Til Jæren med pater Pollestad
efrem 2025
Til Marit og Jone
© Efrem forlag 2025
www.efremforlag.no
ISBN: 978-82-8475-012-5
Foto forside: Ove Byberg. Frå Varhaug gamle kyrkjegard.
Omslag og førtrykk: Efrem forlag
Trykk: ScandBook AB, Falun
SEtt med Adobe Trinite 12/14,5
Papir: 100g Munken Premium Cream
Materialet i denne publikasjonen er omfattet av åndsverklovens bestemmelser. Uten særskilt avtale med Efrem forlag AS er enhver eksemplarfremstilling og tilgjengeliggjøring bare tillatt i den utstrekning det er hjemlet i lov eller tillatt gjennom avtale med Kopinor, interesseorgan for rettighetshavere til åndsverk.
o FORORD
Det var nærast på slump at eg vart forfattar. Eg forvilla meg alt på 1970-talet inn i eit kloster på Majorstua i Oslo, der eg på den tida var student, fyrst i russisk og seinare i teologi. Som hybelbuar og seinare som broder og prest i klosteret vart eg ven med den mest kjende katolikken i Noreg i siste helvta av førre hundreåret, pater Hallvard Rieber-Mohn. Han var mykje å høyra i radioen, og seinare også å sjå på fjernsynet, og med sin elegante og kvasse penn var han både journalist og forfattar. Han var og ein stor humorist, og då han låg på det siste og eg vitja han på Ullevål sjukehus, kunne han le så surstoffslangen fall or nasen.
Med pater Hallvard Rieber-Mohn i St. Dominikus kloster, Oslo, 1974
Då pateren døydde i 1982, arva eg det han kalla sine «etterlatte papirer». Der var det mellom anna utkast til ei bok der han ville samla artiklar han hadde skrive om sjukdom og død, under arbeidstittelen Levetid. Over halve boka var klar, og humoren hadde han også med seg i slike dystre emne, så mi oppgåve vart då å fullføra boka ved å leita fram andre artiklar han hadde skrive om emnet, og å forfatta eit forord. Han hadde alt lova boka til Cappelen forlag, som heldt til i Kirkegata, og dit bar eg det ferdige manuskriptet.
Det gjekk nokre veker før eg vart kalla inn til møte. Eg hadde inga aning om at dette møtet skulle verta eit av dei viktigaste i livet mitt. Eg vart vist inn i eit rom med gode stolar, og der sat forlagssjef Sigmund Strømme og den litterære redaktøren Per Glad – og tagde. Men i denne litt trykkjande togna, som eg seinare skjøna det gjekk gjetord om blant forfattarane på Cappelen, kom det likevel stilt fram at dei gjerne ville gje ut boka til pateren. Langt om lenge sa også Strømme at han tykte forordet var den beste teksten. Og så kom spørsmålet:
– Har du noe liggende i skuffen som du selv gjerne vil utgi?
Eg svara at skuffa var heilt tom.
– Kan det bli noe i skuffen? spurde Strømme.
Eg var 34 år og himmelfallen. Her sat sjefen for eitt av våre største forlag og bad meg om å skriva ei bok. Kan ein mann verta forfattar utan å audmjukast og slipast i den strenge skulen som heiter «refusjonar»? Eg våga ikkje lova noko, men sa eg skulle prøva.
Året etter sat dei og tagde i dei same stolane i det same
rommet. Boka var «antatt», som det heiter – ei samling «muntre epistlar» under tittelen Lofottorsk på nonnebord. No var det kontrakten som skulle underskrivast. Eg lurde på kva boka ville kosta i bokhandelen.
– 169 kroner!
– Kor mange boklesarar her til lands trur de er glade nok i meg – som dei aldri har høyrt om – til å betala så mykje for så lite? spurde eg. Boka var jo berre på 125 sider, og 169 kroner var framleis pengar i 1984. Ein kunne få seg ei fin skjorte eller eit lite måltid på Theatercaféen for den summen.
Det kom ikkje eit ord til svar.
– Kva vil boka kosta om eg gjev avkall på betaling for dei fyrste 1500 eksemplara?
Eg tenkte dei måtte tru eg var stormannsgalen som rekna med å selja 1500.
– 115!
– Då gjer eg det, sa eg.
Det viste seg å vera klokt, for dimed kunne boka hamna under juletreet til mormor eller moster Dina frå barneborn eller nevøar som ikkje hadde så mykje å rutta med. Det må ha vore mange på jakt etter billige julegåver, for boka mi kom i nytt opplag og vart seld i nærare 4000 eksemplar. Restopplaget fekk eg gratis og selde sjølv, og med hundre prosents forteneste vart det mykje meir pengar enn eg ville ha fått i «royalties» for dei 1500 eg i utgangspunktet gav bort. Det var
fyrste og einaste gongen i livet eg var «forretningsmann»
Min gamle folkeskulelærar, Ragnvald Hidle, tykte det var trist at boka kom på bokmål, og at det i fleire kapittel var tydeleg å lesa at eg ikkje var nokon ihuga fråhaldsmann. Sjølv om Hidle gav boka rosande omtale, irettesette han meg strengt for å ha svike både målsaka og fråhaldssaka. Eg svara at det er grenser for kor mange tapte saker ein mann kan ta på seg i livet; sjølv hadde eg nok med katolisismen. Som prest i ei kyrkje der det store fleirtalet er utlendingar, og har norsk som andre eller tredje språk, var det nærast sjølvsagt at eg laut uttrykkja meg på fleirtalsmålet, sjølv om eg i alle skuleår hadde hatt nynorsk som hovudmål, og kjende det språket som mitt eigenlege morsmål. Forfattarskapen min vart difor som ein einaste lang sidemålsstil, og det var det sjølvsagt ikkje alle som lika. Far fortalde at ein artikkel eg eingong hadde skrive i Aftenbladet, vart rost av fleire på eit møte i Rotaryklubben på Nærbø, der skulesjef Leif Slinde var til stades og vart spurd om kva han meinte om artikkelen.
– Eg las han ikkje, svara Slinde på sitt klangfulle sognemål.
– Kvifor ikkje?
– Han var på bokmål!
No har eg vore forfattar i over førti år og skrive mange bøker av svært ulike slag, frå nonnebiografiar til kokebøker. Men hovudverket er ei litterær dagbok i åtte band, som førebels strekkjer seg over tretti år, frå 1994 til 2024. Det er ei kunstform som har vore lite dyrka i norsk litteratur, men som har ein sjølvsagd plass i både den tyske og den franske. Favoritten min heitte Julien Green. Han var fødd i Paris i
1900 og skreiv Frankrikes lengste litterære dagbok, frå 1926 og til han døydde i 1998. Me vart vener på høgfjellshotellet på Høvringen i 1994; då hadde eg lese heile den 68 år lange dagboka hans, og tykte det var som å møta eit levande monument. Han skreiv også romanar, var medlem av Det franske akademi og er omsett til mange språk. Eg vitja han fleire gonger i den vakre heimen hans i Paris, der diktarar som no står i marmor eller bronse og høyrer heime i litteraturhistoria, som André Gide og François Mauriac, hadde vore hans vener og gjester i yngre år. Hadde eg ikkje møtt denne store forfattaren og språkkunstnaren, ville dagbøkene mine ikkje ha sett dagsens ljos.
I 2010 flytte eg heim til Jæren etter over førti års omflakking, med mange år i utlandet, særleg i Frankrike, men også i Roma er eg etter kvart vorten heimekjend og glad for å visa landsmenn rundt. Mange år budde eg og i Oslo, og ikkje minst i Tønsberg, der eg i åtte år var sokneprest. Men kor eg enn var i verda, måtte eg heim til Jæren så ofte det let seg gjera, og få har sete meir på Sørlandsbanen mellom Oslo og Bryne enn eg. Og om Jæren er det gildt å skriva, og no har eg som gamal mann sett saman ein litterær «jærsalat» av eigne tekstar som eg vonar kan falla i smak. Her finst og tekstar som ikkje har vore utgjevne før, særleg nokre dikt som eg gjennom åra har mora meg med å skriva når eg heller burde ha gått og lagt meg. På ein måte er alle tekstane nye, for alt eg har skrive på bokmål, kjem her på nynorsk – på «målet hennar mor.»
HEIMKOME
På Sørlandsbanen er det som i sæla: Dei siste vert dei fyrste. Toget skifter køyreretning i Kristiansand. Då vert seta snudde, slik at me slepp å koma baklengs heim. Kafeteriavogna vågar seg derimot ikkje lenger vest, lasta som ho er med rusande og syndig drykk. Me treng likevel ikkje svelta. Ikkje før har me passert Sira og er komne vel inn i Rogaland, så lyder den velkjende skranglinga av trillevogna.
Eg fekk meg vaflar og kaffi. Dama var jærbu som eg sjølv, og me snakka jærsk saman. Ho har trilla serveringsvogna så lenge eg kan minnast; eg kjenner henne att frå gong til gong, og ho let til å vita kven eg er. Det er ei god dame. Ho har støtt verka som ho har skamma seg over prisane i togserveringa. Men vaflane hennar er av ein heilt annan kategori og konsistens enn dei firkanta svampane me til dømes får servert på Dovrebanen. Dei er hjarteforma, og det er i grunnen dama òg.
– Nå håb’ æg dæ smaga, seier ho, og trillar vidare med sine hjarteforma signingar.
Endeleg kjem me til Brusand, der landet opnar seg og Jæren breier seg ut med marker og åkrar under den umåtelege himmelen. Jarnveglina går dei fyrste par kilometrane mest heilt nede ved den kvite sandstranda. I marehalmen står
framleis dei såkalla «Hitler-tennene» – store, firkanta steinar som tyskarane la langs stranda for å hindra dei allierte i å køyra med tanks innover slettelandet. Det kom ingen tanks, så tennene fekk gudskjelov lite å tyggja på, men dei er vortne liggjande som eit minnesmerke over krigsvanvitet.
Det er hundre år sidan Alexander Kielland ferierte ute på «Aarre» og sende skildringar frå Jæren til Dagbladet og til vener i inn- og utland. Mest like lenge er det sidan Arne Garborg sat i Knudaheio ovanfor Undheim og skreiv sine Knudaheibrev. Sidan den tid har Jæren vore gjennom eit andletsskifte – dei mindre nostalgiske vil kanskje seia ei andletslyfting. Lyngheiane og torvstakkane er borte, tarebåla langs strendene er slokna, og «skudahuså » , som krøkte seg saman under låge tak som søkjande livd , kunne nok stå seg mot hauststormane, men ikkje mot ei ny tid. Kielland ville ikkje vita av den moderne verda når han var på Jæren, men Garborg ynskte utviklinga velkomen, for han hadde kjent på eigen kropp og i eige sinn den trykkjande lufta i dei tronge stovene.
Jæren er ikkje lenger eit land hvor Alting skifter og Intet forandres , som Kielland skreiv. Det er nok få strøk i Noregs land der alt endrar seg raskare. Så er ò g endringane lettare å få auga på her enn andre stader, fordi dei oftast har sjølve himmelen som bakgrunn. Eit hus i byen eller oppe i dalom kan sjåast mot mørke skogar og fjell, men på Jæren er det oftast mot ein meir eller mindre klår himmel. Difor er arkitekturen så lett å leggja merke til i jærlandskapet. Og difor vert dei fåe som framleis tek seg tid til å vandra
langs vegane på Jæren, så ofte uroa når dei kjenner trong til å nynna med i Kielland sin lovsong av landet her ute ved havet. Endringane er ikkje sjeldan brutale. Velstanden tykkjest mange stader å ha kome noko bardus; bygningar er reiste utan tanke på stil, utan sans for tradisjonar i byggeskikk og bustadkultur. Ingen stader burde det byggjast med større pietet enn på Jæren, for her byggjer me oss inn i sjølve himmelranda.
Det kan verka som det er gått mote i husbygging som i alt anna. Eg minnest då dei låge husa fekk ei ekstra høgd, og låg som kioskar mot horisonten. Eg hugsar då kvitskurde eller lakka trevegger vart pappa og billeg og glorete tapet vart klistra over, då plankegolva vart dekte med linoleum, då yttervegger og tak vart kledde med eternit, då små stover vart slegne saman til ei og fekk store termopanvindaugo, då tapeta laut vika for måla papp, som seinare vart dekt med strie, før det kom panel av palisander og Gud veit kva. I dag riv dei unge bort alt saman, og vender attende til treveggene og plankegolva. No ligg det dessutan gjerne eit «typehus» av siste skrik ved sida av det eldre våningshuset på gardane, og berre unntaksvis tykkjest det vera bygd ut frå omsynet til gardstunet som ein heilskap. Det er denne sanselause blandinga av materialar og fargar og stilartar, av medvitslause påbyggingar og ombyggingar, som gjer heilskapsinntrykket så forvirrande, og som skjemmer jærlandskapet så heilt urimeleg.
Då er det ei lise å koma til Orre, som Kielland kalla «Aarre». Her ligg det ei perle av ein gard, der eigarane har synt
ein sans for stil og tradisjon som i desse tider nærast vekkjer undring. På garden ligg ei steinkyrkje frå 1200-talet. Dei kvitmåla gardshusa tykkjest vera så herleg heime i det grøne landskapet, og som Kielland skriv: Alt er paa sin rette Plads som det har ligget i hundreder af Aar, – ingen anden Forandring end en rød
Flæk hist og her af nye Tagsten, ellers intet nyt og intet Spor af Fremmede. Huset diktaren leigde på Orre ligg der framleis, låst, og med gardina trekte for. Men legg ein nasen heilt inntil lykleholet i ytterdøra, kan me enno leika at me luktar oss inn til ei ettermiddagsstemning med portvin og sigar.
Frå Skål for Norge, 1987.
Jonsbråten
Eg går av toget på Bryne, og får straks auga på ei svart alpelue som hastar nedover gata. Lua står på toppen av lektor Magnus Jonsbråten, ei eldsjel i det lokale musikklivet, for lenge sidan pensjonert, men framleis i fullt trav. Tor Obrestad har skrive eit heilt dikt om han, og kalla han «engelen Jonsbråten», og det er inga lita hylling frå ein høgt utropa ateist. Lektoren er fødd og boren i den byen som kan henda er Bryne sitt største problem i divisjonane – Lillestrøm, men har saman med kona budd det meste av livet sitt på Jæren, der han har slege røter og er elska som få. Det kjem nok av at han med heile seg viser noko som er meir og meir sjeldsynt: Han
er eit oppglødd menneske, og eldhugen er smittsam.
Me kunne koma til gymnaset på Bryne i så mange slags sinnsstemningar, våte og kalde etter å ha venta på skulebussen langs ein av dei vindfulle vintervegane på Jæren, nervøse for ein prøve i kjemi, krenka over nokre sårande ord eller ulukkelege over manglande merksemd frå ei utvald. Så kunne me få auga på Jonsbråten i lett trav til fyrste time. Ganglaget var trippande og samstundes glidande som gamle Flintstone; den eine armen var strekt ut for å tena til bokhylle for alle dei bøkene det kan henda ville verta bruk for i ein skuletime, når referansar skulle slåast fast og digresjonar underbyggjast. Den vesle, fleinskalla og mildt korpulente mannen let si morgonrøyst senda helsingar til høgre og venstre, og det vart som ein klang av musikk i dei gråe korridorane; sjølv ein sur novemberdag kunne Jonsbråten ha med seg ei stemning frå Sommar i Tyrol, og nynna heile Rogaland offentlege landsgymnas om til eit einaste Salzkammergut.
Jonsbråten høyrde til ved alle festsamver, der han utrøytteleg freista å lyfta festlyden opp på «sangens vinger» og aldri gav opp å lytta seg fram til reine tonar, sjølv i gymnasiastane sin noko vaklande samklang. Ein rein akkord var trøyst nok for ti ureine, og når han kom, lukka Jonsbråten augo i smilande sæle. Eldhugen hans fekk på ein eller annan måte næring innanfrå; den musiske sjela hans strekte seg inn til dei mest fullkomne harmoniar, bortanfor alle ujamne menneskelege prestasjonar. Det var som om han bak alt det ufullkomne hadde tilgang til ei verd full av velklang og harmoni.
Når eg i dag møter pensjonisten Jonsbråten, ser eg ved
fyrste augnekast at hjå han er alt ved det gamle. Under den svarte alpelua bur ei sjel som aldri vil lata seg trykkja ned til fruktlaus pessimisme og resignasjon. Kor surt og haustkaldt det enn kan vera på Jæren og på jorda, kan me vera trygge på at Jonsbråten trommar takten til ein munter melodi, eller småtravande er på veg til noko ljost, som det er gleda i, for han sjølv og for andre. Sist eg såg han var på eit møte i pensjonistforeininga, der han som alltid skunda seg til pianoet, diska opp med nokre innleiande akkordar og lukka augo med ein smil, som om han bak den halvsprukne pensjonistsongen høyrde kor av englar og kjerubar.
Eit vaffelhjarta og ei svart alpelue – fleire bilete trengst ikkje for å overtyda ein farande fant om at han er komen heim.
Frå Skål for Norge, 1987.
o BARNDOMSBILETE o
Nyttårsnatt
månen
og ei blå dyne er det eg minnest frå nyttårsnatta nittenfemtito
fyrste bror min kom til verda på gjesteromet
same natta – men eg hugsar berre månen og ei blå dyne
Sjalusi
trongare vert golvet
tettare kjem veggen
når alle rom må delast
med ein liten bror
eg ser at mor tek han i fanget
eg ser at far tek han i fanget
og minnest enno sorga då mormor gav han plassen
eg trudde heilt var min
Her er det som i dei gamle lesebøkene: Mor strikkar og far les. Biletet er frå 1952/53
Ved sørvestkysten
Langt nordafor sola i Syden, men ved det same havet som skyl inn over strendene der sør, står ein liten gut med føtene i den våte sanden. Han ser bylgjene koma rullande utanfrå, der hav og himmel møtest, og alt er blått i blått.
– Kom! seier den nakne guten til bylgja. Med dei små hendene grev han eit hol i sanden; han vil fylla det med sylvet som blinkar langt der ute, han vil fanga noko av glansen som funklar i horisonten. Guten jublar, og aldri seinare på denne jord skal jubelen vera meir fulltonande, lovsongen meir heilhjarta, enn i denne signa stunda då havvinden saltar dei ljose krøllene hans og han er åleine i ei verd av sol og glitrande sjø.
Han lyfter hendene, han gjer desse underlege, urytmiske hopp som småborn stundom gjev seg over til i lukkelege stunder, som var det attgløymde rørsler frå ein morgon av uskuld. Heilt åleine leikar guten, medan bylgje etter bylgje skyt ryggen i vêret og jamnar seg ut i kvitt skum. Med eitt står han stilt og ser på dette skummet som veltar seg innover sanden, lenger og lenger inn. Brått står han til knes i ei knust bylgje; ho kitlar så han må le. Men han vert redd idet ho dreg seg ut att og han kjenner sanden vika under føtene og hælane søkk. Han fell bakover og vert sitjande i det kalde dragsoget. Han skrik av all si kraft, og når neste bylgje kjem, rekk det skummande saltvatnet han til halsen. Då veit han ikkje av seg før han vert lyft høgt opp og finn seg gråtande att i far sine armar, langt inne på den kvite stranda …
Han søkjer ikkje sjeldan attende til si fyrste strand. Det er slett ikkje alltid sola skin, men han trivst og under ein låg regnvershimmel og i buldrande hauststormar, ja han kan gå og trivast så over all forstand der ute ved strandkanten, der han har sanden og marehalmen og havet og himmelen heilt for seg sjølv så langt auga rekk. Det finst ikkje maken til den freden som råder her, og folk som høyrer til på desse kantar, lengtar mest støtt heim til vinden, og denne evige duren av osean …
Han ser innover den vide sletta, med fjella som ein gråblå vegg i det fjerne. Her vaks eingong store eikeskogar; folk gjekk nakne og jakta hjort og villsvin. Dei kom saman i heilage lundar og dyrka gudar som for lengst er gløymde. Så kom lågtrykk og kulde, villdyra døydde, lundane rotna og sokk saman til vassdrukne myrar. Himmelen spegla seg i sure vassgroper, vinden leika med kvit myrull. Egyptarane bygde pyramidar, grekarane grubla og spela teater, romarane la under seg verda og Kristus steig ned og fór opp att; her var inkje anna enn myr og himmel i det evige suset frå bylgjer mot strand.
Nokre stader var det turt nok til litt jordbruk; folk bygde hus av stein og torv. Dei hadde ingen minner om heilage lundar, dei hadde fått nye gudar og levde hardt og smått. Men grasflekker lyste i lyngheia og røyken steig frå åren.
Med tida kom gjæve hovdingar som førde framande trælar heim på sine skip, og inn frå havet kom også ny tru og nye seder. Men myrane vart liggjande, og fyrst då dei på 1800-talet byrja å turka dei ut, var det nokre som fekk det for seg at
dei var vakre. Så måla dei myrane og dikta om dei, heilt til bøndene kom med spader og steinbukkar og la dei under plogen. Framleis ligg det ei og anna myr og er freda, men dei fleste er vortne potetåkrar og silofôr.
I sør ser han fyret på Obrestad. Det ligg som ei lita kyrkje på den ytste randa av den breie grøne sletta, like før ho «brekker seg» og fell bratt ned mot sjøen. Her er det inga strand, men derimot ei særs naudsynt hamn på denne forblåsne kysten. Tåkeluren på Obrest høyrde i barndomen til dei kjæraste lydar. Han hadde ein dur som ikkje kan gjevast att med ord, ein tone det ikkje finst noter til. Når haustskodda tyngde flatlandet ute ved havet, kunne folk i husa høyra eit brøl som av den mest grovmælte okse, og deretter ein kort, søkkjande støyt, djupare enn den djupaste bass.
Tåkeluren flytta inn i gutesjela, som ein djup og alvorleg undertone, men aldri skræmande, for han kalla til ei trygg hamn. Han kunne liggja og lyda etter tonen i dei lange nettene når hauststormane rasa, panner bles av taket, straumen gjekk og mor kom med eit stearinlys i handa og spurde om han sov. Nei, han tenkte på dei som var ute på havet, og på dei som sat i stovene og venta …
Frå Veien til Rom, 1990
kjell arild pollestad (f. 1949) er katolsk prest i unåde. Som skrivande har han eit omfattande forfatterskap bak seg: biografiar, muntre epistlar og ei rekkje litterære dagbøker. I dei seinare åra har han og arbeidd som omsetjar, mellom anna med nye omsetjingar av Snorres Norske kongesagaer og Homers Odysseen og Iliaden, og for ikkje å gløyma hans Bibel 2023.
Til Jæren med pater Pollestad er hans fyrste utgjeving på nynorsk.
Foto omslag: Ove
By B erg
I 2010 flytte eg heim til Jæren etter over førti års omflakking, med mange år i utlandet, særleg i Frankrike, men også i Roma er eg etter kvart vorten heimekjend. Mange år budde eg og i Oslo, og ikkje minst i Tønsberg, der eg i åtte år var sokneprest. Men kor eg enn var i verda, måtte eg heim til Jæren så ofte det let seg gjera, og få har sete meir på Sørlandsbanen mellom Oslo og Bryne enn eg.
Om Jæren har eg gjennom åra skrive mykje, og no har eg som gamal mann sett saman ein litterær «jærsalat» av eigne tekstar frå mitt ljose fastland. Her finst og sumt som ikkje har vore utgjeve før, særleg nokre dikt som eg til tider har mora meg med å skriva når eg heller burde ha gått og lagt meg. På ein måte er alle tekstane nye, for alt eg har skrive på «sidemålet», kjem her på hjartespråket, på «målet hennar mor».
