1. Short stories, Visayan. 2. Fantasy fiction, Visayan. I. Khalid, Omar. I. Title.
899.218308766 PL5628 2023 P320230203
Gipamantala ni John Rolly Villareal Son
Happy Home Village, Purok 10, Barangay Pitogo Consolacion, Cebu 6001 johndante1111@gmail.com
Unang Edisyon: Agosto 2023
Ang Anib I hangtod XV niining libro unang napatik sa Magasing Bisaya.
Walay bahin niining libro ang mahimong sun-on, punponon o ilakip sa sistemang pangretribo, o ipadala sa bisan unsang paagi (elektronik, mekanikal, potokapi, rekording, o sama niini) nga walay pananghid ug pagtugot sa tag-iya sa katungod niining libroha gawas lang kon gamiton sa minugbo nga pagkutlo o kaha sa rebyu kun tesis.
Han-ay ug disenyo ni John Danté
Dibuho sa hapin ni Mary Dale
Bisitaha ang https://www.facebook.com/mydnite.arts
Dibuho sa sulod ni Adie Orozco (Dibuho sa Anarka)
Email sa tagsulat: johndante1111@gmail.com
Malipayon akong motanyag kaninyo niining una sa magkalapad pang estorya sa Balmaya. Gisugdan ko kinig sulat nga ang tuyo molangkob lang og, labing daghan, pito ka anib. Apan sama sa mga karakter niining libro, nagbaton og kaugalingong kinabuhi kining estorya sa Surumawa. Milugway na hinuon og napulog lima ka anib apil na ang pasiuna.
Milahutay ang estorya bisan pa man og napuno ang akong mga adlaw sa daghang buluhaton ug suliran; miabot kadtong bagyong Odette, ug nagantos kog kakulian sa akong panan-aw nga nakapalisod sa pagdis-og sa kataposan sa estorya. Bisan pa man, ania na ang libro! Mapasigarbohon kong mosulti nga naaginod ko gayod ang kahingpitan sa Surumawa.
Kuyog niini, buot kong pasalamatan ang akong banay, si Joy nga akong inahan, si Rolly nga akong amahan, ug si Joyce nga akong manghod nga mingbulig kanako aron matiwas kining libroha. Gitugotan nila akong mosulat taliwa sa kalisdanan ug pagduhaduha, ug taliwa sa kahaw-ang sa akong kinitaan.
Ato pong hisgotan si Nyor Omar Khalid nga libreng miedit niining libro ug mitudlo kanako sa daghang galamiton kaayong mga pagtulun-an, ilabi na sa pinulongan, aron mahapsay ang akong panugilanon. Mihatag usab siya og luna sa mga anib sa Surumawa sulod sa Magasing Bisaya. Kang Roehl Joseph Dazo pod nga mihatag og taas nga panahon sa pagbeta read ug paghatag og mga sugyot nga nakapahamtong niini nga epiko. Ug kang Erik Tuban, ang akong publikador, nga gidangpan nako, mimantala, ug mihan-ay sa libro pinaagi sa Pawn Press. Salamat kaayo ninyo.
Hatagan pod nako og pagtamod ang akong duha ka dibuhista: si Mary Dale Montecillo nga naghatag og kinabuhi sa eksena atubangan sa trono sa Arbata. Siyay midibuho sa hapin niining libro. Si Adie Orozco pod nga maoy dibuhista sa sulod. Gidibuho niya ang dagway sa anarka. Wala ako magmahay nga gisaligan ko kamo nga hatagan og hitsura ang akong estorya.
Ug magbabasa, hatagan usab nako og dakong pasalamat sila si Yatzkee Delgado, magtiayong Stevinson ug Madelle Castro, Cebu Normal
University – Sentro ng Wika at Kultura, Raina Loucia S. Remulta, Claire ug Chloe Son, Ivan Paul Damalerio, Chuckie Manio, Ysabelle Kristin Elipse, Kaemarie Fernandez, Endrey Anne Grave, Mark Deutsch, Jyzrhyl Yongco, Likit, Louise Jane, Anil Yap,Andre ug EE, Florence Marie Aton, Bryann James Almeda, Al Osiris Ingking, Josua Cabrera, Ester Tapia, Dr. Hope Sabanpan-Yu, CD Borden, ug usa ka wala magpaila nga sakop sa Bathalad Sugbo nga nagsilbing mga patron nako aron mapaubsan ang presyo niining libro. Mingtampo sila aron maabot kini nga estorya diha kaninyo nga dili sakit sa bolsa. Gibulahan gayod kita niini nila nga mabatyagan ang suporta alang sa Binisayang Literatura. Salamat pod nila ni Leonel Quillo, Dan Daño, Mikaela Jane Dagani, Geormie Yanoc, ug Christine F. Thapa nga ikaduhang mingbasa sa nahingpit nang bersyon sa Surumawa aron makahatag og rebyu atol sa paglusad sa libro.
Dugang pod nga pasalamat sa suod nakong mga higala sa Rattan de Cogon nga giila na nakong mga igsoon bisan dili kadugo, ug minghatag sa ilang lakbit nga mga komento sa pagtukod nako sa kalibotan sa Balmaya. Dili pod nako hikalimtan ang mga sakop sa Sunday Club ug Bathalad Sugbo nga mingluwas nako sa kasub-anan ug mingtubay sa naglatagaw nakong mga handurawan. Labaw sa tanan, daghang salamat sa Makagagahom, kon kinsa Ka man, nga mihatag pa nako og ginhawa aron matiwas kining libroha.
Sa pagkakaron, nangandam na ako sa pagsulat sa mosunod nga estorya sa Balmaya. Pagaulohan ko kinig Unambatu. Kon kinsa man kadtong buot motampo aron mahimong patron o gustong makabasa og una sa estorya, padalhi lang ako og mensahe saakong gmail (johndante1111@gmail.com) aron atong masabotan. Hinaot atangan gihapon ni ninyo ang ikaduhang epiko nga akong giluto karon.
May nag-ingon nga nanginahanglan kuno og usa ka balangay aron makapapatik og libro. Sa nasinati nako, tinuod kana. Makita ninyo. Kuyog ang tanan nga ming-abag kanako sa paghimugso niining Surumawa, ania na, abli na ang ganghaan sa Balmaya!
Gihatod nako kaninyo kining mahiladmong sugilamat sa kasugiran ug kasaysayan sa gamhanang mga anarka, ug sa mga katingalahan sa ilang kalibotan.
John Danté
Pag-ilaGikanSa Editor
Panaw Ngadto Sa Labing Tabunok Nga Umahan sa Imahinasyon Ni OMAR KHALID
Wala na tingaliy laing kinauyokan sa katuyoan sa katitikan kondili ang pagsugid sa labing makakalilingaw nga kasugiran. Walay dalunggan nga dili motingkag. Walay pagbati nga dili hilapon sa dagayday sa mga panghitabo. Gikan sa labing hamtong hangtod sa labing bata, kutob sa makasabot sa tawhanong mga tinguha, ang kamakalilingaw gayod sa katitikan ang gipangita.
Mabisan unsang tradisyon sa panugid, maoy matumbok nga labing tidlom sa tanan mao ang kasugiran sa mga bayani piksiyonal man o dili. Dinhi ginasukod ang kahamtong sa usa ka kaliwatan. Ang pungkay sa garbo sa usa ka kaliwatan mag-agad sa kahabogon sapangandoy ug damgo sa iyang mga bayani. Gani, dili na man mahinungdanon kon tinuod ba o dili ang maong karaang kasugiran. Ang mahinungdanon nga kini kapamalandongan ug kapaningoran sa kaliwatan.
Ang kaliwatan nga walay ginaawit o gilaylay nga kasugiran sa bayani maoy kaliwatan nga walay hiniposang handomanan sa panahon. Sila molabay lamang sama sa namatay nga bituon. Kon sila walay malingi o masubay nga huni nga nagkutay kanila tadlas sa lainlaing panahon, maglutaw sila sa hangin ug ang ilang mga kasingkasing mangandoy nga taphaw ug dili matugkaron ug dili masangkaron.
Gibase nako sa maong mga katarongan nga nahisgotan nganong makaingon ko nga kining “Surumawa” ni John Danté mao ang epiko nga molahutay sa kasiglohan. Ang pagmugna niya niining kalibotan sa mga bayani kansang pilosopikal nga panugkad gilambigit sa talagsaong tradisyon o pamatasan nga minugna ra usab, talagsaon uyamot. Lagmit, kadto lang tinudlo o dinihogan sa mga Bathala ang adunay katakos pagsubay niining mga butanga. Kay kon imong basahon ang mga ling-on niining maong kasugiran, mapanid-an man nimo nga daw dugay na kining maong mga kasugiran sulod sa hunahuna sa tagsulat. Nga sama bag ang pagpahiluna niini sa mga pahina wala na magkinahanglan og hataas nga
paghinuktok kay ang tagsulat daw nagsapupo na sa pamagdoy sa iyang mga karakter ug ang tanan maasoy sa tumang katin-aw. Kay tiaw bay lakip ang mga sapot, ang mga hinagiban, ang mga pamatasan o tradisyon sa minugna niyang kalibotan sangkap man sa ilang tagsa-tagsa ka mga baliksugid.
Kon atong laktoron sa pagsulti, walay luna sa iyang panugid ang pagduhaduha. Adunay kahimtang sa pagka tataw ug piho ang tumong sa panugid. Ang witik sa iyang dagang puno sa seguristang mga ling-on, hapsay nga naplano ang kutay sa mga panghitabo ug walay duda nga mopasar sa bisan unsang lohikal nga pagsusi. Gani, ato mang matataw nga tipik lamang kining “Surumawa” sa mas dakong panugid. Ang atong mabasa dinhi maisip tang patilaw lamang sa mas dakong bangkete sa katitikan nga takos pistahan natong tanan sa umaabot.
Dili gayod ako kombensido nga eksklusibong eskapista lamang kining “Surumawa.” Dili ko mouyon niini. Kining maong mubong nobela nagtuki sa dagkong mga butang. Tinuod nga dili sama sa ordinaryong mga tawo ang mga karakter niining maong mubong nobela. Apan nakigpahat silag mga tinguha kanato. Mao rang mga damgoha ang gibatnan nila ni Ardalyan, Marabi, Armindras ug uban pang karakter. Susama rang mga tinguhaa. Susama rang mga pagbatia.
Ang matag ang-ang sa mga linalang gikan sa arkanawa, ulipon, manggugubat, anarka, sa mga bayani, sa mga bathala, hangtod na sa mga sulab... naglambigit og lainlaing power dynamics nga takos matikdan sa mga magbabasa. Unsay kapalaran? Atubangan sa atong isigkakapalaran, unsay atong mahimo batok niini? Sa unsa man nga ang mga bayani, taliwala sa ilang naangkong mga gahom ug katakos, aduna man gihapoy mithi nga malukmayon? Birtud ba ang kahuyang? Ang kaisog ba kahuyang usab? Unsa ba ang mas halawom nga tinguha sa usa ka ulipon? Ang pag-alagad ba sa iyang agalon mao ang alimpudhan sa iyang katuyoan? O kaha tinguhaon ba niya ang kagawasan batok sa kaulipnan?
Kining tanan gipanghimug-atan niining “Surumawa.”
Ang “Surumawa” dili lang taphaw nga hisgot nga mugna sa dagang nga nagluhod nga kaluy-an sa suwerte. Pintok gayod dinhi ang direksiyon sa katitikan. Kining mga butanga tinuyo gayod nga gilugit sa lainlaing
dimensiyon aron kitang mga magbabasa makasabot haing dapita magbarog ang tagsulat aron kahatagan sab og laing bulok ang diskurso niining maong malisod nga mga hilisgotan.
Ang mga magsusulat nga nanulat kabahin niining maong dagkong mga tema naninguha ug gipili nga mosulat niining maong mga tema mao kadtong mga magsusulat nga nagbaton og lantong nga panabot. Tabunok ang ilang imahinasyon ug nagtagubtob ang ilang dughan sa kalunsay.
Kining mga temaha hinuon mao usab ang angay likayan sa mga nobato ug dili pa sangkap nga mosumpay niining maong matang sa diskurso nga gituki sukad pa sa labing karaan nga panahon. Matag kapanahonan may lainlain sab hinuong pagpanamin niining maong mga tema. Si John Danté, sa iyang pagkalahi sa panugid, daw usa ka Bisayang magsusulat nga nagsugod og laing bag-ong panahon. Apan kini lahi na usab nga panid sa hilisgotan.
Sa laing pagkasulti, maingon nga gilingaw ka lang sa tagsulat sa ibabaw sa teksto. Apan ang teksto aduna may gilanting nga katuyoan.
Sama sa taga nga dili makita o kaha mamatikdan kay ang isda nadani man lang sa paon. Apan dinhi niining napulog lima ka anib nga nobela, dili nimo igsapayan kon masangit ka sa sima sa taga sa naglambongay nga kasangahan sa panugid.
Ang mabulokong paghulagway sa tagsulat sa lainlaing dakbayan, sa lainlaing pamatasan, sa lainlaing linalang apil na ang mangtas nga Surumawa bunga gayod sa imahinasyon nga labihan katabunok.
Sa libro ni Philip Freund nga “TheArt ofReading TheNovel”, miingon siya, “No work of art exists in isolation, but must be seen against the background of the artist’s personal history and his earlier and later works.” Ako mouyon kaayo niini. Tingali, mapihigon ang akong hukngay niining “Surumawa” tungod kay sinangkapan man ako sa kahigayonan nga nakabasa sa hapit tanang sinuwat ni John Danté tungod sa pribilehiyo nga akong nahuptan isip editor sa iyang mga sinulat. Sa ato pa, mamahimong mapasanginlan ko nga adunay pagpihig. Apan sala ko ba? Tingali dili sab. Anaa lang tingali ko sa bulahang posisyon isip magbabasa ug editor. Ako ning nahisgotan tungod kay kon ang tanang magbabasa nakabasa pa lang sa nag-unang mga sinulat ni John Danté, lagmit bation
nila ang kasayon na lang sa pagsulod sa iyang minugnang kalibotan. Sama ra kini sa mga sugilanon ni Gabriel Marquez nga ang pundasyon niining tanan mao ang iyang nobela nga “One Hundred Years of Solitude”. Hinuon, wala sab ni magpasabot nga dili hisabtan ang “Surumawa” tungod kay wala kita kabasa sa nag-unang mga sinulat sa tagsulat. Ang “Surumawa” sinip-ak tuod sa mas dako nga panugid apan gimugna sab kini isip panugid nga makabarog sa kaugalingon niyang mga lapalapa, makakamang sa kaugalingon niyang gatosan ka kasway, makalutaw sa kaugalingon niyang mga katig. Kini dili layo sa ubang mga sinulat nga nahasulod sa kanon sa katitikan nga kon maoy atong unang mabasa ang ilang labing dako nga obra, moganoy hinuon kini kanato pagpangita sa nag-una nilang mga sinulat. Kay kita makamatikod man nga ang usa ka sinulat adunay pundasyon nga nahawani sa atong kamot.
Sa dili pa nato sugdan ang pagpakli sa unang pahina, mag-ampo una kita. Kon unsay imong gituohan nga diyos, sangpita siya alang sa giya. Ang tanang dagkong obra sa katitikan sugdan gayod sa pangaliya. Sa ngalan sa mga bathala sa kayutaan, sa katubigan, ug sa kahanginan, atong padilaabon ang unang pahina niining “Surumawa”. Amen.
OMAR KHALID Agosto 13, 2023
(Si Omar Khalid ang kasamtangang editor sa Magasing Bisaya, usa ka 93-anyos nga mantalaang Binisaya ilawom sa Manila Bulletin. Nahatagan na pod siyag unom ka ganti sa Palanca Awards, ang labing tinamod nga katitikanong ganti sa Pilipinas. Usa siya sa mga haligi sa kontemporaryong Binisayang Katitikan.)
Lasciate ogne speranza, voi ch'intrate.
Danté Alighieri
Mapa sa Arbata
Pasiuna
GIISA NIYA ANG iyang kinumo sa nagkayamukat nga langit. Gitigom niya ang iyang kilat. Misiga ang iyang kinumo. Madunggan niya ang gapiti-piti nga mga dagitab taliwa sa gapiti-piti nga kalangitan. Gibundak niya ang iyang kinumo ug mibuto kini sa iyang dughan.
Mikutay ang kilat sa iyang kaugatan. Nanalibwag kini. Miawas sa iyang panit daw mga aninipot nga bughaw, ug nahanaw sa hangin.
“Dili! Di mahimo!”
Kinahanglan niyang mobalik. Kinahanglan siyang motabang sa hugpong sa mga manggugubat nga karon nakig-asdang sa mananap nga makahahadlok. Kinahanglan siyang mobalik.
Mibunok ang bug-at nga mga lugas sa ulan sa iyang panit. Bugnaw. Bugnaw ug walay samang kakamig nga iyang nabati. Milipaka ang kilat sa langit. Mihayag. Midugdog. Sa unahan, adunay dakong bukid nga mitabon sa nagngitngit nga gindailan. Taudtaod, mikilat pag-usab. Midugdog. Mihayag, ug misamin ang kahayag sa namuting uban sa taas niyang buhok nga kutob sa iyang paa. Midan-ag upod ang kahayag sa itom nga mga balhibong iyang gisul-ob mga balhibo sa arkanawa nga nakuyapan sa iyang kiliran.
Ang gahom. Kinahanglan niyang mapukaw ang gahom. Sa gidugayon sa iyang makanunayong paggamit sa gahom, nasayod siya sa iyang kaugalingon nga bisan og iya pa kining piyongan makamao ra gayod siyang mogamit niini sa bisan unsang kahimtang nga iyang mahiagoman. Kamao siya. Hanas siya sa paggamit sa gahom. Apan nganong dili na man kini mopatuo niya?
Kinahanglan niyang itutok ang iyang hunahuna sa kamatuoran, sa kasamtangan. Kinahanglan niyang buksan ang iyang hunahuna sa kinaiyahan kon diin nagagikan ang maong gahom ang gahom sa patik, nga nanalaytay sa iyang panit ug nagsubay sa kaugatan sa iyang lawas. Kinahanglan niyang itutok ang iyang hunahuna. Gahom!
Giisa niya pagbalik ang iyang kinumo ngadto sa langit. Gitigom niya ang iyang kilat niadtong iyang kinumo. Mihayag kini, mas hayag pa kaganina. Misinggit siya ug gibundak ang nagdagitab nga braso sa iyang dughan. Mikutay ang kilat sa iyang lawas ug miawas na sab kini. Nangalagpot lamang nga susamag bughaw nga aligato.
Miluhod siya sa basa ug batohong yuta pagkahurot sa kusog sa iyang mga tuhod. Nagsagol ang init nga luha ug ang bugnaw nga ulan sa gumoson niyang mga aping. Kinahanglan siya nga mobalik! Dili siya pupuydeng magpabilin niining takna sa panahon nga wala man lang gani niya mahibaw-ig kanus-a. Ang iyang radya, gikinahanglan pasiya sa iyang radya!
“Anu Malanugun! Bundak, Magahomon! Tabang!”
Misaliyab na sab ang mga kilat sa langit susama sa mga gamot nga nanglatay sa mga panganod nga itom. Nakigdungan ang dugdog sa kilat. Anaa siya sa kinataliwad-an sa bagyo, sa kinataliwad-an sa panahon nga wala siya masayod gayod kon kanus-a.
Milantaw siya sa gindailan. Ang bukid nga nagsalimbong sa kapunawpunawan kaganina, karon mas dako na. Mas dako na...
“Halangdong Diwata! Dili kana bukid!”
Sa matag kilat nga milatay sa langit, misamin ang kahayag sa balod nga susama kadak-ag bukid nga gabaguros paingon niya. Dili na siya mahiabtan pag pipila ka gutlo, moabot na kining balod ug banlason siya paingon sa iyang kamatayon. Mao na ba kini? sa iyang hunahuna. Igo lamang ba akong gipatilaw sa hilabihang kakusgan nga gahom ug mamatay lamang dayon nga wala man lang makatabang sa akong radya?
Midanguyngoy siya taliwa sa nag-aliwaros nga hudyaka sa ulan ug dalimuos. Taliwa sa nagsaulog nga mga kilat sa mabaga nga ulumuom. Taliwa sa mga gutling nga gadagan usa pa siya mahiabti sa nagbuntaog nga dakong balod. Sa iyang tan-aw, mao kini ang kataposan sa kalibotan. Mao kini ang kinutoban sa katilingban ug sa kinaiyahan nga gikaon sa tubig sa panahon sa...
“Ang Bahadagatan! Takna kini sa Bahadagatan!”
Gitutok niya ang iyang panumdoman sa mga panudlo mahitungod sa paggamit sa gahom, kon unsaon kini pagpukaw, ug kon unsaon kini
pagpadagayday. Ang lawom nga pagsabot sa Upat Ka Sugo ang mobanwag kaniya sa kahibalo kon unsaon niya pagkab-ot ang gahom nga hilabihan.
Ilha ang kaugalingon...
“Maulaw ako nga wala akoy ikatampo sa mga tawo nga akong gipanalipdan! Maulaw ako nga dili ako ang labing bansay! Maulaw ako kay ampay nako, sa akong kahakog, ang taas nga panlantaw sa tanan!”
Ilha ang kamatuoran...
“Walay kaakohan ang lukopngatanan sa ako nga panginahanglan!”
Dawata ang kasamtangan...
“Aduna akoy gahom. Gigasahan ako sa gahom nga hilabihan! Milabay na ang kagahapon, damgo pa lamang ang kaugmaon anaa ako sa karon! Karon nga angay nang pukawon ang mikatulog nga gahom!”
Tinguhaa ang kaayohan...
“Alang sa kaluwasan! Alang sa kinaiyahan! Alang sa kalamboan ug katunhay sa tanan!”
Giisa niya iyang kinumo ngadto sa nagpunsisok nga langit. Daw gibungkag ug gibali-bali ang tibuok kalibotan. Kahibalo siya. Kaila siya. Ang mga Diwata ang gahom ug hulagway sa tibuok kawanangan. Misiga ang patik sa iyang agtang. Nabati niya ang kahayag nga naggikan sa iyang utok ug mikunsad kini sa iyang dughan. Pitik. Pitik. Pitik. Gipakilab sa iyang kasingkasing ang kahayag nga naggikan sa iyang utok ug gipangduso kini ngadto sa iyang kaugatan, gipuno ang iyang dugo ug pulso sa kahayag. Ang mga patik nga gipangtatak subay sa agianan sa iyang dugo nga anaa sa iyang panit, mitigom ug mipahungaw og kahayag. Mipaspas ang pinitik. Milanog ang tinagubtob. Mabati niyang gilangkat ang iyang dughan sa iyang kasingkasing. Nanidlak ang kahayag diha sa iyang panit ug miduyog sa kumpas ug tinagubtob sa iyang dughan. Kalit adunay mitapot sa iyang bukubuko. Bugnaw ug lapnot nga labiyaw, ug ngitngit nga walay sama. Wala na kini niya panumbalinga. Wala na siyay kahigayonan sa pagmatikod sa bisan unsa pa. Gitigom niya ang iyang kilat sa iyang kinumo. Nagbuto-buto ang dagitab nga nangipsot sa iyang mga tudlo nga gikumkom. Gibundak kini niya sa iyang dughan nga hapit na mabusbos sa kapaspas sa tinagubtob. Ug mihayag og samot
ang patik sa iyang agtang. Gikaon sa hilabihang pagsidlak ang iyang lawas ug ang lawas sa arkanawa nga walay umoy sa iyang kiliran.
Nahanaw ang tawo ug ang langgam sa ilang nahimutangan igo lamang pod nga mibanlas ang tubig sa balod nga susama sa bukid nga wala nay nasapnan. §
Tuig 413 H.B.
Gingharian sa Arbata
Ang Tawag Sa Langgam
UPATUG NAPULO na ka higayon nga nakahatod si Ardalyan og minatay sa kataposan niining pahulayanan ug nahibalo siya nga mohatod gihapon siya sa damlag. Dinhi sa kinatung-ang bahin sa Balmaya, sa kapupud-an nga sukad pa sa kakaraanan gitawag na og Arbata, lawom ang pagtuo sa tulumanon niining paghatod. Kon mamatay man ugaling ang tawo, suloban kining minatay sa iyang labing matahom nga mga sapot, pahumotan, hapinan og mabulokong habol, ihigot sa baruto, ug ipaanod sa suba. Maggukod ang mga maghahatod sa baruto samtang nag-anod kining minatay sa suba ug panalipdan kini nila sa kalagmitang mga katalagman nga masugatan sa ulahing panaw. Magdagan kining mga maghahatod kuyog sa nag-anod nga baruto diha sa tampi hangtod kini moabot sa dagat ug dal-on, segun sa ilang pagtuo, sa kinahiladman sa Tiyan Sa Dakong Isda nga si Apu, ang Apo Nga Malabangun, nga motulon niini.
Kining maong tulumanon, ikanapulog upat na ka higayon nga natuman ni Ardalyan. Ikanapulog upat. Ikanapulog upat ka higayon siyang gituboan og kubal batok sa kasubo. Gikan sa kamatayon sa iyang ginikanan nga dungang nangamatay niadtong panahon nga wala pa siya matugki og buot, sa kamatayon sa iyang iyaan nga si Manay Arimya nga nagpadako kaniya, sa iyang higala sa pagka bata nga si Muluki nga namatay sa lala nga baki samtang nanakop silag pitupito sa katunggan, sa iyang magbabansay sa hinagiban nga si Tatay Dandana nga gipatay og buang atol sa kasaulogan sa Unang Ulan, sa iyang unang ulipon nga si Guring nga gikaon sa buaya, sa misunod niyang ulipon nga si Kuling nga gikaon sa sawa, dayon si Hatasa nga gikaon sa yuta, si Makindas nga gikaon sa suba, si Aldurun nga gikaon sa mas dakong sawa, siMakipu nga gikaon sa tanom, si Ulyapu nga gikaon sa panon sa ihalas nga mga langgam, si Hagun-as nga gikaon sa maral nga pula, si Bitnul nga gikaon sa dagkong mga hulmigas, ug ulahi gahapon si Undoy Masiaw nga nahilo sa pinahitan sa kaka.
Subo kaayong nangamatay kining iyang kabanay ug mga higala apan gihupay ni Ardalyan ang iyang kaugalingon sa pagtimaan nga kini silang tanan nga anaa na sa Tiyan Sa Dakong Isda, managsama da ang namatyan: may gipanalipdan silang tawo batok sa kinaiyahan. Sa matag suba nga gidagan ni Ardalyan aron mahatod kining mga naguna kaniya, gituboan siyag kagahi sa kasingkasing, kubal nga di madutlan og kalagnong hinagiban, taming nga sa iyang pagtuo gasa sa mga Diwata mismo, nga kon iya lamang hunahunaong kabahin sa dagan sa kapalaran, ug sila nga tanan mopaingon da sa Tiyan Sa Dakong Isda sa damlag, makadawat da gayod siya sa kasakit nga hambinon sa mahabilin kay kining tanan dalit sa namahulay ngadto sa mahimugso pa, ug sa kaugmaon nga malinawon ug malamposon alang sa tibuok Arbata. Mao kini ang iyang hugot nga gituohan. Kay kon dili siya motuo niini, mahugno gayod siya.
Ug kaganinang tungang gabii, nahiuli siya sa habagatang bahin sa halangdong gingharian human siyang nag-inusarang mihatod kang Undoy Masiaw paingon sa Dagat Aryaguma, ug nahiuli siyang hapo ug puno sa kamingaw. Kini nga kamingaw, dugang nga misapaw sa kubal sa iyang kasingkasing, ug siya nagpakalig-on. Walay luha nga gidala ang iyang kamingaw. Pahiyom lamang. Pahiyom nga lawom ang kayugot. Kanus-a pa kaha siya mosunod? Nakatulog siya.
Hayahay ang kabuntagon. Nakamata si Anarka Ardalyan sa kasikas sa iyang langgam nga nag-unag mata kaniya. Didto makatulog ang anarka nga galingkod dapit sa tamboanan nga gaabling galantaw sa Lanaw Umatya. Samagaw pa ang iyang panan-aw sa dayong pagmata, apan anam-anam ra usab kining mitin-aw.
Dili layo sa tamboanan, miinat ang batohong atop nga nagpaagas og tabil sa gabusagak nga tubig gikan sa naghagdan nga Lagaak ug Lagitik ang mga tubod nga naggikan sa kahiladman sa dughan sa balaang bukid nga gitawag og Unambatu. Balik sa mga tubod, gihinganlan kining duha gikan sa biliranong kaluha nga mihatag sa ilang isigkakinabuhi alang sa kaluwasan sa katawhan sa Arbata niadtong gisilotan ang mga tawo sa nangapungot nga mga Diwata sa karaan na kaayong panahon.
Sukad nga nahimong Sulab sa radya si Ardalyan, mihangyo siya sa iyang katigoman nga dinhi siya ibutang isip magbabalantay sa habagatang bahin sa Arbata, dinhi diin gihatag sa biliranong kaluha ang ilang mga kinabuhi aron maluwas ang kaugmaon sa gingharian. Nagpuyo si Ardalyan sa balay diin nagtagbo ang tubig sa Tubod Lagaak ug sa Tubod Lagitik.
Ang tabil sa tubig nga gabusagak paingon sa lanaw midagayday una taliwa sa patuybo nga mga gulot nga gikulit sa bato aron ang talan-awon dili maalihan sa pag-agas sa tubig, kondili nahisama kining agas sa sihag nga mga balagon nga nangahulog gikan sa atop paingon sa basakan nga naghagdan ug natapos ngadto sa tin-aw nga lanaw sa ubos. Daw gauwan gawas sa iyang tamboanan nga walay kahumanan. Tingali, ang tamboanan na lang ang mihilak alang kang Ardalyan.
Sa lanaw, adunay mga nangisda nga gasakay sa ilang mga paraw. Gasunod sa mga sakayan ang nigpis nilang mga pisi nga tinag-an. Ang uban nakadakop nag isda, ang uban nagpaniid pa gihapon sa kisaw sa tubig. Malinawon kining dapita sa Arbata sa una nga bahin sa tuig, apan karon nga ting-unos na sa kalalawan sa Buaya, makatagamtam og pagbalod kining lanaw bisan gitabilan pa kini sa dagkong mga punoan sa sambangaw nga nahisama og labat nga galibot sa habagatan. Gapahidlaw sa ilang gakadaiyang bulok ning mga gihay sa bulak sa sambangaw nga nanalingsing sa mga sanga ug nangatagak ngadto sa tin-aw nga tubig sa Umatya, ug kining mga gihay mingtakyap sa lapyahan og daw bangaw nga habol. Ang mga isdang pilakpilakan nga nag-iyahay og panilap sa dugamis sa nangahulog nga mga bulak nanidlak sa katin-aw sa bughaw nga lanaw ug maoy gipanikop sa ubang mga nangisda nga nag-iyahay pod og sakay sa ilang mga bangka nga nagguyod og mga payaw taliwa sa gabawodbawod nga lansay sa lanaw. Aduna upoy panon sa puting mga tulabong nga namangkaw sa mga pilakpilakan nga gakisaw sa pangisdaan. Ang ubang nangisda nga nakakita sa hudyaka sa mga langgam, daling nangadto ug gipulihan ang mga tulabong pagkaamgo nila nga tua didto ang daghan pang lab-as nga isda. Paghiduol sa ilang mga baruto, nagdungan og panglupad ang panon sa puting mga tulabong ug gisundan ang pagakpak sa habuhabo sa mga lagdo nga nangatagak gikan sa ilang mga pako
pagkapakapa nila pahilayo, ug daw miulan og gagmay nga mga bituon sa ilang agi. Gipangitsa dayon sa mga nangisda ang ilang isigkapukot ug gipanikop ang mga pilakpilakan nga niining taknaa sa tuig dagko ug tambok na. Tugob sa isda kining lanaw sa Umatya. Puno upod kini sa gaalirong ug gakadaiyang tanom nga sa tibuok tuig gapakaon sa lumulupyo sa habagatang bahin niining galikos nga gingharian sa bukid sa Arbata.
Gililok ang gingharian sa Arbata gikan sa gahi nga anapog ug sinaw nga pahiyas nga nakutkot sa kasingkasing sa Unambatu aron mamahimong dakbalay sa mga kaliwat (nga gipangtawag og mga anarka) ni Datu Arka, sa ubang katawhan nga mingtipon kaniya, ug sa mga higala nilang dili tawo sa karaan nga Balmaya. Karon nga minglabay na ang daghan kaayong siglo, nangahanaw na ang mga namuyo kaniadto, apan nagpabilin sa gihapon ang malamatong gingharian. Galikos ang tibuok gingharian sa Arbata nga susama sa tulo ka buok sawa nga gihut-an ang balaang bukid pasaka mga lantag nga minglibot sa Unambatu nga dili moubos sa usa ka gatos ug kawhaan ka banata (o gatos ug kawhaan ka libo ka dupa) nga gitas-on sa matag lantag. Sa layo, daw gapanidlak kini nga gansing sa lunhaw nga tiyan sa bukid.
Sa wala pa ang kausaban sa kalibotan nga gidala sa Bahadagatan, anaa pa kining Arbata sa dughan sa bukid, duol sa habog nga mga panganod. Apan karon, kay gililok man pag-usab sa mga Diwata kining Balmaya, ug daghang kayutaan nga gikaon sa dagat agi sa kagusbatan sa baha sa Bahadagatan nga milamoy sa kalibotan, nahimong gamayng kapupud-an kining sa una halapad nga kanaypan sa Arbata. Karon, usa na lamang kini ka dakong pulo nga gialirongan og pipila ka gagmayng kapupud-an ug dagat nga walay utlanan.
Ang tibuok gingharian gipuno sa liboan ka lawak nga gipamuy-an sa mga lumulupyo. Ang matag lawak nahimong balay sa tawo. Adunay mga lawak nga lapad, adunay mga lawak nga gagmay, ug aduna usay mga lawak nga sum-okon. Gihimo nila kining kapuluy-an ug anam-anam, mibangon ang katilingban sa katawhan human sa kagusbatan nga mao ang Bahadagatan. Nabag-o ang kalibotan.
Nabahin ang gingharian sa upat ka gambayan: ang habagatang gambayan nga anaa atbang sa Lanaw Umatya; ang sidlakang gambayan nga nagtan-aw sa mabagang kalasangan sa Lakalaka; ang kasadpang gambayan diin gihimong pangutkotan sa bililhong bato ug giatubang ang Suba Silumalim nga mihapit una sa Lanaw Umnud sa wala pa kini mahiusa sa Dagat Sugabsan; ug ulahi ang amihanang dakbayan nga maoy gibutangan sa Silya Sa Katungdanan sa Radya sa Arbata, ug didto gapuyo ang kadaghanan sa mga anarka sa halangdong balay nilang gitawag nga Arkalan nga mao usab ang kinataliwad-an sa Arbatanhong katilingban ug buhilaman.
Maingon nga malamboon gihapon ang gingharian sa Arbata sukad pa sa karaang mga siglo ug human sa katalagman sa Bahadagatan, dali ra nga nakabangon pagbalik kining katawhan nga nangaluwas sa dakong baha ug mingpuyo gihapon sa liboan ka lawak sa galikos nga gingharian. Apan bisan malamposon ang katawhan sa pagbuhi og balik sa ilang gingharian, nabag-o na ang kalibotan sa Balmaya. Dili na kini susama sa kukaraang panahon diin adunay daghang gingharian nga nanggusod sa kalibotan, tungod kay karon, gipanag-iya na man og balik ang kalibotan sa mga linalang sa kinaiyahan ug kasagaran niining mga linalang mapintas nga mga mangtas nga nagpuyo sa lawom nga kalasangan, sa mga pangas sa kabukiran, ug sa kangihiban sa kadagatan. Nausab na gyod ang tanan. Wala na kadtong gikaintapan nga mga gingharian sa karaang Balmaya: ang Tigum (nga kinadak-ang dakbayan sa kasaysayan), ang Balduma (nga dakbayan ilawom sa dagat), ang Lakamatra (nga dakbayan sa punoan sa dakong kahoy sa Lakamaya) wala na. Karon, kapuloan na lamang ang nahabilin sa bantogang gingharian ug ang kinabuhi sa tawo aduna nay dugang nga daghang kalisdanan ug kalisangan. Hinuon, nagpabilin gihapon ang ilang pagka balaan. Ang katawhan nga pinili sa mga Makagagahom, andam sa gihapon nga motugyan sa ilang isigkakinabuhi alang sa kaluwasan sa kaugmaon sama sa ilang mga bayani nga si Lagaak ug Lagitik.
“Ka ka! Kara ka ka ka!” piyak sa higalanggam ni Ardalyan nga mibatog sa buhok sa iyang ulo. Susama kini kadak-ag tangkalo kon wala pa kini magpabutyag sa tinuod niyang gidak-on. Managsama upod kinig
bulok sa tinuod nga tangkalo nga tabunon, nga mao-mao ra upod sa panit ni Ardalyan.
Mikatawa si Ardalyan. “Siawa ba nimo, Alim!” maoy tubag niya sa iyang langgam samtang giwahing niya ang iyang taas nga buhok gikan sa iyang dughan aron mahiusa kining modagayday paingon sa iyang bukubuko hangtod sa iyang sampotan. “Walay duda nga malupig kadto nimong mga tulabong. Arkanawa ka man.” Mingisi si Ardalyan sa kahimuot.
“Kara ka? Kara kaka ka kara ka!”
“Aw, tingali.”
“Kaka kara kara ka ka ka.”
“Unyang hapon na lang. Magkuyog tag pangisda. Basin maabot to karong udto ang bag-o natong ulipon. Mahibulong unya to nga walay tawo atong balay. Maikog kita.”
“Kara kara ka kara!”
“Sige, ikaw maoy bahala.” Gidat-ol ni Ardalyan iyang suwang sa braso niyang napuno sa patik nga gipahiluna sa akmoanan sa tamboanan nga gipanuboan sa nangamang nga mga balagon ug gamot. Mipiyong siya ug miginhawa siyag lawom. Nasimhotan niya ang kahumot sa mga balhibo ni Alimyunan nga karon mibatog na sa akmoanan. Nakadugang kini sa ambongang kalinaw sa iyang balay ug sa awit sa gabusagak nga tubig sa Tubod Lagaak ug Tubod Lagitik gawas sa tamboanan.
Adunay nanuktok sa iyang lawak ug miabli ang ganghaan nga gama sa hinablon nga mga balagon. Namagting ang binitay niini nga mga esmeralda.
“Maayong buntag!” sibya sa tawo nga mitungha. Milingi si Ardalyan ug mibarog siya sa iyang gilingkoran. Usa kabatan-on ang misugat kaniya. Sa tan-aw niya, gapanuigon pa tingali kinig napulog upat ka tuig. Tabunon ang panit, mubo og buhok, ug bugnaw nga kalunggaki ang mga mata sa batan-on. May pagka putot pod kini ug dili susama sa mga anarka nga tagas og mga kasway. Muluki? Dili. Patay na si Muluki.
“Maayong buntag usab kanimo, Undoy!” tubag sa anarka dala ang pagyukbo. “Unsay ikaalagad nako kanimo?”
“G-Ginong, ah, ikaw ba si Ginong Anarka Ardalyan? Ginong?” Gaputol-putol ang iyang tingog, daw tanang pagsalig sa iyang kaugalingon kaganina nahanaw og kalit sa dihang nahinabi na niya ang anarka.
“Ako tinuod. Ikaw ba ang bag-o kong ulipon?” Miyukbo ang batan-on nga mipahiyom kaniya. “Ako tinuod, Ginong.”
“Nasayo ka man lagi? Mikaon na ba ka?” sa anarka pa nga milabang paingon sa iyang talad ug gibuksan ang tinakoban nga mga bunga. “Dali, dayon diri.”
“Sayo lagi kong migikan sa amoa ug nakapamahaw na pod ko. Buot ko untang abtan ka sa dili pa ang tingpaniudto aron matabangan tikag panikaysikay,” pasabot sa batan-on.
“Lingkod usa tingali,” ingon ni Ardalyan nga mikuha og kamagong nga lingkoranan ug gihatag sa ulipon. “Unsa tuod toy ngalan mo?”
“Gitawag akog Marabi, Ginong. Ikaduha akong anak ni Maramat ug Badayang nga gikan sa sidlakang gambayan.”
“Ako diay si Anarka Ardalyan. Nag-inusarang anak ni Anarka Ginong Arbana nga anak ni Anarka Ginong Aranda, ug ni Anarka Ginang Alyara nga anak ni Anarka Ginang Rabayla. Kini si Kakara Alimyunan, ang akong higalanggam, apan puyde ra ni nimo siyang tawgon og Alim.”
“Kara kara kara!” piyak sa langgam.
Misidlak ang mga mata sa ulipon ug wala niya kapugngi ang kaganina pang gitago-tagoan nga ngisi. “Malipayon akong nahimamat kamo, Ginong Ardalyan ug Alim,” ingon ni Marabi nga miyukbo pag-usab.
“Kadiyot lang, buot na ba nimong panalanginan karon ang atong pagka agalon-ulipon usa kita mangaon?” pangutana ni Ardalyan.
“Buot ko kana, Ginong. Buot ko kana,” matod sa mapahiyomon nga batan-on.
“Itanyag ang imong braso kanako,” maoy unang sugo ni Ardalyan ngadto sa batan-on.
“Itanyag ko kanimo ang akong kusog,” tubag ni Marabi nga mihatag sa iyang braso, ug nagkinuptanay silang duha.
“Ilhon tika sa imong kaugalingon, ilhon tika sa imong kamatuoran, dawaton ko ang imong kasamtangan, ug tinguhaon ko ang imong kaayohan,” sulti ni Ardalyan pinasubay sa Upat Ka Sugo.
“Ilhon tika sa imong kaugalingon, ilhon tika sa imong kamatuoran, dawaton ko ang imong kasamtangan, ug tinguhaon ko ang imong kaayohan,” tubag ni Marabi.
Nabati nila ang kausaban sa kalikopan. Mibug-at ang hangin ug mipadayag ang tinuod nga mga bulok sa ilang palibot. Nakita nila ang kalawom sa lunhaw nga mga balagon ug lumot sa mga bungbong ug salog, ang kamaraag ug kabulaw sa mga bato, ang katabunon sa kabtangan, ug bisan ang kapilaknon sa gininhawa nila. Mihayag ang mga patik sa nagtagbo nila nga mga braso ug nabati nila ang panaghiusa sa tinagubtob sa ilang mga kasingkasing.
“Malumo akong mopadayon ilawom kanimo nga mangalagad.”
Adunay sidlak sa luha diha sa ngilit sa mga mata ni Marabi.
Miyukbo si Ardalyan. “Malumo ko upod nga gidawat ang imong pagpangalagad. Dungani kamig kaon, bisan gamay lang. Wala pa kami kapamahaw,” ni Ardalyan pa.
Nanghunaw ni Ardalyan sa gatubod nga tubig sa hugasanan nga mihunob dayon paingon sa lungag nga mikutay paingon sa gawas, didto sa basakan, ug paingon sa lanaw. Dayon giandam niya ang talad-kan-anan. Misunod dayon si Marabi og panghunaw human niyag butang sa iyang gibitbit nga alula nga gisudlan diay sa iyang mga panapton. Gihapinan ni Ardalyan ang talad og tulo ka unas ug gibutangan og bahaw nga kan-on ang matag unas gikan sa tinakoban nga paya. Naghiwa upod siyag bayabas ug gitagsahan niya si Alim ug si Marabi. Gibutngan niya ang kan-anan ni Alim og bulawan nga mga lugas sa mais ug gidungagan pod og mga lamas. Sa iyang kan-anan, gibutangan ni Ardalyan iyang bahaw og pinikas nga kapayas ug dinugosan nga unod sa lubi. Milupad si Alim sa iyang kananan ug nagsugod og tuktok sa iyang pagkaon.
“Alim,” tingog ni Ardalyan. Mihunong ang langgam sa pagtuktok. Milingkod si Ardalyan ug misunod sa talad-kan-anan si Marabi, dala ang iyang kamagong nga lingkoranan. “Mapasalamaton kita kang Ila, ang Maya Magihayan, sa tam-is nga mga bunga, sa bahaw, ug sa kalan-onon nga nakahatag kanato og kabaskog ug kapiskay.”
“Gapasalamat kami kaninyo, o, mga Bathala,” tubag ni Marabi.
“Ka ka!” tubag ni Alim.
“Kuha lag unsay madawdaw nimo diha, Marabi, ha? Ayaw lang og kaikog namo.”
“Daghang salamat, Ginong.” Ug namahaw sila.
Nabantayan ni Ardalyan ang patik sa tuong pulsohan ni Marabi. “Gibulahan ka diay ni Diwata Balud,” ingon sa Anarka. “Nganong nangalagad ka man sa usa ka manggugubat nga puyde man unta diay ka sa pandagatan.”
“Tinuod, Ginong,” tubag ni Marabi human nga mitulon sa gikaon niyang bayabas. “Sa tanan namong managsoon, ako day wala mabulahi sa mga Diwata sa lasang. Ang kasingkasing ko tua gayod sa dagat. Apan aduna akoy tinagoang mga katarongan sa pagsulod sa panggubatan. Susama nimo tingali?”
Mikatawa si Ardalyan nga milantaw sa iyang pulsohan, sa patik ni Diwata Alimyun. “Managsama tang gipanalanginan ni Gikanta Umi, apan mingsulod kita sa panggubatan. Makahimuot gayod ang kinabuhi. Ubani kami unyang hapon, ha, kay mangisda kita aron makapanihapon tag pilakpilakan sa gabii. Lami kaayong magsugba og isda ron.”
“Gikahinaman ko gayod kana, Ginong,” sa ulipon nga inubanan og ngisi.
“Hinaot managhan na imong patik ilawom nako, Marabi. Paningkamotan kong makat-on ka gayod nako. Diay tuod, unsa ang gahom nga gihambin sa imong patik?”
“Makalakaw ako sa tubig, Ginong.”
“Arang diay kaayo sa pangisda unya! Kining ako, makatimaho ako sa gigikanan sa gahom, gawas sa natigom kong mga patik sa gubat, mao kiniy gahom nga kanunay kong gigamit. Aduna akoy kaila nga sama nimo og gahom.”
“Diay, Ginong? Abi, kinsa pod kaha?” Nagngisi ang batan-on.
Adunay pagakpak sa pako nga nadunggan nilang misamok sa gabusagak nga tabil sa tubig ug mitugpa sa akmoanan sa tamboanan sa balay ni Ardalyan. Nagdungan silang tulo og lingi sa miabot. Usa kini ka martaniko. Mikisi-kisi kini aron mahuwasan sa iyang pagkabasa.
“Hiiiiw!Hiiiiw! tawag sa langgam.
Mibarog si Ardalyan sa iyang gikan-an ug nanghunaw. Nag-abot iyang mga kilay. Giduol niya ang martaniko ug mibatog kini sa iyang tudlo nga gitanyag ngadto sa itom nga langgam.
“Gikan ni Radya Aragana! Gikan ni Radya Aragana!” piyak sa langgam.
“Ang tugon?” sa anarka pa.
“Katalagman! Katalagman!” sibya sa martaniko. Mingitngit ang dagway ni Ardalyan ug milingi siya kang Marabi dayon mibalik og lingi sa langgam. “Gitawag mga Sulab! Tigom sa Arkalan. Hiiiiw! Dala hinagiban! Adunay mosulong! Mosulong! Adunay mosulong! Hiiiiw!”
“Kinsa may mosulong?!” Tataw ang kabalaka sa tingog sa anarka. Ang kamalinawon sa kabuntagon dihadiha nahanaw dayon. Kinsa man intawon ang mosulong nga sa kalapad sa walay utlanang dagat, aduna pa ba diay laing yuta nga wala masaopi sa Bahadagatan? Wala ba diay sila maginusara na lang dinhi sa kalibotan? Dako kining kahibulongan nga dili na angay ilitok, kay nasabtan na sa tanan.
“Hiiiiw! Hiiiiw! Gitawag mga Sulab! Tigom Arkalan! Hiiiiw! Katalagman! Hiiiiw!”Ugmilupad kini pagawas sa tamboanan ug nahanaw ang langgam human nga nasamok ang gabusagak nga tabil sa tubig.
“Kakaka?” piyak ni Alim.
“Sudli palihog nang kay-a og kalan-onon nato, Marabi,” maoy ikaduhang sugo ni Ardalyan sa iyang bag-ong ulipon. “Dili ba ka mahadlok molupad?”
Mitando si Marabi.
“Maayo. Alim, pangandam na. Taudtaod manglupad kita. Tagboon nato ang Radya sa Arbata.” §
Ang KabilinSa Ginikanan
MARABI,” NI ARDALYAN pa nga mitawag sa iyang ulipon. “Ipalihog kog han-ay daan sa akong baluti diha sa higdaanan kana, o, kanang anaa sa halaran. Mahuman kog pahid niining akong sundang ug kalasag, isul-ob ko kana dayon ug manglupad kita sa walay paglangan.”
“Akoy bahala, Ginong,” mao upoy tubag sa ulipon. “Humota ani, uy! Pagkasinaw pa sa mga balhibo! Naputos ko na diay ang atong kalan-on sa kay-a. Duna pa ba kay laing isugo human kog han-ay aning imong baluti?”
“Wala na,” tubag pod ni Ardalyan. “Magpatabang ra ko nimo og sulob niana mahuman ko ini.”
Gibalik ni Ardalyan ang iyang pagtagad sa sundang niyang gipasinawan samtang galuhod siya atubangan sa tamboanan. Tam-is ang tingog sa tubig nga gabusagak sa gawas. Tawhay kaayo sa dunggan. Sa tungod sa anarka adunay panaksan nga gisudlan og lana. Gamit ang panapton, mainampingon niyang gipahiran ang suwab sa lana nga adunay sagol nga hilo. Tataw ang kahait sa hinagiban. Nagpanidlak kini. Tunga sa dupa ang gitas-on niini tumoy-sa-tumoy. Gipiko kini sa gatosan ka higayon aron mangataltag ang taya ug hugaw niadtong gipanday pa kini. Gikan pa ang sundang sa iyang amahan nga gipanunod usab sa amahan niya ug sa amahan sa iyang apohan. Karaan na kini nga hinagiban apan ang katuigan wala gayod makatatsa sa kasinaw sa suwab ug ang kahait wala gayod maibani. Aduna upoy gisilsil nga mga titik sa alituk sa hamis nga suwab nga nagbutyag sa Arbatanong pulong nga “AKARAGAD” nga nagkahulogan og pagpangalagad sa uban. Pilak ang gigamit nga pulohan diin gipantok ang gitong. Aduna kiniy dagway sa kinulit nga tulabong kansang pilaknong sungo gaabli sa tumoy paingon sa suwab nga daw galuwa og puthaw gikan sa iyang tutunlan. Ang mga mata niining kuptanan gisukipan og tapol nga mga amatista kansang gidlak managsama sa pagbuswak sa kaadlawong sigyab nga nagpasidaan sa matahom nga kabuntagon. Aduna usay sinilsil nga mga balhibo sa kuptanan nga
nakatabang sa hinagiban aron dili kini dali nga mabuhian sa matag huyad sa mogunit.
Balaan kini nga hinagiban. Sama sa ubang mga hinagiban, atol sa pagpanday niini, gipanalanginan kinig mga pag-ampo aron mahilayo batok niadtong dili maayong mga matang sa tagkupot. Mao kini ang iyang handomanan sa iyang amahan nga mitaliwan napulog walo ka tuig nang minglabay. Anyahika ang ngalan niining iyang sundang, o “mahimayaong langgam” sa kasagarang pinulongan.
Ang ulahing mibitbit niini mao si Anarka Arbana, ang iyang amahan. Sa gikahisgotan pa sa katigulangan, bata pa sa dihang hanete na kaayo sa pagkupot og hinagiban kining iyang amahan. Sa wala pa kini motaliwan, nangalagad si Anarka Arbana isip Ikaduhang Sulab sa kanhi ug mitaliwan nang radya sa Arbata. Bulahan kuno kaayo nga manggugubat kining amahan ni Ardalyan apan wala gayod niya masakmit ang pagpangalagad isip Unang Sulab.
Human sa paglana ni Ardalyan sa sundang, maampingon kini niyang gihan-ay sa banig sa salog. Sunod niyang gikuha ang kalasag, nga gitawag og Musgibala, o “gamayng taming sa kinabuhi” sa kasagarang pinulongan. Maampingon sab kini niyang gipahiran sa panapton ug sa lana nga hiniloan. Kining kalasag ang panulundon niya gikan sa iyang inahan nga si Anarka Alyara, nga kanhi Unang Sulab. Ang iya lamang inahan ang dili mapukan sa iyang amahan sa pagpakigsangka.
“Sa kapakyas, giminyoan na man hinuon ni Arbana ang iyang kanunay nga kaindig sa pagka Unang Sulab ang akong igsoon, imong inahan. Dili tuod mapukan ni Arbana si Alyara sa gubat, apan gipukan kini niya sa gugma. Mabungahon ang ilang gugma ug maong natawo ikaw, Ardalyan,” maoy ingon ni Manay Arimya nga nahinumdoman sa batan-on nga anarka.
Samtang nangalagad ang ginikanan ni Ardalyan sa kanhi radya, gilupig nilag dungan ang dakong mangtas nga langgam nga nagsalag sa kapangasan sa sidlakan. Ug sukad niadto, nag-anam-anam nag panaghan ang namuyo sa ulahing nabawi nga gambayan sa Arbata.
Apan, usa niana ka adlaw, miabot ang bituon nga natagak gikan sa langit. Wala nay lain pa kondili ang mga ginikanan ni Ardalyan, ang
