribu germaniarren aurka, horien erasoei aurre egiteko eta Inperioaren mugei eusteko, Rhin eta Danubio ibaiek osatutako lerro horretan zehar. Germaniarrek, haatik, mendebalderantz jo behar zuten, beste tribu batzuen presioa zutelako, bereziki, huno beldurgarrien presioa. Mugak defendatzeko, beharrezkoa izan zen, gutxi gorabehera, milioi bat laguneko gudarostea. Horretarako, tratatuak egin ziren tribu lagunekin. Tribu horiek, ondorenez, Inperioan barruratu ziren, foederati moduan, Inperioa defendatzeko ahaleginetan lagunduko zutelakoan. Jabe askok soldaduak errekrutatzera eta soldaduok haien jabetzapeko lurretan hartzera behartuak ikusi zituzten euren buruak; bestela, jabeok ordaindu behar zituzten soldaduak beste toki batzuetan errekrutatuak izateko gastuak. Ondorenez, barbaro deitutako horietatik hainbat Erromako gudarostean sartu ziren, eta horietatik baten batek goi maila erdietsi zuen gudaroste horretan. Probintzietako biztanleekin I. mendean gertatu aldera, IV. mendeko godo, franko eta bandaloek euren nortasun germaniarrari eutsi zioten eta ez ziren guztiz erromanizatu.

Ekialdeko Inperioan Mendebaldekoan baino txikiagoa izan zen barbaroen infiltrazioa. Hori dela eta, Ekialdeko Inperioan greziera hitz egiten zuten biztanleak hasi ziren pentsatzen eurak zirela Erromako tradizioen gordailuzain nagusiak. Euren buruei Rhomaioi izena jarri zioten, eta Konstantinopolisi, Erroma berri. IV. mendearen bukaeran, nolanahi ere, eurek ere barbaroen presioa sentitzen hasi ziren. 376. urtean, bisigodoak Trazian sartu ziren eta Ekialdeko Inperioaren gudarostea garaitu zuten Adrianapolisen; kontuan izan behar da Adrianapolis eta Konstantinopolisen arteko aldea 220 kilometrokoa besterik ez zela. Teodosio I.ak egoera berrezarri zuen, horrek ekialdeko gudarostearen “barbarizazioa” ekarri bazuen ere. Bera izan zen azken enperadore handi eta gerraria. Aurrekaririk gabeko tratatu horrek, 382. urtean, bisigodoei ahalbidetu zien Danubioren hegoaldean ezartzea, tribu autonomo gisa; horrela, bisigodoek ez zuten aldatu behar izan euren tribu-antolaketa, eta euren lege propioei eutsi zieten.

Teodosio 395. urtean hiltzeaz geroztik, Inperioaren zatiketa formala gertatu zen, bi aldeak bereiziz. Zatiketa horren uztarria izan zen, izan ere, baliabi-

Stein 1 OK:MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:02 PĂĄgina 27

Zuzenbide Erromatarra antzinaroan

27

deak ekitatez banatzea. Italia, Afrika, Espainia eta Britainia mendebaldeko zatian geratu ziren, eta Trazia, Asia txikia, Ekialdea eta Egipto, ekialdeko zatian. Illyriumeko prefektura zentralean, bi zati bereizi ziren: Panonia (Danubioren hegoaldeari eta ekialdeari zegokiena, egungo Austria eta Hungaria barruratzen zituena), mendebalari esleitu zitzaion, eta Dazia (egun Errumania) eta Mazedonia ekialdeari esleitu zitzaizkion. Sava eta Danubio ibaiek bat egiten zuten lekuan, Singidunumetik (egungo Belgradetik) hurbil, muga hasten zen. Muga horrek hegoaldera egiten zuen, Drina ibaian zehar, Adriatikoa arte, eta Mediterraneoa arte heltzen zen, Afrika Egiptotik bereizteko.

Edward Gibbonek esan zuen bezala, “hasieran lurralderik aberatsenek, biztanle gehien zutenek eta ikuspuntu militarretik indar handiagoa zutenek abantailak izan zituzten, baina, ezari-ezarian, abantaila horiek orekatu eta konpentsatu egin ziren, Erromako Inperioaren azkeneko eta behin betiko zatiketa gertatu zenean (Decline and Fall‌ 29. kapitulua). 29). Ekialdean, batez ere, greziera hitz egiten zen, eta mendebaldean, latina. Ekialde eta mendebalde horien arteko bereizketak ondorio garrantzitsuak izan zituen hurrengo mendeetan ere. Bereizketa erabakigarri gertatu zen, mendebaldean kultura latindarraren nagusitasun-gune garrantzitsuak ezartzeko. Haatik, ekialdean, kultura greziarra izan zen oinarri, nahiz eta geroago kultura eslaviarrak hori ordeztu.

Teodosioren erregealdiak berarekin ekarri zuen Inperioaren beste transformazio bat bukaraztea, Konstantinoren garaian hasitako kristautzea, alegia. Konstantinoren ediktuak, Milanen 313. urtean eman zen horrek, amaiarazi egin zuen kristauen aurkako pertsekuzio ofiziala. Konstantino egonarri gutxikoa zen teologiako zorroztasunekin, eta ahalegin handiak egin zituen kristau-herriaren batasunaren alde. Ondorenez, haustura donatistari eta heresia ariotarrari aurre egin behar izan zien. Lan horrek gailurra jo zuen Nizeako kontzilioan, 325. urtean. Edozein kasutan ere, Erromako kultu zaharrek iraun egin zuten, eta Teodosioren agintaldia arte, ekialdeko enperadoreek onartu zuten pontifex maximus titulua. Teodosio katolizismo ortodoxoago baten defendatzaile sutsua zen. Hori dela eta, bere aurrekoek baino zorrotzago jokatu zuen, paganismoa ezabatzeko, eta, era berean, katolizismoa, kristau-sinesmenen multzo soila baino gehiago, erlijio ofizial bihurtzeko. Bisigodoek tinko eutsi zieten euren sinesmen arriotarrei, eta horrek arazoak ekarri zituen bisigodoenganako harremanetan.

Stein 1 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:02 P谩gina 28

28

P ETER G. S TEIN

Erlijio berriak, hasiera-hasieratik, begi-bistako eragina izan zuen enperadorearen nagusitasunaren gain. Arean ere, enperadorea bera Jainkoaren ministro bihurtu zen gizakien onerako. Zernahi gisaz, gotzain porrokatu batzuek enperadorearen aurrean baliarazi zuten euren aginte espirituala. Jakina denez, Teodosiok Tesalonikako herritarren hilketa agindu zuen, bertan goarnizioko komandantea lintxatua izan zelako. Hilketa hori agintzeagatik, San Anbrosiok ukatu egin zion jaunartzea Teodosiori, katedralean penitentzia egin arte, eta penitentzia egin beharra izan zuen Teodosiok. Nolanahi den ere, kristautasunak ez omen zuen eragin handirik izan zuzenbide pribatuaren gainean. Legeria eta kristautasuna ez ziren gatazkan aritu, edo, behintzat, gutxitan aritu ziren halakoetan. Esate baterako, Augustoren lege batek zelibatua zigortu zuen, horrekin jaiotza-tasa gehitu nahi zuelako herritarren artean; baina, gero, Augustok lege hori ezeztatu egin zuen. Dena den, orokorrean, garai paganoetako zuzenbide pribatuak eraldaketa gutxi behar izan zituen, Inperio kristauari egokitzeko.

Zuzenbide klasikoaren ostekoa eta prozedura Gobernua gero eta burokratikoagoa egin zen, eta orobat gertatu zen prozedura juridikoarekin. Formulen prozedura bertan behera utzi zen; prozedura horretan, akzioak bi fase zituen: bata, magistratuak zuzentzen zuena, eta, bestea, aditu ez zen baten esku zegoena. Prozedura horren ordez, cognitio deiturikoaren prozedura ezarri zen. Prozedura berri horretan, epaile profesionala modu ofizialean hautatzen zen, eta beraren eskumenekoa zen arazoa oso-osorik. Aurreko prozedura-ereduan, alderik garrantzitsuena ahozkotasuna izan zen. Prozedura berrian, aldiz, idazketa nagusitu zen. Demandatzaileak idatziz aurkeztu behar zuen bere demanda auzitegian. Demandatuari idazki hori helarazi behar zitzaion, demandatu horrek bere defentsa formaliza zezan. Alderdiak epailearen aurrean agertzen ziren, horrek kasuari lotutako arazo juridikoak balora zitzan, eta, lekuko-frogaren bitartez, egitateen berri izan zezan. Horrela, epaileak behar besteko irizpideak izango zituen epaia emateko. Akusatua kondenatuz gero, auzitegiko ofizialak betearazten zuen epaia, salbu eta epai horren kontra gora-jotze errekurtsoa jartzen zenean.

Alabaina, iudexa aditu ez zenean, horrek epaia emanez gero, epai horren aurka ezin zen gora-jotzerik aurkeztu. Historian zehar, aditu ez zen horren

Stein 1 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:02 P谩gina 29

Zuzenbide Erromatarra antzinaroan

29

erabakia alternatiba moduan itxuratu zen, ordaliaren emaitzan oinarritutako erabakiari begira. Jainkoaren epaitza zen, beraz, eta ezin zitekeen Jainkoaren epaitzaren aurka gora-jotzerik aurkeztu. Alderdiren batek frogatzen bazuen iudexak bere egin zuela auzia (litem suam fecit), bai aldez aurretik horretarako joera zuelako, bai ezjakina zelako, alderdiak akzioa zuen zuzen-zuzenean iudexaren aurka jotzeko; baina epaitzari eutsi egin behar zitzaion. Haatik, prozedura berrian, gora-jotzea onartuta zegoen, dela lehenengo auzialdiko epaileek hartutako erabakien aurka, dela goragoko auzitegiek hartutako erabakien aurka; hierarkia judizialean gora eginez, enperadorearengana heltzeko aukera ere bazegoen.

Formulen prozedurarekin konparatuta, cognitio deiturikoaren prozedura denboran zehar gehiago luzatzen zen. Mailarik txikieneko epaileek denbora asko ematen zuten, froga desberdinak biltzen eta gauzatzen. Mailarik goreneko epaileek, aldiz, gora-jotzeak ebazten ematen zuten denbora. Edonola ere, Elizak bere administraziorako kopiatu egin zituen, bai prozedura berria, bai gobernuaren beraren egitura, eta, horregatik, lehenengo zuzenbide kanonikoa eremu horretan bertan garatu zen. Geroago, eragin erabakigarria izan zuen kontinenteko prozedura zibilean ere.

Bestalde, Inperioko kantzelaritzaren zerbitzupean ziharduten langileez gain, eta jurisdikzio-sistemako organo desberdinak osatzen zituzten epaileez gain, probintziako gobernadoreek eta barrutietako vicarius deiturikoek aholkulari juridikoa behar zuten. Aholkulari horiek izena eman gabe lan egiten zuten, eta, Paulo edo Ulpiano alde batera utzita, ez zuten asko lagundu literatura juridikoa gara zedin. Egiatan, juristen kopurua ez zen txikitu, baina haien kalitatea nabariro gutxitu zen. Jakintsuenek, gure aroko bigarren mendean, zuzenbidea aztertzeko joera izan zuten, baina orain zuzenbidetik aldendu egiten ziren. Garai hartan, gizarteak transformazio sakonak izan zituen, eta, transformazio horien ondorioz, jakintsuek, lurreko hiriaren gaiak jorratzea baino, nahiago izan zuten hiri jainkotiarraren inguruan hausnartzea. Ikasketa juridikoek gainbehera izan zuten bitartean, pentsamendu teologikoa loratu egin zen; pentsamendu horren adierazgarri izan zen, hain justu ere, literatura patristikoa. Are gehiago, Tertulianok, Elizako lehenengo aitak, jurista moduan hasi zuen bere karrera, baina gero bertan behera utzi zuen ibilbide hori.

Stein 1 OK:Maquetación 1 02/07/13 13:02 Página 30

30

P ETER G. S TEIN

Juristen kalitateari buruzko arazoa alde batera utzita, formulen prozedura bertan behera uzteak hainbat ondore ekarri zituen zuzenbidearen esparruan. Orduko ez zen beharrezkoa formula zehatza erabiltzea. Aitzitik, akzioa egikari zitekeen, demandaren lege-oinarriak zehatz-mehatz identifikatu gabe. Aurreko prozeduran, pretorearen eta iudexaren artean eginkizunak zatituta zeuden, eta horrek islatzen zuen zuzenbidearen eta egitateen arteko bereizketa. Prozedura berrian, ostera, epaile batek bakarrik zuen prozesu osoaren gaineko eskumena, eta, ondorenez, bereizketa ezereztu egin zen.

Egitez, arazo juridikoak mailaz maila azalarazten ziren, kasuaren izapidetzak aurrera egiten zuen neurrian. Termino juridikoek euren esangura teknikoa galdu zuten, eta horrek berarekin ekarri zuen zuzenbideak berak zehaztasuna galtzea.

Esate baterako, zuzenbide klasikoak zehatz-mehatz definitu zuen jabetzaren eta edukitzaren arteko bereizketa. Maiz-sarri, pertsona berberak izaten zituen gauza zehatzaren gaineko jabetza eta edukitza; baina onartuta zegoen zerbaiten jabe izatea, hau da, jabetza-titulua izatea, beste inork gauzaren edukitza fisikoa zuen bitartean. Jabeak, edukitzarik ez zuenean, akzio zehatza erabil zezakeen bere mesederako, hain zuzen ere, vindicatio izenekoa. Akzio horren bitartez, gauza berea zela alegatzen zuenez gero, jabeak “erreibindikatu” egiten zion gauza hori haren edukitza zeukanari. Edukitza zuenak, ordea, ezin zuen gauza erreibindikatu, baina interdiktuak erabili ahal zituen. Interdiktuak baliatuta, edukitzaileak bere burua babestu ahal zuen jabearen aurka, jabe horrek, vindicatioaren bitartez bere titulua frogatu gabe, zuzenean gauza berreskuratu nahi zuenean. Zuzenbide klasikoaren ostekoan, vindicatio izeneko akzioa edonork erabil zezakeen, edozein gauzaren gaineko edukitza erreklamatzeko. Horren ondorioz, jabetzaren eta edukitzaren arteko bereizketak garrantzia galdu zuen.

Era berean, zuzenbide klasikoak berezi egin zituen, bateko, jabetza xedatzeko kontratua, hau da, jabetza saltzeko hitzarmena, eta, besteko, saltzaileak erosleari jabetza benetan eskualdatzea. Kontratua betebeharren zuzenbidearen barruan zegoen kokatuta. Izan ere, kontratuaren ondorioz, saltzaileak jabetza eskualdatzeko eginbeharra zuen, eta erosleak, berriz, prezioa ordaintzeko eginbeharra. Alabaina, kontratuak ez zeukan zuzeneko ondorerik jabetzaren gainean. Ematea gauzatu arte, jabetza saltzailearen esku zegoen, eta ematea gauzei buruzko zuzenbidearen barruan zegoen kokatuta.

Stein 1 OK:Maquetación 1 02/07/13 13:02 Página 31

Zuzenbide Erromatarra antzinaroan

31

Zuzenbide klasikoaren ostekoan, aldiz, bereizketa nahasi egin zen, eta “salmentak jabetza eskualdatzen du” baieztapena hedatu zen.

Denboraldi klasikoaren ezaugarriak izan ziren, hain justu ere, pentsamenduaren zehaztasuna eta zorroztasuna. Zehaztasun eta zorroztasun horren miresleek uste izan zuten halako adibideek narraskeria eta hondamendia zekartzatela zuzenbide klasikoaren ostekoarentzat. Zuzenbidearen izaera zientifikoa galdu egin zen, eta, ondorenez, zuzenbide horri “zuzenbide arrunt” deitu zitzaion, denboraldi horrek berezko zuen latin arruntarekin gertatzen zen bezala, garai horretako latina hizkuntza erromanikoetan transformatu baitzen. Beste iritzi batzuek nahiago izan zuten honako ideia hau indartzea: zuzenbidea zein gizartetan aplikatu behar eta gizarte horren egoerari egokitu behar zitzaion. Gizarteak gero formalismo gutxiago izatea eskatzen bazuen, nahiz eta horrek zuzenbidearen izaera teknikoari kalte egin, bizitasun juridikoaren eta “hazkuntza organikoa”ren seinale moduan hartu behar zen.

Lehen esan bezala, Constitutio Antoniniana deiturikoaz geroztik, Inperio osora hedatu zen herritasuna. Horrekin batera, gobernu zentralak gero eta kontrol gutxiago ezartzen zuen probintzien gainean. Bi gertaera horiek eragin zuten zuzenbide erromatarra orduko alderdi guztietan bera ez izatea.

Lehen, zuzenbide erromatarra eraberekoa zen, herritar guztiei aplikatzeko modukoa, herritarrok non bizi ziren kontuan hartu gabe. Orain, berriz, zuzenbidea zatikatutako sistema bihurtu zen, eta, gainera, probintziaz probintziako zehaztasunak barruratzen zituen. Aldaeren hedadura zehatza finkatzea zail gertatzen da, batik bat, aniztasun horren lekukotzak osatugabeak direlako, Egiptoren kasua alde batera utziz gero bederen. Egiptoko klima lehorra denez gero, horrek ahalbidetu du hainbat papiro iraunaraztea, eta papiro horietatik askok transakzio juridikoak jasotzen dituzte. Papiro horiek erakusten dute egiptoarrek tokiko usadioei eutsi zietela, horiekin guztiz ohituta baitzeuden. Edonola ere, usadio horiek hitz formal batzuekin osatzen zituzten; hitz formal horiek erabiltzean, euren itxaropena zen agiria zuzenbide erromatarraren arabera baliozkoa izatea. Beste probintzia batzuetan, aurreko zuzenbidea gutxiago garatuta zegoenez gero, zuzenbide erromatarra ziur asko sendoagoa izango zen. Nolanahi den ere, alderdi guztietan agertu ziren, agertu ere, tokiko aldaerak.

Zuzenbide erromatarrak, probintziaz probintzia, aldaera horiek zituenez gero, aldaera horiei tokiko ohituren kategoria eman zitzaien. Ordu arte, to-

Stein 1 OK:MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:02 PĂĄgina 32

32

P ETER G. S TEIN

kiko ohituraren eta zuzenbide orokorraren arteko harremanak ez dira iskanbilatsuak izan. Jurista klasikoen ustez, legearen jatorria sarri askotan ohitura izan arren, ohitura zuzenbide bilakatzen zela, bakar-bakarrik, zuzenbidearen iturri aitortuetatik baten bitartez iragazten zenean, hala nola, Inperioko erreskriptoaren bitartez edota magistratuaren ediktuaren bitartez. Nolanahi den ere, tokiko esparru hutsean ohituraren bat izanez gero, ohitura hori baliozkoa izan zitekeen, zuzenbidearen aurkakoa barik, zuzenbidearen osagarri baldin bazen. Esate baterako, salerosketari buruzko arauek alderdiei ahalbidetzen zieten kontratuaren gorabeherak eurenez finkatzea; horrekin batera, arauek zenbait erregela aplikagarri ematen zituzten, harremanei buruzko gaietatik baten inguruan alderdiek beren beregi ezer hitzartu ez zutenerako. Erregela horietatik bat zen, hain zuzen ere, saltzaileari erantzukizuna eratxikitzen ziona, saldutako gauzaren ebikzio-kasuetarako. Egia esan, erantzukizun hori bermaturik geratu behar zen, baina erantzukizun horren zehaztapen zehatza tokiko ohiturari lotuta geratu ahal zen, adibidez, saltzaileak, berme bat barik, bi berme eman behar zituenean. Halakoetan esan zitekeen, alderdiek kontrakoa adierazi ezik, alderdiok kontratua egiten zutela ohitura hori kontuan hartuta. Hortaz, ohitura subsidiario hori baliozkoa zen.

Juristek sakon hausnartu zuten tokiko ohiturek zer-nolako agintea zuten eta aginte horren oinarriak zein ziren ezartzeko. Ildo horretatik, juristek azaldu zuten legearen aginteak oinarri zuela herriaren nahia, botoaren bitartez herri-biltzarretan eta forma egokiz adierazitakoa. Ohiturazko aginteak oinarri zuen, orobat, herriaren nahia, baina praktikaren bitartez adierazitakoa. Hari bertsutik, Julianok, gure aroko II. mendeko jurista izan zenak, hauxe baieztatu zuen: idatzizko legeek liluratu egiten gaituzte, besterik gabe, herriaren erabakiz onartuak izan direlako; arrazoi berberaren ondorioz, herriak onetsi duena, idatzita egon ez arren, liluragarri izan beharko litzateke guretzat. Zein desberdintasun dago, bada, herriak botoaren bitartez azaldutako adierazpenen eta herriak bere jokabidearen bitartez azaldutako adierazpenen artean? Julianoren testua (D. 1, 3, 32), guri heldu zaigun modu horretan, ondorio logiko honekin bukatzen da: zuzenbide idatzia ere indarrik gabe gera daiteke, dela legegileak horixe agintzen duelako, dela gizarteak, zuzenbide hori “erabili ez� eta isilik horixe erabaki duelako; beste modu batera esanda, herriak idatzizko zuzenbidea indargabetu dezake, zuzenbide idatziaren aurkako praktikak eginez.

Stein 1 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:02 P谩gina 33

Zuzenbide Erromatarra antzinaroan

33

III eta IV. mendeetan, tokiko ohitura gero eta gehiago hedatu zen, eta, ondorenez, Inperioaren gobernuak bere burua behartuta ikusi zuen, ohitura lege gisa aitortzera, baina aitorpen hori kontrolatzera, batez ere, ohiturak, legea osatu beharrean, horrekin gatazkan sartzen zenerako. 319. urtean, Konstantino enperadoreak aitortu zuen ohituraren agintea eta horren erabilera luzea garrantzitsuak zirela eta ezin baztertuzkoak; baina, edozein kasutan ere, enperadoreak adierazi zuen ohitura baliozkoa izango zela, arrazoiaren eta zuzenbide idatziaren aurkakoa ez zen heinean (C. 8, 52 (53), 2).

Batzuek eutsi nahi zioten zuzenbide erromatarraren aplikazioak lehendik zuen sendotasunari, baina, zeregin horretan, honako zailtasun hau atzeman zuten: maiz-sarri, zuzenbide horren edukia zehaztea zail gertatzen zen oso.

IV. mendeko jurista praktikoak jakin bazekien zuzenbide onena aurkituko zuela ospe handiko juristen idatzietan, kasurako, Paulo eta Ulpianoren idazkietan. Hori, esaten baino, errazagoa zen egiten, batik bat, Paulok pretorearen ediktuari iruzkinak eginez laurogei liburu bete zituelako, eta Ulpianok, berriz, laurogeita bat. Lehenengo garaietako juristek sarritan kontsultatu zituzten lan horiek, eta lanon edukiarekin ohituta zeuden.

V. mendeko lehenengo garaietako abokatu lanpetuek nahiago izan zuten, ahal izanez gero, halako kontsultarik ez egitea. Horretarako, Gaioren Erakundeak hartu eta lan horretan konfiantza jarri zuten, horrek zuzenbide osoa lau liburutan jasota zeukalako. Erakundeak izeneko lanaren ospea eta haren egilearena ere arras gehitu ziren denboraldi klasikoaren ostekoan.

Garai hartako abokatuek erregela bakunak bilatu nahi zituzten, horiek zuzenean aplikatu ahal izateko, haien arrazionaltasunaz arduratu gabe. V. mendearen erdian, gutxi gorabehera, Gaio bera ere konplexuegia zen, eta, horren ondorioz, Epitome Gai deiturikoa agertu zen, Inperioaren mendebaldeko zatian erabiltzeko. Bildumariaren ardura izan zen erregelak eurak, huts-hutsean, biltzea, Gaioren azalpen guztiak baztertuta, Gaiok halako azalpenak ematen baitzituen, erregelok ordu izandako bilakaera azaltzeko.

Garai horretako jurista praktikoek, egia esan, ez zuten gaitasunik, ezta irizpide propiorik ere, kontsultatu beharreko lanak zein ziren esateko; eta ez zekiten zer egin kontsultatutako lanen artean desadostasunak zeudenean. Inperioak gida-lerroren bat ematea nahi zuten jurista horiek, eta halakoa jaso zuten, jaso ere, K. o. 426. urtean, Aipamenen Legeari esker. Lege hori Ekialdeko enperadore zen Teodosio II.aren izenean, eta Mendebaldeko

Stein 1 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:02 P谩gina 34

34

P ETER G. S TEIN

enperadore zen Valentiniano III.aren izenean aldarrikatu zen (biak ere Teodosio I.aren ilobak ziren). Legeak izen handiko juristen estatutua aitortu zien bost jurista hauei: Papiniano, Paulo, Ulpiano, Modestino eta Gaio. Aurreneko hirurek euren burua hautatu zuten, zuzenbide klasikoaren azken fasean eurak izan baitziren juristarik bikainenak. Modestino, Ulpianoren dizipulua, jurista handien artean azkena izan zen. Zerrenda horretan, azpimarratzekoa da Gaio sartu izana, horrek erakusten baitu bere lanak zernolako entzutea lortu zuen denboraldi klasikoaren ostekoan. Legeak onartzen zuen, halaber, bigarren mailako lanetara jotzea, baldin eta izen handiko bost juristetatik batek edo batzuek bigarren mailako lan hori aipatuta bazuten. Zernahi gisaz, halako lanen eskuizkribuak urriak eta konfiantza txikikoak ziren, eta, hori dela eta, ezinbesteko gertatzen zen eskuizkribuen artean alderaketa egitea. Praktikan, bost jurista horien iritzia baino ez zen kontuan hartzen. Juristen iritziak elkarren aurkakoak izanez gero, gehienen iritzia onartu beharra zegoen. Elkarren aurkako iritzien kopurua berdina izanez gero, Papinianoren iritzia nagusitzen zen. Iritzien artean berdinketa gertatu eta Papiniano isilik egonez gero, orduan bakarrik, epaileek arazoa konpon zezaketen, eztabaidapeko gaia euren sen onaren arabera konponduz. Hortaz, zuzenbidea bilatzea prozesu mekaniko huts bihurtu zen, eta horrek erakusten du zientzia juridiko erromatarrak orduko behea jo zuela.

Juristen lanak zuzenbidea erakarri zuen, eta zuzenbide horri Ius deitu zitzaion, Inperioaren legeriak eratortzen zuenarekin alderatuta, azken horri lex deitzen baitzitzaion. Inperioaren xedapenak bikoiztu egin ziren, eta beharrezko egin ziren antolaketa eta sistematizazioa. III. mendearen bukaeran, bilduma pribatu bi prestatu ziren Inperioaren konstituzioak (batez ere, erreskriptoak) batzeko; bi horiei Codex Gregorianus eta Codex Hermogenianus deitu zitzaien. V. mendean, Inperioko agintariek atzeman zuten beharrezkoa zela bilduma ofiziala egitea. Horrela, 429. urtean, Teodosio II.ak batzordea izendatu zuen; batzorde horren ardura zen Konstantinoren garaietatik aldarrikatutako inperio-legeria osoa biltzea.

Jatorrizko planaren arabera, eta, zehatz esateko, Inperioko herritar guztientzako bizi-plan handizalearen arabera, bigarren bilduma batek legeria eta juristen zuzenbide idatzia konbinatuko zituen (C.Th. 1,1,5).. Hala eta guztiz ere, lanaren prestaketak aurrera egiten zuen neurrian, bertan behera geratu zen juristen idazkiak barruratzeko ideia; eta, are gehiago, bildumariei ahalbi-

Stein 1 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:02 P谩gina 35

Zuzenbide Erromatarra antzinaroan

35

detu zitzaien bildutako legeen testua laburtu eta aldatzea. Horrela, bildumariek agerraraz zezaketen benetan indarrean zegoen zuzenbidea. Hamasei liburuk osatu zuten bilduma. Liburu horietan, legeak hurrenkera kronologikoaren arabera zeuden antolatuta, eta, legeen barruan, tituluak bereizten ziren. Bilduma nahiko goiz bukatu zen, 438. urtean, alegia. Egiatan, lana Inperioaren ekialdeko zatirako pentsatuta zegoen, bertan betearaziko zelakoan; baina mendebaldeko gunera ere kopiak bidali ziren, eta, bertan, enperadore Valentiniano III.ak eta senatuak testua onetsi behar zuten.

Ez da gure egunetara heldu Teodosioren Kodearen jatorrizko testua; baina, hein handi batean, hori berregitea lortu da. Behe Inperioaren historia politikoa, ekonomikoa eta juridikoa zein izan ziren jakiteko, horixe da iturririk garrantzitsuena. Nolanahi ere, ez da erabiltzeko erraza, beraren hizkera jasoa, eta, askotan, iluna delako. Dirudienez, Inperioko ofizialek kode horretako konstituzioak prestatu zituztenean, haientzat garrantzitsuagoa zen Inperioaren legeriak inperio-burokraziaren ospea islatzea, konstituziomanuak bete behar zituztenentzat haiek ulergarri egitea baino. Mendebaldean behintzat, interpretationes deiturikoak gaineratu behar izan ziren, haien edukia hizkera errazagoan azaltzeko.

Mendebaldeko inperioaren bukaera V. mendean zehar, tribu germaniarren etengabeko bultzadek lortu zuten, ezari-ezarian, Mendebaldeko Inperioa desegitea. Mende horren hasieran, bisigodoek mendebalderantz jo zuten Alarikoren agintaritzapean eta Italian sartu ziren. Haien aurrerakada behin-behinean geratu zen, Ingalaterra defendatzeko eginkizunetik tropa batzuk kendu eta horiei esker; izan ere, aldi hartan, Ingalaterrak saxoien inbasioa jasan zuen. Mendebaldeko Inperioaren gobernua Milanen ezarrita zegoen eta Ravenara aldatu zen, Adriatiko ondora. 410. urtean, bisigodoek Erromako hiria arpilatu zuten. Egia esateko, Erromako hiriak aspaldi utzi zion zentro administratibo eta militar izateari. Alabaina, hiri horrek egundoko balio sinbolikoa zuen, antzinako tradizioek halaxe agintzen zutelako, senatua oraindik han zegoelako eta aita santuaren egoitza ere, gero eta garrantzi handiagoa zuena, bertan zegoelako. Arpilaketaren berria Inperio osoan zehar barreiatu zen. San Jeronimok, sortzez Italia eta Iliriaren arteko mugakoa zenak, Bethlemenetik idaztean, hurrengoa adierazi zuen izututa: lur osoko argirik distiratsuena itzuli da eta

Stein 1 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:02 P谩gina 36

36

P ETER G. S TEIN

Inperioak bere burua galdu du (Ezekielen iruzkinari hitzaurrea, 1). Italiako bizitza juridikoa ez zen berriro piztuko behin gerra bukatuta. 451. urteko konstituzio batean, Valentiniano III.ak deitoratu zuen zenbait eskualdetan epaile eta abokatu urri izatea, eta, eskualde horietan, nekez bilatzea, edo, okerragoa zena, ez egotea zuzenbidea zekienik (Nov. Val. 32. 6).

Erroma arpilatu eta bi urte geroago, bisigodoek Galiako hego-mendebaldera jo zuten, Loira haranaren hegoaldera, hain zuzen, eta euren hiriburua Tolosan ezarri zuten. Antzeko baldintzetan onartu zen burgundioak Galiaren ekialdean kokatzea. Bertan, burgundioek bat egin zuten biztanle galiar-erromatarrekin, hunoen aurka. Worms izan zen euren hiriburua. 429. urtean, bandaloak, Espainiara Galiatik etorri ziren horiek, Afrikan finkatu ziren, eta, denbora laburrean, bertan ezarri zuten, Inperioaren mugen barruan gainera, euren erreinu independentea. 455. urtean, eurek ere Italia inbaditu eta Erroma arpilatu zuten. Azkenean, 476.urtean, Mendebaldeko azken enperadore erromatarrak uko egin zion bere tronuari. Aldi berean, Galia eta Espainiako erreinu germaniarrek, teorian behintzat, praktikan aspaldi zuten independentzia hori eskuratu zuten. Mendebaldeko Inperioaren erdigunean, gobernuak kolapsoa izan zuen, eta kolapso horren ondoriozko hutsunea Elizak bete zuen. Burokrazia zibilak porrot egin zuenean, Elizaren burokraziak, Inperioaren burokrazia horretan erroak zituenak, haren lekua bete zuen. Aita santu Leon I.ak (440-461) negoziazioak hasi zituen Atila, hunoen erregearekin, eta Geiseriko, bandaloen buruarekin. Mendebaldeko probintzietako kristauak katolikoak ziren, eta horretaz baliatu zen aita santua, Erromako egoitzaren nagusitasuna ziurtatzeko. Haren planteamenduari men eginez, Erromako gotzaina Pedroren oinordekoa zenez gero, berak eskualdatu behar zien apostulu-agintea gainerako gotzainei, eta, horrela, beste horiek haren mende zeuden. Doktrina horren alde egin zuten Ekialdeko Inperioko gotzain askok, nahiz eta horiek ordu arte Konstantinopoliseko gotzainari eta antzinako Erromako gotzainari nagusitasun bera aitortu.

494. urtean, aita santu Gelasio I.ak, Ekialdeko enperadore Anastasiori gutuna idatzi zionean, bere teoria azaldu zion. Teoria horren arabera, bi agintari desberdinek gobernatzen dute mundua, sacerdotium eta imperium deiturikoek, alegia. Batak, aita santuak, espirituaren arazoak gobernatzen ditu, eta besteak, enperadoreak, aldi baterako arazoak gobernatzen ditu.

Dena den, bi-biek Kristo dute buru. Beste gotzain batzuen kontra, aita san-

Stein 1 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:02 P谩gina 37

Zuzenbide Erromatarra antzinaroan

37

tuarentzat erreklamatu zuen Elizaren inguruko gaietan azken erabakia hartzeko eskubidea. Eliza orduan hasi zen bere sistema juridiko propioa garatzen. Sistema horren oinarriak ziren, besteak beste, kontzilioetako ebazpenak, Biblia eta aita santuen erabakiak; erabaki horiei dekretal deitu zitzaien. Elizako juristek zuzenbide erromatar laikotik atera zituzten oinarrizko kategoriak, eta zuzenbide horrek lortu zuen multzo bakar batera iturri desberdinak biltzea.

Tribu germaniarrek lortu berria zuten independentzia, eta euren burua gainezka ikusi zuten, hainbat gizabanako erromatizaturi orokorrean ahalbidetu zitzaielako euren erakunde juridikoak iraunaraztea. Horrela, zuzenbideari izaera pertsonalista eratxiki zitzaion, germaniarrek euren zuzenbide propioa baitzuten; gainera, germaniarrek ez zuten inolako ahaleginik egiten euren zuzenbidea beste inori ezartzeko. Herri horiek bilakatu ahala, eurentzat beharrizana zen tribuen legeak idatziz jasotzea. Nabarmentzeko modukoa da ez zituztela lege horiek idatzi euren hizkuntza propioetan, baizik eta burokrazia eta zuzenbidearen hizkera horretan, latinez, alegia. Kopiatzaile galiar-erromatarrez baliatu ziren horretarako, haiek ohituta baitzeuden zuzenbide erromatarraren lexikoa erabiltzeko zeregin horretan. Kopiatzaile horiei benetan zail gertatuko zitzaien, hala nahita egin arren, unean-unean idazten zuten horren muinari eustea, kasuan-kasuan erabiltzen zituzten adierazmoldeen esangura tekniko-erromatarrari erreparatu gabe.

Lege horien aurreneko adibide ezaguna ediktu bidez argitaratu zen. Eurikok, bisigodoen erregeak, aldarrikatu zuen ediktua 466 eta 484 urte bitartean. Ziur asko, 475. urtean argitaratu zen, Eurikok orduan bere gain hartu baitzuen lehenago Galiako prefektu erromatarrari zegokion agintea.

Zuzenbide germaniar tradizionalek euren baitara bildu zuten gizartean sustraituriko ohitura bisigodoa. Eurikoren Kodea, aldiz, Inperioko konstituzioak bezala idatzi zen; argiago esateko, konstituzio hori idatzi zuten erregeak berak eta erreinuko aberats handiek. Eurikoren asmoa zen mendeko erromatarrek eta bisigodoek bereizita irautea. Helburu hori lortzeko, ezkontza mistoak debekatu zituen. Horrek ez zuen eragotzi, ordea, beste gai batzuetan, zuzenbide erromatarraren zuzeneko eragina begi-bistakoa izatea.

Horixe gertatu zen, kasurako, honako arau hau aplikatzean: ezin zen akziorik egikaritu, hogeita hamar urtetik gora gertatutako egitateei buruz. Eurikoren Kodea idatzi zutenek ondo baino hobeto zekizkiten zuzenbide erro-

Stein 1 OK:MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:02 PĂĄgina 38

38

P ETER G. S TEIN

matarraren gorabeherak. Hori dela eta, zuzenbide hori oinarrizko printzipioen azalpen gisa hartu zuten. Haien aburuz, zuzenbide erromatarra izan behar zen herri guztien zuzenbidearen uztarria. Idazleok aitortu zuten, subjektu pribatuen arteko liskar guztietan, denborazko mugaren bat egon behar zela auzitan sartzeko; horregatik, arau erromatarra barruratu zuten.

VI. mendearen hasieran, zuzenbide erromatarrari buruz zehatz-mehatz hiru bilduma agertu ziren, gobernadore barbaroen mendekoentzat. Teodorikoren Ediktua, gutxi gorabehera, 500. urte inguruan aldarrikatu zen; zehatz esateko, Teodoriko Handiak, Italian ostrogodoen errege izan zenak, aldarrikatu zuen. Teodoriko Handiak, politikaren ikusmiratik, egoki ikusi zuen bere burua ekialdeko enperadorearen ordezkari moduan aurkeztea Konstantinopolisen. Teodorikoren ediktua, edukiaren aldetik zuzenbide erromatarra bazen ere, erromatarrei eta godoei aplikatu zitzaien. Ediktuaren iturriak zehaztuta ez badaude ere, iturri horietatik batzuk izan ziren, zalantzarik gabe, Teodosioren Kodea (Inperioaren legeria jasotzen zuena) eta horren bi aurrekariak (Codex Gregorianus eta Codex Hermogenianus deiturikoak); Teodosioren osteko nobelak (novellae constitutiones); Pauloren sententziak (ziur asko, denboraldi klasikoaren ostean, maisuaren iritzi labur batzuk hautatu eta horiekin osatutako bilduma); eta, era berean, Gaioren Erakundeak.

Galian, errege burgundio eta bisigodoek bilduma bereiziak argitaratu zituzten material juridikoekin; bilduma horien jasotzaileak izan behar ziren, bereziki, euren agintepeko lurraldeetan bizi ziren “erromatarrak�. Erreinu burgundioaren jatorrizko kokalekua Rhinen ondoan zegoen, baina arianarian hegoalderantz jo zuen. Horrek egoera ahulean jarri zuen erreinu burgundioa, iparraldean frankoak, mendebaldean bisigodoak eta ekialdean ostrogodoak zituelako. Burgundioen erregeak, Gundobadok, bi lege aldarrikatu zituen. Horietatik lehenak izen desberdinak hartu zituen: Lex Burgundionum, Lex Gundobada, Loi Gombete eta Konstituzioen liburua. Burgundioak bakarrik ziren haren jasotzaile. Bigarren legea, Lex Romana Burgundionum izenekoa, formaren ikuskeratik, Teodorikoren Ediktuaren antzekoa da, eta iturri berberak ditu.

Material erromatarren bilduma horietatik eragin handiena izan zuena Lex Romana Visigothorum izan zen; horrek izen ezagunagoa ere badu, Alarikoren Laburpena, alegia. Alariko II.ak, bisigodoen erregeak, aldarrikatu zuen

Stein 1 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:02 P谩gina 39

Zuzenbide Erromatarra antzinaroan

39

bilduma hori 506. urtean, bere mendeko erromatarrentzat. Beharbada, Alariko II.ak ahaleginak egin nahi zituen haien leialtasuna ziurtatzeko, frankoen atakearen aurrean (Gundobadoren burgundioak frankoen aliatuak baitziren). Frankoen atakearen ondorioz, bisigodoak galtzaile atera ziren Vouglen, Poitiersen ondoan, 507. urtean. Horrela, Espainiara bildu zen erreinu bisigodoaren zatirik handiena. Berriro ere, Teodorikoren Ediktuan eta Lex Romana Burgundionum horretan erabilitako iturri berberak erabili ziren. Zernahi gisaz, kasu honetan, esanbidez aipatu ziren iturriak, eta horietan erabilitako materiala zabalagoa zen. Lex (legeria ofizial) eta Ius izenekoen artean bereizketa egin zen. Teodosioren Kodetik eta Teodosioren ondoko nobeletatik ateratako konstituzio batzuk hautatu eta konstituzio hautatu horiek osatzen dute laburpena. Konstituzio horiez gain, bertara bilduta daude, halaber, Pauloren epaiei buruzko laburpenak eta Epitome Gai izenekoa oso-osorik (zehatz esateko, Gaioren Erakundeak deiturikoaren bertsio galiarra). Era berean, Teodosioren aurreko bi kodexen laburpenak daude bilduta lan horretara; alabaina, kodex horiek bilduma pribatuak izan ziren, ez, ordea, ofizialak, eta, ondorenez, ez zuten lex deiturikoen tratamendua izan, baizik eta Ius deiturikoarena. Bukatzeko, bada bertan Papinianoren zati bat; bistan denez, zati hori tartekatu zen, jurista horren ospea aintzakotzat hartuta. Laburpenaren zati bakoitzean (Epitome Gai izenekoaren kasuan izan ezik) interpretationes deiturikoak daude jasota; horiek testuaren muina islatzen dute, latin zehatz eta biribila erabiliz. Iruzkin horien jatorri izan ziren, ziur asko, aurreko mendean Galiako eskola juridikoetan sortutako materialak.

Bisigodoen zuzenbide erromatarra da, izatez, gure jakituria-iturria, Mendebaldeko Inperioaren azken mendeko zuzenbide erromatar arrunta ezagutzeko. Horixe da, berebat, jakituria-iturri nagusia, VI. mendetik XI. mendea arte Inperioa ordeztu zuten erreinuen zuzenbide erromatarra ezagutzeko. Hori berori egon zen indarrean Espainiako bisigodoen erreinuan, VII. mendea arte, mende horretan bi herrien arteko bat-egitea gertatu baitzen.

Zuzenbideak, ordu arte, izaera pertsonala izan zuen, baina, harrezkero, lurralde-izaera eskuratu zuen, eta, ondorenez, aplikagarri bihurtu zen erreinuko biztanle guztientzat. Praktikan, bisigodoen lan honek bere agintea hedatu zuen frankoen erreinura ere; bisigodoek 507. urtean eta burgundioek 532. urtean erreinu horretatik alde egin zutenetik, erreinu hori antzinako Galia osora zabaldu zen. Egiatan, frankoek zuzenbidearen printzipio

Stein 1 OK:MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:02 PĂĄgina 40

40

P ETER G. S TEIN

pertsonalista onartu zuten; baina ez zuten zuzenbide erromatarrari buruzko bildumarik aldarrikatu. Nahiago izan zuten bisigodoen eta burgundioen zuzenbide erromatarra erabiltzea, eta zuzenbide hori, maiz-sarri, frankoen eskuizkribuetatik batera kopiatzen zen.

Justiniano eta Corpus Iuris deiturikoa Mendebaldeko Inperioa kolapsatzean, Ekialdeko Inperioak ez zuen kalte handirik izan. Kontrara, V. mendearen bigarren erdian, Konstantinopolis eta Beiruteko zuzenbide-eskoletan berpiztu egin ziren ikasketa juridikoak. Zentzuzkoa denez, testuak latinez zeuden, baina azalpenak grezieraz egiten ziren.

527. urtean tronua eskuratu zuen gizonaren izena zuzenbide erromatarrari behin betiko lotuta geratu zen. Justiniano Naissustik hurbil jaio zen (egungo Serbian, NiĹĄ herrian); Konstantinoren jaioterri berekoa zen, beraz. Justinianoren ama-hizkuntza latina zen (Ekialdeko enperadoreen artean, bera izan zen hizkuntza hori izan zuen azkena). Baina hezkuntza greziarra hartu zuen Konstantinopolisen. Ordu hartan, Konstantinopolisek bere antzinako izena berreskuratu zuen, Bizantzio alegia. Justinianoren lan juridikoa programa handizale baten barruan kokatu behar da. Programa horrek Erromako Inperioaren antzinako loria berriztatu nahi zuen bere alde guztietan. Justiniano energia handiko eta adimen argiko gizona zen, eta, Napoleonek bezala, lo-ordu gutxi behar zituen. Haren emazte Teodorak, aurretiaz aktore izan zenak, eragin handia izan zuen Justinianorengan. Horren erakusgarri, Teodora 548. urtean hiltzeaz geroztik, Justinianoren lana legegile gisa asko murriztu zen.

Justinianoren jeneralek, Narsesek eta Belisariok, hainbat ahalegin egin ondoren, bandaloei Afrikako iparraldea kendu zitzaien, eta, horrekin batera, Inperioaren agintea berrezarri zen Italiako erreinu ostrogodoaren gainean. Aita santuak hainbat eskari egin zizkion Justinianori, Inperioaren agintea eta aita santuarena berarena berdinak zirela adieraz zezan, baina Justinianok aurre egin zien eskari horiei guztiei. Horrela, bere gain hartu zituen, hala erlijioagintea, nola aldi baterako aginte gorena. Justinianoren erlijio-aginteak bazuen sinbolo bat, hain zuzen ere, Bizantzioko Santa Sofia eliza handia; horrekin, Justinianoren ametsa zen Salomon bera garaitzea.

Justinianoren lege-lanaz denaz bezainbatean, enperadoreak zorte handia izan zuen, bere planak betearazteko orduan ondoan izan zuelako Triboniano, ministro bikaina. Ezin da baieztatu haren ideietan eragina izan zuela mo-

Stein 1 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:02 P谩gina 41

Zuzenbide Erromatarra antzinaroan

41

narka bisigodoaren jardunak; Justinianok ez zuen sekula ere hori onartuko.

Alarikoren ametsa zen haren mendeko erromatarrei eskaintzea VI. mendeko Galiari egokitutako zuzenbidea. Justinianok, ordea, hala nahita, begiak jarri zituen zuzenbide erromatarraren urrezko aroan, eta aro hori berrezartzeko asmoa izan zuen, zuzenbide horrek hiru mende lehenago izan zuen maila berreskura zezan. Kongruentzia handirik gabe, Justinianoren ametsa izan zen, orobat, zuzenbidea garai hartako Bizantzioko Inperioan ere aplikatzea.

Justinianoren proiektutik zati bat nahiko apal edo xumea zen: Teodosioren Kodea eguneratzea. Inperioaren konstituzioak, ordu arte, garapen juridikoaren eragile nagusiak izan ziren. Horrela, aurreko mendean, nobelakopuru handia sortu zen. Justinianoren Kodeak hurrenkera kronologikoaren arabera antolatu zituen konstituzioak. Zehatz esateko, lana tituluetan dago bananduta, eta hamabi liburu barneratzen ditu. Zuzenbidearen berrikuspen orokor hori egiten zen bitartean, jurista klasikoen garaietatik konpondu gabe zeuden eztabaidetatik hainbat berriro bistaratu ziren, eta, are gehiago, eztabaida horiek euren konstituzioetan islatuta geratu ziren.

Justinianoren bildumako zatirik garrantzitsuenak, haatik, ez zeukan aurrekaririk. Digestoa zen hori (latinez, Digesta; grezieraz, Pandectae), jurista handiek idatzitako zatien antologia. Aipamenen Legean izendatutako bost juristek osatu zuten aipatu egileen talderik garrantzitsuena: gutxi gorabehera Digestoaren herenak Ulpianorengan du jatorria eta seirenak Paulorengan; hala ere, lehenengo jurista ezagun batzuen aipamenak, baita Errepublikako azken garaietako batzuenak ere, bertan agertzen dira. Multzo horrek arau-mosaiko izugarria eratzen du, neurriz Biblia osoa eta erdiaren parekoa; bildumariek lanari ekin ziotenean erabilitako materialarekin alderatuta, ostera, arauok horren hogeirena ere ez zuten osatuko, Justinianok berak esan bezala. Testuak titulutan antolatzen dira, bakoitza gai bati buruzkoa izanda, eta guztira berrogeita hamar liburu osatzen dituzte. Gai zehatz baten zatiketa egitea zaila zenean, Oinordetza zuzenbidearen kasuan esaterako, titulu bakarrak hiru liburu barneratu ahal zituen. Edozein kasutan ere, gehienetan nahiago zuten zatiketak egitea; salerosketa-kontratua, esaterako, zortzi titulutan antolatu zuten: titulu bat orokorra zen, eta, gainerakoak, ostera, salerosketaren alde desberdinei buruzkoak. Tituluen hurrenkera pretorearen ediktuak ezarritakoa zen, baina titulu bakoitzeko piezak, ordea, ausaz antolatu zirela zirudien.

Stein 1 OK:MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:02 PĂĄgina 42

42

P ETER G. S TEIN

Biltzaileek zati bakoitzaren iturria zehaztu ez ezik, iturri hori testuan ere sartu behar zuten, inskripzio berezia eginda. XIX. mendean Bluhme irakasle alemaniarrak inskripzio horien azterketa egin eta hauxe frogatu zuen: lan jakin batzuetan, zatiak hiru taldetan antolatzen dira, eta, gehienetan, talde bakoitzean zatiok hurrenkera berbera dute, taldeek hurrenkera desberdina izan arren tituluaren barruan. Hori ikusita, irakasle horrek ulertu zuen enperadoreak lana amaitzeko presioa egitearen ondorioz, bildumariak hiru taldetan antolatu zirela, eta horietako bakoitzak lan-multzo bat hartu zuela, berori laburbiltzeko. Gero, zatien serieak aurkeztu zituzten osoko bilkuretan, eta serie desberdinen hurrenkera titulu bakoitzaren arabera erabaki zen; egineginean ere, zati esanguratsu batzuek bakarrik apurtu zuten hurrenkera hori, leku hobea izateko. Duela gutxiko ikerketek, testuen azterketa informatikoetan oinarritutakoek, gehiago zehaztu dituzte Bluhmeren ondorio horiek.

Digestoa hiru urtetan egin zen. Horretarako, bildumariek eskura zuten materiala laburtu behar izan zuten, ahalak eta leherrak eginez emaitzarik koherenteena erdiesteko. Zati bakoitzaren iturria aipatu bazuten ere, ezin daiteke ziurtatu testu jakin bat norena izan, eta jurista horrek horrexetara idatzi zuenik. Hori gertatzen zen, batetik, testuen inguruko hasierako eztabaida geldiarazi zelako bere garaian, eta, bestetik, bildumariei jarraibideak eman zitzaizkielako esanbidez, dela kontraesanak ezabatzeko, dela errepikatzeak saihesteko. Hori guztia gorabehera, azken emaitzak erakutsi zuen desadostasun nabariak izan zirela jurista klasikoen artean.

Bildumariek, bestalde, edozein aldaketa egin zezaketen, lanaren azken emaitzak VI. mendeko zuzenbide bizantziarra adierazten zuela ziurtatzeko.

XX. mendean Digestoa ikertu denean, aldaketa horien edukia aztertu izan da. Testuen kentzeak, gehitzeak edo aldarazpen hutsak izan zitezkeen aldaketa horiei XVI. mendeaz geroztik emblemata triboniani deitu izan zaie, eta oraintsuago, berriz, interpolazio.

Justinianoren Bildumaren zatirik esanguratsuena Kodeak eta Digestoak osatzen zuten, baina testu konplexuegiak ziren, ikasleei ikastaldiaren hasierako urteetan emateko; ondorenez, Justinianok agindu zuen testuekin batera, “Erakunde� berriak eskaintzea, lau mende lehenago Gaiok egindakoetan oinarritutakoak. Erakundeak deitutakoa oinarrizko testu-liburu moduan sortu bazen ere, azkenean Digestoaren eta Kodearen balioa eman zitzaion. Digesto eta Erakundeak izeneko lanek 533. urteko abenduaren 31n

Stein 1 OK:MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:02 PĂĄgina 43

Zuzenbide Erromatarra antzinaroan

43

erdietsi zuten lege-indarra; Kodearen argitalpen berrikusiak, berriz, urtebete beranduago.

Justinianoren Kodea osatzeko, jatorri desberdinetako materialak erabili ziren. Horren edukiaren zati bat aurreko legeriatik zetorren bitartean, bestearen jatorria jurista batzuen idazkietan aurkitu behar zen, eta halakoen balioa egileak zuen ospearen araberakoa zen. Justinianok ulertu zuen lan osoa berea zela, eta lege-itxura eman zion. Bere izenean egindako aldaketak defendatzeaz gain, ikusi zuen zehatzegiak ez ziren gaietan eginiko zuzenketek ere jatorrizko idazkiek baino begirune handiagoa merezi zutela (Constitutio Deo Auctore, 6). Enperadoreak debekatu zuen jatorrizko lanak aipatzea, eta testuaren gaineko iruzkinak saihestu zituen, testua bere horretan beira bezain argia zela alegatuz.

Justinianok konstituzioak aldarrikatzeari ekin zion, 565. urtean hil zen arte. Nobela horietako asko grezieraz idatzi ziren eta modu pribatuan bildu ostean, Corpus iuris civilis edo ÂŤZuzenbide zibilaren KorpusÂť izena jasoko zuenaren beste hiru zatiei gehitu zitzaizkien; izen hori erabili zen, zuzenbide hori eta elizaren zuzenbide kanonikoa bereizteko. Lan horrek mila urteko garapen juridikoari eman zion buru. Arean, Justinianoren bildumarik gabe, ezer gutxi jakingo genuke gure zibilizazioaren hasierako zuzenbidearen inguruan. Guri zuzenean heldu zaigun zuzenbide klasikoa urria da benetan; adibiderik onena Gaioren Erakundeak osatzen dute, eta horren testu osoa ez zen aurkitu 1816. urtea arte.

Justinianoren lana zerbait gogoangarria izan arren eta berori argitaratzeko zalaparta bazter utzita, lan horrek ez zuen harrera handirik erakarri.

Latinez idatzita zegoenez, Bizantzioko jurista gehienek ez zuten ulertzen, euren hizkuntza greziera baitzen. Erakundeak lanaren bildumarietako batek, Teofilok, Parafrasis izeneko bertsioa egin zuen grezieraz. VIII. mendean bilduma ofizial labur bat agertu zen grezieraz, Ecloga deitutakoa, eta horren helburua zen Justinianoren zuzenbidea aldaraztea, Bizantzioko eguneroko bizitzari egokitzeko. 900. urtearen inguruan, enperadore Leon Jakintsuak diru-laguntza eman zuen, Justinianoren zuzenbidea grezieraz berregin zedin; horren emaitza Basilica lana izan zen, eta testu bakar horretara bildu ziren Digestoa, Kodea, Erakundeak eta Nobelak. Lan horretako testuekin batera eskolioak agertzen ziren, hau da, Justinianoren garaiko juristek eginiko iruzkinei buruzko oharrak, eta halakoek berebiziko garrantzia

Stein 1 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:02 P谩gina 44

44

P ETER G. S TEIN

zuten batzuetan, latinezko jatorrizko testuaren esangura ulertzeko. Hurrengo mendeetan la Basilica izenekoaren bertsio laburtuak agertu ziren. Euren artean Hexabiblos deitutakoak (sei liburuko lana) izan zuen eragin handiena; lan hori 1345ean argitaratu zen, eta Grezia modernoaren zuzenbidearen oinarri moduan aintzatetsi zen, 1940ko Kodeak berori ordeztu arte.

Bizantzioko Inperioaren neurriak, bestalde, urrituz joan ziren emeki-emeki, eta azkenean, 1453. urtean inperio horrek amore eman behar izan zuen, Turkiaren erasoaldiaren aurrean. Hala eta guztiz ere, Bizantzioko zuzenbide erromatarraren bertsio greziarrak aurrera egin zuen Balkanetan zein Errusian, eta bertako enperadoreak Bizantzioko enperadoreen oinordekotzat hartu ziren.

Stein 2 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:05 Página 45

JUSTINIANOREN ZUZENBIDEA BERPIZTEA

Zuzenbide erromatarra eta zuzenbide germaniarra mendebaldean VI. mendetik XI.era bitarteko epealdian, Mendebaldeko Europan zuzenbide erromatarra ekartzen denean hizpidera, ulertzen da aipamena barbaroen kodeei buruzkoa dela, zehatzago esanda, bisigodoen zuzenbide erromatarrari buruzkoa. Lege-testu horiek garai klasikoko zuzenbide erromatarra baino gehiago, V. mendeko «zuzenbide arrunta» adierazten dute. Egin-eginean ere, zinezko mauka bihurtu ziren, bertatik arau juridikoak atera ahal zirelako, lege-testu labur eta soilagoak osatzeko. Justinianoren Bildumak zituen helburu eta konplexutasunarekin alderatuta, testu horien maila zientifiko-juridikoa eskasa zen oso, baina, hala eta guztiz ere, VI eta VII. mendeetan kontsultaren bat egitera hurbiltzen zirenei zaila egiten zitzaien horiek ulertzea.

Inperioaren judizio-sisteman epaile profesionalek inperioko arauak betearazteko estatu-sarea osatu zuten, baina sistema hori Erdi Aroaren hasieran desagertu zen. Epaile horien ordez, toki bakoitzeko gizaki askeak agertu ziren, gatazkak herritarren bizitza ahalik gutxien aldatuz konpontzen saiatzeko. Gizaki askeen biltzar horiek zehaztu behar zituzten kasu bakoitzari aplikatu beharreko ohiturazko arauak. Edonondik begira dakiola ere, arauok ez ziren goitik behera aplikatu behar; haatik, gehienetan konpromiso gisako oinarrizko erreferentziak baino ez ziren, sor zitezkeen gatazkak konpontzeko orduan. Gizabanakoak mundu-mailako inperio bateko kide sentitu beharrean, jatorri etniko berdintsua eta antzeko tradizioak zituzten pertsonen talde baten zati sentitzen ziren.

Ezinezkoa zenean alderdien arteko bakea egitea, erkidegoko auzitegiek erabakitzen zuten zer-nolako frogabideak erabili behar ziren. Maiz-sarri auturik esanguratsuenak «Jainkoaren epaitza»ren esku utzi ziren. Epaitza

Stein 2 OK :Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:05 P谩gina 46

46

P ETER G. S TEIN

hori erdiesteko, ordalia, duelua edo zin-egilekideen esku-hartzea erabili ziren. Alderdi bakoitzak zin-egile batzuk proposatzen zituen, eta horiek zin egiten zuten alderdiaren baieztapenak egiazkoak zirela; azkenean irabazten zuen zin-egilerik gehien aurkezten zituen alderdiak. Horretara, epaiek erkidegoaren onespena zuten eta erkidegoak babes juridikoa kendu ahal zion kondenatuari, bertatik at utzita.

Testuinguru horretan ulertu behar dira, hain zuzen ere, Erdi Aroko zuzenbidearen hastapenak. Ez litzateke zuzena izango zuzenbide erromatarra eta ohiturazko zuzenbide germaniarra zeharo bereizita agertzen zirenik ulertzea. Kontrara, auzitegiek ahaleginak egin zituzten alderdiek euren erkidegoko ohiturazko arauak onar zitzaten, baina kasu berezietan beste tribu batzuen zuzenbidea, eta, are gehiago, zuzenbide erromatarra ere erabil zezaketen. VI. mendean, zuzenbide erromatarra erromatarren arteko arazoak konpontzeko erabiltzen zen oraindik, alegia, galiar-erromatarren artekoak konpontzeko. Halakoak ziren konkistatzaile germaniarren mendekoak; hasieran, galiar-erromatarrek euren nortasun pertsonalari ekin zioten, baina herri biak batu zirenean, emeki-emeki printzipio pertsonalistak amore eman zuen lurraldetasun-printzipioaren aurrean, eta horren arabera, gune jakin bateko biztanle guztiak zuzenbide berdinaren mende egon behar ziren.

Garai horretan gehien aplikatu zen zuzenbidea gobernatzen zutenen ohitura germaniarra izan zen, ordu arte ahoz zabaldutakoa baina une horretan batu eta idatziz jaso zena. Eurikoren Kodearekin gertatu bezala, agintariek jurista zein kopiatzaile galiar-erromatarren laguntza behar izan zuten, eta, horrexegatik, testua latinez idatzi zen. Lege horietan batik bat biktimari edo biktimaren familiari eman beharreko kalte-ordaina jorratzen zen, biktima horri lapurreta, kalteak jabetzan, lesioak, sexu-erasoak edo giza hilketa eraginez gero. Autu horien inguruko arauak nahiko zehatzak ziren, lapurreta- nahiz lesio-moten arteko desberdintasunak erakusten zituzten zigor bereziak ezartzen baitzituzten; zuzenbide erromatarrak, alabaina, ez zuen eragin handirik izan arau horien gain. Familiaren statusari eta prozedurari buruzko arau ugari zegoen bitartean, ez zen gauza bera gertatu jabetza eta kontratuen ingurukoekin.

VIII. mendeaz geroztik, aldiz, gero eta nabariagoa zen zuzenbide erromatarrak zuzenbide germaniarraren gain zuen eragina; hala eta guztiz ere, testu erromatarrak oraindik ez ziren ulertzen. Lex Romana Curiensis izene-

Stein 2 OK :MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:05 PĂĄgina 47

Justinianoren zuzenbidea berpiztea

47

koa VIII. mendearen amaierako bilduma zen, Suitzaren ekialdean zegoen Rhaetiako biztanle erromanizatuentzat egindakoa. Bertan 426. urteko Aipamenen Legeari buruzko erreferentzia agertzen zen; horren arabera, auzitegietan juristen iritzia ekartzen bazen hizpidera, epaileak gehiengoaren iritziari ekin behar zion, baina berdintasunik gertatuz gero, Papinianorena izan behar zen kontuan besteen gainetik. VIII. mendeko juristek erregela hori interpretatu zuten, zin-egilekideen frogari zegokionez; horretara, zin-egilerik gehien aurkezten zuen alderdiaren lekukotza gailentzen zen beti. Alderdi biek zin-egileen kopuru berbera aurkeztuz gero, Lex Papianusaren testuren bat aipa zezakeen alderdiak irabaziko zuen kasua. Papianus izan zen Lex romana burgundionumari Erdi Aroan eman zitzaion lehenengo izena.

Arean, eskuizkribu batzuetan lege hori Alarikoren Laburpenaren ostean agertzen zenez gero, ulertu zen Papinianoren zatiaren jarraipena zela, eta Laburpena horrekin amaitzen zela.

Edonondik begira dakiola ere, zuzenbide erromatarra ulertzeko gaitasunik onena Italian aurki zitekeen. VIII. mendean, Liutprando errege lonbardiarraren ediktuak agindu zuen zuzenbide erromatarrak merkataritzako autuak arautu behar zituela, eta halakoek zuzenbide germaniarraren eragina zuten, neurri handi batean. Lonbardian jabetzaren eskualdaketa nahiz zorren sorrera adierazteko, idatzizko agiri formaletara jotzen zen aspaldiko tradizio errotuari ekinez; Italian, orobat, notario profesionalek prestatzen zituzten agiririk garrantzitsuenak, ohiko formularioak erabilita. Liutprandok emandako ediktuak zioenez, notario erromatarren aurrean idatzitako agiriak zuzenbide erromatarraren arabera idatzi behar ziren; agiri lonbardiarrak, ordea, Lonbardiako zuzenbidearen arauei ekinez egin behar ziren.

Hori gorabehera, alderdi batek bere zuzenbide pertsonalari uko egin eta beste zuzenbidea aukera zezakeen, beste alderdiaren adostasunarekin. Eginera hori gero eta gehiago zabaldu zen, agian transakzio batean erkidego desberdinetako pertsonek parte hartzen zutenean printzipio pertsonalistak eragindako arazoak saihesteko.

Italiaren kasua salbuespena zen, zuzenbide erromatarra barbaroen kodeetako zuzenbidean bakarrik jasotzen zela zioen erregelari zegokionez. 553. urtean, erreinu ostrogodoarekin gerra luze eta hondatzailea burutu ostean, Justinianoren jeneralek Bizantzioko agintearen mende jarri zuten Italia osoa, epealdi laburrerako izan arren; arean, hurrengo urtean, ÂŤaita santu Vigiliok

Stein 2 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:05 Página 48

48

P ETER G. S TEIN

hala eskatuta», Justinianok Sendespen Pragmatikoa aldarrikatu zuen, eta horren arabera, beraren bilduma Italiara ere zabaldu behar zen. 568. urtean inbasio lonbardiarra jasan eta gero ere, penintsularen alde batzuek harreman arruntak izan zituzten Bizantzioko inperioarekin, batez ere hegoaldeko zatiek, grezieraz mintzatzen zirenek, eta Ravenako eskualdeak, Bizantzioko exarkaren egoitza zenak. Hori guztia zela medio, Italiako lurralde horietan Digestoa ez ezik, Justinianoren zuzenbidearen beste zati batzuk ere ezagutu eta erabili ohi ziren. Zehatzago esanda, Italian hurrengoak aplikatu ziren: Justinianoren Erakundeak, Kodearen lehenengo bederatzi liburuak (azken hirurak Bizantzioko administrazioaren zuzenbideari buruzkoak baitziren bereziki) eta Justinianoren Nobelen latinezko argitalpen laburtua; azken hori VI. mendean egin zen, eta Epitome Juliani izenarekin ezagutzen zen.

Erromako tradizio juridiko horren zaintza elizaren esku geratu zen batez ere. Erakunde moduan ikusita, elizaren berezko zuzenbidea zuzenbide erromatarra izan zen Europa osoan zehar. Frankoen lege erripuarioak zioen bezala (61(58)1), «eliza zuzenbide erromatarrarekin bat etorriz bizi da».

Gerogarrenean ere, elizak bere zuzenbidea sortu eta bildumetan jaso zuen.

Elizak konpondu beharreko arazoak konplexuago bihurtu ahala, zuzenbide erromatarraren inguruko aipamenak areagotu ziren. Printzipioen adierazpen orokorrak modu berezian baloratu ziren; hala ere, baziren monjeen estatutu juridikoaren antzeko eliza-autuei buruzko arau bereziak, Nobeletan batik bat. Elizarentzat esanguratsua zen material erromatarra bilduma berezietan batu zen; halakoa dugu, berbarako, IX. mendean egin zen Lex Romana canonice compta deitutakoa.

Italian jakituria juridikoaren maila oso handia izan arren, elizak zabaldu zituen kontzeptu juridiko erromatarrak, baita Europako lekurik urrutikoenetara ere; leku horietan, erakunde erromatarrak desagertu ziren, Inperioaren aginteak lurra jo zuenean. Ingalaterrako erreinu anglosaxoniarrek ez zuten lege-agindu berezirik eman euren mendeko galiar-erromatarrentzat.

VII. mendean Erromak Ingalaterra ebanjelizatu ostean ere, elizak Ebanjelioa baino gehiago irakasten zuen. Jakin badakigu Tarsoko Teodoro Canterburyn sortutako eskolan hainbat gai irakasten zirela, zuzenbide erromatarra barne. Irakaskuntza horien garrantzia Teodororen Poenitentialean ikus daiteke; bertan, maisuak zenbait arazo juridikoei emandako erantzunak jaso ziren, alegia, ezkontzaren betekizunak, esklaboen estatutua edo lesioen

Stein 2 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:05 Página 49

Justinianoren zuzenbidea berpiztea

49

ondoriozko konpentsazioak bezalako arazoei emandakoak. Hor ikus zitekeen zuzenbide erromatarra ezagutzen zutela eta berori aplikatzeko gai zirela. Arau horietatik batzuk lege anglosaxoniarretan sartu ziren gerogarrenean. Idazle kristau garbizaleenek, Beda ohoragarriak esaterako, zuzenbide erromatarra gaitzetsi zuten laikoa zelako, eta ez kristaua. Hori gorabehera, katedral-eskola gehienetan eta monasterioko liburutegietan Antzinaroko legatuaren aztarna gorde zen.

Ezin daiteke ezbairik gabe baieztatu zuzenbide erromatarraren ikerketari ekin zitzaiola, baina Erromak utzitakoaren zati izanda, zentzuzkoa dirudi zuzenbide hori hezkuntza sendo baten osagai esanguratsua izatea, elizgizonen kasuan batik bat. San Isidoro Sevillakoaren Etymologiae entziklopedikoak, gutxi gorabehera 620. urtean idatzitakoak, zuzenbide erromatarraren erreferentzia-iturri kontuzkoenak izan ziren Europa osoan barrena, Italia bazter utzita. San Isidorok zekien zuzenbide erromatarrak Inperioaren mendebaldeko zuzenbide arruntean zuen iturburua; arean, legegile erromatar garrantzitsuenak zerrendatzen dituenean, Justiniano aipatu ere ez du egiten. Europan gordetako eskuizkribu-kopurua ikusita, badirudi apaiz jakintsuek erabili zutela lan hori, adierazmolde juridikoen eta horien laburduren esangura aurkitzeko.

Eliza eta inperioa 774. urtean, Carlomagno errege frankoak lonbardoak garaitu eta bere semea tronuratu zuen errege gisa Pavian, Lonbardiako hiriburuan. Carlomagnok Alcuino Yorkekoa izeneko jakintsu anglosaxoniarraren eragina izan zuen.

Izan ere, 781. urtean ezagutu zuen berori, eta errege-tutore ez ezik, aholkulari ere izendatu zuen, hezkuntza zein erlijioarekin lotutako gaietarako. Erroma caput munditzat hartzen zuen oroitzapena berpiztu zuen Alcuinok eta ideia hori izan zen, hain zuzen ere, «Carlomagnoren Berpizkunde» izenekoaren giltzarria. 800. urteko eguberri-egunean, Carlomagno Alcuinoren ikuspegia gauzatzen saiatu zen; horretarako, aita santu Leon III.ak enperadore izendatu ostean, Carlomagnok inperio berria berreraiki zuen, erresuma desberdinekin. Enperadoreak eta aita santuak, bi-biek ustiatu zuten Erromaren eta horren inperio unibertsalaren oroitzapen mistikoa. Erromako giza taldeak «Jainkoak koroatutako» pertsonatzat hartu zuen Carlomagno, eta horrek bere inperioari «santu» nahiz «erromatar» deitu zion.

Stein 2 OK :MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:05 PĂĄgina 50

50

P ETER G. S TEIN

Harrezkero, elizaren eta inperioaren arteko harremanek interes berezia erdietsi zuten. Aita santu Gelasio I.ak Anastasio enperadoreari 494. urtean bidalitako gutunak ondorioztatu zuenari ekinez, aita santuek dekretalak aldarrikatu zituzten orokorrean aplikatzeko. Oraingoan, ordea, Carlomagnok eta horren oinordekoek guztientzako legeak egin ahal izatea eskatzen zuten, Inperioko zuzenbide erromatarraren ereduari ekinez, lege horien hartzailea zein naziotakoa zen kontuan hartu gabe, alegia, erkidegoaren adostasunaren beharrizanik gabe. Horren ÂŤkapitularÂťek lurralde-izaerako zuzenbide orokorra osatu zuten, tribu desberdinen legeetatik bereizi zena. Hain justu ere, arau-multzo horrexeri deitu zitzaion Ius commune lehenbizikoz. Kontzeptua erakargarria zen, kontinenteko alde askotan tribu desberdinak batzen hasi zirelako, eta, aldi berean, latinaren dialektoak entzuten zirelako hizkuntza germaniarraren ordez, ezari-ezarian.

Gelasioren printzipioak aldarrikatu zuen bi agintari bereiztea, aita santua eta enperadorea; X eta XI. mendeetan, alabaina, oreka horrek zorigaitz esanguratsua jasan zuen, aita santu eta enperadoreen arteko borroken ondorioz. Aita santuen argudioen ildotik, euren misio jainkotiarraren ondorioz eliza inperioaren gainetik zegoen; hori zela bide, inperioko zuzenbidea baliozkoa zen elizaren zuzenbidearekin bat zetorrenean bakarrik. Alderdi bakoitzak bere egoera justifikatzeko erabili zuen zuzenbide erromatarra. Justinianoren Kodera bildutako testuek, ostera, ez zioten arrazoirik eman elizari. Justinianok bazter utzi zuen Gelasioren printzipioa. Ildo horretatik, Justinianoren aburuz enperadoreak bi aginte biltzen zituen: imperium kontzeptuak adierazitako aldi baterako aginte gorena eta sacerdotiumaren aginte espiritual gorena. Kodeak esanbidez adierazi zuen bere agintepeko pertsona guztiek San Pedrok erromatarrei utzitako fede ortodoxoa praktikatu behar zutela. Edonondik begira dakiola ere, XI. mendearen amaieran elizaren juristarik garrantzitsuena zen San Ivo Chartreskoak hauxe argudiatu zuen: garai hartan zuzenbide kanoniko deitutakoaren bildumek arau erromatar zehatzak bakarrik jaso zituzten, eta horrek esan nahi zuen zuzenbide erromatarra aplika zitekeela elizak berori onartuz gero bakarrik.

Autu horren unerik gorena heldu zen aita santu Gregorio VII.ak 1075. urtean eginiko adierazpenarekin. Bertan, aita santuak inbestidurak debekatu zituen, alegia, enperadoreak eta gainerako printzeek zuten eskubidea, abade nahiz gotzainak euren karguei zegozkien eraztun eta makilaz inbestitze-

Stein 2 OK :MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:05 PĂĄgina 51

Justinianoren zuzenbidea berpiztea

51

ko. Gisa bertsuan, estatu sekularrei begira elizaren eta horren hierarkia gorenen independentzia baieztatzeko balio izan zuen adierazpen horrek. Inbestidurei lotutako gatazkak bere horretan iraun zuen mende erdian barrena, elizak eta inperioak boterea erdiesteko zuten gatazkaren ikur bihurtuz.

Izatez, gatazka hori pizgarria izan zen alderdientzat, euren uzi juridikoen aldeko argudioak bilatzeko orduan; aldi berean ulertu zen autu horrek Europa osoa ukitzen zuela.

Azkenean, aita santu Kalisto II.ak eta enperadore Henrike V.ak 1122.an sinatutako Wormseko Konkordatuari esker amaitu zen gatazka hori; horren oinarria izan zen aldez aurretik Ingalaterrako Henrike I.arekin hitzartutako akordioa. Konkordatuak bereizi zituen, batetik, artzainaren ofizio espirituala eta, bestetik, horren egoera, koroaren basailu feudal gisa; horrez landara, konkordatuak ezarri zuen artzainak gorazarre egin behar ziela enperadoreari eta horren ahal feudalei, gero aginte espiritualaren ikur ziren eraztuna nahiz makila jaso ahal izateko, elizaren lerrundegian beraren gainetik zegoenarengandik. Akordioa erdietsi bezain laster, hauxe idatzi zion aita santu Kalisto II.ak Henrike V.ari: ÂŤZenbat eragozpen sorrarazi dituen elizaren eta inperioaren arteko liskarrak Europaren ideian, eta zenbat fruitu emango lituzkeen, berriz, gure arteko bakeak eta batasunak!Âť (Monumenta Germaniae Historica, Const. L110)... Taxu horretan, Europari lotutako sentimendu berria jaio zen: bide-erakusleak aita santua eta enperadorea izan arren, bere batasunari eutsi behar zion erakunde kristau antzo ikusi zen. Orduz geroztik, alabaina, bi arauketa zituen Europa sortuko zen, bakoitza bere antolamendu juridikoarekin.

Digestoa berraurkitzea XI. mendearen amaieran, kultura juridikoaren maila igotzen hasi zen, Justinianoren zuzenbidearekiko interesa modu nabarian berpizten ari zenean; notarioek euren agirietan eta abokatuek euren demandetan zehaztasunez erabili zituzten erakunde juridiko erromatarrak. Bildu zenetik bostehun urte igarotakoan, Justinianoren Digestoa arau eta argudioen iturri moduan erabiltzen hasi zen mendebaldeko Europan. Italiako liburutegietan eskuizkribu ezkutuak gorde ziren duda-izpirik gabe, baina hain handiak eta ulertezinak ziren, ustezko irakurleek ere ez zituztela erabiltzen. Digestoren hainbat eskuizkribu heldu dira egundaino eta horien guztien iturburua VI.

Stein 2 OK :Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:05 P谩gina 52

52

P ETER G. S TEIN

mendeko kodex bat da, Pisan dagoena. 1406. urtean Florentziako garaileek gerrako harrapakin moduan hartu zuten kodex hori, eta gaur egun Florentziako Liburutegi Laurentinan dago. Testu horren eta Digestoaren arteko harremana ez da zuzenekoa, ezpada XI. mendean idatzitako kopia galdu eta zuzendu baten bidezkoa; kopia hori Codex secundus izenarekin ezagutzen da. Bertsio hori XII. mendeko eskoletan ikasten hasi zen vulgata edo litera bononiensis deitutakoaren iturria ere izan zen.

Azkenean, Corpus iuris civilis osoa berreskuratzeko prozesua arras geldoa izan zen, ia XII. mende osoaren barrena luzatu baitzen. Digestoa hiru zatitan agertzen da, alegia, Vetus, Infortiatum eta Novum izenekoetan. Zatiketa horrek, dena den, ez dauka zerikusi handirik jatorrizko egiturarekin: Vetus izenekoak 1.tik 24.2.erako liburuak barneratzen ditu; Infortiatum delakoak 24.3.etik 38.erakoak, eta Novumak, berriz, 39.etik 50.era bitartekoak.

Zatiketa horren jatorria, eta bereziki, erdiko zatiari eman zaion Infortiatum izena ezezagunak dira, eta XII. mendeko doktoreentzat ere hori guztia misterio hutsa zen. Beharbada, Digestoaren zatiak sinesgarriro berraurkitu zireneko hurrenkera adierazten du banaketa horrek. Azkenean, Digesto osoa gehitu ahal izan zitzaien Erakundeei eta Kodearen lehenengo bederatzi liburuei. Gerogarrenean, Tres libri deitutakoak berraurkitu ziren (Justinianoren Kodearen azken hiru liburuak), baina Kodearen gainerako zatian sartu beharrean, liburuok bananduta gorde ziren. Gisa bertsutik, Nobelen Epitome Juliani bertsioa baino hobea ere bazegoen, Authenticum izenekoa. Kodearen ereduari ekinez, azken horiek bederatzi Collationesetara bildu ziren.

Erakundeak, Tres libri deitutakoa eta Authenticum izenekoa bosgarren liburuki batean kokatu ziren, Digestoaren hiru liburuki eta Kodearen bederatzi liburuen ostean. Liburuki horri Volumen parvum izena eman zitzaion, eta bertan, Justinianoren zuzenbidearekin zerikusirik ez zuen materiala ere sartu zen, XII. mendeko inperio-legeria, kasurako.

Berriki aurkitutako testu horiek erabiltzeko orduan, agian apaizek egin zuten jurista sekularrek baino ahalegin handiagoa, elizaren ordezkariek proposaturiko ideia berriak justifikatzeko. Collectio Britannica izeneko bilduma kanonikoan Digestoaren laurogeita hamahiru laburpen agertu ziren, eta horietatik laurogeita hamarren iturburua Digestum vetus deitutakoa zen. Collectio Britannica hori 1080. urtea aldera idatzitako lan italiarra zen, eta horren eskuizkribu bakarra gorde da, liburutegi britainiarrean. Ez

Stein 2 OK :MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:05 PĂĄgina 53

Justinianoren zuzenbidea berpiztea

53

dakigu zehatz zein izan den Digestoko testu horien jatorria, baina, seguru asko, lanaren bildumariek Erromako artxibo batean edo Monte Cassino beneditar monasterioan lortu zituzten. Jakin badakigu, ostera, XI. mendeko 90.eko hamarkadan Frantziako Ivo Chartreskoa kanonista bere bilduma egiten saiatu zela Erroman. Collectio Britannica delakoa Alpeetako iparraldean barrena idatzitako bilduma ororen iturri bihurtu zela.

Erraza da Digestoa berraurkitzeari neurriz kanpoko balioa ematea.

Arean, zuzenbide erromatarraren ildo nagusiak aise jakin daitezke, bisigodoen zuzenbide erromatarra, Justinianoren Erakundeak eta Kodea erabilita. F. W. Maitlandek, alabaina, ondokoari erreparatu zion: Erdi Aroko ikasleek Digestoaren bitartez bakarrik erdietsi ahal dute zuzenbide erromatar onenaren gaineko benazko jakituria. Erakundeak izenekoa testu-liburu laburra baino ez da. Kodeak elkarren arteko loturarik gabeko arau bereziak jasotzen ditu. Nobeletan, arau berezi horiek ez ezik, bestelakoak ere agertzen dira, baina estilo hotsandikoan eta arranditsuan idatzita daude, ahal bezain sakonak izan daitezen... Digestoari esker ez balitz izango, zuzenbide erromatarrak ez zuen birkonkistatuko mundua sekula ere. Gizabanakoak ez ziren inoiz bihurtuko beste liburuen ikertzaile sutsu‌ Digestoa irakasten duen lehenengoak zuzenbide erromatarra mundu modernoarentzat zer izan den irakatsiko du aurrenekoz‌ subjektu horrek Digestoan bakarrik aurki zitzakeen argudio juridiko zehatz eta xeheak, definizio doiak, etab.

[Letters, II. Lib. P. Zutshi arg., Selden Soc, supp. II ser, 1995, nr 371 XI. mendean, elizaz kanpoko zuzenbide-eskola handiena Pavian zegoen, Lonbardiako erreinuaren hiriburuan. Paviako juristek Lonbardiako zuzenbidea jorratu zuten buruen-buruenik ere, Liber Papiensis izeneko bilduman jaso bezala; testu hori frankoen konkistaren aurreko errege lonbardiarrek emandako ediktuen eta kapitular frankoen bilduma zen. Paviako eskolako juristak aitzindariak izan ziren testuari glosa egiteko metodoa erabiltzeko orduan, hau da, ikertzen ari ziren lan zehatzaren gaineko azalpenak ematen. Autu materialen ildotik, bi talde sortu ziren, antiqui eta moderni deitutakoak. Lehenengoek testu lonbardiarren interpretazio tradizionala aintzatetsi zuten; bigarrenek, ordea, erraz erabili zuten zuzenbide erromatarra, hutsuneak betetzeko zein Lonbardiako zuzenbidea interpretatzeko balio zuen zuzenbide orokor gisa. Ekarpen berri hori Liber Papiensis Expositio deitutakoan agertzen da laburtuta, 1070. urtea aldera agertutakoan. Ber-

Stein 2 OK :Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:05 P谩gina 54

54

P ETER G. S TEIN

tan, Italian luzaro kontsulta zitezkeen iturriei buruzko aipamenak jaso ziren, hots, Erakundeak, Kodea eta Epitome Juliani delakoei buruzkoak, baita Digestotik laburtutako bederatzi testu ere.

Paviako juristek ez zuten arreta handirik jarri Digestoaren gainean, zuzenbide erromatarra ez zelako euren aztergai nagusia. Juristok Lonbardiako zuzenbidea jorratu zuten, eta euren itua zen epaile nahiz abokatuen prestakuntza behar bezalakoa izan zedin bermatzea. Onartu ere onartu zuten Justinianoren testuek balio zutela zentzu eta arrazoinamendu juridikoak irakasteko, baina horrek ez zuen esan nahi testuon edukia bera aztertzen zutenik. Interes txikiagoa jarri zuten Digestora bildutako argudio juridikoen gain, iturri erromatarrek zuzenbidearen izaera eta xedeari buruz oro har eratorritakoaren gain baino. Expositio izenekoak erakusten duen moduan, testuen laburpenak egitea ez zen nahiko juristentzat. Aurrerantzean, juristen asmoa izango zen testuok sakonean interpretatzea. Testuaren hitzez-hitzezkotasunak bidegabekeria ekar zezakeenean, Expositioak azpimarratu zuen testuaren arrazionaltasuna aurkitu behar zela, alegia, horren ratio legis zelakoa, testua ratio horren ildotik ulertu ahal izateko.

Zuzenbide zibila eta glosagileak Egiatan Paviako eskolak erreparatu zion testu juridikoen ikerketari ikuspegi berri batetik, baina Justinianoren bilduma aurrenekoz erakusteko ohorea ez dagokio Paviari, Bolognari baizik. Uste da zuzenbidearen lehenengo irakaslea Bolognan causidicus edo kontsulta-epaile bat izan zela, Pepo izenekoa, XI. mendearen azken hamarkadakoa. Ingalaterrako Ralph Niger teologoak mende bat beranduago idatzi zuenari ekinez, haren irakaspenen oinarriak Kodearen eta Erakundeen testuetan aurki zitezkeen, beraren auzitegi-argudioetan Digestoa aipatu ez arren. 1076. urtean, ulerbidez, Tuscanyko markesa zen Beatriceren Auzitegiak, Marturin zegoenak, lur baten titulartasunari buruzko auzia ebatzi behar izan zuen, monasterioaren eta edukitzailearen artean: monasterioak aurretiaz dohaintza baten bitartez eskuratutako jabetza erreklamatzen zuen; edukitzaileak, berriz, lur hori luzaroan eduki izana argudiatzen zuen. Azken horrek berrogei urteko preskripzioaren erakundea ekarri zuen hizpidera, lurraren edukitzari eusteko; auzitegiaren iritzirako, ordea, preskripzioa geldiarazi zen, monasterioaren alde restitutio in integrum delakoa gertatu zen momentuan, Pepok aipatutako Digesto 4, 5, 26.ak zioen bezala.

Stein 2 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:05 Página 55

Justinianoren zuzenbidea berpiztea

55

Pepok Justinianoren zuzenbidea irakatsi izana galdatu bazuen ere, Irneriok bereizi zituen zuzenbidearen zientzia eta horren praktika. Irneriok gramatika irakasten zuen, eta testu juridikoetako adierazmolde ulertezinak azaldu behar izan zituenean hasi zen testuok jorratzen. Pasarte guztien azterketari, aldiz, beranduago heldu zion. Hasieran, horren iruzkinak lerroarteko glosak izan ziren, eta emeki-emeki testuaren bazterretatik zabaldu zituen. Taxu horretan, Bolognako doktore-leinu baten aitzindaria izan zen Irnerio, testuak azaltzeko moduagatik glosagile izenez ezagutzen zen leinuarena, hain zuzen.

Zuzenbide erromatarrari hurreratzeko ahalegin berri horren ardatza honako eztabaida izan zen: zuzenbidea non kokatu behar da, jakituriaren eskema orokorraren barruan? San Isidoro Sevillakoak adierazitako ikuspegi tradizionalari ekinez, zuzenbidea etikaren kategorian sartu behar zen, gizakiaren jokabidearekin lotzen zelako. Oraingoan, berriz, ulertzen zen hori horretara zela, arauen edukiari zegokionez bakarrik. Testuetako hitzen interpretazioari helduta, ordea, zuzenbidea logikaren zatia izango litzateke.

Hezkuntza tradizionalaren zati bat trivium izenez ezagutzen zen, eta bertara biltzen ziren hiru arte: gramatika, dialektika eta erretorika; bada, logikak hiru horiek batzen zituen. Jakintzagai horietan jorratutako teknika eskolastikoak erabili zituzten Bolognako irakasleek. Horien aburuz, zuzenbidea goi-mailako zientzia zen, eta triviumeko arteak menderatzen zituztenak bakarrik hurreratu ahal zitzaizkion zientzia horri.

Glosagileentzat Justinianoren testuak sakratuak ziren, eta bibliaren pareko agintea aintzatetsi zieten testuoi. Justinianok zioenez, Bildumako testuetan kontraesanak egon zitezkeen, baina buru argi orok gainditzeko modukoak (Constitutio Tanta, 15); glosagileek baieztapen hori bere horretan onartu zuten, zalantzan jarri gabe. Gisa bertsutik, ondokoa ere onartu zuten: bildumara batu da, sor daitekeen edozein arazo juridikori aurre egiteko behar den guztia. Digestoaren lehenengo zatiak zehaztu bezala, juristei apaiz deitu behar zaie; ildo beretik, horren osteko testu batek honetara definitu zuen jurisprudentzia: «gizakien eta jainkoaren gauzen gaineko jakituria». Horrek zer esan nahi du, galdetu zioten glosagileek euren buruari, juristek teologia ikasi behar dutela? Eta erantzuna ezezkoa zen, ondokoagatik: «dena dago jasota Corpus iuris delakoan».

Stein 2 OK :MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:05 PĂĄgina 56

56

P ETER G. S TEIN

Glosagileek gainditu beharreko eragozpenik kontuzkoena izan zen testuen arteko koherentziarik-eza. Erakundeetan, Digestoan eta Kodean autu berberak jorratu ziren, baina ezelako hurrenkerarik gabe. Bolognako eskolako glosagileek ez zuten ukitu Justinianok onartutako testu-hurrenkera.

Glosagileen zeregina hauxe izan zen: gai berbera ukitzen zuten testu guztiei buruzko aipamen gurutzatuak eman, horien arteko desberdintasunak azaldu eta irtenbide jakinaren aldeko zein kontrako argudioak sailkatzea. Hain ohituta zeuden testuetara, Corpus iurisaren edozein zati aipa zezaketela, lehenengo hitzak bakarrik erabilita. Erromanisten geroko belaunaldiek, berriz, ez dute izan halako lotura esturik testuekin. Dialektikaren teknika guztiak erabili zituzten testuen esangura zuzena erdiesteko. Euren aburuz, Justiniano enperadoreak onetsi zuen testu bakoitza, eta, are gehiago, testu bakoitzeko esaldi bakoitza; ondorenez, horiek guztiek aginte berbera zuten.

Glosaz landara, literatura juridikoaren gainerako generoak ere landu ziren, bestelako testuak sortuta. Digestoaren edo Kodearen titulu batzuen laburpenak Summae deitutakoetan sartu ziren; halakoetan, Corpus iurisaren zati osoa ikasten zen, batik bat Kodeari eta Erakundeak izenekoari zegokiena. Titulu jakin bateko testuari buruzko glosen bildumari Apparatus deitu zitzaion, eta bilduma hori Summa baino osatuagoa zen. Metodo hori Digestoaren azken tituluan, De diversis regulis iuris antiqui, 50,17, izenekoan, erabili zen oroz gain; titulu horretara berrehun ÂŤerregelaÂť bildu ziren gutxi gorabehera, asko jokarau orokor gisa. Glosagileek oso gogoko zituzten distinctiones izenekoak; halakoetan, sailkapen zeharo landuak egin ohi zituzten, zatiketa eta azpizatiketa askorekin, eta, maiz-sarri, taula diagramatikoen bidez irudiztatzen zituzten zatiketa horiek. Autu baten gaineko kontrako ikuspegien bildumak (dissensiones dominorum) egin ziren, baita quaestiones deitutakoenak ere, gai bati buruzko eztabaidenak, alegia; eztabaida horietan ikuspegi bakoitzaren aldeko argudioak agertzen ziren, testuetan oinarritutakoak, eta eskuarki solutio batekin. Zernahi gisaz, erabilitako forma edozein izanda ere, glosagileek idatzitako guztia Justinianoren testuei buruzkoa zen, horien osotasun konplexua aintzatetsiz. Glosagileen zeregina metatze-lana zen: belaunaldi bakoitzak hurrengo belaunaldiari uzten zion aurrekoengandik jasotako geruzaren gaineko geruza berria.

Irnerioren ostean Lau Doktoreen belaunaldia etorri zen, eta horien artean, goren mailako bi aipa daitezke: Bulgaro eta Martino Gosia. Bulgaro arras ga-

Stein 2 OK :MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:05 PĂĄgina 57

Justinianoren zuzenbidea berpiztea

57

rrantzitsu bihurtu zen Bolognan, eta ÂŤurrezko ahoÂť goitizena jarri zioten bertan. Martinok jarrera irekiagoa izan zuen. Bi horiek ez ziren ados jartzen testuen zein interpretazio-motak emango zituen emaitza zehatz eta zentzuzkoagoak erabakitzeko orduan. Bulgarok zioenez, Justinianoren zuzenbidea berez zen ekitatezkoa; horrenbestez, testu orotan, interpretatzailearen zeregina izan behar zen arau zehatzaren ratio legisa edo helburua bilatzea. Horretarako, gai berbera jorratzen zuten beste testu batzuk kontsultatu behar ziren. Martinorentzat, haatik, hori ez zen nahikoa. Bakanka hartutako arauaren ageriko esangura alda zitekeen ekitatearen arabera. Ekitate hori ez zen justiziaren ideia orokorra (equitas rudis), ezpada Corpus iuris osoa orokorrean aintzatetsita lor zitekeen ekitatea (equitas constituta). Hortaz, testu zehatza interpretatzean, ez ziren bakarrik aztertu behar autu berbera jorratzen zuten testuak; kontrara, arazo zehatza argi zezaketen testu guztiak izan behar ziren kontuan.

Bolognako eskolako buru moduan, Bulgaroren ostean bere dizipulua zen Giovanni Bassiano agertu zen, eta horrek testuak azaltzeko metodoa hobetu zuen. Bassianoren iritziz, testu zail baten azterketa egokia egiteko prozesuak lau fase bete behar zituen. Hasteko, arazoaren deskripzio laburra egin behar zen, hori gehiegi landu gabe. Bigarrenez, irakasleak elkarren kontrako testuak aipatu behar zituen, baita proposaturiko solutionesak ere. Hirugarrenik, gaia goitik behera azaldu behar zen, kasuari begira kontuzkoak izan zitezkeen erregela orokor guztiak hizpidera ekarrita. Bassianok zioenez, jendeak brokardo izenez ezagutzen zituen erregela horiek. Amaitzeko, eskolan bertan, edo, bestela arratsaldez, asti gehiago izanez gero, arazoaren gaineko eztabaida luzea hasi behar zen. Metodo horren bitartez, hasieran testu zehatzen gaineko eztabaidak egiten ziren, eta jarraian, eztabaida zabaltzen zen: lehendabizi gai berdinaren inguruko testu garrantzitsuen gain, eta gero, zuzenbide osoaren gain.

Glosagileen irakaspenen helburuetako bat zen Corpus iuriseko printzipio orokor edo brokardoak aurkitzea. Batzuk Digestoaren azken tituluan jaso ziren, jokarauei buruzkoan. Beste batzuk euren jatorrizko testuingurutik atera ziren, edozein gairi buruzko argudioaren zati moduan erabiltzeko, printzipioa esanguratsua izan zitekeenean gai horri begira. Auzietan hauxe zen printzipioen eginkizuna: printzipioa zein alderdik aipatu eta horren aldeko presuntzioa ezartzea. Edozein kasutan ere, horien balio zehatza ez zen ondo definitu, eta, askotan, kontrako ikuspegiaren aurrean erabiltzeko kontrargudio moduan funtzionatu zuten. XII. mendearen azken laurdenean

Stein 2 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:05 Página 58

58

P ETER G. S TEIN

agertu ziren brokardoen bildumak. Bilduma horietara brokardoak proposaturikoaren aldeko zein aurkako testuak biltzen ziren beti. Lehendabiziko begirada azkarrean brokardoen iturburua zuzenbide zibilean kokatu arren, kanonistek ere gogo biziz onartu zituzten halakoak. Bilduma horiei esker, abokatu lanpetuek erraz aurki zitzaketen agintedun testuak, euren argudioak indartu eta epailea harritzeko; baten baino gehiagotan, bildumak erabiltzen ziren «epailea zientziaren bitartez itsutzeko».

Azzok, Bassianoren dizipuluak, kasu zehatzei buruzko eztabaida xeheak laburtzeko atazari ekin zion, glosagileen aurreko belaunaldiek izandako eztabaidak laburtzeari, hain justu ere. Kodeari eginiko Summak eragin hain handia izan zuen, behar-beharrezko bihurtu zela auzitegietako egineran; atsotitz gisa hauxe esan ohi zen: «Azzon ez dagoena, ez litzateke auzitegietan erabili behar». Azkenik, Irnerioren osteko mendean, 1220 eta 1240 bitartean, Accursiok, Azzoren dizipuluak, zuzenbide zibilaren eskolako kide guztiek, hots, glosagileek, sortutako glosa oro bildu zituen; bilduma hori erreferentzia-lan bihurtu zen, Justinianoren testuei eginiko ohiko glossa, hain zuzen ere. 96.000 glosa inguru jaso zituen lan horrek, eta laster kendu zien lekua aurrekoei; are gehiago, lan hori kopiatu ez ezik, inprimatu ere egin zen beranduago, jatorrizko testuekin batera.

Ulertu zen Accursioren Glosara jo ezean, zatikako bertsioak bakarrik atera zitezkeela Justinianoren testuetatik. Mendeetan barrena, Accursioren Glosa izan zen zuzenbide erromatarrak eratorritako doktrina gisa aurkeztu zen guztiaren oinarri. Denek onartutako jokarau bihurtu zen hurrengoa: «glosak bildu ez duena, auzitegiek ez dute aintzatetsiko». XX. mendearen azken hamarkada arte itxaron behar izan da, Irnerio eta Accursioren arteko belaunaldiak ekarritako kontzeptu zein ideien aberastasuna aintzatesteko, eta hori Accursioren aurreko idazkiak sakon aztertzean ikusi da. Izan ere, glosaren agintea da kontinenteko zuzenbide zibilean oraindik erabiltzen den ideia honen jatorria: agintedun testu juridiko baten gaineko iruzkin akademikoa berez da zuzenbidearen egiazko iturri.

Zuzenbide zibila eta zuzenbide kanonikoa Bolognan berehala hasi ziren zuzenbide kanonikoa aztertzen, zuzenbide zibilarekin batera. Zuzenbide zibilarekin alderatuta, alabaina, zuzenbide kano-

Stein 2 OK :Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:05 P谩gina 59

Justinianoren zuzenbidea berpiztea

59

nikoaren egoera okerragoa zen, esparru horretan ez zegoelako Justinianoren Corpusaren pareko arau-testuen bilduma esanguratsurik. Izan baziren orotariko materialen bilduma ez ofizialak: Bibliatik hartutako adierazpenak, elizako kontzilioen erabakiak, elizako gurasoen iritziak, aita santuen erabakiak (dekretalak) edota zuzenbide erromatarraren zatiak. Hasieran, jurista zibilistek mespretxuz hartu zuten arau hain desberdinen nahaspila hori, uste zutelako halakoa ezin zela aintzatetsi jakintzagai autonomo moduan.

Graziano monjeak 1140. urtea aldera Concordantia discordantium canonum izenekoa argitaratu zuenean, aldaketa esanguratsua gertatu zen, eta agintedun bilduma horren bitartez, ustezko kontraesanak konpondu ziren.

Lehenengo bildumariek ez bezala, Grazianok aukeratutako testuen azalpenak eman zituen, gero Decretum izenez ezagutuko zen lanean sartzeko. Bilduma horrek lehendabiziko bilduma kanonikoak ordeztu zituen. Berehala onartu zen kanonistek jorratu beharreko gai moduan, eta horiek glosaren metodoaren bidez egin zuten euren exegesia bilduma horren gain. Zuzenbide zibilarekin gertatu aldera, alabaina, zuzenbide kanonikoaren testuak gero eta ugariagoak ziren, aita santuek emandako dekretal berriak ere bilduma berrietan jaso behar zirelako.

Grazianok erdietsitako arrakastaz denaz bezainbatean, zuzenbide zibileko jurista ortodoxoen berehalako erantzuna ezkorra izan zen. Euren aburuz, zuzenbide kanonikoa zuzenbide zibilaren azpiko jakintzagaia zen oraindik ere. Grazianok ezinezkoa nahi zuen: berez kontraesanezkoa zen gaiari harmonia-itxura faltsua ematea. Jurista horien ustetan, zuzenbide zibilak bakarrik eskaini ahal zituen edozein zuzenbide behar bezala interpretatzeko behar ziren teknikak, baita zuzenbide kanonikoa interpretatzekoak ere. 1160. urtea aldera, jurista zibilistek onartu behar izan zuten zuzenbide kanonikoa zuzenbide zibilaren pareko jakintzagaia izanik, aintzatespen berbera merezi zuela; hala ere, bata eta bestea modu bereizian aztertzen saiatu ziren, aztergaia bibien esparrukoa izan arren, ezkontzaren edo lukurreriaren kasuan bezala.

Zuzenbide zibila sistema autonomoa izanik, ez zuen behar ezelako osagarririk. Zuzenbide hori, gainera, ez zen aplikatzen auzitegietan bakarrik; horrez gain, tokiko zuzenbidearen hutsuneak betetzeko ere erabil zitekeen. Zuzenbide kanonikoa, ordea, elizako auzitegietan aplikatzen zen, elizaren jurisdikziopeko autu guztietan (eztabaida handiak zeuden, dena den, jurisdikzio horren muga zehatzei buruz, eta mugak aldatzen ziren herri batzuetatik

Stein 2 OK :MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:05 PĂĄgina 60

60

P ETER G. S TEIN

besteetara). Grazianorentzat, zuzenbide kanonikoa zuzenbide jainkotiarra zen, ebanjelioko legeen baliobestekoa. Onartu behar zen, hala ere, zuzenbide kanonikoak ez zuela erantzunik arazo juridiko guztientzat, zuzenbide zibilak bere buruaren gain esaten zuen ber. Decretumak adierazi zuen legez, arauek zehaztu ez dituzten gaietan, zuzenbide zibilera jo behar da (D. 10, p.c.6). Lehendabiziko kanonistek, dekretista deitutakoek, luze eta zabal eztabaidatu zuten zuzenbide zibil hori praktikan aplikatzeko moduari buruz.

Zuzenbide kanonikoaren hutsuneak zuzenbide zibilaren bitartez betetzearen kontua bigarren toki batean geratu zen, beste bi gai garrantzitsuagoen atzetik: batetik, aita santuaren ahalmen legegilea, enperadorearen parekoa, eta, bestetik, elizaren auzitegietako prozeduren izaera. Horrenbestez, Jainkoaren iritziari eman behar ote zitzaion lehentasuna, Penitentzialek zehaztutako tradizioan arau moralak aplikatuz? Ala, kontrara, prozedura horiek publikoak izateagatik gainerako auzitegi publikoetan aplikatutako arauen mende geratu behar ziren? Zenbait kanonistek, Frantziako Esteban Tournaikoak, berbarako, adierazi zuten zuzenbide zibila aplikatu behar zela, zuzenbide kanonikoaren kontrakoa ez zen kasu guztietan. Beste batzuek, ordea, ez zuten horrenbesteko begirunerik erakutsi, zuzenbide zibilari begira.

Guztiarekin ere, kanonistek euren zuzenbidea jorratzen zuten heziketa-prozesuan, eta epealdi horretan, arreta bereziaz aztertu zituzten euren irakasleen eta zuzenbide zibileko glosagileen arteko eztabaidak.

XIII. mendearen hasieran, dekretistek izugarrizko ahaleginak egin zituzten arauen ondore juridiko zehatzak argitzeko, arau horiek zuzenbide erromatarrarekin alderatuz. Eta hori berori gertatu zen zuzenbide kanonikoaren gai sakratuekin ere. Laurentinus Hispanusek, berbarako, hauxe eztabaidatu zuen Decretumari eginiko Glosa Palatina izenekoan: heretikoak eman dezake bataioa baliozkotasunez? 1. 2, 8, 1 aipamena: zenbaitetan, jabe ez denak jabetza eskualdatu ahal duen bezala (ulerbidez, zordunak eman dion bermea saltzen duenean, zorra ordaindu ez delako), heretikoak ere berak jaso ez duen espiritu-grazia eman dezake (ad De consecratione, D.4 c.23 v. Romanus).

1188 eta 1226. urte bitartean, aita santuek emandako dekretalen bost bilduma agertu ziren. Gero, 1234. urtean, aita santu Gregorio IX.ak dekretalen laburpenen bilduma luzea aldarrikatu zuen, eta horren oinarri izan ziren, neurri handi batean, antzinako bilduma horiek. Espainiako Raimundo PeĂąaforteko domingotarrak argitaratutako lana Liber extra izenez eza-

Stein 2 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:05 Página 61

Justinianoren zuzenbidea berpiztea

61

gutu zen, egon ere, Grazianoren Decretumetik at (extra) baitzegoen. Lanak mila bederatziehun eta hirurogeita hamaika kapitulu zituen, bost liburutan banatuta. Gaien hurrenkera aipatzeko, ikasleek «judex, judicium, cleros, connubia, crimen» bertso nemoteknikoa erabili ohi zuten, alegia, epaileak eta horien ahalmenak, auzitegietako prozedura, apaizen autuak, ezkontza eta delituak zioen bertsoa. Dekretalen jomuga izan behar zen Eliza unibertsalaren zuzenbide bihurtzea, Decretumarekin batera. 1298an Bonifazio VIII.ak aldarrikatutako bilduma berria agertu zen, eta horri Liber sextus deitu zioten, Liber extraren bost liburuei gehitu zitzaielako.

Lehenengo bildumen amaieran lege-jokarau orokorrak jasotzen zituen titulua agertzen zen, Justinianoren Digestora bildutako azken tituluaren antzera.

Alabaina, Justinianok berrehun eta bi adibide aurkitu zituen bitartean, Liber extra delakoan bi bakarrik jaso ziren. XIII. mendean jokarau eta brokardoek erdietsitako entzutea hain handia izan zen, Liber sextusaren azken titulura laurogeita zortzi bildu zirela. Horietako asko Digestotik hartu ziren (50, 17), maiz-sarri testua zehatzagoa izanda, gainera. Beste batzuen iturburua, aldiz, Corpus iurisaren gainerako zatietan aurki zitekeen, eta halakoek izugarrizko garrantzia hartu zuten euren jatorrizko testuinguritik kanpo.

Ildo horretatik, quod omnes tangit debet ab omnibus approbari dioen printzipioa (guztiok ukitzen gaituena, guztiok onetsi behar dugu), esparru politikoan baten baino gehiagotan eztabaidatua izan dena, bat dator Liber sextusaren 29. arauarekin. Jatorriz, printzipio hori beste xedapen baten zatia zen; bertan, Justinianok azaltzen zuen apopiloak tutore bat baino gehiago izanez gero, horien guztien ahobateko adostasuna behar zela ondasunen baterako administrazioa azkentzeko (C.5,59,5,2). Kanonistentzat ez zen arraroa zuzenbide pribatuko jokaraua lehendabizi prozedurara ekartzea eta gero zuzenbide publikora. Halako jokarau baten agintea azaltzeko, nahikoa zen hori nonbait agertzea, Justinianoren zuzenbidearen barrena.

Beste hainbat gehitze, berriz, zuzenbide kanonikoaren testuetatik egin ziren, agintedun testuetatik, egin ere. Horretara, XIV. mendearen amaierarako, elizak Corpus iuris canonici deituko zen bilduma erdietsi zuen, Justinianoren Corpus iuris civilisaren maila berean aurkeztu ahal zena.

Utrumque ius edo «zuzenbide biak» esamoldea erabili zen, sistema biak ikasi zituztenei emandako kualifikazio moduan. Halaber, bi sistemen arteko

Stein 2 OK :Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:05 P谩gina 62

62

P ETER G. S TEIN

harremanak aipatzeko ere erabili zen adierazmolde hori, denborak aurrera egin ahala gero eta estuago bihurtzen ari ziren harremanak aipatzeko, hain zuzen. XIII. mendea aldera, sistema biak maila berean zeuden. Zuzenbide zibileko juristak, ordea, esparru horiek bereizten ahalegindu ziren. Horien aburuz, zuzenbide zibilak ondasunak jorratu behar zituen, gizakiak lurrean gozatzen zituenak, alegia, eta zuzenbide kanonikoaren ituak, aldiz, izan behar ziren, hala gizakia bekatutik aldentzea, nola horren arima hilezkorraren salbamena bermatzea. Accursiok adierazi zuen aita santuak ez zuela eskurik sartu behar aldi baterako gaietan, ezta enperadoreak ere, espiritu-gaietan (gl. conferens generi ad Auth. Coll. 1,6. quomodo oponed episcopos).

Dena dela, jurista zibilistek suminduta ikusi zuten elizak gai guztien gaineko jurisdikzioa hartzen zuela halabeharrez, beti zegoelako loturaren bat bekatuarekin. Liber extraren garaietatik, Justinianoren zuzenbidean jasotako hainbat gai bildu ziren zuzenbide kanonikora. Taxu horretan, zuzenbide kanonikoak, batetik, zigor zuzenbidearen zati esanguratsua barneratu zuen, adulterio nahiz zinaustetik hasi eta faltsukeria nahiz giza hilketarekin amaitzeko; eta, bestetik, zuzenbide pribatua jorratu zuen, alderdiak bekatuan erori ahal zirenean: esparru horretan kokatzen ziren maileguak, korrituak, salerosketak eta zorrak aseguratzeko berme erreal zein pertsonalak.

Ezkontza sakramentua zenez gero, zuzenbide kanonikoak arautu behar zuen, eta, ondorenez, familia-estatutuari lotutako arazo guztiak horren arau-esparruan geratzen ziren.

XII. mendean, odol bidezko senidetasun-mailak zenbatzeari lotutako arazoak agertu ziren, eta hori zeharo erabakigarria zen, ezkongaiak zein kasutan zeuden senidetasun-maila debekatuaren barruan jakin ahal izateko.

Zuzenbide zibilean, mailak gorantz zenbatzen ziren, hots, ezkongaiengandik hasita, arbaso erkidea aurkitu arte; zuzenbide kanonikoan, ostera, zenbatzea honetara egiten zen: ezkongai batengandik hasi, arbaso erkidea aurkitu eta beste ezkongaiarengana jaitsi behar zen. Zenbatze-sistema horren ondorioz, zuzenbide kanonikoan zuzenbide zibilaren erregelen mende egongo liratekeenak baino lehengusu-lehengusin gehiago sartzen ziren maila debekatuen barruan, eta halakoek aita santuaren lekapena behar zuten ezkondu ahal izateko. Lateranioren laugarren kontzilioak zehaztu zuen debekua laugarren mailaraino bakarrik heltzen zela.

Stein 2 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:05 Página 63

Justinianoren zuzenbidea berpiztea

63

Glosagileak desberdintasunei lepoa ematen saiatu ziren, baina XIV. mendean iruzkingileek ere batera aztertu zituzten bi zuzenbide horiek. Kanonista asko laikoak izan ziren, eta zuzenbide bietan (in utroque iure) kualifikazioa lortzea nahiko arrunt bihurtu zen. «Zuzenbide biak» esaldia erabili ohi zen aldez edo moldez sistema bakar moduan ikusten zena aipatzeko, alegia, Europa osorako Ius commune gisa ikusten zena.

Bolognako studium izenekoak sorrarazitako erakarpena XII. mendearen amaieran, Bologna Europako gune juridiko nagusi (edo «legeen ama») bihurtu zen ezbairik gabe, eta horren studiumera zuzenbideko milaka ikasle joaten ziren, Europa osotik. Ikasleok «nazio»ka sailkatzen ziren, euren jaioterriaren arabera. Erromaren erorialditik aurrenekoz, mendebaldeko zuzenbidea jakintzagai autonomo bihurtu zen, eta horren teknika zehatzak jakiteko, gogor ikasi behar zen hainbat eta hainbat urtetan; azkenean, lanbide-kualifikazioa lor zitekeen.

Zuzenbideko ikasleak eskoletara joaten ziren. Horrez landara, jurista moduan ere ahalak eta leherrak egin zituzten, aldez aurretik zehaztutako autuen gaineko eztabaidetan parte hartuta; eztabaida horietan, alderdi bakoitzak bere argudioak azaltzen zituen, kasuan kasuko testuetan oinarrituta, eta azkenean, maisuak ematen zuen arazoaren irtenbidea. Gehienetan, ikasleek eurentzat erosten zituzten liburu juridiko kontuzkoenak. Horrez gain, liburu-saltzaile baimenduek, stationarii exempla tenentes izenekoek, liburu horien kopia kautoak izaten zituzten, ikasleei errentan eman eta horiek eurentzako kopiak egin zitzaten. Ikastaldia amaitutakoan, pilatutako oinarrizko testuen bilduma eraman zezaketen ikasleok. Horretara, ikasleek euren herrietan zabaldu ahal zuten Bolognan hartutako jakituria.

Bolognan zuzenbidea irakasten zenean azpimarra gai akademikoetan jartzen zen, praktikan baino gehiago; hala ere, bertara joaten ziren ikasleen kezka ez zen beti ahalik eta gehien jakitea. Eraldaketa gregoriarrek eztabaida hagitz berriak piztu zituzten, eta halakoak ezin ziren beste barik indarrez konpondu, aurreko mendeetan egin ohi zen bezala. Botereak bere burua legitimatu nahi zuen, eta lege-bildumak, erromatarrak zein germaniarrak izan, oinarri-oinarrizko jurisdikzio-arazoen bide-erakusle baino ez ziren. Gotzain eta printzeek bilatutako pertsonak printzipio objektibo nahiz

Stein 2 OK :MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:05 PĂĄgina 64

64

P ETER G. S TEIN

zentzuzkoetan oinarritutako argudioak eskaintzeko gai izan behar ziren, alegia, aginte unibertsala zuten argudioak eskaintzeko gai. Halako argudioak, berriz, testu erromatarretan bakarrik aurki zitezkeen. Zuzenbidearen irakaskuntza berriari esker ikasleek erdietsitako kualifikazioa zela bide, horiek erantzukizun handiko lanpostuak bete ahal zituzten printzeen nahiz gotzainen administrazioan. Eskoladun gotzainek Bolognara bidali zituzten etorkizun handiko apaizgaiak, bertan irakaskuntza berriak hartu ahal izateko; haatik, printze eta nobleek euren boterea legitimatu nahian, doktrina berriak eurei ere aplikatzea ziurtatu nahi zuten.

Bolognako Unibertsitatea ez zen sortu nahita gauzatutako egintza baten ondorioz. Kontrara, zuzenbideko ikasleen beharrizan baten ondorioz agertu zen; egin-eginean ere, ikasleok euren artean antolatu behar ziren, irakaskuntzarik onena jasotzen zutela eta aintzatetsitako titulua ematen zitzaiela ziurtatzeko. Irakasleek sortu eta zuzendu zituzten Paris eta Oxford, XII. mendeko beste unibertsitateak; Bologna, ordea, ikasleek zuzendutako unibertsitatearen eredu bihurtu zen, ikasleok kontratatzen baitzituzten euren irakasleak.

Bolognan Teologia eta Medikuntza bezalako beste jakintzagai garrantzitsuak ere irakasten ziren arren, zuzenbide zibila eta kanonikoa ziren nagusi.

Inperioko agintariak eta aita santuak Bolognako studium horren konfiantza eskuratzen ahalegindu ziren, euren alde jarrita hiriko udal-agintariekin sortutako gatazketan. Hainbat eta hainbat ikasle etorri zirenez gero, arazo larriak sortu ziren herritarrentzat, baina, aldi berean, herritarrok ez zituzten galdu nahi etorrera horrek ekarritako etekin ekonomikoak. Federico Bizargorri enperadore gaztea 1155. urtean Erromarantz zihoala koroa jasotzeko, Bolognan gelditu zen, batetik, zuzenbideko doktore ospetsuak ezagutzeko, eta, bestetik, laguntza izateko, aldarrikatu nahi zituen lege batzuk justifikatzerakoan. Doktoreen babesa lortu zuenean, Constitutio habita deitutakoa aldarrikatu zuen; bertan, ÂŤikasketen erromesÂť moduan deskribatu ziren Bolognara zuzenbidea ikasten zihoazenak, eta halakoei zenbait pribilegio eman zitzaizkien. Zehatzago esanda, Federico enperadoreak aintzat hartu zituen ikasleen korporazioak, euren burua botigo moduan gobernatzeko ahalmena emanda. Ahalmen horri esker, ikasleek irakasleekin negoziatu ez ezik, studiumak ere nolabaiteko lokabetasuna erdietsi zuen, Bolognako udal agintariari begira.

XIII. mendearen hasieran ikasleek lortutako indarra hain esanguratsua zen, hiritik banantzen saiatu zirela. Udal agintariak erantzun zuen ikasleak

Stein 2 OK :MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:05 PĂĄgina 65

Justinianoren zuzenbidea berpiztea

65

geldiarazteko ahaleginak eginez, baina azkenean aita santua ikasleen alde jarri zen. 1217an, aita santu Honorio III.ak ohartarazi zuen ikasleak bertan gelditzera derrigortu beharrean, hobe izango litzatekeela pizgarriren bat eskaintzea, nahita gera zitezen. Bi urte beranduago, aita santuak honako ahalmena eman zion Bolognako artxidiakonoari: zuzenbideko ikasketak amaitzen zituen ikasleari edonon irakasteko eskubidea aintzatestea; horretara, Unibertsitatea elizaren mende geratzen zen, zeharka izan arren.

Bolognako arrakasta ikusita, arin imitatu zen eredu hori, eta Italiako beste hainbat tokitan ere zuzenbideko fakultateak eratu ziren. Modenan, esaterako, 1175. urtean sortu zen zuzenbideko fakultatea. Paduako studiumak 1222an hasi zuen bere ibilbidea eta Italiako beste hiri batzuek eredu horri ekin zioten, Paviak esaterako, bertako zuzenbide lonbardiarraren eskola zuzenbide zibil eta kanonikoko fakultate bihurtuz. 1224. urtean, berriz, enperadore Federico II.ak Napoleseko Unibertsitatea sortu zuen, eta bertan zuzenbide erromatarra bakarrik irakasten zen. Unibertsitate berriaren arrakasta ziurtatzeko, enperadoreak agindu zuen bere mendekoek bertan ikasi behar zutela, eta ez, ordea, Bolognan. Hasieran, Siziliako erreinuan bakarrik aplikatu zen agindu hori, baina gero, Lonbardiako Ligarekin izandako liskarraren ondorioz, eta Bologna liga horretako kide izateagatik, bere agintepeko lur lonbardiarretako mendeko guztiei zabaldu zien Bolognan ikasteko debekua, baita Alemania eta Borgoinako mendekoei ere. Neurri hori tamalgarria izan zitekeen Bolognarentzat, baina beste behin ere aita santu Honorio III.aren esku-hartzeari esker, debekua ezeztatu zen.

Italiatik kanpoko ikasketa berriak XII. mendearen hasieran argi zegoen Bolognako irakaskuntza-sistema onartuta zegoela Europako hego-mendebaldean, Alpeetatik harantz. Inguru horretara, Proventzara, Languedoc eta DauphinĂŠ izenekoak ere bildu ziren Erdi Aroko eraketan, eta izatez, toki hori lur emankorra izan zen, halako eraginak jasotzerakoan. Eskualde horretako ohituretan beste toki batzuetakoetan baino osagai erromatar gehiago agertzen ziren, bisigodo eta burgundioek zuzenbide erromatarraren inguruan egindako bildumen ondorioz.

1127 eta 1130. urteak aldera, Rodano haraneko Die barrutian Erakundeei buruzko Summa egin zen, San Ruforen arau agustindarrei lotutako zuzenbide eskola batean, eta Summa horri lustiniani est in hoc opera izenburua

Stein 2 OK :MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:05 PĂĄgina 66

66

P ETER G. S TEIN

eman zitzaion. Horren egileak Corpus iuris osoa ezagutu ez arren, Digestum vetus deitutakoa aipatu zuen. Hori baino arraroagoa zen, ostera, autore horrek Martinoren irakaskuntzak ezagutzea, Martino hori oraindik gaztea zelako; horren azalpena izan zitekeen, berarekin ikasi zuela.

Proventzan zuzenbide zibilaren inguruan eginiko liburuetatik lehendabizikoa izan zen Erakundeen Summa; horrezaz landara, Exceptiones Petri deitutakoa eta TĂźbingen nahiz Ashburnhamen liburu juridiko gisa ezagutu zirenak aipa zitezkeen (eskuizkribuak non aurkitu ziren adierazten du izendazio horrek). Bolognako lanekin gertatu aldera, horien egileak ezagunak baitziren, beste hauen idazleak ezezagunak ziren neurri handi batean. Proventzako idazkien eta Bolognan egindakoen arteko desberdintasunak nabariak ziren; batetik, materiala bera, lehenengoetan Corpus iuris izenekotik hartu baitzen, eta, bestetik, material hori izenburuetan antolatzeko modua: Proventzakoetan Erakundeetako hurrenkerari ekin zitzaion bitartean, Bolognako egileek Kodearen nahiz Digestoaren sistematika erabili zuten. Garai batean doktrinak ulertu zuen lan horiek jatorriz Italiarrak zirela, Bologna aurreko epealdian eginda egon arren. Ordu hartan, ostera, ulertzen zen Bolognako eskolaren eragina izan zuten juristek egin zituztela lan horiek, baina eskola horren ezaugarri nagusia bazter uzteko askatasuna izan zutela juristok, alegia, xehetasunetan oinarritutako kasuistika bazter uzteko. Alor horri lotutako literatura juridikoren beste genero bat Kodearen Summa izan zen; horren adibide goiztiar moduan, Summa trecensis deitutakoa aipa daiteke, Gerardo deitutakoak bildutakoa. Geroko lan batek ere eredu berberari ekin dio: Lan hori Lo Codi izenez ezagutu zen eta Proventzako hizkuntzan idatzi zenez gero, horren ostean latinaren erabilpen unibertsala hautsi zen.

Rodano haraneko eskolaren ospea Proventzatik harantz ere zabaldu zen; arean, Nicholas Breakspear ingelesa, gerogarrenean aita santu Adrian IV. bihurtuko zena, hara joan zen gaztetan ikastera. Bide bertsutik, eskola horrek entzute handiko juristak ere erakarri zituen, Bolognan ikasi eta irakatsi zuen Rogelio glosagilea, berbarako. Horren lanik garrantzitsuena Kodearen Summa amaitugabea izan zen, eta bertan Summa trecensis eta Lo Codi izenekoen eragina ikus zitekeen. Horrez landara, Rogeliok Enodationes quaestionum super Codice elkarrizketa egin omen zuen; testu horretan, egileak eta jurisprudentziak zuzenbidearen izaerari eta interpretazioari buruz eztabaidatzen dute, modu bizi eta irudimentsuan. Placentino glosagileak

Stein 2 OK :MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:05 PĂĄgina 67

Justinianoren zuzenbidea berpiztea

67

osatu zuen Rogerioren Summa amaitugabea; gizon egiazale eta zuzena baina harroputza zen Placentino hori Bolognatik joan behar izan zen, 1160. urtea aldera. Zuzenbide zibilaren irakaskuntza Proventzatik mendebalderantz eraman zuen, Montpellierrera, hain justu ere, eta fakultatea eratu zuen bertan. Placentinok arrakastaz irakatsi ez ezik, bere Summae izenekoak ere idatzi zituen, bai Kodearenak, bai Erakundeenak. 1192. urtean hil zenean, Montpellieren ez zen gehiago zuzenbide zibilik irakatsi, hurrengo mendearen lehenengo laurdenean berpiztu zen arte.

Bien bitartean, zuzenbide erromatar berriak bere ibilbideari ekin zion.

Mendearen amaieran, gero kardinal bihurtuko zen Pedro Cardonakoak zuzenbide zibila ikasita erdietsi zuen bere jakituria, eta horretan, lehenengo katalan ezaguna izan zen; aldi berean, Kodean jasotako bi konstituzio greziar latinera itzultzeko gai ere izan zen (C.3,10,1 eta 2). 1160. urtean, Erakundeen apparatus deitutakoa egin zen Reimsen; beharbada, Alberikok idatzi zuen hori, Bolognako glosagileen ordezkari hain garrantzitsu ez zen batek. Zuzenbide zibila Tolosa eta Orleanseko eskoletan ere irakatsi zen.

Parisen, berriz, zuzenbide horrek hartutako ospea zela bide, iritzi hau zabaldu zen: teologia aztertzean, gehienbat azterketa sekularra egiten ari zela. 1219an aita santu Honorio III.ak Super speculam izeneko buldan debekatu zuen Parisen zuzenbide zibila irakastea, baina onartu zuen zuzenbide kanonikoaren irakaskuntzari ekitea.

Ingalaterran, aldiz, irakaskuntza berriak Vacario lonbardiarrarekin lotzen dira; Teodoro Canterburykoa artzapezpikuak hartu zuen berori 1140. urtea aldera Bolognan, konpondu behar zituen ÂŤliskar estaliÂť batzuetan bere laguntza izateko. Agidanez, Vicariok noizean behin irakatsi ohi zuen Canterburyko katedral-eskolan; horren irakaskuntza formala, alabaina, ez zen hasi Oxforden 1150. urtean, oraintsu arte pentsatu izan den bezala, ezpada 1170. urtea aldera, eta iparralderago. Ingalaterrara heldutakoan, apaiz ordenatu eta Yorkera bidali zuten, egoitza horretako artzapezpikuaren legekontseilari moduan jarduteko. Han, gainera, irakasle moduan jardun omen zuen, Lincolneko katedral-eskolan.

Ikasleentzat zuzenbide zibileko testu guztiak barneratzea ezinezkoa zela kontuan hartuta, Vicariok oinarrizko testuen bilduma egin zuen, testuok Digesto eta Kodetik aterata eta Tres libri deitutakoak ere bertan sartuta.

Stein 2 OK :Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:05 P谩gina 68

68

P ETER G. S TEIN

Bilduma hori bederatzi liburutan antolatu zuen, Kodea bezala (Erdi Arokoa), eta Txiroen Liburu izena jarri zion (Liber pauperum). 1190. urtea aldera, liburu hori testu-liburu antzo erabili zen Oxforden, eta bertan, zuzenbide zibila zuzenbide kanonikoarekin batera irakasten zen. Ikasleei pauperistae izena jarri zieten, eta zuzenbidea gaingiroki bakarrik jakin arren, euren burua inoren gainetik ikusten zuten harroputzak zirela esan ohi zen.

Guztiarekin, dizipulu ganorazko eta arretatsuak ere izan zituen Vicariok; horiek Bolognako eskolaren bilakaerari erreparatu ez ezik, eskola berria ere eratu zuten, eta eskola horren ideiak Liber pauperumaren eskuizkribuei eginiko glosetan aurki daitezke.

Bolognako juristak, eskuarki, laikoak ziren; Italiatik kanpo, ostera, apaizek ikasten zuten zuzenbide zibila, elizaren auzitegietan justizia administratu behar zutenek, buruen-buruenik ere. Horrek ez du esan nahi zuzenbide zibila azaletik bakarrik jorratu zutela, ezta hurrik eman ere; arean, jakin bazekiten zuzenbide zibila ikasi ezean, ezin izango zutela behar bezala ulertu zuzenbidearen izaera edota epai-prozesuak.

Unibertsitate berriak sortu ahala, ezari-ezarian onartu zen ikuspegi akademiko batetik helduta zuzenbidea ez zela tokiko ohiturazko arauen azterketa bakarrik; kontrara, zuzenbideak zuzenbide zibila eta kanonikoa bibiak barneratu behar zituen. Eratze juridiko bi horiek bakarrik zuten unibertsitateko jakintzagai batek erdietsi beharreko izaera. Egin-eginean ere, Europako unibertsitateetan ez zen irakatsi lurralde bakoitzeko zuzenbidea, XVII. mendea arte. Hori guztia zela medio, Europako unibertsitateetan ikasi zuen jurista oro erromanista zen, halabeharrez. Juristok kultura juridiko erkidea zuten, testu berdinetan oinarritutakoa eta denei latinez ikasitakoa.

Glosagileak arduratu ziren prozedura arrazional baten osagaiak argitzeaz, zuzenbidea hobeto aplika zedin; orobat, agintari legegilearen izaera eta tokiko nahiz inperioko zuzenbideen arteko harremanak ere argitu zituzten.

Corpus iuris deitutakoaren noiz behinkako testu batzuek ere jorratu zituzten gai horiek, baina inoiz ez koherentzia eta xehetasunez. Azkenean, errealitate politikoak ekarri zuen XII. mendeko juristek arreta berezia jartzea gai horietan, eta horrexegatik euren ikuspuntua aintzat hartu behar da orain.

Stein 2 OK :Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:05 P谩gina 69

Justinianoren zuzenbidea berpiztea

69

Zuzenbidea aplikatzea: prozedura Hala zibilistek nola kanonistek onartu zuten hagitz garrantzitsua zela prozedura arrazionala eratzea, erabiltzeko moduko testuetatik abiatuta; horrexegatik, batera ekin zioten gai horri. Kanonistek halako prozedura behar zuten euren auzitegiei begira, zuzenbide zibilak bakarrik eskaini ahal zituelako oinarri moduan erabiliko zituzten argudio esanguratsuak. Erromatarrek ez zituzten bereizi prozedura eta zuzenbide substantiboa; ondorenez, gai horren inguruko testu esanguratsuak sakabanaturik agertu ziren Corpus iuris civilis osoan. XII. mendean, prozedura erkidearen beharrizana areagotu zen ber, betiko frogabideen kontrako nahigabea ere hazi zen, ordalia desberdinetan oinarritutako frogabideen kontrakoa, alegia.

Irnerioren osteko glosagileen belaunaldiak eman zuen lehenengo urratsa arazo horri aurre egiteko. Bulgarok, lau doktoreetatik batek, Excerpta legum izeneko lana idatzi zuen, bere lagunari, 1123.etik 1141.era elizako kantziler izango zen Aimeriko kardinalari, zuzenbidearen misterioak (arcana iuris) azaltzeko. Hasteko, akzioaren osagaiak, alderdiak, demandaren eta defentsaren argudioak, froga, epaia eta gora-jotzeak azaltzen ditu. Gai hori jorratu zuten lehendabiziko juristen artean batzuek aditzera eman zuten ondokoa: alderdiak eta epailea ez ezik, lekuko eta abokatuak ere alderditzat hartu behar dira. Hala ere, zioen Bulgarok, akzioaren muina hiru pertsonen arteko prozedurak osatzen du: batetik, demandatzailea daukagu, eskaera adierazten duena; bestetik, demandatua, haren aurka eginez; eta, azkenik, epailea, aurreko bien artean. Bulgarok azpimarratu bezala, akzio zibilean, frogaren zama eskuarki demandatzaileari dagokio, eta frogarik izan ezean, autua zinaren bidez konpon daiteke.

Bulgaroren dizipulua zen Giovanni Bassianok literatura juridikoaren genero berria bultzatu zuen: ordo iudiciorum izenekoa; horren helburua zen akzio zibilen esangura argitzea, alegia, akzio horiek nola hasi eta amaitzen ziren azaltzea, baita nola lor zitekeen halakorik ez aplikatzea. Bassianok adibide praktikoak eskaini zituen, libellus deitutakoaren bezalako demanda zehatza aurkezteko moduari buruz. Geroko egileek, berriz, prozeduraren abiaburu izan behar ziren oinarrizko printzipioak bilatu zituzten, besteak beste: epaileek ezin zituzten autuak ebatzi euren sinesmenen arabera, ezpada alderdiek eskatutakoaren arabera eta horien allegationes izenekoak kontuan hartuta.

Stein 2 OK :MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:05 PĂĄgina 70

70

P ETER G. S TEIN

Zernahi gisaz, zuzenbide erromatarraren testuetan oinarritutako prozedura arrazional bat egitea ez zen zeregin akademiko hutsa. Heziketa juridikoa zuten aita santuek, Alexandro III.ak esaterako, apaiz-erkidegoen arteko gatazkak konpondu behar zituzten apaizei eskatu zieten ordoaren erregelak aplikatzea, auzilarien interesak babestuta gera zitezen. XII. mendearen amaieran, prozedurako ordinen loraldia bizi izan zen, erreinu anglonormandiarrean buruen-buruenik ere. Hasieran, Kodetik ateratako material erromatarra bakarrik erabili zen. Horretara arautu ziren demandatuei eginiko epatzeak, alderdiak agertzeko bermeak, alderdiok ordezkatuko zituzten prokuradoreak, zin-egiteak, oinarririk gabeko salaketaren ondorea, salaketak, lekukotzak nahiz konpromisoak, baita epaileen eta tartekarien arteko desberdintasunak ere, edota epaiketa eta gora-jotzeen artekoak.

Mendearen amaieran, kanonisten agintea indartu zen, aita santuen dekretalak gero eta maizago aldarrikatzearen ondorioz; berebat, horiek prozeduraren inguruan eginiko lanen eta zuzenbide zibilaren arteko mendekotasuna ere urrituz joan zen, ezari-ezarian. Lan horiek baliozkoak izatea bi sistemetako juristentzat, horixe zen helburua. Azkenean gauzatu zen prozedurari prozedura erromatar-kanoniko deitu zitzaion.

Guglielmo Duranteren (Durandus) Speculum iudiciale izenekoak (justiziaren ispilua), 1271. urtean agertu zenak, eman zien buru prozeduraren inguruko lan horiei. Jatorriz Proventzakoa zen Durantek Bolognan ikasi zuen zuzenbide kanonikoa; jarraian, aita santuaren auditore bihurtu zenez gero, mundu kristau osotik Erromara heldutako gora-jotze guztiak ebatzi behar zituen, eta, horrezaz landara, bere jaioterriko gotzain ere izan zen.

Neurri handi batean aurreko lanek osatu zuten Speculum izenekoaren oinarria; Durantek euren artean eginiko loturei esker, erraz kontsulta zitezkeen lan horiek. Lau liburutan, hurrengoak bezalako gaiak jorratu zituen Durantek: akzioan parte hartzen duten pertsonak, prozedura zibila, prozedura kriminala eta demanden formulario batzuk; azken zatian, eskrituren formularioak jaso ziren. Lan horrek ospe iraunkorra eman zion egileari, eta ezagutu ere ÂŤEspekulatzaileÂť goitizenez ezagutu zen.

Azkenean, Erromako prozesu berantiarra hartu zen prozedura erromatarkanonikoa eratzeko abiaburutzat, eta, praktikan, prozedura hori garatu zen elizaren auzitegietan, baita apaizek zuzendutako tartekaritzen bidez ere.

XIII. mendean, berriz, auzitegi sekularretan erabiltzeko moduan zegoen.

Stein 2 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:05 Página 71

Justinianoren zuzenbidea berpiztea

71

Pariseko parlamentuak hartutako prozedura horren bertsioa eredu gisa erabili zen Frantziako beste auzitegi batzuetan. Prozedura zeharo teknikoa zen: epaileek euren kontura ikertzen zituzten egitateak, alderdi biek halakoak onartu ezean. Epaileak gaiaren atal garrantzitsuen inguruko galderak egingo zituela ziurtatzeko, demanda- eta defentsa-idazkiekin batera alderdiek galdera jakin batzuk egitea proposatzen zioten. Eginiko froga guztiak idatziz jaso behar ziren. Azken buruan, bada, prozedura osoro idatzia jaio zen, eta horren maila teknikoa gero eta hobea zenez gero, berori behar bezala garatu ahal izateko jurista profesionalen esku-hartzea behar zen. Unibertsitate-heziketaren ondorioz, juristok bertan ikasitako zuzenbide zibila aipatzen zuten. Prozedura onartzea izan zen zuzenbide zibila onartzeko lehenengo urratsa.

Zuzenbide zibila aplikatzea: botere legegilea Hainbatenaz Digestoak zenbatenaz Kodeak baieztatu zuten enperadoreak erabateko boterea zuela legeak egiteko. D. 1. 4. 1.ean hauxe adierazi zen: «Printzearentzat atsegin denak lege-indarra du». Ulpianok eginiko baieztapen horren jatorrizko testuinguruak, beharbada, enperadorearen botere bat ekarri nahi zuen hizpidera: aplikatu beharreko zuzenbidearen inguruko ikuspegi desberdinak barneratzen zituen eztabaida juridikoa ebazteko boterea. Digestoan, horratik, baieztapen hori enperadorearen erabateko botereari buruzko baieztapen zehatz moduan finkatu zen. Beste testu batean aipatzen zen enperadorea «legeen agintetik at zegoela» (D. 1. 3. 1.) edo, bestela esanda, itxuraz zuzenbidearen gainetik zegoela. D. 1, 14, 1ean, Ulpianok honetara azaltzen du enperadorearen botere legegilea: agintaldia hastean, herri erromatarrak enperadore bakoitzari estatuaren onerako egin beharreko guztia egiteko boterea ematen dio modu formalean (lex de imperio edo lex regia delakoaren bidez).

Beste alde batetik, Julianok ohituraren inguruan idatzitako testuan (D. 1, 3, 32) baieztatu zuen herriaren onespenak bidezkotzen zuela legearen nahiz ohituraren agintea; testu hori aipatu dugu dagoeneko («Zuzenbide klasikoaren ostekoa eta prozedura», 34. or. eta hurrengoak). Enperadorea herriaren ordezkari izatearen ideia C. 1, 14, 4an oinarritzen zen (Digna vox), hau da, Teodosio II.ak 429. urtean aldarrikatutako konstituzioan; bertan esaten zen enperadoreak adierazi behar zuela legeen mende zegoela, horren agin-

Stein 2 OK :MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:05 PĂĄgina 72

72

P ETER G. S TEIN

tea legeek eratorri zutelako, eta Inperioko agintarien ezaugarria zelako zuzenbidearen mende jartzea.

Tradizioari ekinez, XII. mendearen erdialdean Federico Bizargorri enperadoreak eta horren semeak, Henrike VI.ak, euren botereei buruzko kontsulta egin zieten jurista ezagunenei. Federicok Bulgaro eta Martinori galdetu zien ea, ikuspegi juridikotik begiratuta, bera munduaren jabe ote zen (dominus mundi). Bulgarok erantzun zion jabetza pribatuari zegokionez, ezetz; Martinok, ordea, baietz esan zion, izatez munduaren jabe zela (Federicok bere zaldia oparitu zion Martinori, emandako iritzi horren truk; Bulgarok, aldiz, ez zuen saririk jaso). Henrike VI.ak antzeko galdera egin zien Bolognako bi doktoreei, Lotario eta Azzori, hain justu ere: nori dagokio aginte gorena, imperium delakoa? Enperadoreari bakarrik, ala, beste magistratuek ere badute halakorik? Lotariok eman zion enperadoreari horrek nahi zuen erantzuna: imperator gisa enperadoreak bakarrik du imperiuma.

Azzok, ordea, testuak oinarritzat hartuta, ulertu zuen imperiumaren eginkizuna iurisdictioa zela, alegia, ÂŤzer datorren zuzenbidearekin bat adierazteko botereaÂť. Erabateko iurisdictioa enperadorearena izan arren, horrek ez du esan nahi hiriko edozein magistratuk ere halakoa ez duenik, zuzenbidea adierazi ahal izateko. Horrenbestez, ondorioztatu zuen Azzok, imperiuma da berori erabiltzen duten ofizial bakoitzarena.

Azzok goreneko magistratuek zuten iurisdictioaren jatorria ikertu zuenean, gizarte osoak talde moduan (universitas) emandako onespenean aurkitu zuen. Enperadorearen boterea herritik zetorren ber, lex regiaren bitartez, herriaren onespenak eratortzen zuen legeen araberako aginte oro. Lehendabiziko glosagileek onartu zuten ideia hori, hauxe gaineratuz: behin herriak botere legegilea enperadoreari eskualdatu ostean, gero ezin du berori ezeztatu.

Azzok herriaren bi kontzeptu bereizi zituen: bata, gizabanakoen multzo moduan ikusita, eta, bestea, erkidego gisa ulertuta. Gizabanakoen multzoarekin parekatzen zen herria lex regiaren bidezko botere legegiletik kanpo geratzen zen; universitas moduan ikusita, aldiz, herriak botere horri eusten zion.

Azzoren ondorioztapen hori esanguratsua izan zen teoria politikoari zegokionez: enperadoreak inork baino botere handiagoa zuen, baina ez herri osoak zuenaren bestekoa. Ildo horretatik, Italiako estatu-hiriak de facto enperadorearengandik lokabeak izatea bidezkotu ahal izan zuen Azzok. Erregeak bere erreinuan enperadorearen pareko boterea zuela baieztatu zuen.

Stein 2 OK :Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:05 P谩gina 73

Justinianoren zuzenbidea berpiztea

73

Gisa horretan, Justinianoren testuetara botere legegilearen jatorriari buruzko ikusmolde desberdinak bil zitezkeen. Egin-eginean ere, izugarrizko ahaleginak egin behar izan ziren printzea legeen agintetik at zegoelako ideia eta Digna voxaren teoria bateratzeko, azken horren arabera printzearen boterea mugatua baitzen. Testu batzuek azpimarratu zuten printzeak aginte mugagabea zuela, guztion onerako bidezko zeritzon moduan gobernatu nahiz legeak egiteko, eta juristek, batik bat boteretik hurbil zeudenek, gero eta maizago jo zuten halakoetara. Hortaz, ideia feudalaren ariora, printzearen eta bere basailuen arteko harremanak akordio baten ondoriozkoak ziren, alegia, gobernadoreak zituen botereen beste aldean betebeharrak zeudela zioen akordioaren ondoriozkoak, eta zuzenbide zibila ez zetorren bat ideia horrekin. Agidanez, monarkiaren ideia horrek bizirik iraun du Bractonen teorietan: XII. mendean horrek baieztatu zuenez, Ingalaterran erregea Jainkoaren eta legeen azpitik dago, legeak egiten duelako erregea.

Zuzenbide zibila eta ohitura Aurretik esan dugun moduan, elizaren auzitegietan erabilitako zuzenbide kanonikoa jorratzen zutenen heziketa, eskuarki, zuzenbide erromatarrean oinarritu zen, eta zuzenbide hori gero eta gehiago ikusten zen zuzenbide unibertsal antzo. Erromako Inperio Santuaren mugen barruan, uler zitekeen zuzenbide erromatarra aipatzea, hori inperioko zuzenbidea baitzen; hala ere, gero eta gehiago jotzen zen zuzenbide horretara, baina ez horren aginte formalaren ondorioz, ezpada teknikaren aldetik askoz hobea zelako, eta ager zitekeen edozein aurkariren gainetik zegoelako. Zuzenbide kanonikoarekin gertatu aldera, auzitegiek ez zuten aplikatu zuzenbide erromatarra bere horretan. Elizaren auzitegiek zuzenbide kanonikoa aplikatu zuten, ezkontza edo pertsonaren estatutua bezalako gaietan; jaun feudalen auzitegiek zuzenbide feudala aplikatu zuten, lurraren edukitzari lotutako autuetan; eta, azkenik, hirietako betiko auzitegiek tokiko zuzenbide ohiturazkoa aplikatu zuten, egintza ez-zilegien ondoriozko konpentsazioak erreklamatzen zirenean. Zuzenbide zibilak, bada, kontzeptuen esparrua eskaini zuen, hots, interpretazio-printzipioen multzoa; halakoek zuzenbidearen nolabaiteko gramatika osatzen zuten, eta bertara jo zitekeen beharrezkoa zen guztietan. Tokiko auzitegiak edo auzitegi feudalak euren zuzenbidea aplikatzen saiatu ziren lehenik eta behin, baina horrek ez bazuen eskaintzen irtenbide

Stein 2 OK :Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:05 P谩gina 74

74

P ETER G. S TEIN

egokirik konpondu beharreko arazoari begira, auzitegiok zuzenbide erkidera jotzen zuten gero eta maizago. Hariari segiz, ohiturazko zuzenbidea indartu behar izan zenean, zuzenbide erromatarraren akzioak hartu ziren, ohiturazko zuzenbidean oinarritutako demandak sendotzeko.

Zuzenbide feudala bera ere zuzenbide erkidearen esparru zabalean sartu ahal izan zen. XII. mendearen lehenengo erdian, Lonbardoren dizipuluek ohitura feudalen bilduma egin zuten, Libri feudorum deitutakoa; Obertus izeneko epaile milandarrak aurkeztu zituen liburuok, eta laster erdietsi zuten guztion onarpena: jaun eta basailuen arteko harremanak arautzen zituzten erregelen azalpen egokia osatzen zutela esan ohi zen. Mende horren amaieran, juristek Volumen parvumari edo Corpus iurisaren bosgarren liburukiari erantsi zizkioten Libri feudorum horiek, inolako aurkajartzerik gabe; horretara, Erakundeekin, Tres libri izenekoekin eta Authenticum deitutakoarekin batera bederatzi Collationesak osatu zituzten. Libri feudorumak hamargarren collatio moduan gehitu ziren. Seguru asko jurista zibilistek nahi zuten gatazka feudalek ekarritako lan oparoa ez erortzea lehiakideen eskuetan, hots, ez heltzea kanonistengana.

Hurrean ere, harreman feudalen errealitatea jabetzaren zuzenbide erromatarrari egokitu behar zitzaion, zuzenbide horren arabera jabetza (dominium) zatiezina baitzen. Zelanbaiteko antzekotasuna ikusi zuten basailu feudalaren eta emphyteuta erromatarraren edo epe luzeko ukandunaren artean. Esan ohi zen bezala, azken horiek jabeari zegokion akzioaren bertsio berezia zuten, vindicatio utilis deitutakoa, jabeak vindicatio directa zuen bitartean; horrenbestez, akzio horiei bi jabetza-mota zegozkien: basailu feudalak dominium utile deitutakoa zeukan; jaunak, aldiz, dominium directum izenekoa.

Edonondik begira dakiola ere, tokiko ohitura Corpus iurisak adierazten zuen inperio-zuzenbidearen kontrakoa zen, eta horrek kontuzko eragozpena ekarri zuen Erdi Aroko jurista guztientzat. Justinianok kontrakoa defendatu arren, testuek ez zuten barne-koherentziarik gai honetan. Alde batetik, Julianoren testua zegoen, Digestora bildutakoa (1, 3, 32), eta horren arabera, ohituraren eta zuzenbide idatziaren oinarria herriaren onarpena zen, eta, ondorenez, ohiturak indarrik gabe utzi ahal zuen aurreko legea.

Beste alde batetik, Kodearen testua aipa zitekeen (8, 52, 2), eta bertan Konstantinoren araua jaso zen; horren ariora, ohituraren agintea ez da hedatzen arrazoiarekin edo Lex deitutakoarekin bat ez datorren kasuetara.

Stein 2 OK :Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:05 P谩gina 75

Justinianoren zuzenbidea berpiztea

75

Glosagileek luze eta zabal eztabaidatu zuten arazo horren inguruan. Irnerioren ustetan, Julianok idatzitako testuaren garaian, herriak zuzenbidea aldarrikatzeko boterea zuen oraindik, eta hori zela bide, legeak isilbidez indargabetu ahal zituen. Garai horretan, ordea, botere hori enperadoreari eskualdatu zitzaion, eta herriak, beraz, bere egineren bitartez ezin zuen ukitu inperioko zuzenbidearen baliozkotasuna. Bulgarok, Irnerioren dizipuluak, ohitura orokorra eta tokiko ohitura bereizi zituen. Lehenengoa aurreko zuzenbidearen gainetik zegoen, zuzenbide hori ohiturazkoa nahiz idatzia izan. Bigarrenak aurreko zuzenbidea indargabetzeko, haatik, beraren izatea ezagutu behar zen, eta kasu horretan ere, herriaren mugen barruan bakarrik aplika zitekeen. Martino, Bulgaroren aurkaria, ez zetorren bat iritzi horrekin. Beraren aburuz, ohiturak aurreko ohitura bakarrik alda zezakeen, baina ez zuen inolako ondorerik Corpus iurisean jasotako zuzenbide idatziaren gain. Bolognan Bulgaroren oinordekoa izan zen Giovanni Bassiano bere maisua baino ausartagoa izan zen. Horren iritzirako, herriak jakin badaki zer egiten duen ohitura zehatz bat adierazten duenean.

Horrexegatik, ohituraren oinarria arrazoia izanda (Kodeak eskatzen duen bezala), berori baliozkoa izango da, herriak aurreko legea ezagutzen duen edo ez kontuan hartu gabe. Hortaz, bada, herriaren nahiak eratortzen du zuzenbide idatziaren eta ohituraren, bi-bien, agintea. Legearen agintea ez da berez sortzen, idatzita egoteagatik.

Accursioren glosak Bulgaroren eta Martinoren ikuspegiak azaltzen ditu, bata edo bestearen alde egin gabe. Frantziaren hegoaldean indartsua zen Martinoren eragina, eta ondorenez, inperioko zuzenbidea ohituraren gainetik egon behar zelako iritzia gailendu zen. Ingalaterran, aldiz, doktrinak kontrako jarrera hartu zuen argi eta garbi. Eman ere, tokiko egoerak ematen zuen horretarako testuingurua.

Mendearen bigarren erdian Henrike II. erregeak Ingalaterra osorako gobernu zentrala ezarri zuen. Horren ondoreetako bat izan zen errege-auzitegia sortu zela, herri horretako leku guztietatik eta hiriko edozein biztanle-sektoretik zetozten autuak aztertzeko, biztanleok normandiarrak zein saxoiak izan. Oraindik goizegi zen prozedura erromatar-kanoniko jaioberri hori hartzeko. Demandatzaileak hala eskatuta, errege-kantzelaritzak demandaidazkia aurkezten zuen, eta horretara hasten zen akzio bakoitza. Kasuan kasuko lekuan, erregearen ordezkariei agintzen zitzaien idazkian aipatutako

Stein 2 OK :Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:05 P谩gina 76

76

P ETER G. S TEIN

demandatua erregearen epaileen aurrera eramateko, horrek demandatzailearen galderei erantzun ahal izateko . Demandan zenbait inguruabar zehazten ziren, eta halakoak frogatzeak demandatzailearen aldeko erabakia ekar zezakeen. Erregearen epaileek xehetasunez erabaki behar zuten alderdiek azaldutako egitateak bat zetozten demandarekin edo ez, eta jarraian, aditua ez zen epaimahai bati eskualdatzen zioten arazoa; tokiko hamabi gizonezkoek osaturiko epaimahai horrek erabakia hartu behar zuen, lekukotza guztiak jendaurrean entzun eta gero. Akzioa hasten zen, bada, ofizial publikoak jarritako demandarekin, eta horrek kontrola zitzakeen errege-auzitegira helduko ziren gaiak; amaitu, akzioa amaitzen zen aditua ez zen epaimahaiak kasuan kasuko egitateen inguruan hartutako erabakiarekin. Horrenbestez, zuzenbide erkideko auzitegietako prozedura horrek gogora ekartzen digu Erromako zuzenbide klasikoaren garaiko formulen prozedura. Ez zegoen zuzeneko eraginik, baina antzekotasunak ageri-agerikoak dira.

Erregearen epaileek ohitura hartu zuten euren erabakien oinarritzat. Tokiko auzitegietan aplikatzen zen tokiko ohiturak eguneroko jardunean zuen oinarria; Common Laweko auzitegien ohitura, ordea, epaileek eurek egin zuten, neurri handi batean. Ohitura hori auzitegien bildumetan aurkitu behar zen. Vacarioren Liber pauperumari ohituraren inguran eginiko glosak kontinenteko beste glosak baino harago joan ziren ohituraren baliozkotasuna baieztatzerakoan; glosa horiek, berebat, oinarri teorikoak eskaini zituzten, errege-auzitegiek garatutako ohiturazko zuzenbide erkide berriarentzat.

Ohiturazko eginerak indartsu bihurtu ziren zuzenbidearen alor guztietan, baita zuzenbide kanonikoaren esparruan ere. Aita santuek emandako dekretalen hizkera ikusita, eskuarki ulertzen zen euren horretan aplikatu behar zirela elizaren arlo guztietan, baina praktikan, probintzia bakoitzeko toki usadioek aldarazten zituzten dekretal horiek. Eginera hori Erromako zuzenbide zibilera jota bidezkotu ahal zen, eta hori zeharo garrantzitsua izan zen jurista guztientzat.

Zuzenbide zibila eta tokiko zuzenbideak XIII. mendean XIII. mendean hainbat saiakera egin ziren Europako zenbait herritan toki zuzenbidea idatziz jasotzeko. Horrek ahalbidetu zuen zuzenbide zibilaren kategoria eta printzipioetara itzultzea begiak. Ingalaterrako zuzenbide erki-

Stein 2 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:05 Página 77

Justinianoren zuzenbidea berpiztea

77

dea bildu zen «Ingalaterrako lege eta ohituren gaineko latinezko tratatu» zelakora, eta hori Bracton izenez ezagutu zen. Tratatu hori 1230. urtea aldera idatzi zen lehenengoz, eta gero berrikusi zen. Horren oinarria erregeauzitegien bildumak osatu arren, behin baino gehiagotan zuzenbide zibilaren kategoriak ere erabili ziren bertan, Azzoren Summa Codicisek eratorritakoak. Bractoren egileak ulertu zuen errege-auzitegien zuzenbidea multzo koherente moduan aurkeztu nahi bazen, kontzeptu orokorren egitura behar zela, eta hori zuzenbide erromatarrean bakarrik aurki zitekeela. Pasarte askok Digestoaren eta Kodearen hizkera gogorarazten digute, ez aipamen formalagatik, baizik eta autoreak bere azalpenean gaingiroki erakutsitako esaldiak, testu erromatarretatik hartutakoak, erabiltzeagatik. Pasarteok ikusita, bazirudien autoreak jurista moduan zuzenbide erromatarra barneratu zuela. Tratatuari esker, zuzenbide erkide jaioberriak gutxieneko egitura teorikoa erdietsi zuen, gero koherentziaz garatu ahal izateko .

Erregeek legeak egin behar izan zituztenean, juristengana jo zuten laguntza bila. 1272 eta 1307 bitartean Ingalaterrako erregea (eta Frantziako zati handi baten jabea) izan zen Eduardo I.ak interes handia erakutsi zuen gobernu eta zuzenbideari buruzko arazoen inguruan; arean, zenbait lege egin zituen, eta horren ondorioz «Ingalaterrako Justiniano» izengoiti (gehiegizkoa) jarri zioten. Zeregin horiek burutzeko, erregeak Francis Accursio hartu zuen zerbitzupean, glosagile ospetsuaren semea eta bere merezimenduengatik ere entzute handikoa.

Bractonek Ingalaterrako zuzenbidearen bilduma egiten zuen bitartean, enperadore Federico II.ak lege-bilduma aldarrikatu zuen 1231. urtean, Siziliako erreinurako; bilduma horri Liber Augustalis edo Melfi konstituzioak deitu zioten. Lege horien eduki substantiboa ez da erromatarra, noski, baina testu erromatarrak erabili ziren ondokoak bidezkotzeko: hala enperadoreak zuen ahalmena zuzenbidea sortzeko, nola errege-auzitegietan erabiliko zen prozedura. Berriro ere bazirudien horren guztiaren azpian honako ideia zegoela: zuzenbide erromatarraren babesik gabe, erreinuko legeak ez dira guztiz legebidezkoak, enperadoreak berak aldarrikatu arren lege horiek. Arian-arian zuzenbide erromatarrak kultura juridiko guztiak ukitzeaz gain, kategoriak ere eskaini zituen, baita bere burua juristatzat hartzen zuenarentzat oinarrizkoak ziren arrazoinamendu juridikoen metodoak eta argumentazio-moduak ere.

Stein 2 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:05 Página 78

78

P ETER G. S TEIN

Constitutio puritatem deitutakoak agerian utzi zuen zein zen Federico enperadorearen juristek zuten kezka, elkarren gainean jartzen ziren legeen aniztasunari ekiterakoan. Hasteko, erregearen legeria aplikatu behar zuten.

Legeria horretan ez bazegoen kasu zehatzaren inguruko arau berezirik, tokiko usadioa aplikatu behar zen, hori onartuta zegoenean; lege- edo ohiturazko araurik izan ezean, epaileek Ius commune izenekoa erabiliko zuten, zuzenbide lonbardiar edo erromatar gisa aurkezten zena. Izan ere, zuzenbide lonbardiarra izan zen modu akademikoan interpretatutako zuzenbide germaniar bakarra (Pavian). Aurrerantzean, hala ere, zuzenbide fakultateetan zuzenbide zibila edo kanonikoa bakarrik irakatsi zen. Ildo beretik, enperadore Federicoren konstituzioak ere ez ziren sartu Napoleseko zuzenbide fakultateko ikasketa-planetan, Federicok berak sortu arren fakultate hori.

Espainian, musulmanen nagusitasunak eragin handia izan zuen egoera juridikoan. Liber Iudicioruma, VII. mendeko lana, bisigodoei eta euren mende zeudenei hasieran aplikatu zitzaien zuzenbide erromatarraren lehendabiziko bildumetan oinarritu zen; gero, lan hori lurralde-legeria bihurtuko zen, eta berorrek eskaini zituen geroko ohiturazko zuzenbidearen oinarriak. VIII. mendearen hasierako okupazio musulmanak penintsula osoa barneratu zuen, iparraldea eta Katalunia izan ezik, X. mendea bukatu arte.

Errekonkista XI eta XII. mendeak bitartean luzatu zen, eta 1200. urtea aldera iparraldeko biztanleetatik bi herenak nagusitasun musulmanetik aske zeuden. Hala eta guztiz ere, askatzen ziren herriak batuta iraun beharrean, bakoitzak bere erreinua eratu zuen, besteengandik lokabe zena, bere ohiturei eutsita, idatzizko «foru»ei esker.

Erreinurik indartsuena Gaztela-Leon izan zen. Espainiako lehenengo unibertsitatea XIII. mendearen lehenengo hamarkadan sortu zen Palentzian, eta handik Salamancara eraman zen 1239. urtean, zuzenbide zibila eta kanonikoa irakasteko zentro nagusi bihurtuz. XIII. mendearen erdian, errege ospetsu bi, Fernando III eta Alfontso X, teoria berriak aplikatzeko gai izan ziren, euren lurretan zegoen lege-aniztasuna baztertzeko. Federico II.ak Sizilian egin zuenaren antzera, erregeok sistema modernoa sartu nahi zuten, horrek indar bateratzaile gisa jardun zezan, eta Gaztela bide-erakusle izan zedin, Europako pentsamendu juridikoari zegokionez.

Fernando III.ak liburu juridikoen multzo handizalea hasi zuen, Alfontso X. «Jakintsua»k argitaratu zituen Zazpi Partidak izenekoarekin amaitu zena.

Stein 2 OK :MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:05 PĂĄgina 79

Justinianoren zuzenbidea berpiztea

79

Zazpi zatitan banatu zenez gero, lehen so batean bazirudien lan horren esangura erlijiosoa izango zela, baina egitura hori Justinianok Digestoari emandakoaren ondoriozkoa ere izan zitekeen, lan horrek ere zazpi zati baitzituen. Alfontso X. bere tutoreak limurtu zuen, zuzenbide erromatarraren dohainen inguruan; tutore horrek Bolognan ikasi zuen, bildumarien taldea berak zuzenduta. Bi horiek eginiko lanak hainbat arau nahasi zituen, hala nola: Gaztela eta Leongo ohiturazko zuzenbidea, zuzenbide erromatarra, zuzenbide kanonikoa eta Itun Zaharrak nahiz Berriak eratorritako arauak, baita patristikak ekarritakoak ere. Alfontso X.aren zaletasunak Erromako zuzenbiderantz jo arren, mendekoek ulertzeko moduko zuzenbide bihurtu behar zuen berori.

Zazpi Partidak deitutakoa herri-hizkuntzan idatzita zegoen, eta ez, ordea, latinez; edukiaren aldetik, testu hori oro-hartzailea zen, ondoko gai guztiak jorratu baitzituen: legearen eta ohituraren kontzeptu orokorrak, prozedura, jabetza, ezkontza eta ezkontideen jabetza, kontratuak, heriotzaren ziozko oinordetza eta zigor zuzenbidea. Zuzenbide erromatarraren eta kanonikoaren eraginak nabariak ziren testu osoan barrena. Alfontso X.aren boterea, alabaina, ez zen nahikoa, lege-testu hori erreinu guztietan ezartzeko. Hasieran, ahaleginak egin zituen nobleen pribilegioak mozteko, eta bai nobleok, bai udalerriek ulertu zuten testu hori gehiegi aldentzen zela zuzenbide tradizionaletik. Emeki-emeki aintzatetsi ziren testuaren dohainak; berebat, epaileen lanbide-kualifikazioa zenbat eta handiagoa izan, epaileek gero eta gehiago erabiltzen zituzten Zazpi Partidak.

Tokiko zuzenbidea legeriari edo gizabanakoen arteko harreman pribatuei esker finkatu bazen ere, gauza bera gertatu zen zuzenbide zibilarekin. Horren adibide on bat Frantziatik dator: Philippe de Beaumanoir-ek, Clermonteko konderriko baile edo epaileak, 1280. urtea aldera Beauvaiseko ohituren inguruan idatzitako tratatua. Frantsesez eta ez latinez idatzitako tratatu horrek bertako auzitegietan zinez aplikatzen zen ohiturazko zuzenbidea erakutsi zuen. Zuzenbide zibilaren inguruko heziketa on bat zuen autore horrek erromatarrak ez ziren erakundeei egokitu zien zuzenbide erromatarra, Bractonek bezala, erakunde horiei aginte handiagoa emateko. Horretara, ÂŤprintzearentzat atsegin denak lege-indarra duÂť jokaraua aipatu zuen, Frantziako erregeak zuen eskubide bat bidezkotzeko, alegia, espedizioren bat hastean bere gudarostean sartzen ziren zaldunen eginbeharrak eteteko eskubidea. Beste zati batean uko-egiteak jorratzen dira, hau da, alderdiak agirian sartzen dituen klausulak, orokorrean de-

Stein 2 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:05 Página 80

80

P ETER G. S TEIN

fentsa-bide moduan erabil daitekeen araua alegatzeari uko egiteko. Horietatik batzuen jatorria erromatarra zen ezbairik gabe, hala nola, saldutakoaren balioaren erdia baino gutxiago jaso duen saltzaileak eginiko salaketarena (laesio enormis), eta halakoak, apika, demanda-formularioetatik kopiatu ziren. Prozeduraren atalak gai horren inguruko lan erromatar-kanonikoen eragina erakusten du; kontratuaren zatiari dagokionez, orobat, usu erabili ziren iturri erromatarrak, tokiko ohiturazko zuzenbidean alor hori ez baitzegoen oso landuta.

XIII. mendean zuzenbide zibil erromatarra, zuzenbide kanonikoa eta teologia kristau-kultura erkidearen zati bihurtu ziren, eta agintezko lanpostuetan zeuden guztiek, sekularrek nahiz elizakoek, erabili ohi zuten kultura hori.

Horrela, errazago zabaldu zen Rhin ibaiaren ekialdera, antzinako inperio erromatarretik at zeuden lurraldeetara, alegia. Anders Sunesen, kasurako, jatorri nobleko daniarra, Frantzia, Italia eta Ingalaterrara bidali zuten, teologia eta zuzenbidea ikasteko. Danimarkara itzuli zenean, erreinuko kantziler, Roskilde katedraleko errektore eta 1201. urtetik 1224.era Lundeko artzapezpiku izendatu zuten. Latinez bi lan egin zituen, nolabaiteko heziketa zuten herrikideen artean ikasketa berrien osagaiak sartzeko. Horietako bat, Hexameron izenekoa, kristau doktrinaren azalpena zen, bertsoz egindakoa eta Pariseko teologoek aurkeztu bezala erakusten zena. Bestea, Scaniako legeen latinezko bertsioa zen (garai hartan lurralde hori Danimarkan zegoen); lan horretan, egileak lege-adierazmolde erromatarrak erabili zituen, ohiturazko zuzenbidea Erromako testuinguruan sartzeko. Sunesenen lanak argiro erakusten du Europako kulturaren zabaltze-erritmoa bizkortzen ari zela.

Tokiko zuzenbidea de facto baliozkoa izan arren, zuzenbide zibil erromatarrak halako «mentalitate» berezia sorrarazi zuen, Europa osoko pentsamendu politiko eta juridikoaren oinarriak eratzeko balio zuena. Zuzenbide hori berez agertu zen filosofia eta literaturaren lan esanguratsuetan, Europa kristauaren kultura erkidearen zati gisa. Horren adibide argiak dira San Tomas Aquinokoaren Summa theologica eta Danteren Divina Commedia. Aquinokoak Aristotelesen printzipio filosofikoak hartu zituen oinarritzat, berarentzat hori zelako «filosofoa». Gizakiaren jokabide-motak azaldu eta zenbait definizio ematerakoan, zuzenbide erromatarra erabili zuen, eta, zehatzago esanda, Ulpiano aipatu zuen, berori baitzen «legelaria». San Tomasek honetara definitu zuen justizia: «bakoitzari berea emateko borondate iraunkor eta betikoa», baina kontzeptu hori Ulpianorena da (D. 1., 1., 10 pr.).

Stein 2 OK :Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:05 P谩gina 81

Justinianoren zuzenbidea berpiztea

81

Entzute handikoa izanda, Dantek punta-puntako tokia erreserbatu zion Justinianori bere lanetan, bai Paradiso deitutakoan, 6 eta 7. liburuetan, baita lan politikoetan ere; azken horietan Corpus iurisa eta arrazoia parekatu zituen. Danteren zein San Tomasen pasarte anitzek erakusten dute Corpus iuriseko testuetatik ateratako esaldiak gerogarrenean hizkera orokor jakintsuaren zati bihurtu zirela, baita jurista ez zirenen artean ere.

Orleanseko eskola Accursioren glosa argitaratu ondoren, Bolognan zuzenbide zibila ikasteari ekin zitzaion, baina lehengo berezkotasun eta adorerik gabe. XIII. mendearen bigarren erdian, Justinianoren testuak aztertzeko topagunea Orleansera lekualdatu zen; egin-eginean ere, aita santuak Parisen halakoak ikastea debekatu zuen eta debeku hori aldarrikatu zenetik, zuzenbide zibilaren ikasketak sekulako bultzada izan zuen Orleansen. Italiako irakasleek eman zituzten lehendabiziko eskolak, 1240. urtea inguruan. Ezagunena Guido Cumiskoa izan zen; Accursiok Bolognan azterketa jarri zionean, Guido ausartu zen glosa baten zuzenketa zalantzan jartzen, eta horren ostean, pentsatu zuen on izango litzatekeela Frantziara joatea.

Orleansi bere ospea eman zioten bi maisuek, Jacques Revignykoa (Jacques de Revigny) eta Pierre Belleperchekoa (Pierre de Belleperche) Orleansen ikasi zuten. Ez zuten beste munduko berrikuntzarik ekarri zuzenbide zibila irakasterakoan, baina eite bateko joerak sartu zituzten, Bolognan berriak zirenak, batez ere arrazoinamendu dialektikoaren erabilera. Testuen aipamen jakintsua egin beharrean, bertsio askeagoa erabili zuten, argudio logikoetan oinarritutakoa; ildo bertsutik, analogiaren bidez usu zabaldu zuten testuaren ratioa Bolognako juristek onartutako mugetatik at. Quaestiones de facto izenekoak egitezko kasuek eratorritako arazoen gaineko eztabaidak ziren (hipotetikoak izan zitezkeen arazoen gainekoak), eta kontuzko lekua zuten ikasketa-planetan; halako batzuk tokiko ohituraren ondoreei buruzkoak ziren. Jacques eta Pierre apaizak izanik, bi-biek erdietsi zuten gotzain bihurtzea. Egin-eginean ere, zuzenbide zibila ez zuten jorratu zuzenbide kanonikoa bezala. Euren ikaslerik gehienak apaizak ziren, eta epealdi labur batean, iparraldeko Bologna bihurtu zuten Orleans.

Stein 2 OK :Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:05 P谩gina 82

82

P ETER G. S TEIN

Orleanseko maisuek xehetasunez azaldu zituzten Corpus iurisaren zati guztiak, baina testuen jatorrizko hurrenkera goitik behera errespetatu nahi zutenez gero, ez ziren ahalegindu testu horien sistematika berrantolatzen.

Zino Pistoiakoaren lanari esker, horien ikasketak Italiara zabaldu ziren; Zino olerkari noblea eta Danteren laguna zen, eta horrek herri-zerbitzuaren eta irakaskuntzaren artean erdibanatu zuen bere karrera. Beraren lanik esanguratsuena Kodeari egindako iruzkin xehea izan zen, eta bertan Jacques Revignykoaren eragina ikus zitekeen argiro. Berorrek ekarri zituen Italiara metodo berriak, eta metodo horiek bereziki irakatsi zizkion Bartolo, bere dizipulu onari.

Stein 3 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:07 P谩gina 83

ZUZENBIDE ERROMATARRA ETA ESTATU-NAZIOA

Iruzkingileak Bartolok bere izena eman zion XIV eta XV. mendeetan zuzenbide zibilaren ikasketetan nagusi izan zen eskolari. Bartolo 1313 edo 1314.urtean jaio zen Sassoferraton, Las Marcaseko herri txiki batean, eta 1357an hil zen.

Hamahiru edo hamalau urte zituenean hasi zen zuzenbidea ikasten Perugian, Zinoren tutoretzapean; gero, Bolognara joan zen, eta bertan doktore bihurtu zen, hogei urte zituela. Epaile izan zen Todiko hiri txikian, baina arin sartu zen irakaskuntzan buru-belarri, lehenengo Pisan eta gero Perugian, bertan hiltzeko. Bizitza labur hori zuzenbidean murgilduta eman zuen, eta, horrexegatik, beraren lana oparoa izan zen oso. Gai zehatzei buruzko tratatuak ez ezik, Corpus iuriseko zati guztien gaineko iruzkin sakonak ere idatzi zituen, eta halakoen lehendabiziko argitalpenek folioko bederatzi liburu bete zituzten.

Egia esan, horren lanaren zati handi bat aurrekoen aipamena baino ez zen izan; hala ere, Bartolok beti gehitzen zuen berea zen zerbait, aurreko eztabaiden iluntasunaren barrena zidor argiren bat aurkitu eta arazo bakoitzari irtenbidea eman nahian. Horren eraginari esker, zuzenbide zibilaren azterketa ez zen izan lehen bezain akademikoa, eguneroko arazo juridikoei erreparatzen zitzaielako gehiago. Bartolok eta horren jarraitzaileek eurek jaso bezala azaldu zituzten testuak, beraien helburu bakarra testuok zeuden-zeudenean ulertaraztea baitzen. Ildo berari segiz, Erdi Aroko azken gizartean baliozkoak izan zitezkeen erregelak aurkitu nahi zituzten testu horietan, oraindik inperioko zuzenbidearen agintea zeramaten erregelak, alegia.

Bartolok ulertu zuen zuzenbidea egitateei egokitu behar zitzaiela. Enperadoreak Italiako hirien gain zuen botereari buruzko autuan, Bartolok zerbait

Stein 3 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:07 P谩gina 84

84

P ETER G. S TEIN

gehitu zien Azzoren iritziei. Zuzenbidearentzat enperadorea munduaren jabea bazen ere, Bartolok ikusi zuen praktikan herri askok ez ziotela obeditzen. Italiako estatu-hirietan herriak ez zuen onartzen goiko aginterik, legeak nahi bezala egiten zituzten, eta, horretara, ondorioztatu zuen Bartolok, hiriok imperiuma zuten, enperadoreak orokorrean zuenaren parekoa, euren lurraldeen barruan. Botere hori luzaroan erabili zutenez gero, ez zuten zertan frogatu enperadoreak emandakoa zenik. Arean, herriak boterea esleitzen dienean bere gobernadoreei, horiek herriaren ordezkari bihurtzen dira, baina azken agintea herrian datza.

Bartoloren joera praktiko hori ikus daiteke, gatazka batean arau desberdinak pilatzean sor daitezkeen arazoak aztertzeko orduan: gatazka izan daiteke zuzenbide zibilaren eta tokiko zuzenbidearen artean, tokiko bi legeen artean edota zuzenbide zibilaren eta kanonikoaren artean.

Bartolok Veneziako ohituraren inguruko eztabaida batean jorratu zuen zuzenbide zibilaren eta tokiko zuzenbidearen arteko gatazka. Ohitura horren ildotik, testamentua baliozkoa zen, hiru lekukoen aurrean egiten zenean; baieztapen hori, alabaina, gutxienez bost lekuko eskatzen zituen erregela erromatarraren kontrakoa zen bete-betean (C. 6, 23, 31.) Bartolok hurrengo arrazoia ekarri zuen hizpidera, tokiko ohitura deuseztatzeko: ohitura inperioko legearen kontrakoa izanez gero, uste izango da ohitura txarra dela. Jakinekoa zen, ordea, enperadore erromatarrek tokiko ohituren izatea onartu zutela, pribilegioaren bidez. Horrexegatik, bertan behera utz zitekeen ohitura arazotsua nahitaez ohitura txarra izan behar zelako presuntzioa. Justinianoren zuzenbideak, beraz, garai hartako ohiturak bakarrik baliogabetu ahal zituen. Hortaz, froga zitekeen geroko ohitura ona zela, Justinianoren zuzenbidearen kontrakoa izan arren. Veneziarrek, ostera, hobeto ezagutzen zituzten euren beharrizanak. Horien aburuz, zentzugabea zen bost merkatarik euren merkataritza-jarduerak eten behar izatea testamentu baten lekuko izateko; ondorenez, hiru lekukoen aurrean eginiko testamentuaren baliozkotasuna aintzatesten zuen araua guztiz onargarria izango zen, bestela testamentugilearen azken nahia zapuztuko zelako. Egiatan, Bartolok argudio erromatarrak erabili zituen, Justinianoren erregela bat bere alde jartzeko.

Bartolok bidezkotu behar izan zuen Ius commune deitutakoaz gain, zuzenbide berezi bat ere (Ius propium) bazela; hala ere, hurrengo ideia onartu zioten: tokiko estatutuak Ius communek ezarritako metodoen arabera in-

Stein 3 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:07 P谩gina 85

Zuzenbide Erromatarra eta estatu-nazioa

85

terpretatu behar dira, zuzenbide horri ahalik eta kalte gutxien eragiteko.

Corpus iuris deitutakoan, ez dago legeen arteko gatazkei buruzko erregela berezirik. Justinianoren garaian Erromako Inperioko biztanle gehienak Erromako herritarrak zirenez, ez zegoen halako arazorik. Haatik, XVI. mendean, Italiako estatu-hirien mundu konplexuan arazook premiazkoak izanik, arau orokorrak behar ziren ahalik lasterren. Glosagileek ziotenez, pertsona bakoitza zein erkidegoko herritar izan eta erkidego horretako zuzenbidea zegokion pertsona horri. Arazoa sortzen zen, berriz, hiri desberdinetako bi merkatarik egiten zutenean kontratua.

Bartolok Corpus iuriseko kasu zehatzak hartu eta bere erabakiak orokortu zituen, erregela praktikoen multzo koherentea osatuz; erregela horiek ez ziren esanbidez aipatzen Corpus iurisean, baina horren agintepean zeuden.

Akzio zibila zein auzitegitan erabili eta auzitegi horretako zuzenbideak arautu behar zuen akzioaren prozedura. Aplikazio-arauei helduta, kontratua non burutu eta toki horretako zuzenbidea aplikatuko zitzaion kontratu horren formari; kontratuaren betepenari zegokionez, ostera, kontratua non gauzatu eta bertako zuzenbideak arautuko zuen gai hori.

Zuzenbide zibilaren eta kanonikoaren arteko gatazkak konpontzeko, adiskidetze-bideak erabili behar ziren. Testamentuen esparruan bi zuzenbide horiek elkarren kontra jotzen zuten, hurrengo kasuan, berbarako: testamentugileak zin eginda baieztatzen zuenean testamentua, geroko testamentu batean horren edukia ez zuela aldatuko adierazita. Kanonistentzat oinarrizko osagaia zin-egitea zen. Duranteren ustetan, ulerbidez, ez zegoen arazorik: zin-egitea inoren arima hilezkorrari kalterik egin gabe betetzeko modukoa bazen, bete behar zen. Zibilistek, aitzitik, testamentua egiteko askatasunean jarri zuten azpimarra. Hil aurretik, testamentugileak une oro eta askatasunez alda zezakeen bere borondatea, testamentu berria egin eta aurrekoa ezeztatuz. Zin-egiteak ez zuen lotzen testamentugilea; izan ere, zin-egitea askatasun horren muga zen, eta, beraz, Zuzenbidearen kontrakoa.

Geroko juristek, Orleanseko maisuek batik bat, ahalak eta leherrak egin zituzten ikusmolde bi horiek bateratzeko, bigarren testamentuaren baliozkotasuna onartuz, baldintzapean izan arren. Arazoaren gakoa honexetan zetzan: legeak testamentu ezeztaezina aintzatesten zuen ala ez jakitean.

Bartoloren ustez erantzuna ezezkoa zen; hala ere, ez zuen bazter utzi zuzenbide kanonikoa, bere aurreko batzuek bezala. Horren iritzirako, testamen-

Stein 3 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:07 P谩gina 86

86

P ETER G. S TEIN

tugileari testamentua egiteko askatasuna kentzea moralaren aurkakoa zen (contra bonos mores), eta, horrexegatik, arau hori ezin zen derrigorrekoa izan, ezta zuzenbide kanonikoaren alorrean ere. Ondorio hori hurrengo erregela orokorrera bildu zen: zin-egitearen indarrak ezin dezake baliozkotu zuzenbidearen aginteak baliogabetzen duena. Azkenean onartu zen Bartolok zuzenbide zibilaren eta kanonikoaren artean egindako egokitzea.

Ageri-agerian uzteko itxuraz testu erromatarren beste erregelen azpian zegoen arrazoia, Bartolok arau berrien multzoa egin zuen, eta arau horiek inperioko zuzenbidearen agintea behar zuten. Juristek adostasunez onartu zuten aurrerantzean norbait jurista izateko bartolista izan behar zela (nemo iurista nisi Bartolista). Iruzkingileen eskola izenez ezagutu zenak ekin zien horren metodoei, eta eskola horretan entzute handiena haren dizipulu zen Baldo Ubaldiskoak erdietsi zuen.

Baldo XIV. mendearen bigarren erdian nagusitu zen, 1400. urtean hiltzeko. Zuzenbide zibilaz landara, zuzenbide kanonikoaren nahiz feudalaren gaineko iruzkinak ere egin zituen, eta iritzia (consilium) hobetu zuen, hots, kasu zehatzak ondorioztatuko gai juridikoei buruzko eztabaida. Literatura juridikoaren forma berri horrekin osatu zen zuzenbide zibila garai hartako arazoei egokitzeko prozesua.

XIV. mendean, Ius communek bere egoera indartu zuen, Europan erkidea zen kristau-kulturaren zati gisa. Kulturaren batasun horri helduta azal daiteke, hain justu ere, zuzenbidea eta erlijioa elkarri hain lotuta egotea Erdi Aroko literatura berantiarrean. Batzuetan, zuzenbide erromatarraren eta teologiaren arteko nahasteak ekarritako emaitza arraroa zen oso, jakintzagaiak bereizita ikustera ohituta zeuden begi modernoentzat. Hori gertatu zen, esaterako, Satanen prozesuari buruz XIV. mendean agertu ziren herri-tratatuekin. Horien helburua bikoitza zen: batetik, Kristoren sakrifizioari esker deabruak gizateriaren gain zuen boterea galdu zuela eta gizakiek bekapena eska zezaketela erakustea, bekapen hori justiziari nahiz graziari lotutako gaia zelako; bestetik, judizio-osagaien esangura zabaltzea, justizia halakoetan gauzatzen zelako. Tratatu horietako bat, Bartolori esleitu zitzaiona (okerretara esleitu ere), alemanera itzuli zen, generoaren adibide bihurtuz.

Satan Kristoren auzitegiaren aurrean agertu zen, gizateriaren kontrako akzioa jartzeko. Izatez, akzio hori actio spolii izenekoa zen, gizateriari lege-

Stein 3 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:07 P谩gina 87

Zuzenbide Erromatarra eta estatu-nazioa

87

bidezko edukitzak kentzeko erabilitakoa. Demandatua ez zen agertu zehaztutako egunean eta Satanek auzi-ihesa eskatu zuen. Kristok, alabaina, geroratzea eman zuen, ekitatean oinarrituta eta epaile orok dituen nahierako ahalmenak erabilita. Hurrengo egunean Andra Maria agertu zen, gizateriaren abokatu moduan. Satanek gaitzetsi zuen, lehendabizi emakumezkoa izateagatik ezin zelako abokatu izan, eta, bigarrenez, epailearekin harremanak zituelako. Kristok gaitziritzia eman zion aurkajartze horri. Andra Mariak argudiatu zuen Satanek edukitze-baimena zuela, baina Jainkoaren intereserako bakarrik, eta Kristok ezezkoa eman zion actio spolii izenekoari.

Orduan Satanek erreibindikazio-akzioa erabili nahi zuen, ulertu baitzuen gizateriaren gaineko eskubidea zuela, jatorrizko bekatuaren ondorioz eta Jainkoak Adani esan ziolako fruitu debekatua jatean hil egingo zela. Andra Mariak salbuespena (defentsa) azaldu zuen, ondokoa baieztatuz: Satanek berak ekarri du gizakiaren erortzea, eta, ondorenez, ez dauka inolako legitimaziorik egintza horretatik etekinak ateratzeko. Satanek hauxe argudiatu zuen (salbuespenari erantzunez): hori horrela izatera, gizateria epailearen esku-hartzearen bidez (officio iudicis) kondenatu behar da, justiziak ez baitu ahalbidetzen krimena zigorrik gabe geratzea. Andra Mariak erantzun zuen horretara demandatzaileak legearen kontra aldatzen zuela bere azalpena, eta jarraian, argudio erabakigarri hau aurkeztu zuen: Kristok nahita sufritu duenean gizateriaren izenean, justizia asebete da. Azkenean, Satanen uziek gaitziritzia jaso zuten.

Egin-eginean ere, gai teologiko bat auzitegietako prozedura moduan jorratzea berezkoa zen garai hartan, teologia eta zuzenbidea Europako kristau-kulturaren arlo bertsu bezalaxe hartu baitziren.

Humanismoaren eragina XV. mendearen amaieran, Europa osoan gero eta eragin handiagoa zuen bartolistek garatutako Ius Communek, eta, aldi berean, unibertsitate berriak eratzen ari zirenez, gero eta jurista gehiago hezi ziren ikasketa tradizionalen esparruan. Edonondik begira dakiola ere, Ius commune berria zenbatenaz egokitu garai hartako arazoak konpontzeko, hainbatenaz aldentzen zen Justinianoren zuzenbidetik, eta horrexek eratorri zuen haren agintea.

Zuzenbide hori erabiltzen zutenek ez zuten beste ezer behar, eta euren ustetan, testu, glosa eta iruzkinekin nahikoa zen zuzenbidea goitik behera uler-

Stein 3 OK:MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:07 PĂĄgina 88

88

P ETER G. S TEIN

tu ahal izateko. Idatzi, Erdi Aroko latinez idatzi zuten, dotoretasun eta tankera onari lepo emanda. Horretara, aproposeko jomuga bihurtu ziren, Berpizkundeko jakintsu berrientzat.

XV. mendean Italiako ikertzaileek jakin bazekiten zeintzuk ziren antzinaro klasikoaren aberastasunak, alor guztietan. Antzinako gizartearen eta horren pentsamenduaren argibide izan zitekeen edozein osagai erabiltzeaz gain, irrikaz aztertu zituzten mendeetan barrena ezkutuan egon ziren testuak. Zuzenbide erromatarraren testuak XII. mendetik ezagutu eta aztertu ziren, baina ikertzaileek ez zuten interes handirik jarri testuok antzinaro klasikoaren inguruan ekarritakoaren gain. Norbaitek Corpus iuriseko testuak aztertzen bazituen humanismoaren jarrera kritikotik abiatuta, etsipena baino ez zuen hartzen, glosagileen eta iruzkingileen lanetan ez zegoelako inolako argibiderik.

Ikertzaile humanistari bururatzen zitzaizkion gaiak pentsaezinak ziren glosagile eta iruzkingileentzat. Arean, humanistak hainbat autu jakin nahi zituen, hala nola, zein zen testuaren agintea, testua zehatza zen edo ez, edota zeintzuk ziren jurista klasikoen erabakiak bidezkotzen zituzten egitateak; aurreko interpretatzaileek, ordea, bazter utzi zituzten gai horietatik gehienak. Horrenbestez, humanistak euren erara moldatu ziren, Erdi Aroko latin barbaroan idatzitako eztabaida hutsalen bitartez; eztabaida horietan, dena den, ez zen argibiderik ematen, eurek jakin nahi zutenaren inguruan.

XV. mendearen erdian Paviako humanistak, Italiaren iparraldean, izututa geratu ziren jurista klasikoen testuak Digestoan zatituta aurkitu zituztenean.

Euren ustetan, Tribonianok, Justinianoren ministroak, bilduma egin zuenean, testuak zatitu ez ezik, moztu ere egin zituen, eta hizkuntz-barbarismoak sartu zituen. Elegantiae linguae latinae lanean, Lorenzo Vallak jurista klasikoak goraipatu zituen, baina Triboniano eta Erdi Aroko iruzkingileak gutxietsi zituen, Accursiotik hasi eta Bartolorekin amaituz, latin hain eskasa erabiltzeagatik. Vallaren aburuz, begi-bistan zegoen hizkuntza zuzena erabiltzea ez zela euren kezka nagusia, eta, horrexegatik, ez ziren jurista trebeak izango. Vallak frogatu zuen ÂŤKonstantinoren DohaintzaÂť izenekoa agiri faltsua zela; Erdi Aroan zuzenbide zibilaren eta kanonikoaren interpretatzaile gehienek kautotzat hartutako agiri horren ariora, ulertzen zen enperadoreak aldi baterako boterea eman ziola aita santuari. Faltsukeria frogatzeko, Vallak bi oinarri erabili zituen: batetik, Dohaintza izenekoan erabilitako hizkuntza; eta, bestetik, anakronismo bat, alegia, Konstantinok Erromako gotzainari Konstantinopo-

Stein 3 OK:MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:07 PĂĄgina 89

Zuzenbide Erromatarra eta estatu-nazioa

89

liseko patriarkaren gaineko jurisdikzioa eman ziola ulertzea, garai hartan ez baitzegoen halakorik. Azken buruan, humanismoak zuzenbidearen iturriei buruzko jarrera kritiko berria sorrarazi zuen.

Humanismoa eta zuzenbide zibila XV. mendean, Italiako humanistek bazekiten euren esku zeuden Digestoaren testuak akastunak zirela. Glosagile eta iruzkingileentzat nahiko izan zen litera bononiensis deitutakoa, hots, Bolognan XI. mendean erabilitako testu tradizionala, Digestoaren lehen argitalpen inprimatuen oinarri izan zena.

Humanistek, ordea, Florentziako Liburutegi Laurentinako (F) eskuizkribua zaharragoa zela eta jatorrizkoarekin antzekotasun handiagoak zituela baieztatu zuten; edonola ere, ez zen erraza hori kontsultatzea, baimena gutxitan lortzen zelako.

Politiano izeneko humanista ez zen jurista, baina konturatu zen F hori sakon aztertu behar zela; beraren ustetan, F zen Justinianok aita santu Vigiliori 550. urtean bidalitako eskuizkribua (eta, seguru asko, halaxe zen).

Lorenzo Eskuzabalak baimena eman zion Politianori, F. eta argitalpen inprimatua alderatzeko. Politiano su eta gar ibili zen lanean, alderaketa 1490eko uztailaren 19an 12.30etan bukatu zuela idatzohartuz Digestum vetusaren amaieran; sei aste beranduago eman zion buru zeregin horri. Politianok F.ren gaineko ikerketa batzuk bakarrik argitaratu arren, hurrengo ideia sendotu zuen: Florentziako testua Digestoko tradizioaren eredu zela, eta bertsiorik onena horretan oinarritutako edozein izan daiteke.

Humanismoaren aurreneko juristak XVI. mendearen lehenengo erdian agertu ziren, kementsu arituz testuak glosa eta iruzkinetatik aske uzteko, halakoek testuaren edukia ezkutatzen baitzuten. Frantziako Guillaume Bude (Budaeus), aldiz, jurista zen, baina 1508an bere Annotationes in Pandectas lanean interes handiagoa jarri zuen Digesto testuan agertzen ziren ez ohiko adierazmoldeen gain eta testu horrek aurreko bizitzaren inguruan erakusten zuenaren gain, zuzenbidearen gain baino. Iruzkinetan gai horiek ez zirenez jorratu, testuetatik atera beharreko minbizi kaltegarri moduan deskribatu zituen iruzkinok. Horren garaikide zen Ulrich Zäsi (Zasius) alemaniarrak, funtzionarioa Freiburg im Breisgau hiriko kontseiluan eta irakaslea haren unibertsitatean, baieztatu zuen iruzkinak testuen inguruan errotutako aihen-

Stein 3 OK:Maquetación 1 02/07/13 13:07 Página 90

90

P ETER G. S TEIN

belar erraldoiak baino ez zirela. Zäsik horien esangura juridikoa jorratu zuen.

Joera humanista berria azaldu zuen Lucubrationes izeneko lanean (1518): «Juristek itsu-itsuan onartu ez bazuten glosaren eta Bartoloren agintea, orain argiagoa eta garbiagoa izango litzateke legearen benazko esangura, eta akatsez jositako iruzkin gogaikarriok desagertuko lirateke. Interpretatzaile jator bakarrak dira iturriak azaltzen saiatzen direnak». Humanista horrek azpimarra jarri zuen, ez orduko arazoak konpontzeko erregelak aurkitzean, baizik eta Justinianoren testuen jatorrizko esangura adieraztean.

Humanismo juridikoaren lehenengo epealdi horren juristarik ospetsuena Italiako Andrea Alciato izan zen (Alciatus). Zäsi baino hogeita hamar urte gazteagoa izan arren, hiru liburu txiki argitaratu zituen, eta, horri esker, Zäsik eta biek urte berean erdietsi zuten ospea, 1518an. Liburu horietatik, Paradoxa izenekoak lortu zuen entzute handiagoa (jasotako iritzien kontrako erantzunak bildu zituen bertara). Alciato Milanen jaio zen eta Pavian ikasi zuen zuzenbidea, metodo bartolistaren azken maisuak ziren Maynoko Jason eta Filippus Deciusarekin batera; doktrina humanista erakargarriak ere harrapatu zuen jurista hori. Honako ataza jarri zion bere buruari: ikasketa juridikoak eta humanistak bateratzea, erakunde politiko erromatarren berreraikitzetik hasita, baina ikuspegi historikoa eta juridikoa, bi-biak, jorratuz.

Alciatok Avignonen irakatsi zuen 1518tik 1522ra, eta metodo juridiko berria sartu zuen bertan; irrikaz onartutako metodo hori mos gallicus izenarekin ezagutu zen, mos italicus deitutako tradiziozko metodo bartolistatik bereizteko. 1529. urtetik, Alciatok Bourgesen irakatsi zuen, humanismo juridikoaren topagune nagusi bihurtu zen tokian. Bourges hugonoteen gotorlekua zen, jurista humanista ezagunenak protestanteak baitziren.

1573an San Bartolomeko sarraskia gertatu zenean, mugimendua asko moteldu zen, hainbat buruzagi erail zituztelako, eta beste hainbatek Frantziatik ihes egin zutelako. Antzekotasun nabaria dago horien pentsamendu juridikoaren eta teologikoaren artean. Elizaren erreformistek elizako gurasoen agintea ezbaian jarri eta Eskritura Santuko hitz garbira itzultzea proposatzen zuten bitartean, jurista humanistek Justinianoren benazko zuzenbidea biziberritzea nahi zuten, testuko hitzen garbitasuna bilatuz.

Lehendabiziko humanista kristauen kezka nagusia zen testuen kalitatea hobetzea, baina horretarako Politianoren ildoari ekin beharrean, alegia, testuok Florentziako eskuizkribuarekin alderatu beharrean, neurri handi batean sus-

Stein 3 OK:Maquetación 1 02/07/13 13:07 Página 91

Zuzenbide Erromatarra eta estatu-nazioa

91

moen mende jardun zuten, Antzinaroari buruz zekitena erabilita, testuak esan nahi zuena asmatzeko. 1553an, Politiano hil eta ia hirurogei urte beranduago, Lelio Torellik Espainiako Antonio Agustin jakintsuarekin batera Digestoren argitalpena egin zuen, Florentziako eskuizkribuan oinarrituta.

Testuen humanista kritikorik ezagunena Jacques Cujas (Cujacius) izan zen.

Horrek F. ren garrantzia onartu arren, ulertu zuen ez zitzaiola itsu-itsuan ekin behar eskuizkribu horren interpretazio hedatuenari; kontrara, interpretazio horrek ekarritako ondorio juridikoak izan behar ziren kontuan, kasu guztiguztietan jurista erromatarrak zinez idatzitakoa ote zen aztertzeko. Cujasen aburuz horrek esan nahi zuen F.ren interpretazioa ratio iurisarekin konpentsatu behar zela, hots, arau ororen azpian dagoen printzipioarekin. Ataza hori arrakastaz burutzeko, oro har, modu entziklopedikoan ezagutu behar ziren hala Corpus iuriseko testuak, nola antzinako literaturari buruzko ikerketa humanistikoak. Atal horretan, egundokoa izan zen Cujas, eta horren lanak egun ere aipatzen dira, Justinianoren testuak interpretatzerakoan. Cujas eta bere lagunak hasi ziren Digestoko testuen interpolazioak aztertzen.

Benetako zuzenbide erromatarra glosagile nahiz iruzkingileen itsukeriatik atera eta berreskuratu nahian, humanistek ulertu zuten Bizantzioko VI. mendeko zuzenbidea ez ezik, Justinianoren testuek II eta III. mendeetako zuzenbidea ere erakusten zutela, hau da, jurista ospetsuen epealdiko zuzenbidea; jurista horien lanak Digestoan laburtu ziren. Garai hori zuzenbide erromatarraren epealdi klasikoarekin identifikatu zuten. Detektibeen antzeko lan arretatsua burutu ostean, Errepublikaren hasierako XII Taulen Legea ia-ia berregin zuten. 1515. urtean, Frantziako Aymar du Rivailek, Pavian Alciatoren maisuekin ikasi zuenak, Historia iuris civiles et pontificii izenekoa argitaratu zuen. Horren kontakizun nagusia Digestoko «zuzenbidearen jatorria»ri buruzkoa zen, Ponponioren 1.2.2 zati luzea, eta Liviok Errepublikaren hastapenetan eginiko kontakizunarekin osatu zuen berori.

Du Rivailek XII Taulen edukiak berregin nahi zituen, eta esan ohi zenez, lege horrek Solonen lege atenastarren eragina zuela, horien inguruan zekien guztia sartu zuen bertan.

Humanistek Digestoko zuzenbidearen maila desberdinak bereizi zituztenean, honexeri erreparatu zioten: zuzenbide erromatarraren egoera bat zetorrela Erromako gizartearen egoerarekin, eta gizarte hori aldatzen zen ginoan, zuzenbidea ere aldatzen zela. Zehatzago esanda, humanistek ikusi

Stein 3 OK:Maquetaciรณn 1 02/07/13 13:07 Pรกgina 92

92

P ETER G. S TEIN

zuten garai jakin bateko egoera politikoak zuzeneko eragina zuela epealdi horretako zuzenbidean. Zuzenbide erromatarra zabaltzeko mapa osatzerakoan, antzekotasunak bilatu zituzten Frantzia garaikidean gertatzen ari ziren aldaketa politikoekin. Batzuek uste zuten antzinako zuzenbidea aztertuz gero, euren konstituzio-arazoentzako irtenbideak aurkitu ahal izango zituztela. Zernahi gisaz, zenbat eta gehiago lotu zuzenbide erromatarra Erromako gizartearen inguruan ikusi zutenarekin, orduan eta argiago ulertu zuten zer-nolako desberdintasunak zeuden euren XVI. mendeko gizartearen eta antzinako Erromako gizartearen artean. Hari berari segiz, euren buruari galdetu zioten ea egokia ote zen zuzenbide erromatarra eredutzat hartzea, orduko Frantziari begira.

Humanistek behin eta berriz aipatu zuten zuzenbide erromatarraren eta Erromako antzinako gizartearen arteko lotura, eta, ondorenez, kolokan jarri zuten zuzenbidearen balio unibertsala. Argumentazio-ildo hori erabili zutenen artean, Franรงois Tomanek erdietsi zuen entzute handiena. Horrek zuzenbide publikoaren eta pribatuaren arteko bereizketa azpimarratu zuen, herri bateko zuzenbide publikoa bertako gobernu-motaren araberakoa zela baieztatuz. Baina zuzenbide pribatuaren esparruan ere, zuzenbide erromatarrak gizartea aldatu zuen, hainbat arau zaharkituta geratuz. Francogallia izeneko lanean (1573), humanista horrek adierazi zuen bere garaiko Frantzia erakunde frantziarren eta ez erromatarren ondorio zela, eta frankoena herri germaniarra zela, Erromako zuzenbideak ukitu ez zuena. Tomanek azaldu zuen bezala, Frantziako lurraren jabetza zuzenbideak arautzen zuen buruen-buruenik ere, eta Erdi Aroan Libri feodorum deitutakoak Corpus iurisean sartu arren, zuzenbide feudalak ez zuen zerikusirik benetako zuzenbide erromatarrarekin. Antitribonianus izeneko lana 1552an idatzi zuen, baina ez zen argitaratu 1603. urtea arte, egilea hil ostean. Lan horretan, Tomanek azaldu zuen Frantziako jurista Frantziako auzitegi batean sartzen bazen, gainean jabetza eta oinordetzaren inguruan zekiena bakarrik hartuta, nahiko kualifikatuta egongo zela, Amerikako basatien artetik heldu izan bazen bezala. Zuzenbide zibil erromatarra ez zen egokia Frantzian XVI. mendean aplikatzeko, beste barik.

Zuzenbide erromatarraren testuak ikusmolde humanista kritikotik aztertzeak eta zuzenbide horren eta antzinako gizarte erromatarraren arteko lotura azpimarratzeak ekarri zuten Corpus iurisek ordu arte sortutako mires-

Stein 3 OK:MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:07 PĂĄgina 93

Zuzenbide Erromatarra eta estatu-nazioa

93

pena ahultzea. Humanista gehienek onartu zuten jurista erromatar klasikoen lana hobezina zela, betiko lege-arazo anitzei emandako irtenbide arrazional eta ekitatezkoak ikusita. Halaber, uste zuten lehen ez bezala oraingoan askeak zirela, erabaki horiek nola zabaldu ziren kritikatzeko. Antzinako zuzenbide erromatarra zer zen jakiteko zailtasunak areagotu ziren, Corpus iuriseko testuen antolaketa nahasiaren ondorioz. Digestoaren eta Kodearen antolaketa zentzugabea zen, eta hamaika errepetizio nahiz antinomia agertzen ziren bertan. Hori guztia zela bide, elkarren kontrako interpretazio ugari egin ziren, eta kaleko herritarrentzat, zuzenbide zibileko juristek euren argudio konplexuen araberako ospea hartu zuten; argudio horiek, sarri askotan, trikimailuetara jotzea baino ez zekarten.

Zuzenbide zibila zientzia bihurtzea Bourgeseko irakasle humanisten usterako, zuzenbidea beste jakintzagai zientifikoak bezala aurkez zitekeen, alegia, logika erabili eta unibertsaltasunetik berezitasunera jota. Lehendabiziko juristek jeloskortasunez ikusi zuten metodo hori eta gogor eutsi zioten, aldiz, testuen hurrenkera tradizionalari. Humanistentzat Zizeron sasijainko bihurtu zen, eta Antzinaroan ere, horrek defendatu zuen, arrakasta handirik gabe defenditu ere, zuzenbide zibila berriro antolatzea zientzia moduan (Ius civile in artem redactum).

Horrenbestez, humanistek Zizeronen ametsa gauzatu nahi zuten.

Corpus iurisaren barrena, zentzuzko sistema baten ariora antolatutako zati bakarra zen Erakundeak izenekoa. Iruzkingileek ez zioten kasu handirik egin zati horri, baina aurrerantzean, zuzenbide zibila modu sistematikoan antolatzeko ahalegin horretan, modu nabarian ekarriko ziren hizpidera.

Bourgeseko taldearen idatzia François Duarenek (Duarenus) zuzenbidea irakatsi eta ikastearen inguruan eginiko zati txiki bat izan zen (Epistula de ratione docendi discendique iuris, 1544). Betiko irakaskuntza-metodoak kritikatu ostean, humanista horrek adierazi zuen zuzenbidea beste edozein jakintzagai bezala azaldu behar zela, hots, unibertsala eta ezaguna zaigunetik abiatu eta berezitasunerantz jota. Horren eretzean, Erakundeak izenekoaren metodo laburra eta sistematikoa gailendu zuen beste guztien gainetik.

Humanista gutxik zokoratu zituzten aurreko programak berri horiek hartzeko, eta euren artean François Connan (Connanus), 1551. urtean hil zena, eta Hugo Doneau (Donellus) (1527-1591) aipa daitezke.

Stein 3 OK:Maquetación 1 02/07/13 13:07 Página 94

94

P ETER G. S TEIN

Connanek hiru erakunde bereizi zituen zuzenbidearen barruan: pertsonak, gauzak eta akzioak, baina beste modu batean antolatu zituen izenburu horietako bakoitzean sartu beharreko gaiak. Betiko hurrenkera zentzuzkoa zen, pertsonen gaitasunak nahiz gauza-motak jorratzen zirenean, baina ez, ordea, akzioak aipatzen zirenean. Connanek ohartarazi zuen moduan, izenburu horretan ez zen aztertzen legezko prozedura, ezpada betebeharrak, akzioak sorrarazteko bide gisa. Ildo horri ekinez, «akzio» esamoldearen barruan pertsonaren edozein egintza sar zitekeen, baldin eta egintza horrek prozedura bazekarren. Beste hitz batzuez esanda, kategoria horretara biltzen ziren betebeharrak nahiz ezkontzak, ordu arte pertsonen izenburupean arautu zirenak, baita testamentuak eta testamenturik gabeko oinordetza ere, lehen gauzei buruzko atalera biltzen zirenak. Azken buruan, ondore juridikoak zituzten egintzek zekartzaten kontzeptu horiek guztiak.

Doneauren jarrera hain muturrekoa izan ez arren, horrek Connanek baino eragin handiagoa izan zuen. Onartu zuen Justinianoren zuzenbidea logikoa zela, halako itxurarik izan ez arren, eta arin erakutsi zuen zein zen azpian zegoen zentzuzko egitura. Horren lanak zuzenbide zibilaren geroko garapenean izandako eragina ikusita, zeharo interesgarriak dira berak ateratako ondorioak.

Justinianoren zuzenbidea definitzean, esan ohi zen hurrengoa zela arau ororen xedea: bakoitzari berea ematea (suum cuique tribuere). Zuzenbide jainkotiarra Jainkoari buruzkoa den bezala, zuzenbide publikoak arlo publikoa jorratzen du, eta zuzenbide pribatuak, ostera, subjektu pribatuen ingurukoa. Jurista erromatarrek zuzenbide zibila aipatzean, aldiz, batik bat zuzenbide pribatuari buruz ari ziren, hots, Digestoaren berrogeita bederatzi edo berrogeita hamar liburutan eta Kodearen hamabi liburuetatik bederatzitan jasotako gaiei buruz. Ildo berari segiz, Doneauk ulertu zuen berari zegokiola zuzenbidea aztertzea, alegia, subjektu pribatu bakoitzari egoera desberdinetan bere ius izenekoa esleitzen zion zuzenbidea aztertzea. Latina edota Europako beste hainbat hizkuntza aztertuz gero, ikus zitekeen hitz berbera erabili ohi zela, hala nola, ius, recht edo droit, zuzenbide objektiboa nahiz eskubideak adierazteko, edo, beste hitz batzuez esanda, betebeharren zuzenbidea nahiz gauza saltzeko eskubidea aipatzeko; esangura bikoitz horren azpian ingelesez sekula agertuko ez den anbiguotasuna zegoen. Doneauren iritzirako, ius hitzak gizabanakoari dagokion eskubide sub-

Stein 3 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:07 P谩gina 95

Zuzenbide Erromatarra eta estatu-nazioa

95

jektiboa adierazten du eskuarki; ondorenez, berarentzat zuzenbidea eskubideen sistema zen.

Erakundeen eskema jorratzean, Doneauk akzioen esangurari erreparatu zion buruen-buruenik ere. Lepoa eman zion Connanen interpretazioari eta ikusi zuen jurista erromatarrek, oro har, actio hitza erabili zutela prozedura juridikoa aipatzeko. Ildo horretatik, Justiniano kritikatu zuen, akzioak eta betebeharrak batzeagatik. Azken buruan, hauxe ondorioztatu zuen Doneauk: zuzenbide zibila da, bateko, zuzenbidean bakoitzari dagokiona jakitea, eta, besteko, hori erdiesteko prozesu-bideak ezagutzea.

Lehen ez ziren ondo bereizten arau juridikoak eta horiek gauzatzeko bide bereziak. Aurrerantzean, ostera, zuzenbide pribatuaren barrena argiro bereizi ziren zuzenbide substantiboa, hau da, eskubide subjektiboen sistema, eta prozesu zibila. Logikari helduta, lehenengo eta behin pertsona bakoitzari legez dagokiona jakin behar da, gero hori lortzeko bideak eztabaidatu ahal izateko. Gisa horretan, ez da zuzena zuzenbide zibilaren azterketa hastea akzio eta prozedurak jorratuz. Bada, hori berori izan zen Digestoaren bildumariek egin zutena. Horrenbestez, askoz hobea zen Erakundeen sistema, horretan akzioak azkenean kokatzen zirelako.

Doneauren Iruzkinak izenekoen oinarria izan zen zuzenbide substantiboaren eta prozesukoaren arteko bereizketa; lan horrek hogeita zortzi liburu zituen: lehenengo hamaseiak zuzenbide substantiboaren ingurukoak eta azken hamabiak prozesu zibilari buruzkoak. Zuzenbide pribatuaren mamia osatzen duten eskubideak bi kategoriatan sailka daitezke: batetik, benaz eta berez geurea dena, eta, bestetik, zor zaiguna. Lehenengo kategorian sartzen dira, hala gizaki askeen eskubideak, berbarako, bizitza eta askatasuna, nola kanpoko gauzen gaineko eskubideak. Bigarren kategoriara bildu behar dira, berriz, inork guretzat gauzatu beharreko egintzen ondoriozko eskubideak. Hortaz, betebeharrak ez dira geureak egiatan, gure ospea edo etxea diren bezala, baina guri dagozkigun eskubideak dira.

Justinianoren zuzenbidearen muina berregiteko, Doneauk horren jatorrizko akatsak nahiz Erdi Aroko ustelkeriak ezabatu zituen. Esate baterako, jabetzaren kontzeptu erromatarra (dominium) zatiezina zen. Erdi Aroan, berriz, jaun eta basailuen arteko harreman feudaletan lurraren jabetza euren artean zatitzen zen, eta hori ezinezkoa zen. Nola uler zitekeen basailuaren

Stein 3 OK:MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:07 PĂĄgina 96

96

P ETER G. S TEIN

egoera? Tradizioaren ildotik, esan ohi zen gozamen-mota berezia izango zela halakoa, baina gozamena jabea hil arte bakarrik luza zitekeen, eta, ondorenez, azalpen hori ez zen egokia. Doneauk adierazi zuen gozamena ez ezik, zuzenbide erromatarrak inoren gauzen gaineko beste eskubide-kopuru mugatu bat ere aintzatetsi zuela, hala nola, bide-eskubideak, bermeeskubideak edo enfiteusiak (epe luzera eginiko errentamenduaren antzekoa, errentariari jabe-ahalmenak emanez). Berak ondorioztatu zuen eskubide horiek guztiak jabe-ahalmenen mugapenak zirela, ondoko kategoria orokorra proposatuz: pertsona batek beste baten jabetzaren gain dituen eskubide errealak (iura in re aliena). Doneau aitzindaria izan zen gerogarrenean zuzenbide zibil modernoaren itu bihurtuko zen kategoria hori aintzatestean, basailuaren interesak babesteko erabiliko zena.

Zuzenbidearentzat antolaketa logikoa eta behin betikoa aurkitu nahian, XVI. mendearen azken urteetako juristek inprimatzearen aukera guztiak jorratu zituzten, Peter Ramus frantsesak proposatutako oholez baliatuz orokorrean. Taulei esker, modu diagramatikoan ikus zitekeen kategoria orokor eta berezien arteko harremana.

Zuzenbideari adarren metodoa aplikatzearen adibide esanguratsua zen Dicaeologicae III. lib. izenekoa; 1617an agertutako liburu hori Alemaniako Johannes Althusius jakintsuak egin zuen. Azpitituluak argiro erakusten du horren jomuga: ÂŤIndarreko zuzenbide osoa, modu sistematikoan aurkeztuta, lege juduarekin dituen antzekotasunak aztertuta eta taulekin osatutaÂť.

Lehenik eta behin, Althusiusek zuzenbidea eta egitateak bereizi zituen, eta, horretarako, pertsonen arteko akordioak erabili zituen, halakoek ondoreak zituztenean zuzenbideari begira. Connanen aburuz, erakundeen eskeman akzioak prozedurari buruzkoak ez ezik, gizakien egintzei buruzkoak ere baziren, eta ideia hori abiaburutzat hartuta, Althusiusek negotiumaren kontzeptua garatu zuen. Kategoria horrek gizakiaren bizitza ukitzen duten negozio juridikoak barneratzen ditu, bai zerbait erabilgarria edo beharrezkoa gehitzen dutelako, bai oztoporen bat gainditzen laguntzen dutelako. Negotium hori osagaien eta espezien ariora sailkatzen da. Osagaiak dira, batetik, negozioak ukitzen dituen objektuak, eta horiek, aldi berean, izan daitezke gorpuzdunak edo gorpuzgabeak; bestetik, osagaiak dira negozioan parte hartzen duten pertsonak, eta halakoak izan daitezke banakakoak zein kolektiboak, etab. Espezieak, berriz, negozio-motak dira, bai borondatezkoak,

Stein 3 OK:MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:07 PĂĄgina 97

Zuzenbide Erromatarra eta estatu-nazioa

97

kontratuak esaterako, bai nahigabe gauzatzen direnak, delituak, berbarako. Althusiusen gogarteak batik bat zuzenbide zibil erromatarra izan zuen oinarri; nolanahi ere, autore horrek edukia zuzenbide erromatarrarekin zerikusi handirik ez zuen formaren mende jarri zuen.

Ohiturazko zuzenbidea antolatzea Humanisten jurisprudentzia ez zen izan zuzenbide zibilaren ingurukoa bakarrik. XVI. mendearen amaiera aldera, Europa osoan auzitegiek aplikatu ohi zuten zuzenbidea ohiturazko zuzenbide tradizionala zen, gehienbat.

Legeek ez zuten eragin handirik izan zuzenbide horretan; bai, ordea, antzinako zuzenbide erromatarraren oroitzapenak eta unibertsitateetan irakatsitako zuzenbide jakintsuak, beste maila batean izan arren. Italiako estatuetako, Espainiako eta hegoaldeko Frantziako ohituretan, pays de droit ĂŠcrit izenekoetan, bisigodoen zuzenbide erromatar basatiaren aztarnak nabari zitezkeen oraindik, baita Mediterraneoko itsasaldean irakatsitako zuzenbide erromatarrarenak ere. Iparraldeko Frantzian, tokiko ohiturak edo pays de droit coutumier izenekoak jatorriz germaniarrak ziren, frankoak gehienetan, zuzenbide erromatar kanonikoa sartzearen ondorioz jurista profesionalak agertu arren; halakoek zuzenbide erromatarraren eta kanonikoaren metodoak aplikatu zizkioten ohiturazko zuzenbideari. Alemanian, aitzitik, ohiturazko zuzenbidea ia ukitu ere ez zen egin, zuzenbide erromatarraren eraginez.

Frantziako zenbait ohitura idatziz jaso ziren, baina horien bilduma osorik ez zegoenez gero, erkidegoko herritarren oroitzapenetara jo behar izan zen; arean ere, ohitura zehatz bat ez bazen notoirea, alegia, herritar guztiek ezagutzen ez bazuten, enquĂŠte par turbe zelakoa deitu behar zen, eta bertan, ohitura horri buruzko galderak egiten zitzaizkien erkidegoko kide zaharrenei. Zernahi gisaz, prozesu hori garestia bezain luzea zen, eta, horrexegatik, XV. mendearen erdiaz geroztik Frantziako erregeek erabaki zuten tokiko erkidegoei euren zuzenbidea idatziz biltzeko eskatzea. Hasieran, erregeen helburu horiek tope egin zuten tokikoen moteltasunarekin, eta horregatik erabaki zen prozedura bat asmatzea, erregeen agintea, jurista profesionalen parte-hartzea eta herritarren onarpena batuta. Toki biltzarrak deitu ziren, toki bakoitzeko ohituren formulazioa onesteko. Gobernuak eskarmentudun juristak bidali zituen biltzar horietara, probintzia-auzitegietako magistratuak eskuarki, eta horiek buru moduan jardun ohi zuten, erregeen manda-

Stein 3 OK:MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:07 PĂĄgina 98

98

P ETER G. S TEIN

tari-lanak beteta. Ulertzen bazen arauren bat ez zela zuzena zentsuratu eta eraldatu egiten zen. Buru moduan ziharduten mandatariez gain, gehienetan jurista profesionalek ere hartzen zuten parte biltzar horietan; eztabaidak teknikoagoak ziren heinean, juristok arduratzen ziren prozeduraz eta eurek proposatzen zuten azken emaitza, biltzar osoak onartzeko.

XVI. mendearen lehenengo erdian Frantzian horretara ÂŤkodetuÂť ziren eskualdeko ohitura guztiak; horri esker, agintearekin eta ulertzeko moduan agertzen ziren, iruzkin nahiz interpretazio akademikoen jorragai bihurtuz, zuzenbide zibila bezala. Errazagoa izan zen, ordea, ohitura guztien edo gehienen osagai erkideak identifikatzea. Ohiturak azaldu zituztenen artean, ezagunena Charles Dumoulin (Molinaeus) izan zen (1500-1566). Orleansen ikasi zuen, eta bertan ongi jabetu zen Bartolo eta Baldoren irakaskuntza tradizionalaz. Horrez landara, humanismoaren espiritua ere xurgatu zuen, eta, bide horretatik, aurreko beste autoreek baino askatasun handiagoz aplikatu zituen Bartoloren irakaskuntzak. Izan ere, protestantea eta nazionalista zenez gero, begi berriztatzaileekin ikusi zuen ohiturazko zuzenbide on eta zahar hori; Dumoulinen ustez, ohiturazko zuzenbide horrek Frantziarik zaharrena eta garbiena adierazten zuen. Zehatzago esanda, ez zetorren bat, berbarako, Bartoloren ideia honekin: Ius communeren kontrakoak diren ohitura idatziak, statuta izenekoak, ahalik eta modu murrizgarrienean interpretatu behar dira.

Dumoulinen lanik kontuzkoena Pariseko Ohiturari eginiko iruzkina izan zen, 1538. urtean agertutakoa. Ohiturak behin betiko forma hartu zuen 1510ean, eta iruzkina latinez idatzi zen. Dumoulinen metodoa edukitza feudalak jorratzean ikusten da. Zalantzan jarri zuen Libri feudorum deitutakoak indarrean ote zeuden Corpus iurisean. Horren bildumaria izan zen Obertusek ez zeukan kargu ofizialik, eta, ondorenez, ezin esan zitekeen bildumak Justinianoren testuen balioa zuenik, horrela izan arren hirurehun urtetan (Opera omnia, 1681, 1.115, 815). Zernahi gisaz, Pariseko Ohituraren edukia aztertzean feudoak xehetasunez aipatu zituenean, Dumoulin iruzkingileen doktrinaz baliatzeko prest agertu zen. Arazo larriena zen lurrari begira basailuak zuen egoeraren izaera jakitea, baita jaunari begira zituen eginbeharren izaera jakitea ere.

Tradizioari ekinez, basailuaren interesa identifikatzeko, Obertusen deskripzioa hartu zen oinarritzat: basailuak lurra erabili eta gozatzeko eskubidea du.

Stein 3 OK:MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:07 PĂĄgina 99

Zuzenbide Erromatarra eta estatu-nazioa

99

Zuzenbide zibileko juristaren ikusmoldetik, basailuaren interesaren esangura hori zuzenbide zibileko gozamenaren antzekoa zen, ohikoa ez zen gozamenaren antzekoa, hain zuzen, kasu honetan belaunaldiz belaunaldi eskualda zitekeelako eskubidea. Basailuaren egoera hori aipatzeko, jurista zibilistek dominiun utile adierazmoldea ere ekarri zuten hizpidera, jaunaren dominium directumetik bereiztuz. Ulerkera horren ildotik, basailuak gozamen iraunkorra zuen, eta Dumoulinek onartu zuen ikusmolde tradizional hori.

Basailuak jaunari begira zituen eginbeharrei helduta, esan ohi zen halakoak zordunaren eta hartzekodunaren arteko harremanen aldaerak baino ez zirela. Dumoulinen iritziz, hala ere, harreman feudalak ikuspegi ekonomikotik bakarrik jorratzean, alde esanguratsu bat zokoratzen zen: basailuak jaunari zor zizkion ohore eta begirunea, kasuan-kasuan egin beharreko ordainketa kontuan hartu gabe. Dumoulin harreman feudalen zinezko izaera berreratzen saiatu zen, eta lehen begirada azkarrean iruzkingileengandik jasotako kontu hutsaltzat har zitekeena erabiltzeko gai izan zen.

Baldok honetara bereizi zituen zor arruntak eta basailuak jaunari zor zizkionak: zor arrunten kasuan, hartzekodunak kontratuan zehazten du ordainketa-lekua edo zordunarengana jotzen du berori kobratzeko; haatik, zordun feudala jaunaren mende dagoenez gero, bera joan behar da hartzekodunarengana. Pariseko Ohitura zelakoan zor feudalak ordaintzeko lekurik aipatzen ez zen arren, Dumoulinek berriro baieztatu zuen basailuak harreman feudaletan zuen egoeraren ondorioz, jauna aurkitu behar zuela ordainketa egiteko, hori jaunari zor zion begirunearen adierazpena zelako.

Horretara, Dumoulinek modu eklektikoan erabili zituen zuzenbide zibileko iruzkingileen irakaskuntzak, harreman feudalak harreman ekonomiko hutsak zirelako ideiari aurre egiteko, eta antzinako kontzeptuak, beraren ustez Frantziako gizarte tradizionalaren oinarri zirenak, berrezartzeko.

Oratio de concordia et unione consuetudinum Franciae izenekoan (Omnia opera, 1681,11. 690), Dumoulinek defendatu zuen ohitura guztietan erkideak ziren erregelen multzo bat onartuta zegoela, eta halakoak erabiliko zirela ohitura berezien hutsuneak osatzeko, zuzenbide zibilaren aurretik. Guy Coquillek (1523-1602 ) ideia hori onartu zuen Institution on droit français lanean. Titulua luzea bazen ere, lan horrek zuzenbidearen arlo batzuk bakarrik jorratu zituen, errege-ohitura eta -legeriari lotutakoak, eta, horren ondorioz, Coquillek onartu behar izan zuen, hutsuneak osatzeko maiz zu-

Stein 3 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:07 P谩gina 100

100

P ETER G. S TEIN

zenbide zibilera jo behar zela. Edozein kasutan ere, zuzenbide zibila azken buruan aplikatzeko zuzenbide subsidiario moduan erabili ohi zen, ezbairik gabe.

Erantzun bartolista Zuzenbide zibilaren irakaskuntzari dagokionez, Bourgesera bildutako jarduera humanistaren haziak kontuzko eragina izan zuen mundu akademiko osoan, eta epe luzera, hazi horrek zuzenbide hori eraldatu zuen. Hori gorabehera, zuzenbidearen praktikan ez zuen ia berehalako eraginik izan. Toki guztietako abokatu eta notarioek tradizio bartolistari ekin zioten bete-betean. Hori horretara zen, baina ez abokatu eta notarioek lepoa eman ziotelako humanismo juridikoaren erronkari. Jurista zibilistek indar esanguratsua erdietsi zuten herri guztietako politikan nahiz gizartean. Frantzian noblesse de la robe zelakoaren kide moduan onartu zituzten, eta euren jakituriak ematen zien kualifikazioari esker, juristok boterea zuten estatuko zein tokiko gobernuan; mugimenduren batek botere hori azpikoz gora jarri nahi bazuen, juristek horren kontra egiten zuten.

Interes pertsonalak alde batera utzita, zuzenbide zibilaren jurista praktikoek ikusi zuten irakaskuntza humanistaren zati handi batek ez zuela ezelako garrantzirik euren eguneroko autuei begira. Auzitegietan erabil zitezkeen ganorazko argudioak ez ziren aurkitzen Ulpianoren orduko eraginari buruzko eztabaida humanistetan, ezpada Bartoloren, Baldoren eta euren oinordekoen idatzietan. Humanisten sentiberatasun estetikoentzat hain kaltegarriak ziren iruzkinek molde zehatzari ekin zioten, eta jurista praktikoek laster menderatu zuten molde hori. Arreta handiarekin aipatu ohi ziren aurreko eztabaidak eta egitezko egoera desberdinen arteko bereizketa zorrotzak egin ziren. Erruz agertu ziren Repertoria izenekoak, eta halakoek ahalbidetu zuten, batetik, jurista praktikoek aurkitu nahi zutena aurkitzea, eta, bestetik, sarritan, zuzenean eztabaidatu ahal izatea zuzenbidearen orduko aplikazioa.

Begi-bistakoa da mos italicus izenekoa iruzkingileen lanak berrinprimatzearen ondorioz loratu zela; izan ere, XVI. mendean zehar, lan horiek inprimategietatik irten ziren, bai Italian, baina baita Paris eta Lyonen ere.

Humanisten lanen zabalkundea, ordea, askoz eskasagoa izan zen: ikertzai-

Stein 3 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:07 P谩gina 101

Zuzenbide Erromatarra eta estatu-nazioa

101

leen artean bakarrik erabili ohi ziren eta inoiz gutxitan aurki zitekeen halakorik liburutegi modernoetan, Ius communeren inguruko lanekin alderatuz.

Azken horrek defendatzaile sutsuak lortu zituen. Testuaren jatorrizko esangurari lotzeko ideiaren kontra, communis opinio doctorumaren kontzeptua garatu zen. Baldok baieztatu zuen iruzkingile ospetsuenak ados jartzen baziren doktrina jakin baten inguruan, iritzi horrek ohituraren balioa izango zuela. Are gehiago, Corpus iuriseko edozein testuk baino aginte handiagoa zuen iritzi horrek. Testuaren eta iruzkinaren arteko borrokaren azken gertakari horretan, glosagileek hasitako borrokaren azken gertakarian, alegia, iruzkina gailendu zen.

Alberico Gentilik, protestante italiarrak, zuzenbidea ikasi zuen Perugian, tradizio bartolistari estu-estuan lotuta. Erlijio-kontuak zirela medio, Italiatik irten eta Ingalaterrara heldu zen 1580an; bi urte beranduago De iuris interpretibus dialogi sex argitaratu zuen, eta bertan, amorruz defendatu zuen Bartoloren metodoa, Frantziako eskola humanistaren kontra. Horren azalpenaren oinarriak gogoeta praktikoak izan ziren. Zuzenbide zibila irakasten da, gizarte modernoan jardungo duten ikasleak prestatzeko. Ikasketak amaitutakoan, galdetzen zion hark bere buruari, nora bidali nahi dituzte irakasle humanistek euren ikasleak, Platonen Errepublikara edo Utopiara?

(Dialogus, IV).

Zuzenbide erromatarra jasotzea Kontinenteko Europan estatu-nazioak subiranotasun jaioberriaz gozatzen ari ziren heinean, ezari-ezarian auzitegi profesionalak sortu ziren, toki auzitegietako gai esanguratsuenak hartzeko, Erromako prozesu kanonikoaren aldaera bati ekinez kasu guztietan. Hori gorabehera, noizean behin bakarrik onartu zen zuzenbide zibil substantiboa, hain zuzen ere, ohiturazko zuzenbidea desegokia zenean euren beharrizanei begira, edota halakoa nekez aurki zitekeenean, idatziz bilduta ez zegoelako. Ulerbidez, Frantzian ohiturazko arauak gehienetan kodetu zirenez gero, auzitegietako praktikan zuzenbide erromatarra tantaka jaso zen; Alemanian, ostera, jasotze hori izugarrizko uholdea izan zen, ikusiko dugun bezala. Zenbaitetan errege-legeriak ekarri zuen mugimendu hori. Espainian, konparaziorako, gero eta gehiago erabili ziren Zazpi Partidak izeneko testua, toki bakoitzeko berezitasunei aurre egiteko. 1567an lege berrien bilduma agertu zen, Bilduma Be-

Stein 3 OK:Maquetación 1 02/07/13 13:07 Página 102

102

P ETER G. S TEIN

rria izenez ezagutuko zena, bederatzi liburutan antolatuta, Justinianoren Kodeari ekinez.

Leku guztietan behar zen Justinianoren testuek eskainitakoa baino zuzenbide osatuagoa eta teknikaren aldetik hobea, baina hori neurri handiagoan ala txikiagoan onartzen zen, toki bakoitzeko inguruabarren arabera. Britainia Handiko egoerak erakusten du hartze-prozesu hori. XVI. mendearen hasieran, uhartearen iparraldeak, Eskoziak, Ingalaterrakoaren antzeko ohiturazko zuzenbidea zuen, soilagoa izan arren: Eskozian ez zegoen epaile profesionalek osatutako auzitegi nagusirik, ezta ondo prestatutako juristen talderik ere. 1532. urtean, epaile profesionalen auzitegi iraunkorra ezarri zen, The Court of Session deitutakoa, kontinenteko prozedura idatziaren ereduari helduta. Ahal zen ginoan, auzitegi horrek Eskoziako zuzenbide tradizionala aplikatu zuen, baina zuzenbide horrek konpondu ezin zituen kasuetan, berriro jotzen zen Ius communera. Eskoziako Parlamentuak 1583an emandako lege batek zuzenbide zibileko araua aipatzean «zuzenbide erkideko xedapena» ekarri zuen hizpidera, hots, ez Ingalaterrako Common Law izenekoa, ezpada Ius commune deitutakoa. XV. mendean St. Andrews, Glasgow eta Aberdeenen sortutako hiru unibertsitateetan zuzenbide kanonikoa eta zuzenbide zibila irakasten zuten. Prestatze-bidean zeuden jurista eskoziarrek, berriz, zabal ikasten zuten zuzenbide zibila kontinentean, hasieran Frantzian, eta XVI. mendeak aurrera egin ahala, Herbeheretan. Eskoziako auzitegiek behin eta berriz nabarmendu zuten zuzenbide zibileko araua hartzen zutela, ez horrek aginte berezia zuelako Eskozian, baizik eta «ekitatezkoa» edo zentzuzkoa zelako. XVI. mendeko eguneroko bizitzan ager zitezkeen arazoak konpontzeko zuzenbidearen iturri moduan ez zegoen beste aukerarik, merkataritza haztearen ondoriozko arazoen kasuan.

Ingalaterran, aldiz, egoera ez zen hain erraza. Bractonen garaian zuzenbide zibilari hurbildu ostean, Ingalaterrako Common Law izenekoa jakintzagai zinez sofistikatua bihurtu zen, eta ondo prestatutako jurista talde bat antolatu zen horren inguruan; talde horrek Londreseko Inn of Courten ikasi zuen, izenak beste zerbait adierazi arren benazko zuzenbide fakultatea zen horretan. Zuzenbide horrek, alabaina, beraren barnean jarri zituen begiak eta gogor eutsi zion aldaketari. Horren ezaugarrietako bat zen Common Lawek kalte-ordain ekonomikoak eskaintzen zituela ia konponbide bakar moduan, zuzenbide erromatar klasikoko formulen prozedurari ekinez. Bes-

Stein 3 OK:Maquetación 1 02/07/13 13:07 Página 103

Zuzenbide Erromatarra eta estatu-nazioa

103

telako konponbideak behar zirenean, esaterako, alderdi bati zerbait egiteko edo ez egiteko eskatu behar zitzaionean, beste nonbaitera jo behar izan zen.

Auzilariek «errege-kontzientziaren zaindari» zen kantzilerrari laguntza eskatzen zioten, Common Laweko auzitegiek ez baitzuten halakorik ematen.

Court of Chancery deitutakoaren jurisdikzio horrek aplikatzen zituen arauak Equity izenez ezagutu ziren, eta XIV eta XV. mendeetan sortu ziren.

Erreformaren aurreko kantziler gehienak apaizak ziren, zuzenbide zibila nahiz kanonikoa zekiten eta euren artean askatasunez mugitzen ziren Equity hori garatzeko. Horren erakunde garrantzitsuena, berbarako, trust izenekoa zen; horren arabera «ondasunen legezko jabeak» (trusteek) beste norbaiten alde jardun behar zuen, «ekitatezko jabe»aren (beneficial owner deitutakoaren) alde, alegia. Trustee deitutakoek trusteko ondasunak erabiltzeari begira zituzten eginbeharren arazoa konpontzeko, kantzilerrek zuzenbide zibileko eztabaidak erabili ahal zituzten, hain zuzen ere, apopiloen ondasunak administratzeko ardura zuten tutoreen eginbeharrei buruzko eztabaidak, apopilo horiek puberrak baino gazteagoak zirenean. Horrenbestez, Equity izenekoak hobeto onartu zuen zuzenbide zibilaren eragina Common Law tradizionalak baino.

Jakina, Ingalaterrak bazituen auzitegi eklesiastikoak, eta halakoetan zuzenbide eta prozesu kanonikoa aplikatzen ziren, baita bestelako auzitegiak ere, prozesu erromatar kanonikoa erabili eta Ius commune zuzenean aplikatzen zutenak. Garrantzitsuena zen Court of Admiralty deitutakoa, eta horrek itsas-gatazken eta nazioarteko beste kontu batzuen gaineko eskumena zuen. Kanpainetan gudarostearekin batera epaile eta abokatu moduan zihoazen juristek ere zuzenbide zibila erabili zuten, Oxford eta Cambridgeko unibertsitateetako kantzilerordeen auzitegiek egin zuten bezala.

Common Laweko juristak ezin ziren sartu zuzenbide zibil eta kanonikoko auzitegietan. Arean ere, halako auzitegietan zihardutenak Inns of Courten antzeko gremio baten kide ziren, eta hori Doctors´ Combans deitzen zen.

Gobernuak doktore horiei eman zien nazioarteko harremanak zuzentzeko ardura. Gehienek Oxford eta Cambridgen ikasi zuten. Erromarekin zituen loturak apurtu zituenean errege Henrike VIII.ak zuzenbide kanonikoaren irakaskuntza formala deuseztatu zuen, baina praktikan, Ingalaterrako elizako auzitegiek berori aplikatu zuten ezkontza- zein testamentu-gaietan; are gehiago, erreformaren osteko doktrina kontinentala ere izan zuten kon-

Stein 3 OK:Maquetaciรณn 1 02/07/13 13:07 Pรกgina 104

104

P ETER G. S TEIN

tuan. Beste alde batetik, zuzenbide zibilaren irakaskuntza indartu zen, Henrike VIII.ak hori hautatu zuelako Oxford eta Cambridgen ezarri zen Regius Chairsaren barruko gai bezala, Berpizkundeko beste gai batzuekin batera, hala nola, greziera, hebreera edota teologia protestantea; halako gaiak koroak aukeratu behar zituen, eta oraindik ere horrela egiten da.

Alemanian jasotzea Frantzian goiz jaso zen prozedura erromatar kanonikoa eta kodetutako ohituretara Erromako adierazmolde eta kategoriak bildu ziren; horren ondorioz, zuzenbide erromatarra emeki-emeki sartu zen Frantziako zuzenbidean.

Alemania, ordea, eragin horretatik at egon zen luzaroan. Izatez, Erromako enperadore santuaren mende batutako printzerri nahiz herri askeen konfederazioa zen Alemania. Bertan, erregeak ez zuen kodetzearen inguruko ezelako kezkarik, eta horrez landara, ez zegoen Frantziako egoeraren ezaugarri zen trebezia profesionalik ere. Ohiturazko zuzenbideari lotutako auzitegiak zeuden, Schรถffenek osatutakoak; Schรถffen deitutako horiek toki bakoitzeko erkidegoan begirunez ikusitako kideak ziren, zuzenbidean adituak ez zirenak.

Zeregin juridikoa euren eguneroko lanaren zati bat baino ez zen eta ahoz zabaltzen zuten ohituren inguruan zekitena. Prozedura informala eta ahozkoa zen, eta frogaren oinarri moduan aspaldiko metodo bat erabili zuten: purgaziokidetza (zinkidetza). Judizioetan, eskuarki egitateak azaldu eta zuzenean ematen zituzten ondorioak, baina ez zuten aipatzen nola heldu ondorio horietara. Erkidegoaren tradizio juridikoa zaintzeaz arduratu behar ziren, baina horretan Schรถffen deitutako horiek eragin handiagoa ala txikiagoa izan zezaketen, erkidegoak eurei begira erakutsitako errespetuaren arabera.

XV. mendearen amaieran sakonean eztabaidatu zen sistema hori. XIII. mendetik alemaniarrek Italiako eta Frantziako unibertsitateetan ikasi zuten zuzenbidea, eta XIV. mendean unibertsitateak eratu ziren alemanieraz hitz egiten zuten herrietan. Pragan 1348an sortu zen eta eredu horri berehala ekin zioten Vienak (1365), Heidelbergek (1385), Coloniak (1388) eta beste hainbatek; hasieran, ikasle gehienak elizgizonak ziren, zuzenbide zibila modu subsidiarioan irakasten baitzen, zuzenbide kanonikoaren atzetik.

XV. mendean Alemanian zuzenbide erromatarraren hiztegi oinarrizko eta labur batzuk zabaldu ziren; bazirudien burokrata batzuen aburuz erabilgarria izango zela zuzenbide erromatarraren hizkera oinarri-oinarrian jakitea.

Stein 3 OK:Maquetación 1 02/07/13 13:07 Página 105

Zuzenbide Erromatarra eta estatu-nazioa

105

Auzitegi eklesiastikoetako epaileek prozesu erromatar-kanonikoa erabili zuten, eta sarritan, Europako beste toki batzuetan baino lan handiagoa izan zuten, ez epaile moduan jardunda, tartekari gisa baizik. Kasu jakin batzuetan, auzilariek nahiago zuten epaile profesional eta prozedura idatzietara jotzea, adituak ez ziren epaileak eta ahozko prozedura erabiltzea baino.

Schöffen zirelakoen auzitegiek ahozko prozedura tradizionalari ekin zioten, baina zuzenbide erromatarrak eragin eskasa izan zuen zuzenbidearen praktikari begira. XV. mendearen azken hamarkadetan, Schöffen deitutakoen auzitegi batzuek, hala nola Frankfurt am Main hiri askekoek, erabaki zuten prozedura erromatar-kanonikoaren aldaera bat erabiltzea, abokatu profesionalak idatzitako alegazioekin. Aldaketa hori ez zen etorri legearen bitartez, ezpada auzilarien eta euren aholkulari juridikoen eskutik.

Horien ustetan, prozedura tradizionala ez zen egokia arazoak auzitegian aurkezteko, eta beste aukera bakarra zen elizako auzitegietan erabilitako prozedura. Lehengo prozedura ez zen bat-batean deuseztatu, baina emekiemeki beste bat jarri zen horren ordez.

Prozesuko aldaketa horiek gerta zitezen, ez zen beharrezkoa izan zuzenbide erromatarra ohiturazko zuzenbide tradizionalaren ordezko izatea. Azken finean, Frantzian ohiturazko zuzenbidea aplikatzen zuten auzitegiek luzaroan erabili zuten prozedura idatzia, eta hala eta guztiz ere ez zen modu nabarian ukitu horren muina, epaile zein abokatuek ondo prestatutako juristak zirelako. Alemanian, aldiz, ohiturak ez ziren kodetu, eta prestakuntza hain ona ez zuten Schöffen horiek zailtasunak izan zituzten auzilarien argudio juridikoei aurre egiteko; arean ere, auzilarien abokatuek argudio sofistikatuak biltzen zituzten auzitegietan aurkeztutako alegazio idatzietara, zuzenbide erromatarraren aipamenetan oinarrituta. Laguntza eskatu zieten, hala heziketa juridikoa zuten funtzionarioei, nola toki bakoitzeko unibertsitatean zuzenbide fakultateko irakasle zirenei, euren jakituria juridikoa erabili ahal izateko. Berriro aipatu zuten idatzita ez zegoen ohitura frogatu behar zela, eta hori zentzugabea izanez gero, bazter utz zitekeela.

Aipagarria da Sajonian zuzenbide erromatarren eragina beste toki batzuetan baino txikiagoa izatea, herri horretan ohiturazko zuzenbidea idatziz jaso baitzen, salbuespenez. Zernahi gisaz, eraginik handiena betebeharren zuzenbidearen esparruan gertatu zen, bereziki kontratuei buruzko zuzenbidean, ohiturazko zuzenbideak gaingiroki jorratu zuelako arlo hori.

Stein 3 OK:MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:07 PĂĄgina 106

106

P ETER G. S TEIN

Aktenversendung deitutakoa ohiko bihurtu zenean, kasuan kasuko unibertsitateko zuzenbide fakultateari iritzia eskatzea orokortu zen. Kasuaren idatzizko espediente osoa bidaltzen zen fakultatera, horren gaineko iritzi kolektiboa emateko eskatuz; gero, auzitegiak ulertzen zuen iritzi horri ekin behar ziola. Irakasleen prestakuntza juridikoa hobea izateaz gain, uste zen euren jarduna guztiz inpartziala zela. XVI eta XVII. mendeetako garai nahasiak kontuan izanda, toki auzitegietako epaileek begi onez ikusi zuten kasu batzuetan euren ordez beste norbait agertzea, gustukoak ez ziren erabaki horien gaineko erantzukizuna bereganatuz. Zigor esparruan eginera horrek inperioko lege baten bultzada ofiziala jaso zuen. Enperadore Karlos V.ak 1532an aldarrikatutako lege horri Carolina izena jarri zioten. Azken artikuluan, 219.ean, inperioko zuzenbidearen inguruko heziketarik edo esperientziarik ez zuten epaileei esaten zitzaien aholkua eskatzeko ÂŤunibertsitate nahiz hiririk hurbilenean, edota jakituria juridikoaren beste iturriren bateanÂť. Azkenean, Alemaniako zuzenbide fakultateen zeregin handiena izan zen halako irizpenak prestatzea. Horri esker, zuzenbide akademikoa eta praktika juridikoa elkarri lotuta zeuden, baina zenbaitetan, aurrerapauso horren beste aldea izan zen irakasleek emandako irakaskuntzaren eta ikerketa burutsuenen maila jaistea.

Miresgarria zen XVI. mendearen hasieran Alemanian zein arin eta erraz jaso zen zuzenbide erromatarra. Jasotze azkar hori arrazoi praktikoak zirela bide gertatu zen batik bat, baina giro intelektuala ere aproposa zen. Berpizkundearen garaian Antzinaro klasikoak utzitako jarauntsian jarri zen arreta; Berpizkunde hori Alemanian loratu zen eta Alemaniako humanistek hurbil-hurbiletik ekin zioten zuzenbidearen praktikari, Frantziakoek bezala. Edonondik begira dakiola ere, jasotako zuzenbidea, praktikan, auzitegiek onartzeko modukoa izan behar zen halabeharrez; ondorenez, neurri handiagoan jaso zen mos italicus deitutakoa mos gallicus izenekoa baino.

Jasotze horretan Erromako Inperio Santuak etengabe emandako bultzadak ere izan zuen bere eragina. Inperioko zuzenbidea, Corpus iurisera bildutakoa, Ius commune bihurtu zen Europako hainbat eta hainbat tokitan, eta enperadoreek aintzatetsi zuten zuzenbide hori orokorrean jasotzea, lurralde desberdinak batzeko modua izan zitekeela. Horregatik, translatio imperiiaren ideia indartu zuten, alegia, antzinako Erromaren inperioa Alemaniara eskualdatzea. Uste zen hori gertatu zela XII. mendean Irneriok

Stein 3 OK:Maquetación 1 02/07/13 13:07 Página 107

Zuzenbide Erromatarra eta estatu-nazioa

107

(horren izena Werneren aldaera izan daiteke) Lotario konbentzitu zuenean lege erromatarrak bereak izango balira bezala onartzeko; horretara, inperioa Erromako Inperio Santua bihurtu zen, baina kasu honetan «Alemaniako nazioarena». Hermann Conringek, alabaina, 1643an ukatu zuen Lotarioren kondaira, bere De origine iuris Germanici izeneko lanean.

Baziren zuzenbide zibileko testuak, enperadoreen erabateko boterearen oinarri zirenak, eta printzerrietako gobernadoreek hartutako funtzionarioek aipatzen zituzten halakoak, gehienbat; hala ere, printze germaniarrek begi onez ikusi zuten zuzenbide erromatarra. Zuzenbide zibilak estatu burokratikoa ezartzeko aukera ematen zuen, eta horri esker, printzeek izugarrizko lokabetasuna izan zezaketen, jaun feudalei begira. Europa osoan zehar, zuzenbidea legeria bezala ikusi zen, eta ez ohiturazko arau tradizionalen multzo moduan; legeria hori printzearen izenean aldarrikatu zen, eta auzitegi gorenak interpretatu zuen, printzearen agintepeko lurraldeetan aplikatzeko.

Erromako Inperio Santuan auzitegi gorena Reichskammergericht deitzen zen eta ulertzen zen bertan orekatuta agertuko zirela enperadorearen eta printze boteretsuenen interesak, horiek elkarren kontrakoak izan arren.

Auzitegiaren jurisdikzioan gora-jotzeak ebazten ziren, buruen-buruenik ere. 1495. urtean auzitegia eraldatu zen, hamasei magistratuek interes desberdin eta esanguratsuenak ordezkatzen zituztela ziurtatzeko; horietatik erdia, gutxienez, zaldunen estamentukoa izan behar zen, eta beste erdia, berriz, heziketadun juristek osatu behar zuten. 1548. urteaz geroztik, ordea, kide guztiak izan behar ziren juristak. Auzitegiak Erromako prozesu kanonikoari ekin zion; beraz, erabakiak hartu behar ziren «inperioko zuzenbide erkidearen arabera, eta lege zein ohitura zuzenak nahiz onartuak kontuan izanda». Praktikan, ez zen erraza tokiko ohitura idatzigabea frogatzea eta auzitegiak bere erabakietan oinarritutako ohitura judiziala eratu arte, izugarrizko presioa zegoen zuzenbide erromatarra inperio osoko lus commune edo gemeines Recht gisa jasotzeko.

Zernahi gisaz, Alemanian baziren zuzenbide erromatarra jasotzearen kontrako iritziak ere. Nekazarien altxamenduek, 1524-1525. urteetan gertatutakoek, ageri-agerian utzi zuten XVI. mendeko gizartearen haserrea; horrez landara, gobernuaren ordezkaririk hurbilenak ziren jurista burokratikoen

Stein 3 OK:Maquetación 1 02/07/13 13:07 Página 108

108

P ETER G. S TEIN

kontrako protestak ere entzun ziren. Jarrera hori, alabaina, ez zen bereziki zuzenbide zibileko juristen aurkako erasoa, ezpada juristen kontrako jazarpen orokorra, ulertzen zelako juristak botere ezarriaren alde eta eraldaketen kontra zeudela. Shakespearek Jack Caderen matxinada deskribatu zuen Ingalaterran 1450. urtean, eta horrek ekarri zuen Caderen laguntzaile batek hauxe baieztatzea: «lehen-lehenik abokatu guztiak hilko ditugu» (Enrique VI, 2, IV.2). Alemanian, aldiz, zuzenbide zibileko jurista goranahiek aditu ez zirenentzat praktika berri ulertezinak gauzatu ez ezik, soldata gizentsuak ere kobratzen zituzten eta uste zen lehengo eginerak euren erruz desagertu zirela. Denboran barrena prozesuaren eraldaketak eta Erreformaren hasiera batera etorri zirenez gero, ulertu zen Erromatik jasotako zuzenbide zibila eta kanonikoa Jainkoaren Legetik hartutako inportazioak zirela, Eskritura Santuan adierazitako Legetik hartutakoak, alegia.

Italian eta Frantzian bezala, Alemanian ere juristek gizartean agertzeko gogoak zituzten eta behin baino gehiagotan azpimarratu zuten zuzenbideko doktoreak milites legumak zirela, zaldun militarren status berberarekin.

Ahalegin handiagoak egin ohi zituzten alderdien arteko areriotasuna pizteko, gatazkak modu baketsuan konpontzeko baino. Edozein uzi plazaratzen zenean, auzitegi profesionalek eskainitako baliabide-aniztasunaz baliatzeko kontrargudioa aurkitzen zuten, argudio hori nahasgarria izan arren. Juristak, batetik, aberatsen pribilegio moduan ikusi ziren, aberatsek bakarrik ordaindu ahal zituztelako euren zerbitzuak, prozedura juridikoak etengabe luzatuz; aldi berean, txiroen maldizioa adierazten zutela baieztatu zen, gaizki prestatutako eta hitz-jario handiko iruzurtiek bakarrik ordezkatu ahal zituztelako txiroak, euren burua jurista trebatu moduan aurkezten zuten iruzurtiek, hain zuzen ere. Klaseari zegokionez, esan ohi zen juristak eskrupulurik gabeko pertsonak eta kristau txarrak zirela (Juristen böse Christen), eta jendeak kontatzen San Pedrok zeruan alferrik itxaron zuela juristaren bat ager zedin.

Giro eta zoroaldi hori gorabehera, beranduegi zen atzera bueltatzeko.

Zuzenbide zibileko juristak han zeuden, bertan geratzeko asmoz. Hasieran duda-mudaren bat izan arren, Philip Melanchthon bezalako pertsona ospetsuek zuzenbide erromatarren onbideak gailendu zituzten, sistema hori gatazka ororen gainetik zegoelako, eta bakea zein ordena ekar zezakeen zuzenbide inpartzial bakarra zelako.

Stein 3 OK:Maquetación 1 02/07/13 13:07 Página 109

Zuzenbide Erromatarra eta estatu-nazioa

109

Eginera judizialak, zuzenbidearen iturri gisa Auzitegiak guztiz profesionalak bihurtu ziren heinean, argiago atzeman zitezkeen eurek aplikatutako zuzenbidean agertzen ziren osagai zibilak eta ohiturazkoak. Onartu zen auzitegi bakoitzak bere eginerak zituela, auzitegietako ohitura edo usus fori osatzen zutena, eta hori frogatzeko, auzitegien erabakietara bakarrik jo zitekeela. Auzilariek, beraz, erabaki horiek ezagutu behar zituzten, batez ere epaiak «ziodunak» zirenean, hau da, auzitegiak erabakia emateko arrazoiak azaltzen zituenean, zein aginteri eusten zion zehaztuz. Europan halako epaiak emateko auzitegi ospetsuena Erromako Rota zen; herri guztietako eliza katoliko erromatarraren gora-jotzeak ez ezik, auzitegi horrek aita santuaren estatuetan sortutako arazo sekularrak ere aztertzen zituen. Rotako epaien bildumak XIV. mendetik argitaratu ziren, auzitegia Avignonen zegoenean. Lehenengo biltzailea Thomas Fastolf deitutako auditore (edo epaile) ingelesa izan zen; horrek oso ondo ezagutzen zuen aurrekari judizialak year books izenekoetara biltzeko eginera ingelesa.

Auzitegi sekularrek euren erabakien arrazoiak azaltzen ez zituztenean, epaile bakoitzak berak aukeratutako erabakiak bildu eta argitaratzen zituen; horretara, gero eta errazagoa zen erabakiok inprimatzea. Grenoblen, Dauphinéko Parlamentuko epaile batek, Guy Papek, auzitegiaren erabakien bilduma egin zuen, 1490ean argitaratu zena, berori hil eta gero. Dauphine Droit écrit deitutakoaren eremu bat zenez gero, Paperen bilduman zuzenbide zibilaren nahiz kanonikoaren testuak ekarri ziren hizpidera, baita horiei buruzko iruzkinak ere. Italiako auzitegi sekular baten bildumarik antzinakoena, berriz, Matthaeus de Afflictisek Napoleseko Decisiones Sacri Regii Consilii deitutakoen inguruan eginiko liburukia izan zen, 1499. urtean argitaratu zena.

Reichskammergerichtek hartutako erabakien arrazoiak ez ziren azaltzen eta 1563. urtean Joachim Mynsingerrek, auzitegi horretako aspaldiko magistratuak, Singularium observationum indicii imperialis camerae centuriae quattuor izeneko lana argiratu zuen; auzitegiko beste magistratuen hasierako atsekabea alde batera utzita, kasu zehatz batzuetan auzitegiak emandako erabakien arrazoiak azaldu zituen Mynsingerrek lan horretan. Azken helburua zen auzitegiaren ospea goraipatzea, eta, horretarako, Mynsingerrek Ius communeren autorerik onenak izan zituen gogoan, horien erabakien arrazoiak azaldu ez arren.

Stein 3 OK:MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:07 PĂĄgina 110

110

P ETER G. S TEIN

Zuzenbide zibilaren jokaraua, Justinianok aipatutakoa, izan zen non exemplis sed legibus iudicandum (C.7,45,13): epaileek zuzenbidea interpretatu behar dute, ez da nahikoa aurrekariari ekitea. Aurreneko bildumek batez ere zuzenbide zibileko izen ospetsuak aipatu zituzten, batzuetan ondokoa iradokita: epaileen asmo bakarra da ikasitako zuzenbidea menderatzen dutela nabarmentzea. XVI. mendearen amaieran, ordea, bildumek auzitegiaren aurreko erabakiak ekarri ohi zituzten hizpidera aurrekari moduan behin eta berriro; ondorenez, auzitegiek aurrekari horiei eusten zieten, horretara behartuta egon ez arren. Auzitegi bakoitzak bere usadioa ezartzen zuen, bertako epaile eta abokatuek eginiko bildumetan agertzen zena, eta horrek erakusten zuen osagai ohiturazkoak eta erromatarrak nahasi behar zirela, neurri egokian.

Lurralde bakoitzeko auzitegi gorenak bakarrik esan zezakeen behar besteko agintearekin lurralde horretan zer jaso zen zuzenbide erromatarretik eta zer ez. Lan batzuetan, bildumak horretarako erabili ziren, eta horren adibide esanguratsua dugu Philibert de Bugnyonen lana, Legum abrogatarum et inusitatarum in omnibus curiis terris iurisdictionibus et dominiis regni Franciae izenekoa (1563); lan horretan eskualdez eskualde zehaztu zituen zeintzuk ziren onartu gabeko zuzenbide zibileko testuak.

Garai hartan eskualde bateko Ius commune eta usus fori deitutakoak bereizi ziren. Ondorenez, frogaren zamari buruzko arazoa sortzen zen zalantzazko kasuetan. Ius commune izenekoa zuzenbidetzat har zitekeen, auzitegiek ez zutela berori gaitzetsi frogatzen zenean bakarrik? Ala, kontrara, zuzenbidetzat hartzeko, berori jaso izana frogatu behar zen? Gai hori izan zen gehien eztabaidatu zena Alemanian XVII. mendeko literaturan.

Argudio desberdinen oinarri gisa Bartoloren iruzkinak erabili ohi ziren, hauxe jorratuz: ohitura hori egitate gisa ulertu eta aurrekoak bezala frogatu behar ote zen? Johan Schilteren lana, Praxis iuris Romani in foro Germanico, 1675. urtean argitaratu zen, eta bertan erdiko konponbidea proposatzen zen: ÂŤEgun, egokitze-gaitasunean datza zuzenbide erromatarraren indarra nahiz espiritua gure arteanÂť. Jasotze-prozesuak honako presuntzio orokorra sorrarazi zuen: Ius commune aplikatuko da, komenigarria den heinean eta kontrako toki-arau edo ohitura zehatzik ez dagoen bitartean bakarrik. Aurkako eginerarik izan ezean, abokatuek zuzenbide zibileko testu egokiak plazaratu behar zituzten, auzitegiari laguntzeko.

Stein 3 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:07 P谩gina 111

Zuzenbide Erromatarra eta estatu-nazioa

111

Zuzenbide zibila eta zuzenbide naturala Eginera judizialean Ius commune zelakoa erabiltzeaz gain, zuzenbide zibila ere kristau-literaturaren nahaste horretara bildu zen, zuzenbide kanoniko eta teologiarekin batera. XVI. mendean ordua arte pentsaezinak ziren arazoak agertu ziren, eta halakoei aurre egiteko ulerkera horri ekin zitzaion. Arazorik larrienetarikoa zen Espainiak Mundu Berrian zituen lurraldeetako biztanleen statusari buruzkoa. Salamancan teologiako irakasle zen Francisco de Vitoria domingotarrak 1532an idatzitako Relectiones de Indisean jorratu zuen arazo hori.

Ordu arte, zuzenbidearen ikertzaileen aburuz, ondore juridikoetarako erkidego kontzeptuaren barruan sartzen ziren aita santuaren eta enperadorearen botere bikoitzaren mende zeuden herriak bakarrik. Vitoriak, ordea, ezezkoa eman zion aita santu Alexandro VI.ak 1493an bota zuen proposamenari: boterea izatea, Espainia eta Portugalen orduantxe aurkitutako lurraldeak zatitzeko. Horren iritzirako, batetik, enperadoreak ezin erreklama zezakeen mundu osoaren gaineko subiranotasunik, eta, bestetik, aita santuaren subiranotasuna aldi baterakoa zen eta ez zitzaien hedatzen barbaroei. Vitoriak argudiatu zuenari helduta, ulertzen zen testu erromatarretan zuzenbidea berbera zela herri guztientzat eta testu horietan agertzen zen Ius gentiuma, ostera, Ius inter gentes bezala ere ikusi ahal zela, alegia, herri baten eta bestearen arteko harremanak arautzen zituen erregela-multzo bezala. Zuzenbide horren oinarria ez zen sinesmen erlijioso berberak izatea, ezpada gizateriaren izaera. Erakundeak 1, 21ean eman zen Ius gentiumaren definizioa: arrazoi naturalak herri guztien artean utzitakoa. Ildo horri ekinez, Vitoriak uste zuen nazioen zuzenbide orokor hori aplikatu behar zitzaiela Espainiaren eta eskuratu berriak ziren lurraldeen arteko harremanei.

Hortaz, bada, Vitoriak ez zuen onartu hurrengo argudioa, Erromako zuzenbidean oinarritutakoa: lurraldeok res nullius dira, hots, ez dira inorenak, eta lehen okupatzaileak hartu ahal ditu. Zuzenbide naturalari helduta, ordea, tokiko indiarrek euren lurraldeen gaineko jabetza osoa zuten, paganoak izan arren. Heretikoek ere jabetza-eskubideak zituzten. Nazioen artean aplika zitekeen zuzenbide natural horri esker, espainiarrak askatasunez mugitu eta merkataritzan aritu ahal ziren; ezinezkoa zen, ordea, indiarrei lurrak kentzea euren borondatearen kontra, edo horiei eraso egitea, indiar horiek kristau ez bihurtzearen ondorioz bekatu larrian bizi arren.

Stein 3 OK:MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:07 PĂĄgina 112

112

P ETER G. S TEIN

Vitoria buru-belarri aritu zen Mundu Berriko herrien eskubideen alde, justizia eta moraltasunaren kontzeptuak erabilita, baina horren argudioen muinera zuzenbide erromatarrak eratorritako hainbat ideia biltzen ziren.

Gerogarrenean, ondokoek eutsi zieten argudio horiei: Salamancan Vitoriaren oinordekoa izan zen Domingo Sotokoa domingotarrak, Segoviako gotzaina zen Diego Covarrubiaskoak, zibilista nahiz kanonista zenak, eta, batez ere, Francisco Suarez izeneko jesuitak. Azken horrek 1612an argitaratutako De legibus tratatua da Espainiako neoeskolastikaren adierazgarririk konplexuena. Berak baieztatu bezala, zuzenbide naturalaren derrigorrekotasuna dator arrazoiaren bidetik, eta ez, ostera, Jainkoaren borondatetik (II.6); hala ere, praktikan inguruabarren arabera alda zitekeen arrazoiak agindutakoa (II.14.12). Suarezek ez zuen onartu hurrengo iritzi bartolista: printzea herriaren ordezkaria da, eta horren boterea herri-borondatearen araberakoa izango da. Beraren ustetan, ostera, herriak erabateko boterea eman zion printzeari eta gero ezin zen hori ezeztatu (III.4) Horrenbestez, printzea legibus solutus izan behar zen, eta berak emandako legeek ere ezin zuten horren inguruko mugarik jarri. Neoeskolastiko espainiar horiek San Tomas Aquinokoak hasitako bideari eutsi zioten, Aristotelesen metodoaren eta zuzenbide erromatarren arteko batasuna garatuz. Horri esker, teoria orokorrak egin ahal izan zituzten, kontratuzko erantzukizunaren inguruan, esaterako, eta teoria horiek izugarrizko eragina izan zuten geroko autoreen gain. Edonola ere, iritzi horiek ez zuten ondorio handirik izan Mundu Berria kolonizatu zutenenen eguneroko jardunaren gain.

Geroko autoreek ere testu erromatarretara bildutako proposamen orokorrak eta esangura hertsian zuzenbide zibilari bakarrik aplika ahal zitzaizkion adierazpenak bereizi zituzten. Baieztapen orokorrei zuzenbide natural eta nazioena deitu zitzaien, eta jatorrizko testuetan esanbidez adierazi zen halako batzuk ÂŤarrazoi naturalaÂťren ondoriozkoak zirela. Orduz geroztik ulertu zen gizaki trebeak naturaren printzipioen arabera jardun behar zuela, adierazpen horiek aplikatu behar zirelako bai zuzenbidearen erregela moduan, baina baita bakoitzaren moraltasun-printzipio moduan ere.

Zuzenbide natural eta nazioena izeneko horren testuinguruan, Digestoaren azken titulura bildutako jokarauen garrantzia berpiztu zen (50.17): ulerbidez, ezin daiteke aberastu inoren kaltetan (206); ezin eskualda daiteke, bakoitzak duena baino eskubide hobea (54); nork bere eskubidea egikarituz

Stein 3 OK:MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:07 PĂĄgina 113

Zuzenbide Erromatarra eta estatu-nazioa

113

gero, ez da gordinkeriarik sortuko (55); norbaitek beraren erruz galtzen duenean zerbait, ulertzen da ez duela ezer galdu (203); baldintza berberetan, ulertu behar da edukitzailea dela alderdi hobea (128). Jurista klasikoek sorrarazi zituzten jokarau horietatik anitz erabaki zehatzen bat justifikatzeko, eta halakoak, gero, jokarau orokor bihurtu ziren, euren testuingurutik ateratzearen ondorioz bakarrik. Justifikatu behar ez ziren egiak adierazten zituztenez gero, ulertu zen halakoak agerikoak zirela, ingelesez adierazpen bat ÂŤit stands to reason thatÂť (agerikoa da, logikoa da) aipamenarekin hasten zenean gertatzen zen bezala. Zuzenbidea jakintzagai arrazional moduan aurkeztu nahi zutenek estimu handiz hartu zituzten jokarauok; erabili ere, printzipio orokor moduan erabili ohi zituzten, gero erregela bereziak ondorioztatzeko logikaren bitartez. Arean ere, jokarauok harrobi oparoa osatu zuten, eta filosofo moralek mende luzeetako agintea zuten argudioak atera zituzten bertatik.

Zuzenbide zibila eta nazioarteko zuzenbidea XVI. mendean garatze-bidean zeuden estatu-nazioek laster behar izan zuten nazioarteko zuzenbide publikoa (Ius inter gentes), Vitoriak proposatu bezala. Erreformak, alabaina, izugarrizko eragin zatitzailea izan zuen lehen kolpean kristau herrien erkidegoa zirudienaren gain, eta, horren ondorioz, zuzenbidea eta teologia bereizi behar izan ziren. Europako herri guztietan, juristak arduratu ziren diplomaziaz betidanik; juristok euren artean negoziatzen zuten, denek onartutako ideia juridiko jakin batzuetara jota. Estatuen arteko harremanak arautuko zituen zuzenbidea finkatzerakoan, Italiako Alberico Gentili bartolista izan zen aitzindarietako bat, Ingalaterran bizi zena.

1584. urtean erregina Isabelen gortean enbaxadore espainiarra zen Bernardino de Mendoza jauna salatu zuten eskoziarren erregina, Maria, espetxetik atera eta Ingalaterrako erregina bihurtzeko konplotean parte hartzeagatik. Kontseilu pribatuak Mendoza zigortu nahi zuen, baina aldez aurretik kontsulta egin zion Gentiliri, ikuspegi juridikotik hori bidezkoa ote zen jakiteko. Horren iritzirako, zuzenbide zibilaren arabera enbaxadoreek ukiezintasun kriminala zutenez gero, ezin zitzaien inolako kondenarik ezarri; Mendoza, bada, erbesteratu baino ez zuten egin. Handik gutxira, Gentilik nazioarteko zuzenbidearen gai zehatz bati buruzko lehen tratatu berezia argiratatu zuen, De legationibus deitutakoa. Lan horretan, Gentilik erromatarren garaietako eginera diplomatiko bat azaldu zuen; zehatzago

Stein 3 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:07 P谩gina 114

114

P ETER G. S TEIN

esanda, nazioarteko harremanei buruzko zuzenbide erromatarrean agertzen zen eginera, Ius fetiale izenekoa. Corpus iuriseko testuak aztertu ostean, xehetasunez bereizi zituen, batetik, zuzenbide zibila, eta, bestetik, zuzenbide naturala eta nazioena. Nazioarteko zuzenbidea, zioen berak, azken horretan oinarritzen da. 1587an erregina Isabelek zuzenbide zibileko Regius Professor izendatu zuen Gentili Oxforden; hurrengo urteetan hainbat saiakera idatzi zituen gerrako zuzenbidearen inguruan, eta horiek guztiak batera argitaratu ziren Hanaun 1598an, De iure belli, III. lib. izenburuarekin. Hurrengo belaunaldiak eman zion buru prozesu horri, Grotiusen eskutik.

Teoria eta praktika Holandan XV. mendean Herbehereak Borgoinako dukeen lurraldeak ziren, eta XVI. mendean, berriz, Karlos V.aren esku geratu ziren; enperadorea ez ezik, Karlos V.a Borgoinako dukea eta Espainiako erregea ere bazen. XVI. mendearen bigarren erdian Espainiako gobernadoreen kontrako hainbat errebolta izan ziren; horrez gain, 1579an Utrechteko Batasuna osatzen zuten iparraldeko zazpi probintziak banandu ziren. Probintzia bakoitzak bere auzitegiei eta zuzenbide bereziari eutsi zien, baina horien artean garrantzitsuena Holanda zen, duda-izpirik gabe; sortu ere, bertan sortzen zen Probintzia Batuen aberastasunaren erdia gutxi gorabehera. Amsterdam lehen mailako merkataritza-gune bihurtu zen, Amberes ordeztuz; bertatik igaro zen Rhin haraneko merkataritza guztia, eta, azken buruan, hango merkatariek mundu osoko merkataritza menderatu zuten.

Independentzia formala erdietsi baino lehen ere, iparraldeko probintzien lehenengo unibertsitatea 1575ean sortu zen Leydenen, Holandan, hegoaldeko Herbehere katolikoetako Lovainari kontrapisu protestantea aurkezteko. Espainian gertatu bezala, han ere Inkisizioak zigortu zuen gauzen betiko ordena uki zezakeen edozein ideia zabaltzea. Leydeneko Zuzenbide Fakultateari hasiera-hasieratik esleitu zioten kontuzko lekua unibertsitatearen barruan. Ikasturtea irekitzeko prozesio solemnean, lau jurista erromatar agertzen ziren Biblia Sakratu eta Lau Ebanjelioen ostean, hala nola, Juliano, Papiniano, Ulpiano eta Triboniano. .

Holanda ez ezik, beste probintzia batzuk ere ez ziren atzean geratu eta zuzenbide fakultatedun unibertsitateak eratu ziren Frisiako Franekeren

Stein 3 OK:Maquetación 1 02/07/13 13:07 Página 115

Zuzenbide Erromatarra eta estatu-nazioa

115

1585ean, Groningenen 1614an, Utrechten 1636an eta Gelderlandeko Hardewijken 1648an. Hein handi batean, irakasle holandarrek sortu zuten Probintzia Batuetako zuzenbidea, Leydeneko irakasleek batez ere, baita probintzietako goi auzitegietako epaileek ere, Hooge Raad izenekoak bereziki.

Zientzia eta praktika juridikoa elkarri lotuta, XVII. mendean Holandak Europa osoa eraman zuen Frantziak XVI. mendean finkatutako bidetik.

Hasierako urteetan, Frantziatik ihes egin eta gutxira, Leydenek Hugo Doneau Frantziako humanista protestantea erakartzea erdietsi zuen. Doneauk bertan irakatsi zuen 1579tik 1587 bitartean; horren atzetik Everard Bronchorst etorri zen, Alemaniako unibertsitateetan hezitakoa. Horrexek finkatu zuen Holandako unibertsitateetan ohikoa zen zuzenbidearen hizkera.

Hizkera horretara bildu ziren zuzenbideari hurbiltzeko modu dotorea eta, aldi berean, praktikoa; beste hitz batzuez esanda, mos gallicus eta mos italicus deitutakoak nahastu ziren modu egokian. Ikasleak eginera judizialari begira trebatu behar ziren, baina aldez aurretik ikasleok zuzenbidearen printzipio orokorrak ikasi behar zituzten.

Bronchorstek azpimarratu zuen zuzenbideko ikaslearentzat hagitz garrantzitsua zela hasieran zuzenbidearen oinarrizko printzipioak ikastea, Digestoaren eta Erakundeak izeneko lanaren azken tituluan jasotako printzipioak, alegia. Horren iritzirako Digesto 50,17ko regulaeak zuzenbidearen hastapenak ziren, hots, dialektikoen jokarau, geometrikoen problemata edota medikuen aforismoen baliobestekoak. «Azkenean, laburpen txiki batean jorratzen dituzte, zuzenbidearen ozeano zabalean eztabaidatuko diren gai guztiak, zuzenbide unibertsalaren aurkibide orokorra eskainiz». Auzitegietan abokatu moduan nola jardun irakasteko, disputationes izenekoetara jo zen; halakoetan, ikasleek tradizio bartolistako iruzkingileak aipatzen zituzten.

Hain batez, Leydeneko zuzenbide fakultateak eskaini zuen emaitzarik bikainena Hugo Grotius izan zen (1583-1645), fakultate horretan hamaika urterekin sartu zen haur miresgarria. Doneauk berak ez zion zuzenean irakatsi, baina horren eragina nabaria izan zen haurrarengan. Grotiusek Orleansen amaitu zituen ikasketak, doktore bihurtuz. Ondorio politikoak izango zituen eztabaida teologiko batean parte hartzeagatik, espetxera eraman zuten eta derrigorreko aisialdi horretaz baliatu zen Holandako Jurisprudentziaren Sarrera (Inleidinge tot de Hollandsche rechtsgeleerdheit) idazteko nederlanderaz; lan hori, azkenean, 1631. urtean argitaratu zen.

Stein 3 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:07 P谩gina 116

116

P ETER G. S TEIN

Harrezkero, zuzenbide hori ez zen ikusi zuzenbide zibilaren eranskin moduan, ezpada ohitura germaniarraren eta zuzenbide erromatarren arteko nahaste gisa; horren inguruan legeak eman ziren, toki statutumeko muga hertsietatik kanpo aplikatuko zirenak. Doneauren tradizioari helduta, Grotiusek zuzenbide substantiboaz bakarrik arduratu zen, prozesukoa bazter utzita. Erakundeetan agertzen zen zatiketa hirukoitzari eusteko, zuzenbidea hiru arlotan zatitu zuen: pertsonak, gauzak eta betebeharrak. Gatibualditik ihes egin eta gero, Grotiusek iheslari politiko bezala eman zuen bizitza osoa, batez ere Frantzian, Suediako enbaxadore moduan jardunda.

1625an bere lanik ezagunena argitaratu zuen Parisen: De iure belli ac pacis. Suarezek eta Gentilik zirriborrotutako ideiei ekinez, tratatu horretan Grotiusek sendo baieztatu zuen nazioarteko zuzenbidearen oinarria zuzenbide naturala zela, gizakiaren izaerak eratorritako zuzenbidea, hain zuzen, eta zuzenbide hori zuzenbide zibiletik at egon behar zela. Zuzenbide horren oinarrizko printzipioak axiomatikoak eta agerikoak ziren. Zuzenbidearen inguruko ideiak azaltzean, Grotiusek baieztatu zuen bere iritzia egitate berezi bakoitzetik bereizita zegoela, matematikoentzat euren figurak gorputzetatik bereizten ziren bezala (prolegomena, 58). Zuzenbide naturaleko arauak bi modutara egin zitezkeen: a priori, oinarrizko printzipioetatik ondorioztatuta, logikaren bitartez; edota a posteriori, herri zibilizatu ororen zuzenbidean ohikoak ziren arauak ikusita. Arau bat bazter guztietan onartzen bazen zuzenbide moduan, horrek esan nahi zuen arrazoi naturalean zegoela arauaren jatorria, gizateria osoak onartu baitzuen arrazoi hori. Grotiusek bigarren metodoa zuen gustukoa eta milaka adibide erabili zituen zuzenbide naturalaren manuak azaltzeko. Sarritan, arrazoi naturalak agintzen zuen Justinianoren testuek ezarritakoa edo testu horiek ondorioztatu ahal zutena.

Grotiusen tratatua zuzenbide zibileko testuen aipamenez josita zegoen, eta halakoak erabili ohi ziren zuzenbide naturaleko proposizioak defendatzeko.

Grotiusek baieztatu zuen Jainkoak ez zuela eman zuzenbide hori, berdinberdin existituko zelako Jainkoa ez dagoela onartu arren edota gizakien kontuak ez zirela Jainkoaren ardurapekoak onartu arren (prolegomena II eta I. I. 10.5). Ildo bertsutik, inorenak ez diren gauzen okupazioari buruzko kontzeptu erromatarrak lur berrien konkistari egokitu zitzaizkion, eta kontratuen zuzenbide erromatarra nazioarteko tratatuei. Zuzenbide naturala Erromako zuzenbide zibilaren luzapen edo lorpen moduan aurkeztu

Stein 3 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:07 P谩gina 117

Zuzenbide Erromatarra eta estatu-nazioa

117

zen. Azken horren ariora, hitz-emate guztiak ez dira bete beharrekoak; zuzenbide naturalari helduta, ostera, hitz-emate irmoa bete behar denez gero, tratatuei eutsi behar zaie, behin horiek sinatu eta gero. Jokaraua zen pacta sunt servanda.

Grotiusen garaikidea zen Arnold Vinniusek Leydenen ikasi zuen eta bertan jarraitu zuen, irakasle moduan. Berak biribildu zuen Holandako zientzia juridikoa zuzenbide erromatar, ohiturazko eta naturalaren batuketa antzo. Vinniusek ospea erdietsi zuen Justinianoren Erakundeei eginiko iruzkin osatuari esker, mundu akademikoan eta auzitegietan erabiliko zen iruzkinari esker, alegia. 1642an agertu zen lan horretan, Vinniusek Frantziako humanista ezagunenen ideietara jo zuen, Cujas eta Hotmanen ideietara, hain zuzen, baita glosagileen eta bartolisten iritzietara edota Alemaniako eginera judizialaren erakusle berri (Mynsinger, esaterako) zirenen ideietara ere. Horretaz landara, Vinniusen lanean Justinianoren Erakundeak azaltzen ziren, baina Holandako lege-praktika ere ekarri zen hizpidera, hegoaldeko Malinasen dagoen Kontseilu Handiaren erabaki-bilduma aipatuz. Vinniusek, berebat, Grotiusen Inleidinge eta De iure belli ac pacis lanak erabili zituen aldi berean. Erakundeen eskemari helduta Vinniusen liburuak ere entziklopedia itxura zuen, eta liburu hori erreferentzia-lan bihurtu zen XVIII. mendearen amaiera arte. Horrez gain, Vinniusek Notae izeneko lan laburtxoagoa argitaratu zuen ikasleentzat bakarrik; bertan, Erakundeak azaldu nahi zituen, ideia humanista onenen bidetik baina praktika ere han-hemenka aipatuz. Ehun urte beranduago, Lord Mansfieldek ohar labur horiek gailendu zituen Ingalaterran, zaldunarentzat zuzenbide erromatarraren sarrerarik onena osatzen zutela esanez; gerogarrenean Estatu Batuetako bigarren presidentea izango zen John Adamsek ere ikasi zituen oharrok, Harvard Cllegen ikasle zenean.

Vinnius autore eklektikoa izanik, zuzenbide zibil erromatarra aurkeztu nahi zuen zuzenbide unibertsalaren oinarrizko kontzeptuen iturri gisa, alegia, izaerak eta eginera judizialak eratorritako kontzeptuen iturri gisa. Beste autore batzuek, aldiz, arreta handiagoa jarri zuten probintzia batuetako zuzenbidearen gain, horren eta zuzenbide zibil hutsaren arteko desberdintasunak azpimarratuz. Simon Groenwegen van der Madek goitik behera jorratu zuen Corpus iuris osoa, eta artezki zehaztu zituen praktikan onartutako eta ezetsitako testuak. Mende bat lehenago Bugnyon frantsesak erabilitako ereduari ekinez, emaitzak tratatu batean argitaratu zituen, zuzen-

Stein 3 OK:Maquetación 1 02/07/13 13:07 Página 118

118

P ETER G. S TEIN

bidea zer ez den jorratzeko tratatuan, hain zuzen (Leyden, 1649). Horren garaikide zen Simon van Leeuwenek Paratitula iuris novissimi, dat is Een kort begrip van het Rooms-Hollandts Reght izeneko lana argitaratu zuen hiru urte beranduago; horretara, Holandako zuzenbide erromatarraren titulua sortu zuen, eta probintzia batuetako eta horien kolonietako zuzenbidea izen horrekin identifikatu zen.

Zuzenbide pribatuari dagokionez, Leydeneko beste irakasle batek, Johannes Voetek ezin hobeto laburtu zuen Holandako eskolak XVII. mendean eginiko lana Commentarius ad Pandectas deitutakoan; lan hori folioko bi liburukitan argitaratu zuen 1698an eta 1704an. Lehenik eta behin zuzenbide erromatarra azaltzen zen, eta gero, berriz, zuzenbide modernoa, izen ezagun guztiak aipatuta. Zuzenbide naturala, gehienbat Grotiusena, aipatzen zen, baina leku handirik eman gabe.

Jurista erromatar-holandarren artean berritzailerik handiena, beharbada, Ulrich Huber izan zen; arean ere, Huber Frisiakoa zen, eta ez Holandakoa, eta probintzia horretan beste batzuetan baino askoz gehiago jaso zen zuzenbide erromatarra. 1672. urtean argitaratu zuen De iure civitas III. lib. lanean estatuaren zuzenbidea sorrarazi zuen, gai erromatarretatik abiatuta buruen-buruenik ere; zuzenbide horri «Zuzenbide publiko unibertsalaren jakintzagai berria» deitu zion. 1678 eta 1690 bitartean argitaratutako beste lan batean, Praelectiones iuris civilis izenekoan, lege-gatazken jakintzagai modernoa eratu zuen, beste behin ere gai erromatarretatik abiatuta; jakintzagai horren bitartez, zuzenbide pribatuko arauek ukitutako gaiak aztertzen ziren. 1698an Heedendaegse Rechtsgeleertheyd deitutakoa egin zuen, Grotiusen Inleidinge izenekoan oinarrituta, baina Frisiako praktika aipatuz; lan horretan, orduko zuzenbidea azaltzen zen, bertako testuinguruan kokatuz hamaika xehetasunekin.

Europa osoan begirunez hartu ziren Holandako maisuak, eta euren lanen hainbat eta hainbat argitalpen egin ziren atzerrian XVII eta XVIII. mendeetan. Horrenbestez, Bronchorsten iruzkinak hamalau argitalpen izan zituen Alemanian, Frantzian eta Herbeheren hegoaldean. Vinniusek Erakundeen inguruan eginiko iruzkinari dagokionez, berriz, bederatzi argitalpen egin ziren 1666 eta 1777. urte bitartean Lyonen bakarrik, beste hamabi Venezian 1712 eta 1804 bitartean, hiru Napolesen, bost Valentzian, eta itzulpen bat espainieraz (Bartzelona 1846-1847). Bestalde, Voetek Digestoari buruz eginda-

Stein 3 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:07 P谩gina 119

Zuzenbide Erromatarra eta estatu-nazioa

119

ko iruzkinak hamazazpi aldiz argitaratu ziren Frantzian, Alemanian, Italian eta Genevan, eta italieraz itzuli zen sei liburukitan (Venezia, 1837-1840).

XVII. mendearen azken aldera, zuzenbide zibil erromatarra Europako iparraldeko kultura protestantean sartu zen, aldez aurretik Europa katolikoan sartu zen bezala. Horren ondorioz, laburpen txikiak zabaldu ziren, zuzenbide horren oinarrizko atalak jendearengan hurbiltzeko, Erakundeak batik bat, baita ikasleei halakoak buruz ikasten laguntzeko; laburpen horietako batzuk aforismoen bitartez idatzi ziren, eta beste batzuk bertsoz.

Digestoa oso luzea zenez gero, beste modu batera jardun behar zen; horrenbestez, ahaleginak egin ziren irudien indarraz baliatu eta bertara bildutako gaiak ezagutarazteko. Johannes Bunoren Memoriale iuris civilis romani lana 1673an argitaratu zen; lan hori izan zen, hain justu ere, harako ahaleginik kontuzkoena, bertan Digestoko liburu guztien gaiak azaltzen baitziren grabatu xeheen bitartez. Hurrengo urtean Bunok lan hori osatu zuen antzeko liburukia eginez Kodearen, Nobelen eta Libri Feudorumen inguruan.

Frisian azuleju margotuak egiteko tradizioa zegoen, eta XVII. mendeko laurogeiko hamarkadan Sybrant Feytemak azuleju-serie bat ekoiztu zuen, Digestoaren zenbait titulu erakutsiz; azuleju bakoitzean kasuan kasuko tituluaren zenbakia modu nabarian margotu zen. Bunoren grabatuetan gertatu bezala, azulejuetan ez ziren jaso arau juridikoak euren jatorrizko testuinguru erromatarrean; aitzitik, arau horiek XVII. mende berantiarreko zinezko munduan kokatu ziren, eta protagonisten jantziak, armak nahiz etxeak Europako iparraldekoak ziren, ezbairik gabe.

Stein 3 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:07 P谩gina 120

Stein 4 OK :Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:09 P谩gina 121

ZUZENBIDE ERROMATARRA ETA KODEKETA

Zuzenbide Erromatarra eta nazio-zuzenbideak 1653. urtean, Arthur Duck zibilista ingelesaren liburua agertu zen (De usu authoritate iuris civilis Romanorum in dominiis principium Christianorum); bertan aztertzen zen kristau printzeen erreinuetan zuzenbide zibilak zer-nolako erabilera eta agintea zituen. Datu zehatz horietatik abiatuta, zibilista horrek azaldu zuen zenbateraino jaso zen zuzenbide zibila Europako herri desberdinetan. Herri horietan baziren ideia erkide batzuk zuzenbidearen izaerari buruz, eta Duckek ideia horiek plazaratu nahi zituen. Ohitura bakarrik kontuan izan beharrean ekitatea ere bilatu nahi bada, baieztatu zuen Duckek, nazio-legeriarik aproposena Erromako zuzenbide zibila izango da, horrexek biltzen baitu kontratu, testamentu, delitu, epaiketa nahiz bestelako giza ekintzari buruzko arauen multzorik osatuena.

Zuzenbide zibilaren eduki zehatza herriz herri aldatzen zen. Epaien bildumek agerian utzi zuten auzitegietako egineretan (usus fori deiturikoetan) aspalditik nahasten zirela zuzenbide zibil erromatarra eta eskualde zein herri bakoitzeko ohiturazko zuzenbidea. Unibertsitateetako irakaskuntza, bestalde, zuzenbide zibilari lotu zitzaion betidanik, ohiturari lepoa emanez.

XVII. mendearen erdian, alabaina, unibertsitateetan zuzenbide zibila toki bakoitzean ulertzen zen bezala jorratu behar zen; zuzenbide fakultateek, berebat, zuzenbide erromatarraren zein tokiko zuzenbidearen nazio-osagaiak onartu zituzten. 1650ean Aboko unibertsitatean (Turku) irakaslea zen Michael Wexioniusek Suediako zuzenbide zibil erromatarra ikertzeko sarrera argitaratu zuen (Iuris civilis Sveco-Romani); unibertsitate hori hasieran Finlandian zegoen, gero Suediaren zati bihurtzeko. Zernahi den ere, Holandako irakasleek garatu zuten nazio-zuzenbidea beste inork baino gehiago, ikusi dugun moduan. Van Leeuwenek 1664an idatzitako liburua

Stein 4 OK :Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:09 P谩gina 122

122

P ETER G. S TEIN

legeria erromatar-holandarra izenarekin ezagutu zen, bietariko oinarriak zituelako, hala zuzenbide erromatarrarenak, nola Holandako iturrienak.

Herri germaniarretan, Holandan esaterako, XVII. mendeko ikertzaileak ere zuzenbide erromatarraren bertsio germaniarra identifikatzen hasi ziren.

Georg Adam Struvek laburpen oso ona argitaratu zuen 1676an Jurisprudentia Romano-Germanica Forensis izeneko lanean eta gutxi gorabehera data berean Nicholaus von Beckmann austriarrak Ius novissimum Romano-Germanicum deitutakoa argitaratu zuen. Edonondik begira dakiola ere, XVIII. mendean idazle germaniar gehienek laburpen-lan horiek bazter utzi eta ondokoa azpimarratu zuten: batetik, osagai erromatarren eta ohiturazko zuzenbide germaniarraren izaera desberdina, eta, bestetik, nazio-legeetako estatutu-osagaiak, Austriako probintzietan batik bat. Behin Erromako eta bertako osagaiak banandu ostean, huts-hutsean iturri germaniarretan onarritutako ius germanicuma bilatzen hasi ziren, eta bide horretatik, zuzenbide erromatarraren osagaiak are bereziagoak bihurtu ziren. Erakundeen eskema erabili zen sistemazioa egiteko modu orokor gisa, baina hori alde batera utzita, zuzenbide germaniarraren lanetan ez zen aipatzen zuzenbide erromatarra, ezta hutsuneak betetzeko zuzenbide subsidiario moduan ere.

Gehien irakurri zen jurista germaniarren artean Gottlieb Heineccius aipa daiteke (1681-1741). Azken autore erromatar-holandarren eragina jaso zuen erromanista horrek bazter utzi zituen laburpen-teknikak eta zuzenbide erromatarrari bete-betean hurbiltzearen alde egin zuen. Horren Antiquitatum Romanarum syntagma izeneko lana 1719an argitaratu zen lehenengoz, eta gero hogei argitalpen egin ziren. Lan horretan, antzinako iturriak jorratu zituen, xehetasun interesgarri ugari aipatuz, baita zuzenbide erromatarraren kategoria zein figurak ere, Justinianoren Erakundeetako hurrenkerari eutsita; hori gorabehera, Heinecciusek gero ez zuen erakutsi kategoria horiek nola garatu ziren Justinianoren ostean edota nola lotzen zitzaizkion garai hartako zuzenbideari. Horren arrazoia, alabaina, ez zen izan Heineciusek ez zuela interesik garai hartako zuzenbidearen gain; kontrara, zuzenbide zibil modernoari, zuzenbide germaniarrari eta zuzenbide naturalari buruzko oinarrizko azalpenak ere argitaratu zituen beste alde batetik.

Horietako bakoitza sistema juridiko bereizia bihurtu zen.

Frantzian, betidanik bereizi ziren ohiturazko zuzenbidea eta zuzenbide erromatarra, agian eskualdeak desberdintzen zirelako ohiturazko zuzenbi-

Stein 4 OK :MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:09 PĂĄgina 123

Zuzenbide Erromatarra eta kodeketa

123

dea edota zuzenbide idatzia izatearen arabera. Ohiturak batzeko mugimenduaren eskutik lortu nahi zen ohiturak idatziz biltzeko lan bat, baina horren ondorioz ohiturok zaharkituak geratu ziren; ildo bertsutik, ahalegin izugarriak egin behar izan ziren, Pariseko Ohitura lanean oinarritutako ohiturazko zuzenbidearen muin erkidea identifikatu ahal izateko. 1679an Luis XIV.ak Frantziako zuzenbidearen ÂŤerrege-irakasleakÂť izendatu zituen unibertsitateetan, horiek herri-hizkuntzan irakasteko, eta ez latinez. Irakasle horien joera izan zen zuzenbide orokorra azaltzea, oinarri moduan eskualdean errotuen zeuden ohiturak hartuta; horrez landara, zuzenbide erromatarraren zenbait atal ere jorratu zituzten, eskualdeetako parlamentuek jasotako atalak, hain justu ere. Betebeharren zuzenbidean ikus zitekeen, bereziki, osagai erromatar horien eragina.

1667 eta 1681 bitartean, Luis XIV.aren kantzilerra zen Jean Baptiste Colbertek agindu zuen kode txiki batzuen bilduma egiteko; kode horiek erreinu osoan aplikatu ziren errege-ordenantza moduan, ohitura desberdinen ondore banatzailea gainditzeko. Zuzenbidearen zati batzuk bakarrik jorratu zituzten, eragin erromatar txikienekoak: prozedura zibila (Doneauk ere aipatu zuen hori eta zuzenbide substantiboa desberdinak zirela), zigor zuzenbidea eta zigor prozedura eta merkataritzako zuzenbidea.

Zigor zuzenbidea gaingiroki aztertu zen Digestoaren 47 eta 48. liburuetan; Justinianok libri terribiles deitu zien liburu horiei eta begi-bistakoa zen XVII. mendean aurreko bertsioa aldatu behar zela. Merkataritzako zuzenbidea, ostera, modu esanguratsuan agertu zen Erromako testuetan, baina, hala ere, ez zen ganoraz garatu Erdi Aroa arte. Merkatariak herri nahiz portuetako azoketan aldian-aldian batzen zirenean, euren kontseilu ez ofizialak eratu ohi zituzten, eta arazoak sortzen baziren, nahiago zuten halako kontseiluetara jotzea, toki auzitegietan agertzea baino. Ildo horri ekinez, merkatarien erkidegoak nazio-mugak gainditzen zituzten ohituren multzoa garatu zuen. Colbertek Jaques Savary deitutako negozio-gizon arrakastatsuari agindu zion Ordonnance de commerce lana egiteko (1673); lan hori merkatarien negozioetan aplikatzeko arauen bilduma ia osoa zen, harako ohitura tradizionaletan oinarritutako arauena, hain zuzen. Horrez gain, itsas-merkataritzaren inguruko beste hainbat ordenantza ekar daitezke hizpidera. Orduz geroztik, Frantziako merkatariek erabereko zuzenbidea erabili zuten, bakoitza non bizi zen kontuan hartu gabe; zuzenbide hori mer-

Stein 4 OK :Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:09 P谩gina 124

124

P ETER G. S TEIN

kataritzako egineren adierazpen baimendu bezala onartu zen, bai Frantzian, baita Europa osoan ere, Ingalaterra barne.

Zernahi gisaz, errege ordenantzek ez zuten eragin handirik izan zuzenbide zibilaren muinaren gain, alegia, Justinianoren Erakundeetara bildutako atalen gain; ordenantzok, berebat, ez zituzten ukitu ohiturak, baina horien mugak zehaztu zituzten. Horren ondore formala izan zen prozedura, zigor zuzenbidea eta merkataritzako zuzenbidea zuzenbide zibiletik at utzi zirela, zuzenbide zibilaren benetako esparrua mugatuz.

Espainian lurralde bakoitzak bere zuzenbidea zuen, eta XVIII. mendea arte, nazio-zuzenbidearen ideia amets hutsa zen. Frantzian gertatu bezala, Pariseko Ohitura eskualdeetako beste ohituren gainetik gailendu zen; halaber, Gaztelako zuzenbidea, Zazpi Partidak deitutakoa eta 1567ko Bilduma Berrian oinarritutakoa, Espainia osorako nazio-zuzenbide (jatorrizko zuzenbide) bihurtu zen emeki-emeki. 1713. urtean Gaztelako Kontseiluak agindu zuen unibertsitateetan zuzenbide erromatarra irakatsi beharrean nazio-zuzenbidea irakatsi behar zela, baina irakasleek lepoa eman zioten dekretu horri. Zuzenbide erromatarraren balioa ikusita, 1741ean Kontseiluak beste dekretu bat eman zuen, zuzenbide hori eta nazio-zuzenbidea, bibiak, irakasteko aginduz.

Vinniusek Erakundeen gain eginiko iruzkina ohiko testu-liburu bihurtu zen. Bi aldaketa egin zitzaizkion: batetik, Inkisizioarentzat iraingarriak izan zitezkeen aipamenak ukitu ziren eta ezkontzaren inguruko arau batzuk, esaterako, kendu ziren; bestetik, Espainiako zuzenbideari buruzko aipamenak sartu ziren. Juan Salak Vinnius castigatus izenekoaren argitalpena egin zuen Espainiako ikasleentzat (Valentzia, 1767), helburu horiek erdietsi nahian. Lan horren azalean Justizia agertzen zen: ezkerreko eskuarekin Justinianoren Erakundeak ematen zizkion enperadoreari, eta eskumakoarekin, berriz, Zazpi Partidak Espainiako erregeari.

Stein 4 OK :Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:09 P谩gina 125

Zuzenbide Erromatarra eta kodeketa

125

Zuzenbide naturalaren heldutasuna XVII. mendearen azken aldean, zuzenbide zibilak zuzenbide naturalari esker egin zuen aurrerantz. Mende-hasieran, Europan atsekabea zen nagusi gerraren ondorioz, eta alderdikeriarik gabeko zuzenbidea erdietsi nahi zen, gizakien arteko grina nahiz areriotasun horiek gainditu ahal izateko.

Autore batek baino gehiagok sentitu zuen zuzenbide erromatarrak asebete zezakeela beharrizan hori, baldin eta aldez aurretik berori hertsatzen zuen gerruntze formaletik askatzen bazen. Sistema hori lehendabiziko egietatik hasi, horien zuzeneko ondorioak atera, eta, ondorioz-ondorio mugituz, azkenean sistema logiko hutsera heldu behar zen. Autore horren aburuz, Justinianoren bildumak zenbait akats izan arren, oro har jurista erromatarren irtenbideak egundokoak ziren, euren arrazoinamenduaren norainokoa kontuan hartuta. Justinianoren bildumak, berriz, osagai premiagabeko, akastun, ilun eta nahasgarri gehiegi zituen. Leibnizek, gainera, ahalegin esanguratsua egin zuen Corpus iuris reconcinnatum izenekoa egiteko, testuak hurrenkera logikoago baten arabera berrantolatuz.

Sarritan, Justinianoren testuetatik ateratako baieztapenak egia unibertsal moduan hartu eta esparru juridikotik kanpo ere aplikatu ziren. Leibnizek berak ere baten baino gehiagotan erabili zituen argudio horiek diskurtso moralaren testuinguruan. Ulerbidez, 1693ko Codex iuris gentium izeneko lanean hauxe baieztatu zuen: Naturaren mugaldeetaik ateratako zuzenbidearen doktrinak sekulako eremua eskaintzen du, gizakia aztertu ahal izateko. Zernahi gisaz, zuzenbidearen eta justiziaren kontzeptuak ez dira argitasunez azaldu, ospedun autore anitzek jorratu badituzte ere. Eskubidea aukera moral bat da, eta betebeharra, ostera, beharrizan morala. Niretzat morala da, gizaki onarentzat berezkoa edo naturala den guztia: eta gizaki ona izango litzateke, jurista erromatarrek abileziaz baieztatu duten bezala, gure ustez moral onaren kontrako egintzak gauzatzeko gai ez diren pertsonak [Political Writings, trans. P. Riley, Cambridge, 1972, 170-1711. orr.].

Izan ere, nahiko arraroa da ohartarazpen hori, jakin badakigulako moralaren kontra jardun dezakegula. Leibnizek aipatu jurista Papiniano zen, eta testua, berriz, D.28,7,15. Arauak ezartzen zuen baldintza baliozkoa izango zela, baldin eta semearen esku bazegoen berori betetzea. Ulertzen zen izendapena

Stein 4 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:09 Página 126

126

P ETER G. S TEIN

ezinezko baldintzaren mende jarriz gero, deuseza izango zela, eta testamentu osoa baliogabetzen zela. Papinianoren argudioak semeari moralaren kontrako zerbait egitea eskatzen zion baldintzaren ondorioak aipatzen zituen. Berak zioenez, baldintza horrek testamentua baliogabetzen zuen, semearen jarduteko gaitasunetik at geratzen zen baldintza izango balitz bezala. Ondorio hori azaltzeko, Papinianok hauxe azpimarratu zuen: «ezin uler daiteke egintzak gauzatzeko ahala dugunik, egintza horiek gure gizarte-betebeharrei kalte egiten dietenean… edo moralaren kontrakoak direnean».

Papinianoren argudioari ekinez, zuzenbideak ezin zuen egintza kondenatu, eta, aldi berean, egintza hori gauzatzea eskatu, baldintza betetzeko. Horretara azaldu zen Papinianoren baieztapena; Cujasek, berbarako, esan zuen baieztapen hori «kristau batek egiteko moduko adierazpena» zela (In lib. XVI quaestionum Pap. Codadent., Opera Omnia 1614, IV. 346). Edonondik begira dakiola ere, XVII. mendeko giro intelektuala kontuan hartuta, Papiniano bezalako jurista zuzenbidearen ezaugarri moral aldaezinen babesle moduan ikusten zen, paganoa izan arren. Sinesmenen ondorioz sufritzeagatik, Karakala enperadoreari ez zionean barkatu bere anaia hiltzea, Andreas Gryphius poetak drama moral baten heroi bihurtu zuen Papiniano 1659an.

Samuel Pufendorrek baieztatu zuen zuzenbide naturalaren eta filosofia moralaren arteko parekatze hori; zuzenbide natural eta jendeen arteko zuzenbidearen lehenengo katedra betetzeko deitu zutenean (Heidelbergeko Filosofia Fakultatean, 1661an), Pufendorrek modu formalean aintzatetsi zuen zuzenbide naturala jakintzagai autonomo gisa. Grotiusekin alderatuta, Pufendorfek zuzenbide naturalaren kristau izaera azpimarratu zuen, bere arreta guztia eskubide eta betebehar naturalen gain jarrita. Aurreko mendeko humanista sistematikoek Zizeronen proposamenak erabili bazituzten zuzenbide zibila zientzia bihurtzeko, Pufendorfek ere eginbeharrei buruzko horren tratatua hartu zuen eredutzat (De officiis). Pufendorfen lanik kontuzkoena zuzenbide naturalaren eta jendeen arteko zuzenbidearen gaineko tratatu zabal bat izan zen, baina horrek baino eragin handiagoa izan zuen, oro har, De officio hominis et civis iuxta legem naturalem izeneko lan labur eta ez hain ezagunak (Gizakiaren eta herritarraren eginbeharrak, lege naturalaren arabera), 1673an argitaratu zenak.

Hasteko, gizakiak gizaki moduan zituen eginbeharrak jorratu zituen, hauxe argudiatuz: gizakia gizarte-izaki eta izaki arrazionala denez, Jain-

Stein 4 OK :MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:09 PĂĄgina 127

Zuzenbide Erromatarra eta kodeketa

127

koak zuzenbide naturala sortu du horrentzat, eta zuzenbide horren adierazpena da, Jauna eta besteak norbera bezala maitatzeko agindu ebanjelikoa.

Horrenbestez, gizaki moduan, gizakiak oinarrizko hiru eginbehar zituen: bata Jainkoari begira, bestea bere buruari begira, eta, azkena, gainerako gizakiei begira. Hori berori zen lehenengo printzipioa, eta geroko arau xeheagoek ildo berari ekin behar zioten, logikaren bidez. Gizakiak beste gizakiei begira dituen eginbeharretatik aurrenekoa da, batek besteari hitza ematean sortzen den betebeharra. Hurrengoa izango litzateke inoren jabetza eta jabetzari lotutako kontratuak, bereziki salerosketa, errespetatzeko eginbeharra. Herritar moduan, berriz, gizakia zein elkarteko kide izan eta elkarte horrek eratorritako eginbeharrak ere bazituen; elkartea izan zitekeen familia nahiz estatua bera. Familia-harremanak ziren senar-emazteei, guraso eta seme-alabei edota ugazaba eta mendekoei lotutako guztiak (aurreindustriaren garaiko gizarte horretan, mendekoak familiatzat hartzen ziren, lan-kontratu bateko subjektutzat baino gehiago).

Hortaz, kristau printzipioek modu geometrikoen ondorioztatutako ordena naturala bilatu nahi zen, eta Jean Domat frantsesak gogor eutsi zion gurari horri Les lois civiles dans leur ordre natural izeneko lanean (1689-1694).

Domaten iritzirako, ÂŤgizarte-ordena leku oro mantentzen da, Jainkoak gizakiak euren artean batzeko jarri dituen loturei esker, eta ordena hori denboran barrena luzatzen da oinordetzaren bitartez; arean, oinordetza dela-bide pertsona batzuei deitzen zaie hildakoaren lekuan jarri eta oinordeko moduan eskuratzeko, eskuratu ahal duten guztiaÂť. Horrez landara, Domatek zuzenbide pribatu osoaren gain aplika zitezkeen printzipio batzuk ezarri zituen.

Printzipio horiek Digestoaren lehenengo titulutik atera ziren (1.1.10): ezin zaio kalterik eragin inori eta bakoitzari zor zaiona eman behar zaio. .

Pertsonak eta gauzak tipo zehatz batzuetan laburbildu ziren, naturan agertu bezala eta zuzenbide zibila gogoan izanda. Zuzenbide pribatuaren gainerako zatia bi taldetan sailkatu zen: betebeharrak (kontratuak) eta oinordetzak. Betebeharrak borondatezkoak edo ez borondatezkoak izan zitezkeen.

Lehenengo kategoriara biltzen ziren hala kontratuzko betebeharrak, nola gozamenek eta lur-zortasunek eratorritakoak. Bigarren kategoriak, berriz, delituaren ondoriozko betebeharrak jasotzen zituen. Jurista horien aburuz, zuzenbide erromatarrean agertzen ziren delitu guztiak hurrengo printzipio orokorrean laburbildu zitezkeen: norbaitek beste norbaiti kaltea eraginez

Stein 4 OK :Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:09 P谩gina 128

128

P ETER G. S TEIN

gero, horien gaineko erantzukizuna izango du, doloz edo erruz jardun duenean. Hala ere, borondatezkoak ez ziren betebeharrek ere erantzukizun pertsonalak sorrarazi ahal zituzten, Justinianoren Erakundeetan kuasikontratuzko betebehar moduan sailkatutakoak, hain zuzen ere. Oinarrian, halakoak ziren kontratu, delitu edo kuasidelituek eratortzen ez zituzten erantzukizun pertsonal guztiak, hala nola: tutoreek euren apopiloei begira zituztenak, edota jabekideek euren artean zituztenak; lehen, erantzukizun horiek pertsonarekin eta jabetzarekin batera arautu ziren, hurrenez hurren. Betebeharren izenburu horren barruan, Domatek eurei lotutako beste osagai juridiko batzuk ere sartu zituen, besteak beste, berme errealak eta pertsonalak, edukitza edota preskripzioa. Zuzenbide pribatuaren beste atal nagusia oinordetzari buruzkoa zen, eta horrek hurrengo erakundeak arautzen zituen: testamentuak, testamenturik gabeko oinordetza eta fideikomisoa (fideicommisa). Arraroa badirudi ere, Domaten eskema Alemanian erabili zen Frantzian baino gehiago, Pandektistika eta Alemaniako Kode Zibilaren aurrekari bihurtuz.

XVIII. mendearen lehenengo erdian, zuzenbide naturala are abstraktuagoa azaldu zen, ondorioztapen logikoen serie huts bihurtuz; ondorioztapen horien abiaburua zen gizakiaren gizarte-izaera eta izaera arrazionala. Ikusmira horren ordezkaririk ezagunenak Christian Thomasius (1655-1728) eta Christian Wolff (1679-1754) alemaniarrak izan ziren. Thomasiusek ez zuen onartu zuzenbidearen eta moralaren arteko mugak lausotzea eta hauxe defendatu zuen: zuzenbide naturala gobernadoreari laguntzeko argudioek (consilia) osatzen dute, eta gobernadore horrek, nahi izanez gero, osagai hertsatzailea gehituko dio argudioari, zuzenbide bihurtzeko. Beste alde batetik, Wolffek zuzenbide naturalaren sistema matematiko osatua egin zuen, eginbehar moralen serieak erabilita; eginbehar horiek guztiak modu arrazionalean ondorioztatzen ziren, gizartean bizi direnek onartutako printzipio moral orokorretatik.

Kodetze-mugimendua XVIII. mendean, Ilustrazioaren mugimendu intelektual ospetsuak inguratu zuen zuzenbide zibil erromatarra. Zuzenbide natural arrazionalistaren filosofiari ekinez, lege-multzo osatua modu soil eta arrazional batean antolatu behar zen, konplexutasunak baztertuz, eta hori aldarrikatzeko, nahikoa zen printzeak hala nahi izatea. Gobernadoreen kezka nagusia, aldiz, euren lurren gaineko boterea sendotzea baino ez zen, zuzenbide erromata-

Stein 4 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:09 Página 129

Zuzenbide Erromatarra eta kodeketa

129

rraren eta ohiturazko zuzenbidearen arteko nahaste-maila desberdina zuten lurren gainekoa, alegia; hartara, begi onez ikusi zuten kode juridiko bakarra ezartzea, lurrok errazago batzeko. Ildo bertsutik, ulertu zuten kodeketa auzitegien independentzia mugatzeko modua izango zela, auzitegiok sarritan probintzietako aristokraziaren kontuzko interesak ordezkatzen baitzituzten. Merkataritzako pentsalariek kodeketa eskatu zieten printzeei, legeaniztasunak merkataritzari traba egiten ziola eta esparru horretan on izango litzatekeela erabereko zuzenbide bat argudiatuz.

XVIII. mendean Kodea ez zen zuzenbidearen bilduma huts bat, modu antolatuan eta sistematikoan idatzita zegoena. Orokorrean, kodeen bitartez arau zaharkituak ordeztu nahi ziren, horretarako zuzenbide berria, modernoa eta garai bakoitzeko beharrizanei egokitua erabiliz. Hala eta guztiz ere, aurreko zuzenbidetik zer hartu eta zer ez eztabaidatzearen ondorioz, kodetze-mugimenduak gizabanakoei erakutsi zien laburtzen ari ziren legeek orotariko osagaiak zituztela, bakoitza bere iturburuarekin. Hasieran, zuzenbide zibilak leku nabarmena zuen kodetzaileen buruan, baina mendeak aurrera egin ahla, zalantzan jarri zen horren garrantzia. Zuzenbide zibil erromatarra ez zen ikusten kasuan kasuko garaiari lotu gabeko Ius commune edo zuzenbide natural moduan, ezpada antzinako gizarte baten zuzenbide bezala, alegia, Argien Mendearekin zerikusi handirik ez zuen garai bateko zuzenbide bezala.

XVIII. mendearen amaieran, Montesquieuren De l’esprit des lois izeneko lana argitaratu zen (1748), eta lan horren arrakastak baldintzatu zuen zuzenbide erromatarrari begira zegoen jarrera. Hasteko, Montesquieuk honako ohartarazpen lasaitzailea egin zuen: legeak «beharrezko harremanak dira, gauzen izaeraren ondorioz sortutakoak» eta giza legeak, berriz, arrazoia aplikatzearen emaitzak baino ez dira. Arrazoia, beraz, gauzen izaerari aplikatu behar zaie, eta izaera hori desberdina da gizarte bakoitzean. Legeak ezin daitezke unibertsalak izan, gizarte bakoitzeko klima, ekonomia, tradizio, ohitura, erlijio eta beste faktore batzuen araberakoak baitira. Faktore horiek guztiek gizarte horretako «legeen espiritua» osatzen dute, eta legegileak, tamalez, ez du espiritu hori ezagutzen. Montesquieuk bere tesia azaltzeko zuzenbide erromatarretik hartutako hainbat adibide erabili zituen arren, horren irakurlerik gehienek ondorioztatu zuten zuzenbide erromatarrak erakutsitako espiritua zela garai hartako gizarteekin zerikusi handirik ez zuen antzinako sozietate batena.

Stein 4 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:09 Página 130

130

P ETER G. S TEIN

Lehenengo kodeketak Alemanian eta Austrian Estatuko zuzenbidea kodetzeko lehenengo ahaleginak aleman mintzairako herrietan egin ziren. Kode osatu zaharrenak Bavierako Dukerrikoak izan ziren, Max Joseph III. hauteslearen kantzilerra zen W. X. A. von Kreittmayr-ek egindakoak. Lehen-lehenik, Zigor Kodea eta Prozedura Zibilaren Kodea egin zituen, eta gerogarrenean, 1756an, Kode Zibila, Codex Maximilianeus Bavaricus civilis izenekoa. Kode hori praktikoa zen, aleman argian idatzita zegoen, eta bertan ez zen egiten zuzenbide naturalaren teoriari buruzko aipamen handirik. Ius communeren Bavierako hurrenkera sistematizatu zuen, Erakundeetako ereduari ekinez, eta, bide batez, gai eztabaidatu batzuk konpondu zituen.

Izan ere, Prusia eta Austriako kodeak kontsulta anitzen ondorio izan ziren.

1714. urtea aldera, Prusiako Federico Guillermo I. erregeak oraindik lurralde sakabanatuen multzo hutsa zenaren tronua eskuratu zuenean, Halleko Unibertsitateko Zuzenbide Fakultatera jo eta bertako kiderik ospetsuenari, Christian Thomasiusi, eskatu zion hiru hilabeteko epean zuzenbide pribatuari buruzko agiri «ulergarria» egitea. Proiektu horrek ez zuen argirik ikusi, eta Federico Guillermo I.aren adoreak beste bide bat hartu zuen; hogeita lau urte beranduago, alabaina, justizia-ministroa zen Samuel von Coccejiri txosten berria prestatzeko agindu zion. Thomasius ez bezala Cocceji eskarmentudun erromanista zenez gero, zuzenbide erromatarra gailentzen saiatu zen, baina herriaren iritzia horren kontra zegoen. Iritzi horren ariora, auziak luzatzen ziren eta auzitegiek itxuraz nahierako erabakiak hartzen zituzten, abokatu eta epaileak zuzenbide erromatarrean hezi zirelako.

Federico Handia bere aitaren oinordeko bihurtu zenean, alemanez idatzitako kodea izan nahi zuen; horren oinarriak «arrazoi naturala eta herriaren izaera» izan behar ziren, eta zuzenbide erromatarra kontuan hartuko zen horiekin bat etorriz gero bakarrik. Idazle garrantzitsuena Carl Gottlieb Suarez izan zen, Christian Wolffen diziplinarekin bat zetorrena; horren arabera, gobernadoreari zegokion mendekoak bizitza bikain eta arrazional batera eramatea, bertan gizabanako bezain herritar onak izan zitezen. Horrezaz landara, Prusiako kodeak heziketarako ere balio behar zuen, eta horren jasotzailea kaleko gizakia izango zenez, ulergarria, argia eta zehatza izan behar zen.

Stein 4 OK :MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:09 PĂĄgina 131

Zuzenbide Erromatarra eta kodeketa

131

Allgemeines Landrecht izenekoaren behin betiko testua, 1794an aldarritakatutakoa, sekulakoa izan zen. Pufendorfek gizakiaren bi alde azpimarratu zituen, gizabanakoa eta taldekidea; bereizketa horri ekinez, testu horrek egitura hagitz argia zuen, eta familia nahiz estatua bildu zituen, gizartemailak ere kontuan izanda. Kode horrek 19000 artikulu zituen, zuzenbide pribatuari ez ezik, zuzenbide publikoari, zigor arlokoari, zuzenbide feudalari, elizako zuzenbideari nahiz merkataritzakoari buruzkoak; eskuarki agindu juridikoetatik kanpo kokatu ziren gaiak ere arautu nahi ziren, besteak beste, senar-emazteen arteko barne-harremanak. Eragin erromatarra ere ikus daiteke, jabetza arautzen denean, batik bat.

Austrian lurralde-nahaste izugarria zegoen eta probintzia bakoitzak bere administrazioa eta egitura judiziala zituen; horrexegatik, batasun-beharrizana askoz nabariagoa zen bertan. Enperadore Karlos VI.ak testamenturik gabeko oinordetzari buruzko zuzenbidearen batasuna babestu zuen, eta zuzenbide hori, gehienbat, Justinianoren zuzenbidean oinarritu zen. Neurri hori 1727 eta 1747. urte bitartean jarri zen indarrean goi eta behe Austrian.

Maria Teresak, Karlosen oinordekoak, kodeketa osatuagoa lortu nahi zuen.

1753an emandako xedapen baten bitartez, zuzenbide pribatuko kodea egitea agindu zuen; kode horretan ez ziren talde edo maila desberdinen legeak aipatu behar, eta oinarria Ius commune izenekoa izan behar zen, berori zuzendu edo osatzeko arrazoiaren legea erabiliz.

Codex Theresianusaren lehenengo idazkerak, 1766an egindakoak, halako konpromisoa ezarri zuen probintzietako zuzenbide tradizionalaren eta zuzenbide erromatarrak zein ohiturazko zuzenbideak eratorritako osagaien artean. Testu horretako 8367 artikuluak bertako hizkuntzan idatzi ziren, kategoria erromatarren arabera sailkatuta. Testu horrek erasoak jasan zituen alde guztietatik, hala kontserbadoreen aldetik, euren lurralde-pribilejioak galtzeko arriskua ikusita testua urrunegi zihoalako, nola erreformisten aldetik, testu horrek ez zekarrelako aurrerapauso handirik. Azken horien kritikek azpimarratzen zuten osagai erromatarrek itxura zaharkitua ematen ziotela kodeari. Euren aburuz, kode berriaren xedea izan behar zen lege ilun eta kontraesanezkoak ezabatzea, halakoen jatorria erromatarra zein ohiturazkoa izan arren, eta horien ordez zuzenbide zeharo berria eta ÂŤmodernoaÂť ezartzea.

Stein 4 OK :MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:09 PĂĄgina 132

132

P ETER G. S TEIN

Garai hartako ulerkerari helduta, zuzenbide modernoa aipatzean zuzenbide naturala aipatu nahi zen. Austrian zuzenbide natural horren adierazlerik ezagunena Karl Anton von Martini izan zen, eta horren iritzirako, zuzenbide erromatarra erabat ezabatzea gehiegizko arretaz jardutea izango zen: Erromako zuzenbide zibila zuzenbide naturalaren mugaraino iristen da.

Oker guztiak ongi daitezke, baldin eta akats horiek zuzenbide naturalaren manuekin osatzen badira eta pasarte ilunak argitzen badira. Lege erromatarretatik asko nahierakoak dira, eta beste hainbat, berriz, arrazoiaren kontrakoak. Jurisprudentzia naturalak bakarrik erakusten du nahierako eta beharrezko legeak bereizten, eta, horrez landara, arrazoiaren kontrakoak hobetzen ditu [Lehrbegriff des Natur- Staats- und VÜlkerrechts, Viena, 1783, § 228].

Zuzenbide pribatu erromatarraren alde garrantzitsu bati helduta, legeak ez zuen bereizketa handirik egin behar gizaki askeen artean, status desberdinak aipatzeko. Lege hori garai hartako sistema juridikoekin alderatuz gero, ikus zitekeen mailaketa gutxiago zituela. Hortaz, zuzenbide erromatarrari ezezkoa eman zitzaion, baina horren eskema batzuk berriro erabili ziren, zuzenbide naturalaren formarekin.

Teresaren testua noizean behin berrikusi zen; berori argitaratu eta hogei urte beranduago bertsio soilagoa egin zen, jatorrizkoaren laurdena, eta probintzietako biltzarretara nahiz unibertsitateetara bidali zen, bertan ebaluatzeko. Erantzunik gehienak bat zetozen ondokoan: Kodeak argiago zehaztu behar zituen zuzenbide arrazionalak gobernu zentralaren botereari jarri beharreko mugak. Martinik konpromiso zaila erdietsi zuen hurrengo bi ikusmiren artean: bateko, legeetatik aske bizi den eta bere borondatea lege bihurtzeko ahalmena duen monarkaren ikuspegia, eta, besteko, mugak zuzenbide naturalak ezartzen zituela eta legegileak ezin zituela horiek gainditu pentsatzen zutenen ikusmoldea.

Martiniren ostean etorri zen Franz von Zeillerrek 1502 artikuludun Kodea egin zuen, 1812tik indarrean egongo zena. Kode hori konpromiso praktiko moduan aurkeztu zen, alegia, arrazoiaren printzipio aldaezinen adierazle den zuzenbide erromatarraren eta estatuak dituen beharrizan zehatzen arteko konpromiso moduan. Zeillerren Kodeak egundaino iraun du, zuzenketa batzuk egin ostean.

Stein 4 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:09 Página 133

Zuzenbide Erromatarra eta kodeketa

133

Pothier eta Frantziako kode zibila Kodetze-mugimenduaren emaitzarik ezagunena ez zen jaio prozesu luze baten ondoren, Prusia eta Austriako kodeekin gertatu bezala. Izan ere, Frantziako Iraultzaren helburuetako bat zen Kode zibila aldarrikatzea, baina hasieran horren alde egin zutenen xedea eta Federico Handiarena aurrez aurrekoak ziren. Ancien Régimeren oinarri zen egitura juridikoa desagerrarazi nahi zen, horren ordez askatasun-, berdintasun- eta anaitasungrinak adierazteko kode laburra eta soila jarrita. Biltzar eratzaileak ezezkoa eman zien bi proiektuei, 1799. urtean Napoleonek boterea eskuratu zuenean. Berak lau kidez osaturiko batzordea izendatu zuen, bi ohiturazko zuzenbidearen esparrutik etorritakoak, eta beste biak zuzenbide idatziaren alorretik, guztien artean Kode zibila presta zezaten, sistema bakoitzetik alderik onenak hartuta.

Zorionez, Frantziako kodearen idazleek material zeharo baliotsua izan zuten eskura, hain zuzen ere, Robert Joseph Pothier magistratuaren lana (1699-1772); antzinako erregimenaren alde eta iraultzaren aurka zegoen magistratu argitsu horrek Orleanseko eragin nabaria jaso zuen. Kode zibila prestatzeko, aldez aurretik lan xehea burutu behar zen, eta ataza hori Pothierrek aurreratu zuen, gaztaroan zuzenbide erromatarra eta ohiturazkoa ordena arrazional eta erabilgarri bihurtzeko xedea jarri zionean bere buruari. Hasteko, Justinianoren Digestoak azaldutako arazoa jorratu zuen. Jatorrizko tituluei eutsi bazien ere, titulu bakoitzeko zati guztiak berrantolatu zituen hurrenkera logiko baten arabera, titulu bakoitzari bere sarrera gehituz; horrez gain, pasarte desberdinak lotu zituen, testuaren zatiak batuta.

Lehenik eta behin, Pothierrek antzinaroko zuzenbide erromatarra aztertu zuen, testuak balio orokorreko printzipio arrazionalen azalpen gisa aurkeztuz. Erregela orokorrei buruzko azken tituluari heldu zionean, horien kopurua handitu zuen, Justinianoren 211 erregelen ordez, 960 jarrita; erregela horiek guztiak bost epigrafeetara bildu zituen: erregela orokorrak, pertsonei aplikatzeko erregelak, gauzei aplikatzekoak, akzioei buruzkoak eta zuzenbide publikoko erregelak. Beraren ustez, titulu berria «Digesto osoaren aurkibide unibertsala» izan zitekeen. Pothierren lanaren emaitzak 1748 eta 1752. urte bitartean agertu ziren, eta horiei esker, autore horrek entzute handia erdietsi zuen nazioarte mailan.

Stein 4 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:09 Página 134

134

P ETER G. S TEIN

Garai hartan zuzenbide frantsesaren «errege-irakasle» izendatu zuten Orleanseko Unibertsitatean, eta, horretara, latinez azaldutako zuzenbide erromatarretik, frantsesez adierazitako ohiturazko zuzenbidera igaro zen.

1761ean argitaratu zen Coutumes d’Orléans izeneko lanean, ohiturazko zuzenbidearen antolaketari ekin zion, Dumoulinek utzitako lekutik. Orleanseko ohiturak beste ohitura kontuzkoekin alderatuz gero, Frantziako ohiturazko zuzenbide orokorraren sarrera eskaini zuen egitez. Gerogarrenean, orokortasun hori gainditu eta berezitasunera igaro zen, zuzenbide pribatuaren oinarrizko gaiei buruzko tratatuak idatzi eta osagai erromatarrak nahiz ohiturazkoak batera aurkeztuz. Horien artean ezagunena Traité des Obligations izenekoa izan zen, hein handi batean zuzenbide erromatarrak eratorritakoa.

Zuzenbidearen printzipio orokorrekin batera adibide argigarriak eskaintzen zituen beti, araua praktikan nola aplikatu erakusteko. Pothierren lan hori segidan itzuli zen beste hizkuntza batzuetara, XIX. mendeko Europa osoan zehar transakzio guztietan erabiltzeko moduko eredu bihurtuz.

1804an aldarrikatutako Kode Zibilak zuzenbide zibila jorratu zuen, Erakundeen eskema erabilita, errege-ordenantzetako gaiak aipatu ez arren. Kode hori osatzeko, beste lau egin ziren, prozedura zibilari, zigor zuzenbideari, prozedura kriminalari eta merkataritzako zuzenbideari buruzkoak, hain justu ere. Kode zibilaren idazleek batez ere Pothier hartu zuten oinarri, bereziki betebeharren inguruko atalean, baita Domat ere, neurri txikiagoan izan arren. Duda-izpirik gabe, Frantziako Kodera ohiturazko osagaiak bildu ziren, possession vaut titre izeneko printzipioa esaterako. Hala eta guztiz ere, artikuluek zuzenbide erromatarraren nagusitasuna erakusten dute argiro, eta antolatu, Erakundeen bertsio ilunago baten arabera antolatu dira. Artikulu horien hizkera, berriz, argia eta zehatza zen, kaleko gizakiak ulertzeko modukoa, alegia. Artikuluok neurri desberdineko hiru liburutan jaso dira: lehenengoa, pertsonari buruzkoa da, eta bigarrena, aldiz, gauzaren, jabetzaren eta horren aldarazpenen ingurukoa. 2281 artikulu horietatik 1500 hirugarren liburuak barneratu ditu, eta bertan jabetza eskuratzeko modu desberdinak aztertzen dira, lehenengo bi liburuetara bildu ezin diren arau guztiak jasota. Xehetasunez eraldatu bada ere, Frantziako Kodeak indarrean dirau.

Stein 4 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:09 Página 135

Zuzenbide Erromatarra eta kodeketa

135

Alemaniako eskola historikoa XVIII. mendearen azken aldera, grinarik gabeko so egile orok pentsa zezakeen zuzenbide erromatarra ez zela oinarrizko osagaia europarren ikusmoldean. Zernahi gisaz, oraindik ere zuzenbide erromatarrak eratorritako hainbat hitz erabili ohi zituzten haiek, hala diskurtso moral nahiz politikoan, nola nazioarteko diplomazian. Ulerbidez, 1789an Thomas Jeffersonek Paristik idatzi zionean Ameriketan zegoen James Madisoni belaunaldiz belaunaldi berrikus zezan Estatu Batuetako Konstituzioa, azpimarratu zuen ageri-agerikoa zela «lurra gozamenpean dagokiela bizidunei». Common Laweko juristek ez zuten erabili gozamen hitza, baina Jeffersonek uste zuen gizaki trebatuak erraz uler zezakeela termino hori.

Edonondik begira dakiola ere, bazirudien zuzenbide erromatarraren betiko eginkizuna, alegia, ideia juridikoen iturri izatea, kodeak aldarrikatzean amaitu zela; are gehiago, zuzenbidea kodetzeke zegoen tokietan ere, garrantzirik gabeko zuzenbide zaharkitu gisa ikusten zen. Garai horretan, J. W. Goethek ahate batekin alderatu zuen zuzenbide erromatarra. Batzuetan, nabari agertzen da, ur gainean igeri; beste batzuetan, berriz, ezkutatu egiten da, urpearen sakontasunean murgilduz. Baina hor da beti. Lehen kolpean bazirudien, beraz, Antzinaroa ikertzen zuten adituek aztertutako gaia baino ez zela zuzenbide erromatarra, baina une zehatz horretan, indar berria erdietsi zuen bat-batean.

XIX. mendearen hasieran zuzenbide erromatarrak izan zuen birloratze ikusgarri hori kodetzearen eta horrek ekarritako kontzeptu juridikoen kontrako erantzunaren ondorio izan zen. Birloratze hori hasi zen Edward Gibbonek idatzitako Decline and Fall of the Roman Empire lanarekin; hasierako liburukiak 1776an agertu ziren. Berrogeita laugarren kapituluan Gibbonek hauxe baieztatu zuen: «nazio bateko legeek bertako historiaren zatirik irakasgarriena osatzen dute». Jarraian ondokoa aztertu zuen: «ia mila urteko iraultza, XII Tauletatik Justinianoren garaia arte» eta tarte hori hiru epealditan zatitu zuen; epealdi bakoitzean jarduera juridiko zehatza gauzatzen zen. Epealdirik kontuzkoena erdikoa (edo klasikoa) izan zen.

Gotingako Gustav Hugok kapitulu hori alemanera itzultzean, ikusi zuen zuzenbidean aurretiaz gehien erabili zen metodoari ekin beharrean, Gibbonek Montesquieuren sistemaren alde egin zuela, erakunde juridikoak gizarte bakoitzaren inguruabar jakinekin lotuta.

Stein 4 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:09 Página 136

136

P ETER G. S TEIN

Zuzenbide erromatarrari ikuspegi horretatik helduta, frogatu zuen garapen juridikoaren agente nagusia ez zela legeria, juristen arteko eztabaida baizik; horretara, Hugok erronka jo zion garai horretan nagusia zen ortodoxiari, halako adierazpenak eginda: «legeak ez dira egia juridikoaren iturri bakarrak». Hugo eta bere lagunentzat eredua ez zen Justiniano legegilearen zuzenbidea, ezpada K. o. II. mendeko zuzenbidea; agidanez, mende horretan enperadoreak zuzenbidearen garapenari buruzko kontrola eman zien juristei, argudio eta eztabaidaren bitartez, eta euren iritziei lege-agintea emanez. Horrenbestez, zuzenbidea egiteko lehendabiziko erantzukizuna juristei zegokien.

Hugok utzitako lorratzaren atzetik Friedrich Karl von Savigny (17791861) eta horrek sortutako Alemaniako eskola historikoa etorri ziren. Horren idatzia izan zen 1814an argitaratu zuen panfletoa, honako tituluarekin: «Gure garaiko bokazioa, legeriari eta jurisprudentziari dagokienez».

Savignyk lan hori idatzi zuen A. E J. Thibautaren proposamenari erantzuteko; autore horrek Kode zibil erkidea egin nahi zuen Alemaniako estatu guztientzat, estatuok modu juridikoan batu ahal izateko, Code civil izenekoak Frantziako zuzenbidea batu zuen bezalaxe.

Savignyk zioenez, zuzenbidea ez zen arrazoiak esklusibotasunez sortutako zerbait, iusnaturalistek baieztatu zuten moduan, ezpada gizarte zehatz bateko tradizioaren eta ethosaren ondorioa. Nazio bateko edozein erakundek, hizkuntzak eta zuzenbideak esaterako, herri-izaera hori erakusten du, eta aldatuz joango da, gizartea aldatzen den heinean. Legeria, gainera, garapen juridikoaren tresna bihurtuko da, gizartearen hastapenetan ohitura eta praktikarekin gertatu den bezala eta gizarteak aurrera egin ahala juristen arteko eztabaida izan den moduan. Ildo horri ekinez, zuzenbidea sortzen da isiltasunean diharduten barne indar batzuen ondorioz, eta ez, ordea, legegile baten nahierako borondatearen ondorioz. Gizartearen aurreneko epealdian, zuzenbideari oraindik teknikotasuna falta zaio, kode moduan agertu ahal izateko; gizartea gainbehera doanean ere, kodea egiteko trebetasuna falta da. Ahalezko epealdi bakarra, beraz, erdikoa da, orduantxe azaltzen baitira herriaren parte-hartzerik handiena eta prestakuntza teknikorik gailenena; prestakuntza hori jurista akademikoek izango dute, eta ez legegileek. Faktore horiek guztiak zirela bide, alabaina, epealdi oso batek ez zuen izan kodeen beharrizanik.

Stein 4 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:09 Página 137

Zuzenbide Erromatarra eta kodeketa

137

Savignyren garapen juridikoa gauzatzeko eskema hori sortu zen Erromako historia juridikoaren ikuspegi zehatz bat orokor bihurtu zenean; ikuspegi horren ariora, Errepublikako zuzenbidea oinarri-oinarrizkoa zen bitartean, Justinianoren zuzenbidea gainbehera zihoan gizarte baten ondorioa baino ez zen, eta epealdi klasikoa, azkenik, heldutasun garaiarekin parekatu zen. Jurista klasikoen arteko desadostasunak alde batera utzita, Savignyk baieztatu zuen euren lanek eztabaidak jorratu beharrean, beste literatura mota batzuk baino nortasun ahulagoa erakusten zutela: «aldez edo moldez, denek hartzen dute parte lan bakar eta handian». Jarduteko modu horrek matematiken zehaztasuna du. Bide horretatik, erakunde berriak sartu ahal izan zituzten, lehengoak baztertu gabe: «printzipio iraunkor eta mailakakoen nahaste zentzuduna».

Savignyren asmoa ez zen bilakaera juridikoari buruzko eskemak gizarte guztietan aplikatzea, «nazio nobleenetan» baizik; beraren ustez, kategoria horretan sartzen ziren bai erromatarrak, baita alemaniarrak ere. Zailtasunak izan zituen, hala ere, garapenaren eskema hori Alemaniako historia juridikoari aplikatzeko, zuzenbide erromatarra jasotzean gertatutako hausturaren ondorioz. Savignyren begietarako, hori beharrizan baten emaitza zen.

XVI. mendean alemaniarren aukera bakarra izan zen zuzenbide erromatarra jasotzea. Nazio-zuzenbidea ez ezik, nazioz gaindiko zuzenbidea ere bazen zuzenbide erromatarra, eta horrexegatik, adierazi zuen Savignyk, zuzenbide hori ezin da ikusi nazioaren edukitza huts moduan, erlijioa edo literatura ikusten diren bezala.

Lege-eraldaketa eta kodeketa mesfidantzaz ikusten zituztenek gogo biziz hartu zituzten Savignyren ideiak, bai Alemanian, baita Europako beste leku batzuetan ere. Haren jarraitzaileek herri-espirituaren kontzeptua (Volkgeist) ekarri zuten hizpidera, eta horren kutsu mistikoak gizarte bateko lege-espirituaren ideia arrazionalarekin zerikusi handirik izan ez arren, bat zetorren XIX. mendearen hasierako Erromantizismoarekin. Savignyren azalpenak gorabehera, Alemaniako ikertzaile batzuk ez zeuden ados zuzenbide erromatarra jasotzearekin. Alemaniako nazionalismoaren eraginez, ikertzaileok uste zuten gemeines Recht izenekoa, alegia, Ius communeren bertsioa, Prusian eta Austrian izan ezik Alemaniako estaturik gehienetan aplikatzen zena, atzerriko zuzenbidea zela.

Stein 4 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:09 Página 138

138

P ETER G. S TEIN

XIX. mendearen berrogeiko hamarkadan Alemaniako Eskola Historikoan bi talde bereizi ziren, bakoitza bere ezaugarri sakon eta zehatzekin: erromanistak eta germanistak. Germanistentzat zuzenbide erromatarra atzerriko zuzenbidea zen, eta horren eragina birus moduan ikusi zen, Zuzenbide germaniar garbia kutsatu eta horren garapena geldotzen zuen birus moduan, alegia. Heinrich Brunner zuzenbidearen historialariak inokulazio moduan kalifikatu zuen XII eta XIII. mendeetan zuzenbide erromatarrak Bracton eta Beaumanoir-en gain izandako eragina, edo, zehatzago esanda, zuzenbide ingeles eta frantsesari erabateko jasotzetik ihes egitea ahalbidetu zien «inokulazio profilaktiko» moduan. F. W. Maitland historialariak, berriz, begiko izan zituen germanista batzuk, ohiturazko zuzenbide germaniarraren sustraiak bilatzen ari zirenak, eta honela aipatu zuen horien zeregina: «Alemaniako zuzenbide zaharraren aztarna eta zati bakoitza maitasunez eta modu zientifikoan berreskuratu eta argitaratzen da. Horietako edozein miatzeko, bere bilakaera eta jatorria hartzen dira kontuan. Ahalegin luze horren indar higiarazlea… ez da aspaldiko pedantekeria, jakingura eskuzabala baizik. Zientzia ez ezik, maitasuna ere hor dago».

Savigny buruzagitzat jarrita, erromanisten asmoa zen, hala osagai ez erromatarren eraginez faltsututako zuzenbide erromatarra garbitzea, nola testuetako printzipio unibertsalak ateratzea. Ildo horretatik, Savignyren lehenengo ataza izan zen Justinianoren testuen bertsiorik zehatzena berreskuratzea, eta testu horien iraupena aztertzea, Erdi Arotik haren garaira heldu arte. Horretarako oinarriak jarri zituen, Zuzenbide erromatarraren historia Erdi Aroan izeneko lanean; Europako liburutegi garrantzitsuenetako eskuizkribuak bere kontura ikertu ostean sortu zen sekulako lan hori. Bertan, xehetasunez deskribatu zuen zuzenbide erromatarraren testuek nola gainditu zituzten garai ilunak, eta XII. mendean zergatik ekin zitzaion testuok aztertzeari. Eskola Historikoaren aldekoek ulertu zuten probidentziaren esku-hartzeari esker jazokizun esanguratsu bat gertatu zela, Savignyk hasiera eman zionean bere eskolari. Ordu arte, zuzenbide erromatar klasikoa berreratzeko, Justinianoren testuetara jotzen zen, baina mendekotasun hori modu nabarian murriztu zen, Niebuhrek Gaioren Erakundeen jatorrizko testua aurkitu zuenean Veronako katedralean.

Stein 4 OK :Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:09 P谩gina 139

Zuzenbide Erromatarra eta kodeketa

139

Pandektistika eta Alemaniako kode zibila Alemaniako erromanistek ez zuten miatu nahi iruzkingileek edo Holandako eskolako autoreek nola egokitu zuten zuzenbide erromatarra, garai hartako beharrizanei erantzuteko. Kontrara, humanismo berri baten espirituak bultzatuta, testuetan isilbidez jasotako egitura juridikoa erakutsi nahi zuten. Savignyren eredua zen XVI. mendearen amaierako Hugo Doneaurena. Edukitza-eskubidearen inguruan aspaldi eginiko lan baten hitzaurrean (1803), Savignyk adierazi zuen aurreko juristen artean Doneauk bakarrik zekiela zer egin behar zen zuzenbide erromatarra aztertzeko; lan horri esker, Savigny ezagun egin zen jurista gisa. Testu batzuetan ezarri zen kontrol fisikoa ez ezik, edukitzailearen asmo berezia ere behar zela, eta testu horiei ekinez, Savignyk edukitzaren printzipio nagusia aurkitu zuen: gizaki-borondatearen adierazpena da. Aldi berean, edukitzari buruzko testu erromatarrak berrantolatu zituen, printzipio hori azaltzeko.

XIX. mendean Alemanian zuzenbide erromatarrari hurbiltzeko mugimenduari Pandektistika deitu zitzaion, eta mugimendu horrek aurrera egin zuen, zuzenbidea halako matematika juridiko moduan aurkeztu zuten autore iusnaturalistei esker. Savignyk frogatu nahi zuen pandectas deitutakoek eratorritako kontzeptu zientifikoak erabil zitezkeela, garai hartako arazoak konpontzeko.

XIX. mendearen lehenengo erdian Alemaniako gizarte-kezka nekazarien egoera zen, feudalismoaren ondorioz zituzten aztarna astun batzuk ezabatu behar zirelako. Ius communeren Alemaniako bertsioari helduta, nekazariak colonitzat har zitezkeen. Zuzenbide erromatar berantiarraren ariora, coloni izenekoak lurrari lotutako errentariak ziren, eta lotura hori Erdi Aroko zortasunen aurrekari zen nolabait. Savignyk baieztatu zuenez, kolonatoaren ikusmolde hori Erromako gainbehera juridikoaren ondorio izanik, ez zen egokia XIX. mendeko nekazarientzat. Zinezko zuzenbide erromatarraren (klasikoaren) aburuz, aitzitik, coloni deitutakoak lurraren errentari askeak ziren, eta horixe zen, hain zuzen ere, zientzia juridikoak berreskura zezakeen eredurik onena.

Zuzenbide erromatarra harreman feudalei egokitzeko hainbat gehikuntza egin zitzaizkion, eta Savignyk horiek guztiak ezabatu nahi zituen. Halako bat izan zen jabetza zatitzea, jaunari emandako dominiun directum eta

Stein 4 OK :MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:09 PĂĄgina 140

140

P ETER G. S TEIN

basailuari aintzatetsitako dominium utileren artean; Doneauk frogatu zuen zatiketa hori onartezina zela egiazko zuzenbide erromatarrean. Baina jabetza ez bazen erdibanatzen jabearen eta basailuaren artean, nola zehaztu ahal ziren horietako bakoitzaren interesak? Zortasunaren kontzeptu erromatarra, hots, lurraren gaineko zama, erabil zitekeen jabearen zein basailuaren interesa zehazteko. Zortasunak pertsonari nahiz lurrari lotutakoak izan zitezkeen. Zortasun pertsonalik garrantzitsuena gozamena zen, alegia, lurra bizitza osoan zehar lupertzeko eskubidea; eskubide hori, gainera, luzaroan erabili ohi zen basailu-interesaren eredu moduan, baina interes iraunkorra zela zehaztuz. Jauna jabea zela ulertuz gero, basailua lurraren gozamenduntzat har zitekeen. Oraingoan, ordea, ulertzen zen harreman feudalen orduko egoerari hobeto egokitzen zitzaiola beste ideia hau: basailua da jabea, eta, horretara, jaunaren interesa lur-zortasunekin lotzen da gehiago, lurraren gaineko bide-zortasunarekin, adibidez. Analogia hori esanguratsua zen oso, lur-zortasuna preskripzioaren bitartez azkendu ahal zelako. Bide-eskubidearen titularrak eskubide hori egikaritu ezean, edota jabeak bidea itxi eta titularrak ez bazuen ezer egiten epe zehatz batean, lurra zama horretatik aske geratuko zen. Ateak ireki zitzaizkion, beraz, ondoko ideiari: preskripzioari esker, basailuak ezabatu ahal ditu zama feudalak.

Edonondik begira dakiola ere, zuzenbide erromatar garbia aurkitu nahi zen, irakasleek Alemaniako gizarte-arazoak konpondu ahal izateko legea eraldatu barik, baina bilaketa horrek ez zuen arrakasta handirik izan epaile eta jurista praktikoen artean. Egin-eginean ere, juristok euren helburua bidezkotzeko lege-argudioak nahi zituzten, eta helburu hori zen nekazariak zama feudaletatik askatzea; eskola historikoaren programak garapen akademikoaren bidezko eraldaketak nahi zituen, baina programa hori ez zen bete arintasunez. Eraldaketak, berriz, behar-beharrezkoak ziren une horretan, eta, azkenean, 1848ko Iraultzaren osteko legeriak askatu zituen zinez nekazariak.

Savignyk edukitzaren inguruko tratatuarekin hasten zen programa proposatu zuen eta horren xedea zen zuzenbide erromatarraren printzipio nagusiak aurkitzea; programa hori zuzenbide pribatu osora zabaldu zen, modu adierazgarrian System des heutigen rĂśmischen Rechts deitutako lanean (Egungo zuzenbide erromatarraren sistema), 1840 eta 1849. urte bitartean agertutakoan. Horren jarraitzaileentzat Pandektistika historikoa baino arrazionalagoa zen. XIX. mendearen berrogeita hamarreko hamarkadan

Stein 4 OK :Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:09 P谩gina 141

Zuzenbide Erromatarra eta kodeketa

141

argi zegoen zuzenbide erromatarra garai hartako Alemanian garrantzitsua izatea nahi bazen, berriro asmatu behar zela. Savignyk bere System horretan deskribatu zuen bezala, ordu arteko zuzenbide erromatarraren ezaugarria zen gizaki-borondatearen askatasunik handiena aintzatesten zen; garai hartan, ostera, zuzenbide erromatarrak gizarte burgesaren balore materialistak adierazi behar zituen.

Mende erdiaz geroztik, ageri-agerikoa zen Alemaniako zuzenbidea kodetuko zela halabeharrez, eta, irakasleek prestatuko zituztenez kodeok, epaileen zeregina izango zen horiek interpretatu eta betearaztea. 1861ean Merkataritza Kodea aldarrikatu zen Alemania osorako; testu horren euskarria, alabaina, ez zen zuzenbide erromatarra, merkataritzako eginerak baizik, Frantziako XVII. mendeko merkataritza ordenantzen oinarri ere izan zirenak. Errealitate garbia hauxe zen: zuzenbide erromatarrak askatasun handia ematen zien alderdiei euren arteko transakzioak nahi bezala egituratzeko, baina ez zituen kontuan hartzen merkataritza modernoaren lege-mekanismo konplexuak. Max Weber historialari ekonomikoak hauxe azpimarratu zuen: zuzenbide erromatar pribatua liberala izan arren, kapitalismo modernoaren erakunde juridiko kontuzkoenak ez datoz horren bide beretik. Adibide gisa ondokoak ekarri zituen hizpidera: urteko errendimendua emateko bonuak, eramailearentzako tituluak, akzioak, kanbio-letrak, merkataritzako sozietateak (bertsio kapitalista modernoan) eta hipotekak, finantza-eragiketa moduan.

Orduz geroztik, erromanisten ahalegin ororen xedea zen Kode Zibilaren oinarria prestatzea. Onartu zuten zuzenbide erromatarraren ekarpena izango zela kodean sartzeko moduko printzipio batzuk eskaintzea, egokiak zirenean merkataritzan murgildutako sozietate batean aplikatzeko. Horren eretzean, zuzenbide hori eratorri zuen gizarte ez industrialaren ezaugarriak ezabatu behar ziren, eta, aldi berean, enpresaburuentzat pizgarri izan zitezkeenak azpimarratu behar ziren. Halaber, Kode berriaren oinarriak Pandektistikan ezarri ahal izateko, erromanistek baieztatu zuten zuzenbide hori apolitikoa eta alderdikeriarik gabekoa zela, eta eurek, berorren erakusle izanik, politikaren gainetik zeudela.

XIX. mendeko bigarren erdiko erromanista alemaniar ospetsuenak Rudolf von Ihering eta Bernhard Windscheid izan ziren; bi-biak, ia garaikideak izanda, 1892. urtean hil ziren. Iheringek ironia maisutasunez erabili eta zenbait kontzeptu azpimarratu zituen; bada, horiek arrakastatsuak izan

Stein 4 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:09 Página 142

142

P ETER G. S TEIN

zein ez, garai hartan nagusi zen Pandektistikaren ezaugarri bihurtu ziren.

Zuzenbide erromatarraren espirituaren inguruan hiru liburuki idatzi zituen (Der Geist des rómischen Rechts); lehenengoa 1852. urtean agertu zen, eta bertan hauxe esaten zuen: Logikari ekinez, jurisprudentzia matematika juridiko bihurtu nahi da, baina hori zuzenbidea gaizki ulertzearen ondoriozko akatsa baino ez da. Bizitza ez da sortu kontzeptuei esker; kontrara, kontzeptuak sortu dira bizitzari esker. Logikak ez du ahalbidetzen halakoa egotea; haatik, bizitzak berak, gizarte-harremanek edota justizia-sentimenduak eskatzen dute hori, eta beharrizan zein ezintasun logikoa zokoragarriak dira [II. 2. Sarrera. 69].

Iheringek baieztatu zuen zuzenbide erromatarraren oinarria beharrizan ekonomikoek osatzen zutela, eta ez, ordea, printzipio moralek, iusnaturalistek aipatu bezala; ideia nagusia autopromozioa zen. Zernahi gisaz, Iheringek ez zuen guztiz zokoratu nazio-izaera, zuzenbidea zehazteko faktore gisa.

Garapen juridikoari begira, egoerarik aproposena zen indar kontserbadoreen eta progresisten arteko oreka lortzea, horrek ahalbidetuko zuelako zuzenbidea apurka-apurka baina ziurtasunez garatzea. Halako oreka erdietsi zuten herrien adibide gisa antzinako erromatarrak eta herri ingelesa aipatu zituen.

Hala ere, Iheringek bazter utzi zuen Eskola historikoak defendatutako nazioespirituaren ideia, zuzenbidea zehazteko faktore moduan. Kontzeptu hori ez zetorren bat Alemaniako zuzenbidearen barne ideia erromatarrak agertzearekin. Izan ere, aurrera egiten duen herriaren ezaugarria izan behar da kanpoko ideiak eta erakundeak onartzeko gaitasuna. Erromatarrek, berbarako, Ius gentiumeko arauak barneratu zituzten Ius civile izenekoa osatzeko. Horrenbestez -berak hala ondorioztatu zuen- aurrera egiten duen Zzenbidearen ezaugarria ez da naziokotasuna, ezpada unibertsaltasuna.

1857an Iheringek aldizkari zientifikoa sortu zuen, zuzenbide erromatarrak arazo modernoei aurre egiteko zituen baliabideak erakusteko. Lehenengo zenbakian adierazi zuen bezala, horren leloa zen «zuzenbide erromatarraren bidez, zuzenbide erromatarretik harantz». Horren adibide esanguratsua zen Iheringek culpa in contrahendoaren doktrinari buruz idatzitako saiakera, alegia, azkenean burutzen ez zen kontratuaren eraketan egon zitekeen erruari buruzkoa. Digestoaren testu pare bat baliatuz, teoria landua asmatu zuen, eta horren ildotik, kontratuzko erantzukizuna egon zitekeen, kontraturik burutu ez arren.

Stein 4 OK :MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:09 PĂĄgina 143

Zuzenbide Erromatarra eta kodeketa

143

Windscheidek ospea erdietsi zuen zuzenbide erromatarraren akzioari buruzko liburu bati esker; liburu hori 1856an argitaratu zen. Savignyk Doneauren ildoari ekin zion akzio erromatarra ulertzerakoan: akzioen xedea zen aurreko eskubide subjektiboak, justizian oinarritutakoak, eragingarriak izatea. Windscheidek frogatu zuen pretoreak, Erromako estatua ordezkatuz, akzioa ematen zuela, estatuaren politikak ulertzen zuenean konponbide juridiko jakin bat egokia zela. Pretoreak ez zituen eskubideak aztertu.

Eman beharreko konponbidea zehaztu behar zuenean, unean-uneko beharrizan ekonomikoen arabera hartzen zuen erabakia.

Pandektista berriek ez zuten onartu filosofia politiko zehatz baten alde jarduten ari zirela; euren aburuz, zuzenbide erromatarrean aurkitutako zientzia juridikoa banakakoen aldekoa zen, ezbairik gabe. Ildo horretatik, kontratu-askatasuna gailendu zen, alderdien arteko desberdintasuna zokoratuz. Babesik handiena eman zioten jabetza pribatuari, eta ahalik gehien murriztu zuten negozio-gizonen erantzukizuna, euren eragiketetan besteei eragindako kalteen ondorioz. Windscheidek Pandektenrecht izeneko lanean laburbildu zituen bere lorpenak (1862-1870); lan horrek hiru liburuki zituen eta zazpi argitalpen egin ziren, 1892. urtean berori hil aurretik. Lan hori Accursioren glosa handiarekin parekatu izan da, zuzen parekatu ere.

Autore horrek Pandektistikaren lana laburtu zuen agintez eta neurriz, eta erraz kontsultatzeko moduko sisteman antolatu zuen. Izugarrizko eragina izan zuen Alemaniako 1900eko Kode Zibilaren (BGB) gain.

BGBk Erakundeen hurrenkerari eutsi beharrean, aurreko hurrenkera batzuen eragina jaso zuen, kristau sistema geometrikoena, batik bat; hortaz, Pufendorf eta Domaten eskemetara itzuli zen, orokortasunetik berezitasunera jota. Hasieran, Zati Orokorra agertzen zen; bertan transakzio juridiko orori aplikatzeko moduko arau erkideak azaltzen ziren, pertsonari buruzko zuzenbidea barneratu eta gaitasun juridikoa jorratuz. RechtsgeschĂźftaren kontzeptua azpimarratu zen, Althusiusen negotiuma, edo, beste hitz batzuez esanda, pertsona batek bere egoera juridikoa aldatzeko egiten duen borondate-adierazpena. Gero beste lau liburu zetozen, betebehar, gauza, familia-zuzenbide eta oinordetzari buruzkoak. Gaiak jorratzeko hurrenkera Erakundeetan agertzen dena izan ez arren, kode horretako kategoria eta arau substantibo anitz erromatarrak dira, duda-izpirik gabe.

Stein 4 OK :MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:09 PĂĄgina 144

144

P ETER G. S TEIN

Orain arte deskribatutako garapen horrek ekarri zuen Alemaniako zientzia juridikoa nagusi izatea Europako pentsamendu juridikoan. XIX. mendeko Kode Zibilaren prototipoa, aldiz, zuzenbidea kodetzen ari ziren nazio guztiek kopiatu zutena, Frantziako Code civila izan zen, Holanda, Belgika, Italia zein Espainiako kodeen eredutzat hartutakoa. Zernahi gisaz ere, zientzia juridikoari edo juristek zuzenbidea interpretatzeari so eginez gero, Alemaniako eskola gailentzen da nabariro. Ikasleak tropelean joan ziren Alemaniako zuzenbide fakultateetara, XII. mendean Italian, XVI.ean Frantzian eta XVII.an Holandan gertatu bezala. Hori berori gertatu zen, Ingalaterrako Common Laweko juristaren batekin.

XIX. mendeko zientzia juridikoa Alemaniatik kanpo XIX. mendearen zati luze batean, ÂŤExegesiaren EskolaÂť nagusitu zen Frantziako zientzia juridikoan; eskola horrek goitik behera bereizi nahi zituen, bateko, Kodearen testua, aldarrikatu zen bezalaxe, eta, besteko, horren iturriak. Eskola horretako kideen iritzirako testuaren hitzak argiak eta ulergarriak zirenez gero, euren kezkarik handiena zen hitzok zehatz interpretatzea. Mendearen bigarren erdian, eskola horrek pandektistikaren ideien eragina jaso zuen, hots, kontzeptu juridiko orokorren eragina. Napoleonen garaian Code civila Rhineko lurralde alemaniarrean aplikatu zen, eta bertan indarrean iraun zuen XIX. mende osoan zehar. Alemaniako zenbait autorek tratatuak idatzi zituzten kode horren inguruan, eta horietako batzuk frantsesera itzuli ziren.

XIX. mendearen lehenengo erdian, ikertzaile italiarrek ere Frantziako Eskola exegetikoaren eragin handia izan zuten. Herria batu eta berehalaxe 1865ean Italiako Kode zibila argitaratu zenean, bertako doktrinak pandektistika hartu zuen abiapuntu. Jurista ospetsuek Pandektenrecht deitutakoaren antzeko lanak italieraz itzuli zituzten; aldi berean, izugarrizko harrera egin zitzaien Ihering bezalako erromanista alemaniar esanguratsuei, Italiara heltzen zirenean.

XIX. mendean Ingalaterran eztabaida izan zen legegintza eraldaketa-tresna moduan ikusten zutenen eta horren kontra zeudenen artean, eta eztabaida hori zuzenbide erromatarraren esparrura ere heldu zen, neurri handi batean. Halaxe gertatu zen, arazo hori ageri-agerikoa zelako Ingalaterrako

Stein 4 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:09 Página 145

Zuzenbide Erromatarra eta kodeketa

145

heziketa juridikoaren eraldaketan, XIX. mendearen erdialdean. Oxford eta Cambridgek bizi-bizirik mantendu zuten zuzenbide erromatarraren zuzia, nahiz eta Londreseko Inns of Court deiturikoak ez izan, orduko, irakaskuntza-erakundeak. Antzinako unibertsitateetan, Ingalaterrako zuzenbidea ez zen irakatsi XVIII. mendea arte, eta une horretan, Blackstonen Commentaries on the Laws of England izeneko entziklopediak agertu ziren, Erakundeetako eskemetan oinarrituta. Dena den, zin-zinez, XIX. mendean hasi zen Ingalaterran kontinenteko heziketa juridikoaren antzekoa.

University College London deiturikoak Jeremy Benthami esker ikusi zuen argia, eta bertan, Ingalaterrako Common Lawaren eta jurisprudentziaren katedrak eratu ziren aldi berean, zuzenbidearen teoriaren esparruan kokatuta. 1826. urtean Benthamen dizipulua zen John Austin izendatu zuten azken hori betetzeko, eta berehala joan zen Bonnera, bertan ikasteko. Austinek Benthamengandik hartu zuen zuzenbidearen teoria orokorra, baina kontzeptu juridikoak aztertzerakoan, Alemaniako erromanisten eragina atzeman zitekeen. Austinek kontzeptu juridiko orokorren egitura sistematikoak eta azterketa zorrotzak bilatu zituen, eta aurkitu ere, aurkitu zituen Savignyk edukitzari buruz idatzitako tratatuan edota Thibauten Pandectas izeneko zuzenbide-sisteman (Savignyren tratatuari buruz, ondokoa baieztatu zuen: «zuzenbidearen inguruko liburuetatik, hauxe da gauzatuena eta bikainena»). Lan horien eta Ingalaterrako zuzenbidearen arteko aldea deigarria zen: «Ingalaterrako zuzenbidea aztertu ostean zuzenbide erromatarra aztertzea izango litzateke, anabasa eta iluntasunak menderatutako inperio batetik irten eta ordena nahiz argitasuna nagusi diren tokira sartzea bezalaxe». 1845.urtean, Nathaniel Lindleyk (gero Lord Lindley izango zenak) Thibauten lanaren zati orokorra itzuli zuen, Introduction to the Study of Jurisprudence izenburuarekin.

Henry Sumner Maine zuzenbide erromatarraren publizista sutsua izan zen, esangura pandektistikoari ekinez; Maine zuzenbide zibileko Regius Professor izan zen Cambridgen. 1856. urteko saiakeran deitoratu zuenez, «zer-nolako ezjakintasunean bizi behar garen, zuzenbide erromatarra ez jakiteagatik»; saiakera horretan, zuzenbide erromatarra ikastearen balioa azaldu zuen, kategoria batzuk eskuratu ahal izateko eta arrazoinamenduak modu berezian egin ahal izateko. Azken horiek filosofia moralaren diskurtsoan sartu ziren XVII. mendeaz geroztik, zuzenbidean eta nazioarteko ha-

Stein 4 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:09 Página 146

146

P ETER G. S TEIN

rremanetan nagusituz. Horrenbestez, zuzenbide erromatarra «arin bihurtu zen jurisprudentzia unibertsalaren hizkuntza frankoa».

1859an Law Magazineko laguntzaile ezezagun batek hauxe idatzi zuen zuzenbide erromatarraren inguruan: Jakina da horren definizio nahiz sailkapenak, pentsaera eta zatien arteko barne-loturak guretzat askoz garrantzitsuagoak direla, xehetasun txikiak baino. Zuzenbide erromatarraren merezimendu iraunkor moduan aipa daiteke herri baten lana dela, arrazen bokazioa orain baino zehatzagoa eta bakanagoa zen garaian horrexetarako goratu den herriarena, hain zuzen.

Ildo horretatik, zuzenbidea ikasteko, behar-beharrezkoak ditugu erromatarrak, artea ikasteko greziarrak behar ditugun bezala [Law Magazine NS, 7, 1859, 382-3. orr.].

Zenbait arlotan, Alemaniako zientzia juridikoaren eragina Ingalaterrako «kasuaren zuzenbidean» sartu zen. XVIII. mendean, Lord Mansfield bezalako epaileen eraginez, jurisprudentziaren printzipio orokorrak Frantziako lanetan bilatzeko joera azaldu zen, hala nola, Domat eta Pothier-en lanetan, eta, batik bat, azken horrek betebeharrei buruz idatzitako tratatuan. XIX. mendean, ordea, Alemaniako pandektistikan bilatu ziren printzipiook.

Arazoa zen sozietate anonimoak bezalako korporazioen nortasuna zehaztea. Mendearen erdian Savignyren teoria gailendu zen Ingalaterrako juristen artean. Izatez, gizakiek bakarrik dute gaitasun juridikoa; beraz, pertsona-talde batek nortasun juridikoa izateko, fikzioren bat asmatu behar da.

Austinek «pertsona juridiko» esamoldearen erabilera ingelesa sartu zuen, Savignyk aipatu juristische Personaren itzulpena, alegia. Teoria horren ildotik, sozietateak eta bertako kideak guztiz desberdinak ziren. Mende bukaeran Maitlandek aipatu zuen Alemanian fikzioaren teoriaren ostean teoria errealista nagusitu zela; horren arabera, subjektu kolektiboa talde-borondatea zuen erakundea zenez gero, zuzenbideak kontuan hartu behar zuen gizartea zuzentzen zutenen izaera. Lorden Ganberak fikzioaren teoria erabili zuen Salomon kasuan (1897 A.C.22), eta teoria errealista, berriz, Daimler kasuan (1916 2 A.C.307).

Beste arazoa zen edukitzaren izaerari buruzkoa; egin-eginean ere, Savignyk behin eta berriro ekarri zituen hizpidera edukitzailearen eta edukitako

Stein 4 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:09 Página 147

Zuzenbide Erromatarra eta kodeketa

147

gauzaren arteko adimen-harreman eta harreman fisiko bereziak, eta sarritan harreman horiek aipatzen ziren sistema juridiko garatu osoan aplikatzeko modukoak izango balira bezala. Ildo bertsutik, kontratuen zuzenbideari helduta, Savignyren ustez horren euskarria borondatearen teoria zen: kontratu guztietan adostasun subjektiboa edo borondateen arteko benetako adostasuna behar da. Ideia hori onartu zen oro har, nahiz eta Common Law izenekoak kontratua beste barik aintzatetsi, alderdi baten jokabideak zentzuzko igurikimenak sorrarazten dituenean beste alderdiaren gain. Pandektistikaren ideiak kontzeptu orokor gisa hartu ziren, eta, horren ondorioz, sistema juridiko garatu guztietan aplika zitezkeen halakoak.

XIX. mendearen bigarren erdian, Ingalaterran beste teoria batek kendu zion indarra pandektistikaren eraginari; ideia horren euskarria ere zuzenbide erromatarra zen, baina beste ikusmolde batetik abiatuta. Oraingoan eredua Pandekten Savigny izan beharrean beste Savigny bat zen, Eskola historikoa sortu zuen Savigny, hain justu ere. Garapen juridikoa berez eta legegintzaren beharrizanik gabe gertatzen delako teoriaren bertsio ingelesa azaldu zen Henry S. Mainek antzinako zuzenbidearen inguruan idatzitako tratatuan; horren azpititulua zen «Lotura, gizarte primitiboaren historiarekin, eta harremanak, ideia modernoekin».

Savignyk garapen juridikoaren inguruan hausnartzean «nazio nobleenak» aipatu zituen bezala, Mainek «gizarte aurrerakoiak» ekarri zituen hizpidera (kontzeptu hori Charles Comte autore frantsesarengandik hartu zuen).

Halakotzat hartu ziren gizarte erromatarra eta ingelesa. Zuzenbide erromatarrak Maineri eskaini zion eredu juridikoak mila urtetan iraun zuen ezelako hausturarik gabe; eredu horri ekinez, Mainek Erromako erakunde juridikoen inguruan eratu zuen antzinako zuzenbidearen ulerkera, noiz edo noiz beste gizarte indoeuropearrak ere aipatu arren.

Erroman, monarkiaren ordez, patrizioek menderatutako errepublika ezarri zen, eta horiek Ius civile deiturikoa nola interpretatzen zuten ikusita, plebeioek XII. Taulak aldarrikatzea eskatu zuten. Mainek esperientzia erromatarra orokortu zuen, hauxe baieztatuz: gizartearen hastapenetan, jaunaren inspirazioa zuten erregeek erabakimen bakanak ematen zituzten, themistes deitutakoak. Gerogarrenean erregeek euren botere sakratua galdu zutenean, aristokraten talde txikiek hartu zuten haien lekua. Aristokratek inork baino hobeto ezagutzen zituzten tradiziozko ohiturak, baina euren interpretazio-

Stein 4 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:09 Página 148

148

P ETER G. S TEIN

ahalmenez abusatu zutenez gero, herri-altxamenduak gertatu ziren ohiturak biltzerakoan; Mainek «antzinako kode» izena jarri zien bilduma horiei. Lehen kolpean ikus daiteke eskema hori erromatarra dela, baina beste gizarte batzuetan nekez identifika daiteke halakoa, batez ere Ingalaterran.

Hurrengo garaietan aldaketa juridikoak gertatu baziren ere, Mainek zorte handiagoa izan zuen. Aldaketa juridiko horien mekanismoak aurki zitezkeen bai zuzenbide erromatarrean, bai Ingalaterrako zuzenbidean. Batzuetan fikzioak asmatu ziren, lehengo kategoriatan egoera berriak sorrarazteko, eta beste batzuetan, ekitatea sartu zen, zuzenbide tradizionalaren zurruntasuna biguntzeko, Erromako pretorearen eta Ingalaterrako kantzilerraren konponbideei esker. Aldaketa juridikoa gauzatzeko, zuzenbidea legegintzaren bidez sortzearen ideia beranduago azaldu zen.

Mainek zuzenbide erromatarra aztertzean ekarritako eraginik esanguratsuena izan zen gizarte primitiboaren ikerketari emandako bultzada. Mainek frogatu zuen gizartea ez dela hasten gizabanakoarekin, familia-taldearekin baizik. Familia primitiboan patriarka zen nagusi. Familiako kideak paterfamilias deiturikoaren boterearen mende daude. Familia primitiboaren ulerkera horrek azaltzen du testamentu, jabetza, kontratu eta delituaren historia primitiboa. Aurrera egiten duen gizartearen zuzenbide gisa, zuzenbide erromatarrean ere emeki-emeki familia-mendekotasuna txikitu eta banakako betebeharra hazi zen. «Banakakotasuna familiaren ordez ezartzen da, lege zibilek aintzatetsitako batasun moduan…; dirudienez, etengabe mugitu gara gizarte-ordenaren fase honetarantz, non harreman guztiak gizabanakoen arteko akordio askeen ondorio diren». Esklaboaren, tutoretzapeko emakumezkoaren eta ahalpeko seme-alabaren statusak desagertzen dira, eta, horien ordez, gizabanakoen arteko akordio askea ezartzen da. Horretara, amaitzen du Mainek, «orain arte gizarte aurrerakoien mugimendua izan da statusetik kontratura igarotzea». (5. kap.).

Austinek zuzenbide erromatarraren erakunde bereziak orokortu zituen, eta oraingoan Mainek erakunde horien garapen historikoa orokortu zuen.

Mainek ulertzen zuen bere metodoaren euskarrian natur-zientziak zeudela.

Ancient Law deitutakoaren hasieran, Mainek dio gizarte primitiboetako zuzenbidearen hastapeneko ideiak «juristarentzat direla, geologoarentzat lurraren lehenengo geruzak direnak». Charles Darwinek idatzitako Espezien Jatorria eta Maineren Ancient Law ia aldi berean agertu ziren, eta irakurle-

Stein 4 OK :MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:09 PĂĄgina 149

Zuzenbide Erromatarra eta kodeketa

149

ek bi horien arteko antzekotasunak atzeman ahal zituzten. Animaliak ezariezarian eboluzionatzen badute, gizarteek ere, hori uste zuen Mainek bederen, berdin-berdin egiten dute aurrera. Gizarte-egituretan izandako aldaketen froga zuzenbidearen aldaketetan aurki daiteke. Zuzenbide erromatarrak mila urtetan zehar etengabe aldatzearen marka erdietsi zuen, edozein agiri idatzitan ikus zitekeen bezala; horregatik, ulertu zen zuzenbide hori zela, aurrera egiten zuten gizarteen bilakaera aztertzeko gakoa.

Maineren baieztapen zehatz batzuk beranduago eztabaidatu ziren, eta lortu ere, zenbait autorek ospea lortu zuten horien kontra eginez; bide beretik, hurbiltze orokor horrek kontuzko eragina izan zuen antropologia eta soziologiaren lehenengo ikerketen gain. Ulerbidez, Ferdinand Tonniesek idatzitako Gemeinschaft und Gesellschaft lan ospetsuan (1887) elkarren kontra jartzen diren gizarte-talde biak, erkidegoa eta gizarteak, Maineren bereizketan dute oinarria, alegia, statusari nahiz kontratuari lotutako gizarteen arteko bereizketan. Antzinako erakunde juridiko erromatarren eta Erromako gizarte primitiboko inguruabarren arteko lotura erakusteko, Mainek zuzenbidearen eta gizartearen arteko harremanak aipatu zituen; lotura hori gerogarrenean zeharo erabilgarria izan zen, giza zientziak garatzeko.

Zuzenbide erromatarra XX. mendean 1900. urtean Alemaniako Kode zibila indarrean jarri zenean, Europako estatu esanguratsuetan zuzenbide erromatarra ez zen gehiago aplikatu, ezta modu modernizatu batean ere. Salbuespen bakarra San Marinoko Errepublikan gertatu zen, bertan ezetza eman baitzitzaion Kode Zibilari, kodetu gabeko Ius commune izenekoa aplikatuz. Sistema juridiko kodetua zegoenean, zuzenbide zibil erromatarra ez zen gehiago aplikatu auzitegietan; hala ere, kodetu gabeko sistema juridikoetan, baten baino gehiagotan aipatzen dira zuzenbide zibileko testuak, printzipio juridiko orokorren adibide moduan.

1987. urtean, berbarako, Ingalaterran kasu bat azaldu zen, bi alderdien petrolioa petrolio-ontzi bateko upeltegian nahastu zenean; epaileak aspaldiko kasu batzuk izan zituen kontuan, eta, horien arabera, alderdi batek okerretara egin duenean nahastea, nahasitako petrolio guztia har dezake besteak. Epaileak, ordea, erabaki zuen ez zegoela lotuta aurrekari horri, hau da, ez ziola aurrekariari ekin behar, eta ÂŤjustiziak galdatutako erregelaÂť

Stein 4 OK :MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:09 PĂĄgina 150

150

P ETER G. S TEIN

ezarri ahal zuela askatasunez; bide horretatik, confusio deituriko erregela erromatarra aplikatu zuen. Horren arabera, petrolioa alderdien artean banatu behar zen, bakoitzaren kuota gogoan izanda (kuota horiek zehaztasunez finkatu ahal ziren), eta alderdi bakoitzak demanda jar zezakeen bere aldetik, erruz eragindako galerei begira (1.2, 1, 27).

Zernahi gisaz, praktikan zuzenbide erromatarraren inguruko aipamenak bazter utzi arren, Europako zuzenbide fakultateetan zuzenbide horrek lehen mailako lekua zuen ikasketa-planetan; egin-eginean ere, fakultate horietan zuzenbide erromatarra aurkeztu zen zuzenbide zibil kodetu modernoak azaldutako erakundeen oinarri moduan. Zuzenbide erromatarraren irakasleek, alabaina, ez zuten zertan lagundu indarreko zuzenbidearen garapenean, eta, horrexegatik, gaiak jorratzean, alde historikoa lehen baino gehiago landu zen. Oraingo xedea zen II. mendean eta III. mende-hasieran gailurra jo zuen zuzenbide erromatar klasikoaren estatua berreraikitzea.

Erromanisten jomuga zen Justinianoren testuak aztertzea, eta ez iruzkingileen interpretazioak. Otto Lenel alemaniarrak tresna ordainezinak ekarri zituen arlo honetan; ikertzaile horrek pretorearen ediktuari buruzko testua berregiteaz gain, Palingenesia iuris civilis deiturikoa ere aurkeztu zuen. Bertan ahalegindu zen Justinianoren Digestora bildutako zatiak berrantolatzen, zatiok zein lan klasikotik hartu eta lan horretako hurrenkerari ekinez.

Testuak aztertzerakoan, kezka nagusia zen horien edukia garbitzea, garai klasikoaren osteko argitaratzaileei zein Digestoaren bildumariei eratxikitzeko moduko interpolazioak identifikatuz. XVI. mendeko humanistek hasitako lana indar berriekin hartu zen une horretan; horrenbestez, munduko bi gerren arteko epealdian ÂŤinterpolazioen harrapaketaÂť nagusitu zen. Testuen aldaketak identifika zitezkeen bai formaren aldetik, latinezko adierazmolde zehatzak erabiltzen zirenean, eta esaten zen halakoak Bizantziokoak zirela eta ez klasikoak, bai edukiaren aldetik, testuan jasotako doktrinaren arabera eduki hori klasizismotik kanpo zegoela zirudienean. Arazoa zen irizpide bakoitzak bere printzipioak behar zituela. Konparaziorako, ez dakigu zehaztasunez Ulpianok III. mendean zer-nolako latina erabili zuen, bera jatorriz ez zelako erromatarra, Tirokoa baizik, ekialdeko Mediterraneokoa, alegia. Ezin dugu jakin auturik gehienetan zer-nolakoa zen zuzenbide klasikoa, aztertzen ari diren testuetara jo ezean. Edozein kasutan ere, zuzenbide klasikoa ez zen osotasun homogenoa; haatik, juristen arteko desadostasu-

Stein 4 OK :MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:09 PĂĄgina 151

Zuzenbide Erromatarra eta kodeketa

151

nak ziren zuzenbide horren ezaugarri, eta horren adibide ugari agertu dira testuetan, Digestoaren bildumariek halakoak kentzeko izugarrizko ahaleginak egin arren.

Interpolazioak harrapatzeko ahalegin horretan gehiegikeriaz jokatzearen ondorioz, gai horretan adituak ez ziren jurista askorentzat zuzenbide erromatarra aztertzea kirol esoteriko hutsa bihurtu zen, garrantzirik gabeko zeregina zuzenbide modernoari zegokionez. Ondorenez, XX. mendearen bigarren erdian, testuen kritizismoari buruzko penduluak kontrako muturrerantz jo zuen. Onartu zen, bildumariek Digestoko testuetan eginiko aldaketa asko testuok laburtzeko egin zirela, eta ez edukia aldatzeko. Kasurik gehienetan, bada, aintzatetsi zen testuek doktrina klasikoa jasotzen zutela.

XX. mendean, Europako herri gehienek zuzenbide erromatarra aztertzen lagundu dute, baina eskolarik garrantzitsuenak Alemania eta Italian batu dira. Italiako unibertsitateetako zuzenbide fakultateek gai horren inguruko ehun katedra baino gehiago dituzte. Komunismoak lurra jo ostean Ekialdeko Europako herriak saiatu zirenean euren partaidetza berreskuratzen mendebaldeko kultura juridikoaren tradizioan, berriro ekin zioten zuzenbide erromatarraren azterketari, zuzenbide fakultateetako ikasketa-planetan garrantzia handiagoa emanez.

XIX. mendean ez zegoen bereizketa argirik zuzenbide erromatarraren eta zuzenbide zibil modernoaren ikertzaileen artean, baina XX. mendean, ordea, zabaldu egin da bi horien arteko banaketa. Europako kode zibilak eraldatzerakoan, oro har, lana emeki-emeki eta zatika egin da; Italiak eta Holandak, berriz, bi kode oso sartu dituzte. Italiak 1942an eta Holandak 1992an (bigarren horrek oraindik ez du azken zatirik). Bi kasuetan, alabaina, XIX. mendeko kodeetan nagusi zen adierazmoldeen zurruntasuna falta da, iruzkingileek adierazi duten bezala.

Mendearen erdian Alemanian mugimendu bat sortu zen, zuzenbide erromatarraren azterketa ÂŤantzinako historia juridikoaÂťren testuinguru zabalaren barruan kokatzeko. Ahalak eta leherrak egin ziren zuzenbide erromatarra antzinaroko beste zuzenbide batzuen inguruan gero eta zabalagoa zen informazioarekin lotzeko, batik bat Greziako hainbat legeekin eta Mesopotamiako zuzenbidearekin. Azken horren azterketaren oinarri izan dira arkeologoek egintza juridikoak biltzean aurkitu dituzten taulak. Ebidentzia

Stein 4 OK :MaquetaciĂłn 1 02/07/13 13:09 PĂĄgina 152

152

P ETER G. S TEIN

horiek baliozkoak dira oso, jarduneko zuzenbidea erakusteko, baina ez, ordea, argudio juridiko moduan. Antzinaroko sistema juridiko horiek ez dute ekarri jurista erromatarrekin alderatzeko moduko jurista-mota berezirik.

Hala ere, baditugu jurista klasikoek izandako eztabaiden bilduma, eta zuzenbide erromatarrari horrexek eman dio tankera erakargarria, egun ere horren azterketa baliozkoa eta interesgarria izan dadin.

Europako mugimenduaren eta horrek ekarritako erakundeen ondorioz, azken bi hamarkadetan berpiztu egin da Justinianoren zuzenbidearen inguruko arreta, zuzenbide hori antzinako Europa batuaren zuzenbide gisa ikusten delako; aldi berean, Erdi Aroko Ius communeren gaineko interesa ere indartu egin da, nazio-mugak gainditu ostean zuzenbide hori modu eta hizkuntza berean agertzen delako leku guztietan. Europar Batasuneko erakunde juridikoak, maiz-sarri, ius commune berriaren hasiera gisa deskribatu izan dira. Batzuetan, alabaina, ez diogu erreparatu desberdintasun honi: Europa osoak hala nahita hartu zuen Erdi Aroko Ius commune izenekoa, beste aukeren artean horren nagusitasuna aintzatetsiz; Ius commune berria, ordea, goitik inposatu da, eraberekotasunaren eretzean, eta horren adibide dira, ekoizkin akastunen ondoriozko erantzukizun-arauak.

Nondik-nahi begira dakiola ere, Europar Batasuneko zuzenbidea ez da gauza berria, behin kontinente osoan izan zen batasun kultural eta juridiko baten berpiztea baizik, eta ideia horrek ÂŤtradizio zibilÂť bezala deskribatu denaren gaineko interesa piztu du. Interes horrek, bateko, doktrina juridikoen ibilbidea zehaztu du, Justinianoren zuzenbidetik hasi eta egungo kode modernoetara heldu arte, eta, besteko, herri desberdinetako ikertzaileek gai horren inguruan eginiko ekarpenak azaldu ditu jendaurrean. Azterketa horien emaitzek erakutsi dute erromatarren kontzeptu juridikoek euren horretan iraun dutela, egungo beharrizanei egokitzeko egin behar izan diren aldaketen gainetik.

Stein 4 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:09 Página 153

BIBLIOGRAFIA

Zuzenbide erromatarra antzinaroan Antzinako zuzenbide erromatarraren garapen orokorraz denaz bezainbatean, ikus H. E Jolowicz, eta B. Nicholas, Historical Introduction to the Study of Roman Law, Cambridge 1972; W. Kunkel, An Introduction to Roman Legal and Constitutional History, Oxford, 1966 [Historia del Derecho Romano, Bartzelona, 1988]; A. A. Schiller, Roman Law Mechanisms of Development, Haga/Paris, New York, 1978; B. Nicholas, An Introduction to Roman Law, Oxford, 1988. XII. Taulen Legearen osteko arau erromatar guztien testu nahiz itzulpenari dagokionez, ikus M. H. Crawford (arg.), Roman Statutes, 2 lib., Londres, 1996. XII. Taulen Legearen, Pretoreediktuaren eta beste iturri batzuen itzulpen bat (ingelesez) kontsulta daiteke, A. C. Johnson, E R. Coleman-Norton eta E C. Bourneren, Ancient Roman Statutes lanean, Austin, Texas, 1961 [Ley de las XII Tablas (arg. eta itzulpena, C. Rascón eta J. M. García González, Madril, 1993]. Inperioaren azken aldiari helduta, oraindik ere baliogarria izan daiteke hurrengoa, E. Gibbonen Decline and Fall of the Roman Empire, 1776-1788 [Historia de la decadencia y ruina del Imperio Romano, Madril, 1984], eta hori ondokoarekin osa daiteke: A. H. M. Jones, The Later Roman Empire, 284-602, Oxford, 1964.

Corpus iuris civilis, 1: Digesta, arg. T. Mommsen eta E Krueger, Berlin, 1954; II: Codex, arg. E Krueger, Berlin, 1954; III: Novellae, arg. R. Schoel eta G. Kroll, Berlin, 1954. Digestoaren testua ingeleseko itzulpenarekin batera argiratatu da: The Digest of Justinian, arg. A. Watson, Filadelfia, 1985; Erakundeak deitutakoa ere itzuli da (ingelesez): P. Birks eta G. McLeod, Londres, 1987 [Corpus iuris Civilis kontsulta daiteke Cuerpo del Derecho Civil Romano lanean (Luis García del Corralen itzulpena), faksimile-arg., Valladolid, 1988]. Bildumari helduta, T. Honoré, Tribonian, Londres, 1978; D. Osler, «The compilation of Justinian’s Digest», ZSS(RA) 102, 1985, 130. or.; Gaius, The Institutes of Gaius, W. M. Gordon eta O. Ro-

Stein 4 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:09 Página 154

154

Bibliografia

binsonek ingelesez eginiko itzulpenarekin, Londres, 1988 [Gayo, Instituciones (Hernández Tejeroren itzulpena), Bartzelona, 1988]; The Theodosian Code and Novels ingelesez itzulita, C. Pharr-en iruzkinekin, Princeton/Londres, 1952.

FRIER, B.: The Rise of the Roman Jurists, Princeton, 1985.

GONZÁLEZ, J.: «The Lex Irnitana: a new Flavian municipal law», Journal of Roman Studies, 76, 1986, 147. or.

HONORÉ, T.: «The making of the Theodosian Code», ZSS(RA), 103, 1986, 133. or.

—, Ulpian, Oxford, 1982.

LEVY, E.: West Roman Vulgar Law: The Law of Property, Filadelfia, 1951.

—, Westriimisches Vulgarrecht II: Das Obligationenrecht, Weimar, 1956.

SCHILLER, A. A.: «Jurists’ Law», An American Experience in Roman Law, Gotinga, 1971. 148. or.

SHERWIN-WHITE, A. N.: The Roman Citizenship, Oxford, 1973.

STEIN, P.: Regulae iuris: From Juristic Rules to legal Maxims, Edinburgh, 1966.

—, «The development of the Institutional system», in Studies in Justinian’s Institutes in Memory of J.A.C. Thomas, E Stein eta A. Lewis (arg.), Londres, 1983, 151. or.

—, «Ulpian and the distinction between ius publicum and ius privatum», in Collatio iuris romani, études dédiées á Hans Ankum, Amsterdam, 1995.

Justinianoren zuzenbidea berpiztea Erdi Aroko eta Aro moderno goiztiarreko zuzenbidearen erreferentzia-lanak hurrengoak dira: F. Wieacker, A History of Private Law in Europe, Oxford, 1995 [Historia del Derecho Privado de la Edad Moderna, Granada, 2000]; M. Bellomo, The Common Legal Past of Europe, 1000-1800, Washington, 1995 [La Europa del Derecho Común, Erroma, 1996]; 0. E Robinson, T. D. Fergus eta W. M. Gordon, An Introduction to European Legal History, Londres, 1994; P. Vinogradoff, Roman Law in the Medieval Europe, Oxford, 1929; The Roman Law Tradition (lanen bilduma), arg. A. D. E. Lewis eta D. J. Ibbetson, Cambridge, 1994; lus Romanum Meddii Aevi deitutakoaren liburukiak, Milan 1961. urtetik; J. A. C. Smith, Medieval Law Teachers and Writers. Civilist and Canonist, Ottawa, 1975; F. Calasso, Medio Evo del Diritto, 1, Milan, 1954; H. Coing, Handhuch der Quellen und Literatur der

Stein 4 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:09 Página 155

Bibliografia

155

neueren europiiischen Privatrechtsgeschichte, Munich, 1973; A. Padoa-Schioppa, II Diritto nena Storia d’Europa, 11 medioevo, I, Padua, 1995.

AUBERT, J. M.: Le droit romain dans l’ouvre de Saint Thomas, Paris, 1955.

BARTLETT, R.: The Making of Europe: Conquest, Colonization and Cultural Change 950-1350, Londres, 1993, 289. or.

BELLOMO, M.: Saggio sull’Universita nell’eta del diritto commune, Cattania, 1979.

BERMAN, H.: Law and Revolution: The Formation of Western Legal Tradition, Cambridge, Mass., 1983 [La formación de la tradición jurídica de Occidente, Mexiko, 1996].

BRUNDAGE, J.: Medieval Canon Law, Londres, 1995.

Cambridge History of Medieval Political Thought c. 350-c. 1450, arg. J. H. Burns, Cambridge, 1988.

CANCELLI, E.: «Diritto romano in Dante», in Enciclopedia Dantesca, 11, 472. or.

CORTESE, E.: Il rinascimento giuridico medievale, Erroma, 1992.

DAWSON, J. P.: A History of Lay Judges, Cambridge, Mass., 1960, 2. Kap. Feenstra, R., «L’Ecole de droit d’Orleans au treiziéme siecle et son rayonne-ment dans l’Europe medievale», Revue d’histoire des Facultés de droit et de la science juridique, 13, 1992, 23. or.

FOWLER-MAGERL, I.: Ordó iudiciorum vel ordo iudiciarius, Ius Commune Sonderhefte 19, Francfort del Meno, 1984.

GACTO, E., J. A.: Alejandro García eta J. M. García Marín, El derecho histórico de los pueblos de España, Madril, 1982.

GARCÍA Y GARCÍA, A.: «The faculties of law», in A History of the University in Europe, I. lib., arg. H. De Ridder-Symoens, Cambridge, 1992, 12. kap.

GILMORE, M. P.: Argument from Roman Law in Political Thought, 1200-1600, Cambridge, Mass., 1941.

GOURON, A.: La science du droit dans le midi de la France au Moyen Age, Londres, 1984.

—, «Coutume contre loi chez les premiers glossateurs». in Renaissance du pouvoir legislatif et genése de l’état, arg. A. Gouron eta A. Rigaudiere, Montpellier, 1988, 117. or.

Stein 4 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:09 Página 156

156

Bibliografia

GRAZIANO: The Treatise on Laws (Decretum DD. 1-20), A. Thompsonen itzulpena, Ohiko Glosarekin batera, itzulpena J. Gordley, Washington, 1993.

HELMHOLZ, R. H.: The Spirit of Classical Canon Law, Atenas, G, 1996.

KUTTNER, S.: «The revival of jurisprudence», in Renaissance and Renewal in the Twelfth Century. arg. R. L. Benson eta G. Constable, Oxford, 1982, 301. or.

MÜLLER, W. P.: «The recovery of Justinian’s Digest in the middle ages», Bulletin of Medieval Canon Law, NS 20, 1990, 1. or.

PARADISI, B.: «Il giudizio di Martiri: alle origini del pensiero giuridico bolognese», Rendiconti della Classe di Scienze Morali, Accademia dei Lincei, IX. seriea, V. lib., 1994.

PENNINGTON, K.: The Prince and the Law, 1200-1600. Berkeley, Calif., 1993.

POWELL, J. M.: The Liher augustalis or Constitutions of Melfi, Sirakusa, N.Y., 1971.

RADDING, C.: The Origins of Medieval Jurisprudence, Pavia and Bologna 850-1150, New Haven, 1988, eta A. Gouronen aipamena, in Tv R. 57. 1989, 178. or.

SCHMUGGE, L.: «Codicis Justiniani et lnstitutionum baiulus», lus Commune, 6, 1977, 1. or.

STEIN, P.: «The Civil Law doctrine of custom and the growth of case law», Studi G. Gorla, Milan, 1994, 1371. or.

—, The Teaching of Roman Law in England around 1200 izenekoari sarrera, Sclden Soc. supp. 8. seriea, 1990.

—, «The Vacarian School», Journal of Legal History, 13, 1992, 23. or.

VAN CAENEGEM, R. C.: Procedure (History), International Encyclopedia o Comparative Law, XVI, 2.

VAN KLEFFENS, E. N.: Hispanic Law Until the End of the Middle Ages, Edinburgh, 1968.

VODOLA, E. F.: «Fides and culpa: the use of Roman Law in ecclesiastical ideology», in Authority and Power: Studies for W Ullman, arg. B. Tierney eta P. Linehan, Cambridge, 1980, 83. or.

WEIMAR, P.: «Argumenta Brocardica», Studia Gratiana, 14 (Collectanca S. Kuttner IV), Bologna, 1967, 89. or.

Stein 4 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:09 Página 157

Bibliografia

157

—, «Die legistische Literatur und die Methode des Rechtsunterrichts der Glossatorenzeit», lus Commune, 2, 1969, 47. or.

WINKLER, J. E.: «Roman law in Anglo Saxon England», Journal of Legal History, 13, 1992, 101. or.

Zuzenbide erromatarra eta estatu-nazioa Ikus aurreko kapituluan aipatutako lanak; horrez gain: A. Watson, The Making of the Civil Law, Cambridge, Mass., 1981: H. Coing, Europdisches Privatrecht, 1500-1800, Munich, 1985 [Derecho Privado Europeo, A. Pérez Martínen itzulpena, Madril, 1996].

BAKER, J. H.: (arg.), Judicial Records, Law Reports and the Growth of Case Law, Berlin, 1989.

Bartolo da Sassoferrato. Studi e documenti per il VI Centenario, Milan, 1962.

CAREY MILLAR, D. L. eta R. Zimmermann (arg.), The Civilian Tradition and Scots Law, Berlin, 1997.

DAWSON, J. P.: «The codification of the French customs», Michigan Law Review, 38, 1940, 780. or.

—, The Oracles of the Law, 3. kap., Ann Arbor, Mich., 1968.

D’ENTRÉVES, A. P.: Natural Law: An Introduction to Legal Philosophy, Londres, 1970.

FEENSTRA, R. eta C. J. D.: Wal, Seventeenth Century Leiden Law Professors, Amsterdam. 1975.

— eta R. Zimmermann (arg.), Das rómische-hollandische Recht: Fortschritte des Civilrechts im 17 und 18. Janrhundert, Berlin, 1992.

FERRARY, J. L.: «Aymar Du Rivail et ses “Historiae iuris civilis et pontificii libri quinque”», Bulletin de la Société Nationale des Antiquaries de France, 1992, 116. or.

GROSSI, P. (arg.): La seconda Scolastica nella formazione del diritto privato moderno (Quaderni Fiorentin. Per la storia del pensiero giuridico moderno), Florentzia, 1973.

HELMHOLZ, R. H.: Roman Canon Law in Reffirmation England, Cambridge, 1990.

KELLEY, D. R.: Houndations of Modern Historical Scholarship: Language, Law and History in the French Renaissance, New York, 1970.

Stein 4 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:09 Página 158

158

Bibliografia

—, FranÇois Hotman, Princeton, N.J., 1972.

KUNKEL, W.: «The reception of Roman Law in Germany: an interpretation», in PreReformation Germany, arg. G. Strauss, Londres, 1972.

MAFFEI, D.: Gli inizi dell’umanesimo giuridico, Milan, 1956.

OSLER, D.: «Budaeus and Roman Law», in lus Commune, 13, 1985, 195. orr.

PANIZZA, D.: Alberico Gentili, giurista ideologo nell’Inghilterra elisabettiana, Padua, 1981.

ROWAN, S.: «Ulrich Zasius. A Jurist in the German Renaissance», lus Commune Sonderhefte, 31, Francfort del Meno, 1987.

SPRUIT, J. E.: Le droit romain, sujet d’une decoration murale du 17’ siécle, Arnhem, 1989.

STEIN, P.: «The influence of Roman law on the law of Scotland», Juridical Review, 1963 [Character, 3191], 205. orr.

—, «Bartolus, the conflict of Laws and the Roman law», in Multum non Multa: Festschrift K. Lipstein, arg. P. Feuerstein eta C. Parry, Heidelberg, 1980 [Character 831.

—, «Civil Law Reports and the case of San Marino», in Rómisches Recht in der europaischen Tradition: Symposion Wieacker, arg. O. Behrends, M. Diesselhorst eta W. E. Voss, Ebelsbach, 1985, 323. or. [Character, 1151].

—, «Legal humanism and legal science», in Tv R, 54, 1986, 297. or. [Character, 911].

—, «Donellus and the origins of the modern civil law». Mélanges Wubbe, Friburgo, 1993, 439. or.

STRAUSS, G.: Law, Resistance and the State: The Opposition to Roman Law in Reformation Germany, Princeton, 1986.

VAN DEN BERGH, G. C. J. J.: The Life and Work of Gerard Noodt (1647-1725): Dutch Legal Scholarship between Humanism and Enlightement, Oxford, 1988.

VAN VER MERWE, D.: «Ramus, mental habits and legal science», in Essays on the History of Law, arg. D. P. Visser, Lurmutur hiria, 1989, 32. or.

VISMARA, G.: «La revoca del testamento giurato nella dottrina da Guglielmo Durante a Bartolo da Sassoferrato», in Etudes du droit canonique dediées á G. Le Bras, 11, Paris, 1965, 1007. or.

Stein 4 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:09 Página 159

Bibliografia

159

WHITMAN, J. Q.: «The Seigneurs descend to the rank of creditors», Yale Journal of Law and Humanities, 6, 1994, 249. Or. ZIEGLER, K.-H.: Válkerrechtsgeschichte, Munich, 1994.

ZIMMERMANN, R.: «Der europáische Character des engl schen Rechts», Zeitschrift fur Europáisches Privatrecht, 1, 1993, 4. or.

Zuzenbide erromatarra eta kodeketa Orokorrean, K. Zweigert eta H. Kótz, An Introduction to Comparative Law, itzulpena, T. Weir, Oxford, 1977; H. Coing, Europáisches Privatrecht, II: 1800 bis 1914, Munich, 1989 [Derecho Privado Europeo, itzulpena, A. Pérez Martín, Madril, 1996]; A. Gamban) eta R. Sacco, Sistemi giuridici comparati, Turin, 1996.

ARNAUD, A. J.: Les origines doctrinales du code civil francais, Paris, 1969.

AUSTIN, J.: Lectures on Jurisprudence, Londres, 1885.

BAUER, B. eta H. SCHOLOSSER, W X. A. Frhr. von Kreittmayr, 1705-1790, Munich, 1991.

BRUNNER, H.: Grundzüge der deutschen Rechstgeschichte, Leipzig, 1919, 264. or.

CAPPELLINI, R.: Systema iuris 1: genesi del sistema e nascita della scienza delle pandette, Milan, 1984.

CHOE, B. J.: Culpa in contrahendo bei R. von lhering, Gotinga, 1988.

DIAMOND, A. (arg.): The Victoria Achievement of Sir Henry Maine. A Centannial Reappraisal, Cambridge, 1991.

DILCHER, G.: «Die januskópfige Kodification- Das preussische ALR 1794», Zeitschrift für Europliisches Privatrecht, 1974, 446. or.

ECKERMANN, J. P.: Conversations with Goethe, itzulpena, J. Oxenford, Everyman arg., Londres, 1971, 313. or.

FALK, U.: Ein Gelenter wie Windscheid, Francfort del Meno, 1989.

GRAZIADEI, M.: «Changing images of the law in xix century English thought (the continental impulse)», in The Reception of Continental Ideas in the Common Law 1820-1920, arg. M. Reimann, Berlin, 1994.

HILAIRE, J.: Introduction historique au droit commercial, Paris, 1986.

Stein 4 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:10 Página 160

160

Bibliografia

HORN, N.: «Rómisches Recht als gemeineuropáisches Recht bei Arthur Duck», in Studien zur europaischen Rechtsgeschichte, arg. W. Wilhelm, Francfort del Meno, 1972, 170. or.

JOHN, M.: Politics and the Law in the Late-Nineteenth Century Germany: The Origins of the Civil Code, Oxford, 1989.

KNÜTEL, R.: «Rechtseinheit und Rómisches Recht», Zeitschrift für Europáisches Privatrecht, 1994, 244. or.

LUIG, K.: «The institutes of national law in the seventeenth and eighteenth centuries», Juridical Review, 1972, 193. or.

—«Wissenschaft und Kodification des Privatrechts im Zeitalter der Aufklárung in der Sicht von Christian Thomasius», Europaisches Rechtsdenken in Geschichte und Gegenwart: Festschrift H. Coing, Munich, 1982, 177. or.

—, «Die Würzeln des aufgeklárten Naturrechts bei Leibniz», in Naturrecht-Spataufklárung-Revolution, arg. O. Dann eta D. Klippel, Hamburg, 1994, 61. or.

MAITLAND, F. W.: «Introduction to O. Gierke», Political Theories of the Middle Ages, Cambridge, 1900 [«Introducción a O. Gierke», Teorías políticas de la Edad Media, Madril, 1995].

RÜCKERT, J.: «Savigny’s Konzeption von Jurisprudenz und Recht, ihre Folgen und ihre Bedeutung bis heute», TvR, 61, 1993, 65. or.

SCHWENNICKE, A.: Die Entstehung der Einleitung des Preussischen Allgemenein Landrechts von 1794, Francfort del Meno, 1993.

STEIN, P.: «Civil law maxims in moral philosophy», Tulane Law Review, 48, 1974, 1075. or.

—, «Legal theory and the reform of legal education in mid-nineteenth century England», in L’Educazione Giuridica II, arg. A. Giuliani eta N. Picarda, Perugia, 1979, 185. or. [Character, 231].

—, Legal Evolution: The Story of an Idea, Cambridge, 1980.

—, Indian Oil Corp. Ltd. v. Greenstone Shiping S.A. [1987], 3 AlI. 893, Cambridge Law Journal, 46, 1987, 369. or.

STRAKOSCH, H. E.: State, Absolutism and the Rule of Law: The Struggle for the Codification of the Civil Law in Austria, 1753-1811, Sydney, 1967.

Stein 4 OK :Maquetación 1 02/07/13 13:10 Página 161

Bibliografia

161

TARELLO, G.: «Sistemazione e ideologia nelle Lois civiles di Jean Domat», Materiali per una storia della cultura giuridica, 2, 1972, 1959. or.

VON IHERING, R.: Beitrage und Zeugnisse, arg. O. Behrends, Gotinga, 1992.

WESENER, G.: Einflüsse und Geltung des rómischgemeinen Rechts in den altós-terreichischen Lándern in der Neuzeit (16 bis 18 Jahrhundert), Viena, 1989.

WHITMAN, J.: The Legacy of Roman Law in the German Romantic Era, Princeton, N.J., 1990.

WIEACKER, E, Rudolf von Ihering, ZSS(RA) 86, 1969, 1. or.

ZIMMERMANN, R.: The Law of Obligations: Roman Foundations of the Civilian Tradition, Lurmutur hiria, 1990.

Stein 4 OK :Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:10 P谩gina 162

Stein 5 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:12 P谩gina 163

AURKIBIDE ALFABETIKOA Zenbaki erromatarrek Atarikoa Euskal Herritik egina eta Sarrera testuetara igortzen dute; zenbaki arabiarrek, aldiz, Steinen testura.

Abokatuak, 14, 18, 33, 36, 51, 54, 58, 69, 87, 100, 103, 105, 108, 110, 115, 130 Accursio, 58, 62, 75, 81, 88, 143 Accursio, Francis, 77 Adingabe, 12 Adriano, enperadorea, 15, 18 Afflictis, M. de, 109 Agustin, Antonio, 91 Aimeriko, 69 Aipamenen Legea, 33, 41 Akzioak, XV, 3, 5, 7, 8, 9, 10, 11, 15, 21, 22, 23, 28, 29, 30, 37, 69, 70, 74, 75, 76, 85, 86, 87, 94, 95, 96, 133, 141, 143

Zientzia juridikoa, 144, 146 Alexandro III., aita santua, 70 Alexandro VI., aita santua, 111 Alfontso X., Jakintsua, 78, 79 Althusius, 96, 97, 143 Anglosaxoiniarrak, 48, 49 Aquino, San Tomas, 80, 112 Ashburnham, liburu juridikoak, 66 Augusto, enperadorea, 28 Aurrekariak, 9, 18, 26, 38, 110, 128, 139, 149 Austin, John, 145, 148

Alariko, 35, 38, 41

Austria, 27, 122, 130, 131, 132, 133, 137

Alarikoren Laburpena, 47

Authenticum, 52, 74

Alberiko, 67

Auzitegiak, 2, 23, 28, 29, 45, 46, 47, 54, 58, 59, 60, 61, 68, 69, 70, 71, 73, 74, 75, 76, 77, 85, 86, 87, 92, 97, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110,114, 115, 117, 121, 123, 129, 130, 149

Alciato, 90 Alcuino, 49 Alemania, 42, 65, 96, 97, 101, 104, 105, 106, 107, 108, 110, 117, 119, 128, 130, 135, 136, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 146, 149, 151 Eskola historikoa, 135, 136, 138, 140, 142, 147

Azzo, 58, 72, 77, 84 Baldo Ubaldiskoa, 86, 98, 99, 100, 101 Balkanak, 44

Kodeketa, 130, 137, 141

Bandaloak, 26, 36, 40

Ohiturazko zuzenbidea, 46, 97, 104, 105

Bartolo, 82, 83, 84, 85, 86, 88, 98, 100, 110

Stein 5 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:12 P谩gina 164

164

Aurkibide Alfabetikoa

Basilica, 43, 44

Codex Hermogenianus, 34, 38

Bassiano, G., 57, 58, 69, 75

Codex secundus, 52

Beaumanoir, Philippe de, 79, 138

Codex Theresianus, 131

Beauvaisis, 79

Cognitio, prozedura, 29

Beckmann, Nicholaus von, 122

Collectio Britannica, 52, 53

Beda, 48

Connan, 93, 94, 95, 96

Beirut, 40

Coquille, Guy, 99

Bellepercheko, Pierre (Pierre de Belleperche), 81

Corpus iuris civilis, 40, 43, 52, 55, 56, 57, 61, 66, 74, 75, 81, 82, 83, 85, 88, 91, 92, 93, 98, 101, 106, 114, 117

Betebeharrak, 10, 21, 22, 23, 30, 73, 94, 95, 105, 116, 123, 125, 126, 127, 128, 134, 143, 146, 148

Covarrubiasko Diego, 112 Cujas, 91, 117, 126

Bisigodoak, 26, 27, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 45, 53, 65, 78, 97

Danimarka, 80

Bizantzio, 25, 40, 41, 43, 44, 47, 48, 91, 150

Decius, Filippus, 90

Bizkaia, XII Bizkaiko forua, XII Bluhme, 42 Bologna, 54, 55, 56, 57, 58, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 70, 75, 79, 81, 83, 89 Botere legegilea, 71, 72, 73 Bourges, 90, 93, 100 Bracton, 77, 102, 138 Brokardoak, 57, 58 Bronchorst, 115, 118 Bude, Guillaume (Budaeus), 89 Bugnyon, 110, 117 Bulgaro, 56, 57, 69, 72, 75 Buno, Johannes, 119 Burgundioak, 36, 38, 39, 40, 65 Cambridgeko Unibertsitatea, 103, 104, 145 Canterbury, 67 Cardonako Pedro, 67 Carlomagno, 49

Dante, 80, 81, 82 Decretum, 59, 60, 61 Delituak, 21, 23, 61, 97, 121, 127, 128, 148 Digesto, XIII, 14, 41, 42, 43, 48, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 61, 66, 71, 74, 77, 79, 88, 89, 91, 936, 94, 95, 115, 118,119, 123, 127, 133, 142, 150, 151 Berraurkitzea, 51, 53 Florentziako testua, 59, 90, 91 Domat, Jean, 127, 128, 134, 143, 146 Domingo Sotokoa, 112 Doneau, Hugo, 93 , 94, 95, 96, 115, 116, 123, 139, 140 Duaren, F., 93 Duck, Arthur, 121 Dumoulin, Charles, 98, 99, 134 Durante, G., 70, 85 Ecloga, 43 Eduardo I., Ingalaterrako erregea, 77 Edukitza, 9, 11, 21, 30, 54, 73, 87, 98, 128, 137, 139, 140, 145, 146

Cocceji, Samuel von, 130

Eginbehar, 30, 79, 98, 99, 103, 126, 127, 128

Codex Gregorianus, 34, 38

Egipto, 16, 27, 31

Stein 5 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:12 P谩gina 165

Aurkibide Alfabetikoa

165

Ekialdeko Inperioa, 25, 26, 35, 36, 40

Exceptiones Petri, 66

Ekitatea, XIII, 27, 57, 87, 93, 102, 103, 121, 148

Expositio, 54

Eliza katolikoa, 109

F., eskuizkribua, 89

Emantzipazioa, 6, 7

Familia, 4, 5, 20, 21, 22, 46, 62, 127, 131, 148

Enperadorea, botere legegilea, 16, 60, 71, 77

Ezkontza, 48, 59, 61, 73, 79, 94, 103, 124

Fastolf, Thomas, 109

Epaiketak, 6, 70, 121

Federico Bizargorri, enperadorea, 64, 72

Epaileak, 8, 10, 28, 29, 30, 34, 36, 45, 47, 54, 58, 61, 69, 70, 71, 74, 76, 78, 79, 83, 87, 102, 103, 105, 106, 109, 110, 115, 130, 140, 141, 146, 149

Federico Handia, Prusiako erregea, 130, 133

Epaimahai, 76 Epitome Gai, 33, 39 Epitome Juliani, 48, 54 Equity, 103 Erakundeak, 22, 23, 33, 38, 39, 42, 43, 48, 52, 53, 54, 56, 65, 66, 67, 74, 93, 95, 111, 115, 116, 117, 118, 119, 122, 124, 128, 130, 134, 138, 143 Erroma, XV, XVI, 1, 4, 6, 13, 16, 17, 23, 25, 26, 27, 35, 36, 48, 49, 53, 63, 70, 73, 76, 79, 80, 85, 88, 91, 92.101, 104, 106, 107, 109, 111, 116, 121, 122, 123, 132, 139, 143, 147, 148 Erromako Inperio Santua, 73, 106, 107 Erromako Rota, 109

Federico II., enperadorea, 65, 77, 78 Feytema, 119 Fideikomisoa, 128 Fikzioaren teoria, 146 Florentzia, 52, 90, 91 Formula, 7, 8, 9, 10, 14, 30 Foruak, XI, XII, XIII, XIV Franko erripuarioak, 48 Frankoak, 26, 38, 39, 40, 48, 49, 53, 92, 97 Frantzia, 71, 75, 77, 79, 80, 90, 92, 97, 98, 102, 104, 108, 115, 118, 122, 124, 128, 134, 136, 141, 144 Kodeketa, 98, 134 Ohiturazko zuzenbidea, 101, 104, 105, 134

Errusia, 44

Frisia, 114, 118, 119

Esklaboak, XVI, 4, 5, 14, 22, 48, 148

Gaio, 21, 22, 23, 33, 34, 42

Eskola Historikoa, 135, 136, 138, 140, 142, 147

Galia, 16, 36, 37, 38, 39, 41, 46, 48

Eskozia, 102, 113

Garapen juridikoa, 12, 43, 136, 137, 142, 147

Espainia, XVIII, 17, 27, 36, 39, 60, 78, 91, 97, 101, 11, 112, 113, 114, 124, 144

Gauzak, 22, 23, 30, 32, 46, 79, 94, 116, 127, 143, 147, 152

Esteban Tournaikoa, 60

Gaztela, 78, 79, 124

Etika, 55

Gelasio I., aita santua, 36, 50

Eurikoren Kodea, 37, 46

Gentili, Alberico, 101, 113, 114, 116

Europar Batasuna, 152

Germaniarrak, tribuak, 26, 35, 37

Euskal zuzenbidea, XI, XII

Gibbon, Edward, 25, 27, 135

Euskara, XI, XIII, XIV

Glosagileak, XIII, 54, 55, 56, 57, 58, 60,

Stein 5 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:12 P谩gina 166

166

Aurkibide Alfabetikoa

63, 66, 67, 68, 69, 72, 75, 77, 85, 88, 89, 91, 101, 117

Interdiktuak, 11, 16, 30

Goethe, 135

Interpretationes, 35, 39

Gora-jotzeak, 28, 29, 69, 70, 107, 109

Interpretazioa, XIV, 1, 6, 7, 19

Gozamena, 96, 99, 127, 135, 140

Iritzia (consilium), 8, 86

Graziano, 59, 60, 61

Irnerio, 55, 56, 58, 69, 75, 106

Gregorio IX., aita santua, 60

Irni, 17

Greziera, hizkuntza, 17, 26, 27, 40, 41, 43, 104

Iruzkinak, 21, 24, 33, 36, 39, 43, 55, 58, 82, 83, 86, 87, 89, 90, 95, 98, 100, 101, 109, 110, 117, 118, 119, 124

Groenwegen van der Made, Simon, 117

Interpolazioa, 42, 150, 151,

Gundobado, Burgundioen erregea, 38, 39

Iruzkingileak, 63, 83, 86, 88, 89, 91, 93, 99, 100, 101, 115, 139, 150, 151

Hartzekodunak, 5, 6, 23, 99

Iruzurra, 10, 11

Heineccius, 122

Isidoro, San, 49, 55

Henrike VI., enperadorea, 72

Italia, XIII, XVI, 16, 25, 27, 35, 36, 38, 40, 47, 48, 49, 51, 52, 53, 54, 65, 68, 72, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 88, 89, 97, 100, 101, 104, 108, 109, 119, 144, 151

Grotius, Hugo, 114, 115, 116, 117, 118, 126

Henrike VIII., Ingalaterrako erregea, 103 Herbehereak, 102, 114, 118 Herrien zuzenbidea, 13, 14

Kode Zibila, 144, 151

Herritarrak, 1, 2, 3, 5, 8, 12, 13, 14, 15, 16,17, 22, 23, 24, 25, 28, 31, 34, 45, 65, 85, 93, 97, 126, 127, 130

Zuzenbide-eskolak, 53 Iudex, 3, 5, 8, 9, 10, 11, 14, 18, 28, 29, 30

Hexabiblos, 44

Ius commune, XII, 50, 63, 78, 84, 86, 87, 98, 101, 102, 103, 106, 109, 110, 111, 129, 130, 131, 137, 139, 149, 152

Hilketa, 5, 28, 46, 62

Ius gentium, 12, 13, 14, 111, 142

Hiru salmenten erregela, 7

Iusnaturalismoa, XIII

Holanda, 114, 115, 117, 118, 122, 144, 151

Iusnaturalista, 136, 139, 142

Honorio III., aita santua, 65, 67 Huber, Ulrich von, 118

Jabetza, XV, 4, 9, 11, 13, 21, 26, 30, 31, 46, 47, 54, 60, 72, 74, 79, 92, 95, 96, 111, 127, 128, 131, 134, 139, 143, 148

Hugo, Gustav, 135

Jarauntsia, 20, 22, 106

Humanismoa, XVI, 87, 88, 89, 90, 98, 100, 139

Jaun eta basailuen arteko harremanak, 74, 95

Ihering, Rudolf von, 141, 142, 144

Jefferson, Thomas, 135

Ilustrazioa, 128

Jeronimo, San, 35

Ingalaterra, 35, 48, 51, 54, 67, 73, 75, 76, 77, 80, 101, 102, 103, 108, 113, 117, 124, 144, 145, 146, 147, 148, 149

Jokarau, 56, 57, 58, 61, 79, 110, 112, 113, 115, 117

Herritar ez direnak, 12, 12, 14

Hotman, F., 117

Ivo, San, 50, 53

Jolowicz, H. E., XVI

Stein 5 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:12 P谩gina 167

Aurkibide Alfabetikoa

Juliano, 15, 32, 71, 74, 75 Jurisprudentzia, 23, 55, 66, 97, 132, 136, 142, 145, 146 Juristak, XV, 7, 14, 15, 16, 18, 19, 20, 21, 23, 24, 29, 32, 33, 34, 39, 41, 42, 43, 50, 52, 53, 59, 62, 63, 66, 68, 71, 72, 74, 76, 77, 81, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 97, 98, 99, 100, 102, 103, 105, 107, 108, 113, 114, 118, 122, 125, 126, 127, 136, 137, 139, 140, 144, 148, 151, 152

167

Latina, XI, XIII, 24, 27, 31, 37, 39, 40, 41, 43, 44, 46, 48, 50, 66, 67, 68, 77, 79, 80, 88, 94, 98, 123, 134, 150 Lau Doktore, 56, 69 Laurentinus Hispanus, 60 Leeuwen, Simon van, 118, 121 Legatuak, 20, 21, 49 Leibniz, G. W., 125 Lenel, Otto, 150

Humanistak, 88, 90, 92, 93, 100

Leon Jakintsua, enperadorea, 43

Klasikoak, 21, 32, 41, 42, 88, 113, 137, 152

Lex Oppiam, 13 Lex Romana Burgundionum, 38, 39, 47

Justiniano I., enperadorea, XV, 56

Lex Romana canonice compta, 48

Justinianoren Kodea, 41, 42, 43, 48, 102

Lex Romana Curiensis, 46

Justinianoren zuzenbidea, 43, 45, 48, 51, 52, 55, 57, 61, 62, 87, 90, 94, 95, 131, 137, 152

Lex Romana Visigothorum, ikus Alarikoren Laburpena, 38, 47

Berraurkitzea, 51-54

Leyden, 114, 115, 117, 118 Liber extra, 60, 61, 62

Kalteak, 2, 4, 10, 21, 31, 40, 46, 85, 102, 112, 126, 127, 143

Liber pauperum, 68, 76

Karakala, Antonino enperadorea, 23, 25

Libri feudorum, 74, 98, 119

Kasuak, 1, 3, 5, 15, 18

Lindley, Nathaniel, 145

Katalunia, 78

Liutprandoren Ediktua, 47

Koakzioak, 10, 11

Livio, 6, 13, 91

Kodeketa, 121, 129, 130, 131, 137

Lo Codi, 66

Konponbideak, 3, 7, 9, 11, 12, 13, 19, 24, 102, 103, 110, 143, 148

Lotario, 72

Konstantino, enperadorea, 33 Konstantinopolis, 25, 26, 40, 88

Magistratuak, 3, 4, 5, 7, 8, 15, 24, 28, 32, 72, 97, 107, 109, 133

Konstantinoren Dohaintza, 88

Maine, Henry Sumner, 145, 147, 148, 149

Konstituzioak, 16, 34, 35, 37, 41

Maitland, F. W., 53, 138, 146

Kontratuak, 10, 11, 14, 19, 21, 23, 30, 32, 41, 46, 79, 85, 97, 99, 105, 112, 116, 121, 127, 128, 142, 143, 147, 148, 149

Mansfield, Lord, 117, 146

Koschaker, Paul, XVI, XVII

Martino, 56, 57, 66, 72, 75

Kreittmayr, W. X. A. von, 130

Maynoko Jason, 90

Kristau-herria, 27

Melanchton, Philip, 108

Lapurdi, XII

Melfi konstituzioak, 77

Liber sextus, 61

Lotario, enperadorea, 107

Maria Teresa, enperatriza, 131 Martini, Karl Anton von, 132

Stein 5 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:12 P谩gina 168

168

Aurkibide Alfabetikoa

Mendebaldeko Inperioa, 16, 25, 33, 35, 36, 40

Pelegrinak, Ikus herritar ez direnak, 13, 14, 15, 22

Merkataritzako zuzenbidea, 123, 124, 134

Pepo, 54, 55

Milan, 26, 27, 35, 90

Pertsona juridiko, 146

Modestino, 34

Pertsonaren estatutua, 73

Montesquieu, 129, 135

Placentino, 66, 67

Mucius Scaevola, 21

Plebeioak, 1, 2, 7, 147

Mundu Berria, 111, 112

Politiano, 89, 90, 91

Mynsinger, Joachim, 109, 117

Ponponio, 91

Nafarroa, XIII, XIV

Pontifizeak, 1, 6, 7, 14

Nafarroa Beherea, XII

Pothier, 133, 134, 146

Nazioarteko diplomazia, 135 Nazioarteko zuzenbidea, 113, 114, 116

Pretorea, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 15, 16, 18, 19, 21, 22, 24, 30, 33, 41, 143, 148, 150

Negotium, 96, 143

Pretorearen ediktua, 15, 19, 21, 33, 41, 150

Nobelak, 38, 41, 43

Printzipio orokorrak, 57, 113, 134, 146

Obertus, 74, 98

Printzipio pertsonalistak, 46, 47

Ohiturazko zuzenbidea, 1, 3, 46, 74, 76, 78, 79, 80, 97, 98, 102, 104, 105, 121, 122, 123, 129, 131, 134, 138

Prokuleiarrak, 19, 20

Kodeketa, 131 Oinordetzak, 20, 21, 24, 41, 79, 92, 94, 127, 128, 131, 143 Orleans, 67, 81, 82, 85, 98, 133, 134 Ostrogodoak, 38, 40, 47

Protestanteak, 90, 98, 101, 104, 114, 115, 119 Proventza, 65, 66, 67, 70 Prozedura, 2, 3, 5, 6, 8, 14, 16, 17, 23, 28, 29, 30, 46, 60, 61, 68, 69, 70, 71, 75, 76, 77, 79, 85, 87, 94, 95, 96, 97, 98, 102, 104, 105, 108, 123, 124, 130, 134

Oxfordeko Unibertsitatea, 64, 67, 68, 103, 104, 114, 145

Pufendorf, Samuel, 126, 131

Pandectas, 118, 139, 145

Ravena, 35, 48

Pandektistika, 128, 139, 140, 142, 143, 144, 145, 146, 147

Reichskammergericht, 107, 109

Ramus, Peter, 96

Pape, Guy, 109

Revignyko Jacques (Jacques de Revigny), 81, 82

Papiniano, 24, 34, 47, 114, 125, 126

Rivail, Aymar du, 91

Parafrasis, 43

Rodanoko Eskola, 65, 66

Pariseko Ohiturak, 98, 99, 123

Rogerio, 67

Paterfamilias, 4, 5, 6, 148

Sabindar, 19

Patrizioak, 1, 147

Sabino, Masurio, 21

Paulo, 24, 29, 33, 34, 39

Satanen auzia, 86, 87

Pauloren epaiak, 39

Savigny, F. K. von, 136, 137, 138, 139, 140, 141, 143, 145, 146, 147

Pavia, 49, 53, 54, 65, 78, 88, 90

Stein 5 OK:Maquetación 1 02/07/13 13:12 Página 169

Aurkibide Alfabetikoa

169

Schilter, J., 110

Valentiniano III., enperadorea, 34, 35, 36

Sizilia, 65, 78

Valla, Lorenzo, 88

Solonen Legeak, 2, 91

Venezia, 5, 84, 119

Speculum iudiciale, 70

Vindicatio,, 30, 74

Stipulatio, 10

Vinnius, 117, 118, 124

Struve, G. A., 122

Vitoria, Francisco de, 111, 112, 113

Suarez, C. G., 130

Voet, Johannes, 118

Suarez, Francisco, 112, 116

Weber, Max, 141

Suedia, 116, 121

Wexionius, Michael, 121

Suitza, 47

Windscheid, B., 141, 143

Sunesen, Anders, 80

Wolff, Christian, 128, 130

Talioia, 4

XII Taulen Legea, 1, 91

Teodoriko Handia, 38

Zasius (Zäsi), 89, 90

Teodorikoren Ediktua, 38, 39

Zazpi Partidak, 78, 79, 101, 124

Teodoro Tarsokoa, 48

Zeiller, Franz von, 132

Teodosio I., enperadorea, 26

Zigor zuzenbidea, 62, 79, 123, 124, 134

Teodosio II., enperadorea, 33, 71

Zin-egileak, 46, 47

Kodea, 35, 39

Zin-egiteak, 3, 70, 85, 86

Teofilo, 43

Zino Pistoiakoa, 82

Teologia, XII, 27, 55, 64, 67, 80, 86, 87, 104, 111, 113

Zizeron, 6, 18, 93, 126

Tertuliano, 29

Zuberoa, XII

Testamentuak, 14, 19, 20, 21, 84, 85, 86, 94, 103, 121, 126, 128, 131, 148

Zuzenbide arrunta, 45

Zorduna, 5, 6, 22, 23, 60, 99

Thibaut, 136, 145

Zuzenbide erkidea, XII, 74, 76, 77, 102, 107

Thomasius, 128, 130

Zuzenbide erromatarra

Tokiko zuzenbidea, 59, 76, 79, 80, 84, 121

Epealdi klasikoa, 20-25

Torelli, L., 91

Errepublikaren garaia, 1-15

Tres libri, 52, 67, 74

Gizarte aldaketa, 91-93, 148

Triboniano, 88, 114

Gizarte modernoa, 139-142

Trivium, 55

Inperioaren garaia, 15-44

Tübingen, liburu juridikoak, 66

Jasotzea, 101-108

Ulpiano, 24, 25, 29, 33, 34, 41, 71, 80, 100, 114, 150 Unibertsitateak, XII, 64, 65, 68, 78, 87, 89, 97, 102, 103, 104, 105, 106, 114, 115, 121, 123, 124, 130, 132, 134, 145, 151 Vacario, 67, 76

Lurralde izaera, 23, 24 Zuzenbide fakultateak, 78, 102, 105, 106, 115, 121, 130, 144, 150, 151 Zuzenbide feudala, 73, 74, 92, 131 Zuzenbide idatzia, 32, 33, 34, 74, 75, 123, 133

Stein 5 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:12 P谩gina 170

170

Aurkibide Alfabetikoa

Zuzenbide kanonikoa, XII, 43, 50, 58, 59, 60, 61, 62, 67, 68, 70, 73, 76, 79, 80, 85, 86, 102, 103, 104 Zuzenbide lonbardiarra, 65, 78 Zuzenbide naturala, 14, 111, 112, 116, 117, 118, 122, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 132 Zuzenbide pribatua, XIV, 15, 17, 18, 21, 23, 24, 28, 61, 62, 92, 94, 95, 118, 127, 128, 130, 131, 132, 140 Zuzenbide publikoa, 2, 6, 24, 25, 61, 92, 94, 113, 118, 131, 133 Zuzenbide substantiboa, 69, 95, 116, 123 Zuzenbide zibila, XIV, 9, 10, 12, 13, 15, 20, 21, 24, 25, 43, 54, 58, 59, 60, 62, 64, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 71, 73, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 83, 84, 85, 86, 88, 89, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 107, 108, 110, 111, 112, 113, 114, 116, 117, 119, 121, 122, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 132, 134, 145, 149, 150, 151 Zuzenbideko ikasleak, 63, 64, 115

Stein 5 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:12 P谩gina 171

Stein 5 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:12 P谩gina 172

Stein 5 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:12 P谩gina 173

Stein 5 OK:Maquetaci贸n 1 02/07/13 13:12 P谩gina 174