Walka ze stresem jako lekarstwo na raka - Prof. H. Joyeux, dr A. Joyeux, dr L. Joyeux

Walka ze

stresem jako lekarstwo

na raka

Więcej o książce: www.religijna.pl /wydawnictwo.aa @wydawnictwoaa

Walka ze

stresem jako lekarstwo

na raka Prof. Henri Joyeux chirurg (gastrologia, ginekologia), onkolog

Dr André Joyeux

torakochirurg, chirurg naczyniowy

Dr Luc Joyeux

chirurg dziecięcy, ginekolog-położnik

Wydawnictwo AA KRAKÓW

Tytuł oryginału: Lutter contre le stress, un remède anti-cancer

Tłumaczenie: Joanna Kokowska Konsultacja medyczna: Jakub Turcza Redakcja i korekta: Maria Szarek Skład i łamanie, projekt okładki: Magdalena Spyrka Ilustracje: www.shutterstock.com

© 2016, Groupe Artège Éditions du Rocher 28, rue Comte Félix Gastaldi - BP 521 - 98015 Monaco www.editionsdurocher.fr

© Copyright for the Polish edition by Wydawnictwo AA, Kraków 2020

ISBN 978-83-7864-023-3

Wydawnictwo AA s.c.

30-332 Kraków, ul. Swoboda 4 tel.: 12 292 04 42 e-mail: klub@religijna.pl www.religijna.pl

Kto nie potrafi rozróżnić prawdy od fałszu w tym, co mówią ludzie, ten o ludziach nic wiedzieć nie może.

Konfucjusz (551–479 p.n.e.)

6

WSTĘP Istota ludzka jest złożona i pełna sprzeczności: nie jest stworzona dla choroby, ale dla zdrowia, jednak bez względu na to, czy nam się to podoba, czy nie, porzucimy to ziemskie życie. Jesteśmy stworzeni, aby być stulatkami, ale mało kto osiąga ten wiek w dobrym zdrowiu. Oczekiwana długość życia zdecydowanie wzrosła, jednak coraz częściej na raka1 chorują ludzie młodzi, a ich rokowania są znacznie gorsze niż osób, które zachorowały w późniejszym wieku.

Jak to się dzieje, że dziś, kiedy medycyna dokonała ogromnych postępów, notuje się tyle przypadków chorych na raka? Czy przyczyną tego mogą być zaburzenia psychiczne, które w dzisiejszym świecie stały się powszechne? Jest faktem, że cierpienie psychiczne, pobudzając neuroprzekaźniki takie jak adrenalina, może bezpośrednio aktywować geny związane z komórkami rakowymi2. Już pięćset lat przed naszą erą Hipokrates znał raka i leczył go przy pomocy maści.

Aktualne statystyki wskazują coraz więcej przypadków zachorowań na raka. Atakuje on osoby w każdym wieku i ze wszystkich środowisk społecznych. Ogólnie udaje się skutecznie wyleczyć 50 proc. dorosłych i 80 proc. dzieci, zwłaszcza jeśli diagnoza zostaje postawiona w początkowym stadium choroby. Obserwowane 1

rak (łac. carcinoma) to nowotwór złośliwy, jednak nie każdy nowotwór złośliwy to rak. Zob. rozdział I, podrozdział: Od inicjacji do promocji nowotworu (przyp. red.).

2

Zob. C. Boukaram, Le pouvoir anticancer des émotions, L’Homme, 2012.

7

Walka ze stresem jako lekarstwo na raka

postępy medycyny w tej dziedzinie dotyczą szczególnie coraz bardziej wyrafinowanych, spersonalizowanych terapii, dostosowanych do konkretnego pacjenta. Niewiele mówi się jednak o zapobieganiu rakowi, nie mówiąc już o jego przyczynach. Otóż, jak wiadomo, z rakiem nieodłącznie związany jest stres3. Nie jest on rzeczywistością czysto subiektywną, ale podobnie jak ból, stał się mierzalny klinicznie, a także biologicznie. Nie należy w nim dopatrywać się jedynej przyczyny zachorowania, chociaż osoby, które cierpią na kancerofobię, czyli ciągły lęk przed rakiem, w końcu rzeczywiście na niego zapadają, ponieważ w ich przypadku stres staje się głównym czynnikiem ryzyka.

Według Centre National des Professions Libérales de Santé (CNPS)4 oraz stowarzyszenia Soins aux Professionnels de Santé (SPS)5, w 2016 roku 22 proc. personelu pielęgniarskiego cierpiało na wypalenie zawodowe, 10,5 proc. lekarzy (mężczyzn) ma lub miało problemy z alkoholem, a jeden na dwóch lekarzy obserwował u siebie objawy wypalenia zawodowego. „Wszystkie badania są zgodne: niezależnie od wykonywanego zawodu (lekarz rodzinny, internista, pracownik szpitala, pielęgniarka, położna itp.) wskaźnik wypalenia wśród pracowników służby zdrowia osiąga, a nawet przekracza 40 proc.”6.

Stres i emocje nie zawsze mają skutki negatywne. Obecnie wskazuje się również, że emocje mogą stanowić ważny czynnik w walce z rakiem, jak tego dowodzi kanadyjski onkolog Christian Boukaram.

8

3

Zob. H. Selye, Le Stress de la vie, Gallimard, 1962.

4

Narodowe Centrum Wolnych Zawodów Medycznych (przyp. tłum.).

5

Opieka Zdrowotna dla Pracowników Służby Zdrowia (przyp. tłum.).

6

V. Olivier, Burn-out: pourquoi les soignants sont en première ligne, „L’Express. fr”, 21 stycznia 2014.

Wstęp

Organizm bowiem potrafi wytwarzać naturalne hormony szczęścia, endorfiny, które redukują stres. Wywołują one stan wewnętrznego spokoju i prowadzą do poczucia jedności bytu. Jednakże osiągnięcie takiego stanu wewnętrznej harmonii wymaga czasu i doświadczenia, i chcielibyśmy, aby książka ta mogła się do tego przyczynić, pomagając w lepszym poznaniu siebie i w znalezieniu środków odpowiednich dla swojego organizmu, dla całej istoty, będącej jednością ciała, psychiki, uczuciowości oraz sfery duchowej, jakakolwiek by ona była. Chęć życia jest podstawowym atutem dla zdrowia. Dyrektor Brain and Creativity Institute, António Rosa Damásio napisał na ten temat bardzo pouczające prace7, nie odpowiadając w nich jednak bezpośrednio na trzy pytania, które tu postawimy: Czy stres może wywołać raka? Jeśli tak, wobec tego jak go uniknąć albo jak nim pozytywnie zarządzać? Jakie obszary ciała są najbardziej narażone na jego działanie?

Kartezjański dualizm ciała i duszy, religijna triada ciała, umysłu i duszy są teoretycznymi koncepcjami, niewystarczającymi jednak, aby ująć całość istoty ludzkiej. Mogą one zaciemniać i zniekształcać postrzeganie kliniczne, ponieważ stres nie dotyka jedynie obszaru emocji. W oparciu o nasze doświadczenie medyczne wolimy mówić o czterech wymiarach, określających osobę ludzką w jej całości, a są to ciało, umysł, serce i dusza. Osoba świadoma owych czterech wymiarów może pracować nad ich doskonaleniem i zachowaniem w zdrowiu. Osoba ludzka ma język i pamięć. W każdym dorosłym tkwi historia dziecka. Warto próbować odkodować sygnały, przekazywane nam przez ciało, wsłuchiwać się w nasze wewnętrzne 7

Błąd Kartezjusza: emocje, rozum i ludzki mózg, tłum. M. Karpiński, Rebis, 2011; Tajemnica świadomości. Ciało i emocje współtworzą świadomość, tłum.

A. Jankowski, Rebis, 2000; W poszukiwaniu Spinozy. Radość, smutek i czujący mózg, tłum. J. Szczepański, Rebis, 2005; Self Comes to Mind: Constructing the Conscious Brain, Pantheon Books, 2010.

9

poruszenia. Można istnieć tylko na powierzchni, okłamywać samego siebie, uczynić swoje życie odgrywaną przed ludźmi komedią.

Nie można jednak oddzielić swojego ciała od umysłu, uczuciowości, a nawet wymiaru duchowego – nawet jeśli wydaje się nam nic niewarty. Nie żyjemy na bezludnej wyspie. Nasz obraz odbija się w lustrze, jakim są inni ludzie. Nasi bliscy, sympatyczni lub nie do zniesienia nieświadomie warunkują nas bardziej niż nam się wydaje: wnoszą w nasze życie światło albo wpływają na nie niszcząco.

10

12

I. Czy istnieje związek między stresem i rakiem?

Już podczas licznych konsultacji zauważyliśmy, że pacjenci i ich rodziny dostrzegali niekiedy bardzo ścisły związek między dwoma nieszczęściami8, jakie ich spotkały: stresem przeżywanym niedługo przed diagnozą, a pojawieniem się oznak choroby nowotworowej.

Czy zatem sam stres może być odpowiedzialny za powstanie raka?

Warto takie pytanie postawić, ale odpowiedzi na nie da się ograniczyć do prostego „tak” lub „nie”. Chociaż dowody naukowe są coraz liczniejsze, nie oznacza to jednak, że sam tylko stres może spowodować powstanie niebezpiecznych komórek w organizmie. Zważywszy, że okoliczności ich pojawienia się mogą być wielorakie, lepiej jest mówić o „czynnikach ryzyka sprzyjających, wywołujących i nasilających” niż o „przyczynach”. To właśnie nagromadzenie czynników ryzyka wywołuje raka. Nadal jednak jedną z głównych przyczyn tej choroby pozostaje palenie tytoniu. Ponadto w niemal jednym na dwa przypadki obserwuje się złe nawyki żywieniowe9. Do tego dochodzą wszelkiego rodzaju zanieczyszczenia środowiska: nadmierne spożywanie substancji zaburzających funkcjonowanie układu hormonalnego obecnych w atmosferze i w wodzie z obszarów czę8

Zob. H. Joyeux, Stress et cancer du sein, Le Rocher, 2012.

9

Zob. H. Joyeux, Changez d’alimentation, Le Rocher, 2014.

13

Walka ze stresem jako lekarstwo na raka

sto zalewanych pestycydami, ukrytych też w burgerach i pizzach10, w owocach i warzywach pochodzących z intensywnych upraw, w mięsie naszpikowanym hormonami itp. Nie możemy zapomnieć również o wirusach, lekach immunosupresyjnych lub papillomawirusach, wirusach brodawczaka, odpowiedzialnych za raka szyjki macicy lub okolicy głowy i szyi zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet.

Ostatnio homoseksualnym mężczyznom słusznie zaproponowano szczepienie przeciw wirusowi brodawczaka w celu zapobiegania rakowi kanału odbytu.

Do najbardziej bagatelizowanych, skrywanych i bezpośrednio działających substancji zaburzających należą szeroko rozpowszechnione hormonalne środki antykoncepcyjne, które mają negatywny wpływ na układ odpornościowy. Jest to jednak temat tabu również, a nawet szczególnie wśród lekarzy przepisujących te środki! Na przykład HTZ (hormonalna terapia zastępcza w okresie menopauzy) była zakwestionowana przez naukę na początku XXI wieku11, ale pamięć zbiorowa w tym temacie uległa osłabieniu i obecnie terapia ta powraca z wielką siłą, przedstawiana tym razem w sposób bardziej subtelny i przemyślny. Otóż menopauza, a po pewnym czasie również andropauza uznane zostały za choroby, które należy leczyć, aby uniknąć tego, co wielu ginekologów i niektórych andrologów

14

10

Uczeni z Uniwersytetu Georgetown (USA) w kwietniu 2016 r. opublikowali wyniki badań, z których wynika, że wskaźnik ftalanów w moczu osób jedzących śmieciowe jedzenie przekracza normę o 40 proc.

11

Zob. G.L. Anderson, H.L. Judd, A.M. Kaunitz et al., Effects of estrogen plus progestin on gynecologic cancers and associated diagnostic procedures: The Women’s Health Initiative randomized trial, „JAMA”, 2003; 290:1739-1748.

Zob. też V. Beral, Million Women Study Collaborators. Breast cancer and hormone-replacement therapy in the Million Women Study, „Lancet”, 2003; 362:419-427.

I. Czy istnieje związek między stresem i rakiem?

przedstawia jako niedogodności szczególnie uciążliwe i niebezpieczne dla zdrowia.

Rak rodzi wiele pytań zarówno u pacjentów, jak i u lekarzy

W jaki sposób stres działa na organizm? Kiedy i w jaki sposób zmierzyć związek przyczynowy między rakiem a stresem?

Jest on z pewnością inny przed i po rozpoznaniu choroby oraz podczas leczenia. Czy nie przeceniamy go? Jakie są jego następstwa? Czy stres może mieć na nas wpływ dobroczynny, czy zawsze jest niebezpieczny?

Co myśleć o traumatycznych urazach psychicznych leczonych w szpitalach jako psychozy przez niektórych wybitnych psychologów i psychiatrów klinicznych?

Co myśleć o niepożądanych skutkach neuroleptyków, mających na celu łagodzenie stresu, pod wpływem których łagodne zmiany mastopatyczne (zmiany zwyrodnieniowe w obrębie gruczołów sutkowych) mogą przekształcić się w zmiany o charakterze rakowym?

Jak zapobiegać stresowi?

Czy możliwe jest zarządzanie stresem dzięki neuronom mózgu (90 do 100 miliardów), serca (40 tys.) i jelita (100 milionów)?

15

Walka ze stresem jako lekarstwo na raka

Już samo słowo „rak” wywołuje w nas stres, tak bardzo boimy się tej choroby. Niektórzy specjaliści uważają, że osoby cierpiące na kancerofobię do tego stopnia odczuwają lęk przed zachorowaniem na raka, że w końcu rozwija się on u nich tam, gdzie się go najbardziej obawiają. Rzeczywiście zaobserwowaliśmy takie zjawisko u dorosłych cierpiących na zaburzenia lękowe. U osób tych jednak nagromadziły się również inne czynniki ryzyka, ponieważ stres kształtuje zachowania, które niekoniecznie są korzystne dla zdrowia. Nasze doświadczenia klinicystów w różnych specjalnościach chirurgicznych: chirurgii przewodu pokarmowego, torakochirurgii, chirurgii naczyniowej oraz chirurgii dziecięcej i ginekologicznopołożniczej skłaniają nas do stwierdzenia, że sam stres nie może spowodować rozwoju raka. Na przykład nie zauważa się jakiegoś szczególnego stresu u dziecka... ale co z matką? Żadne badania nie potwierdziły też przypadków stresu w życiu płodowym.

O ile badania naukowe nadal są ze sobą sprzeczne, o tyle publikacje ukazujące związek między stresem a rakiem są coraz liczniejsze, a przede wszystkim bardziej rzetelne niż te, które zaprzeczają temu powiązaniu. Niewątpliwie potwierdzone zostało z całą pewnością, że stres czy wstrząs psychiczny zwiększa ryzyko nawrotu choroby lub rozwoju tak zwanego raka wtórnego. Jeśli zatem fakt powiązania stresu z nawrotem raka powszechnie uznaje się za udowodniony naukowo, logiczne wydaje się umieszczenie go także wśród przyczyn raka pierwotnego. Należy przy tym wziąć pod uwagę okres, jaki upłynął między stresem a momentem rozpoznania choroby.

16

I. Czy istnieje związek między stresem i rakiem?

Od rozwoju zarodka do okresu starości Nowotwór nie powstaje z dnia na dzień. Zasadniczo pacjenci nie są świadomi, że formuje się on przez długi czas. Jest to jeden z powodów doszukiwania się przez nich jakiegoś stresującego wydarzenia, którego mieliby ostatnio doświadczyć i które może być przyczyną ich choroby; i oczywiście udaje im się znaleźć co najmniej jedno takie wydarzenie w ciągu ostatnich trzech do pięciu lat poprzedzających diagnozę. Wydarzenie to ma różne znaczenie dla różnych osób, ale zawsze jest bardzo ważne dla chorego.

Od inicjacji do promocji nowotworu Jednakże nauka słusznie widzi te sprawy inaczej. Otóż już dawno wyróżniono dwa etapy między stanem normalnym komórki/ komórek, a rakiem wykrywalnym: – Etap indukcji-inicjacji, kiedy to normalna komórka odbiera w swoim jądrze jeden lub więcej sygnałów, przekształcających ją w komórkę nowotworową lub przebudzających ją, jeśli już jest nosicielką rakotwórczego sygnału genetycznego (naukowcy uważają, że każda komórka ma geny raka, tak zwane onkogeny, które mogą przekształcić ją w komórkę nowotworową). Moment ten może być bardzo odległy w czasie i niełatwo jest go sobie przypomnieć albo jest bagatelizowany: „To prawda, dużo paliłem – jedna paczka dziennie przez dwadzieścia lat – ale już dawno przestałem!”, „Tak, zażywałem ten lek, ale to było dawno temu!”.

17

Walka ze stresem jako lekarstwo na raka

– Etap promocji-wzrostu, podczas którego wzrasta liczba komórek dotkniętych chorobą. Po pewnym czasie staje się ona widoczna dzięki zaawansowanej aparaturze medycznej, markerowi biologicznemu lub objawom klinicznym. Rozpoznanie może być wczesne lub, niestety, na zaawansowanym etapie choroby.

Występujący u dorosłych i dzieci rak (łac. carcinoma) jest nowotworem złośliwym wywodzącym się z tkanki nabłonkowej. Klasyfikacja nowotworu złośliwego pochodzenia nabłonkowego obejmuje: raka płaskonabłonkowego, raka podstawnokomórkowego, raka z nabłonka przejściowego, gruczolakoraki (czyli nowotwory złośliwe wywodzące się z nabłonka gruczołowego), gruczolakotorbielakoraka oraz raka gruczołowo-płaskonabłonkowego. W zależności od lokalizacji narządowej poszczególne nowotwory złośliwe pochodzenia nabłonkowego możemy dodatkowo opisywać na podstawie oceny morfologii komórki, z użyciem podtypów, np. gruczolakorak żołądka sygnetowatokomórkowy.

Białaczka (nowotwór złośliwy komórek szeregu hemopoezy) oraz chłoniak (nowotwór złośliwy układu komórek limfoidalnych) nie są rakami. Natomiast znaczący spadek poniżej normy czerwonych krwinek powoduje niedokrwistość, a białych krwinek – leukopenię, z kolei niewystarczająca ilość płytek krwi – małopłytkowość. Powyższe zaburzenia elementów morfotycznych mogą zdarzać się również w nowotworach złośliwych pochodzenia nabłonkowego (w rakach), szczególnie w momencie przerzutowania do innych struktur, w tym układu krwionośnego lub chłonnego.

18

208

Spis treści WSTĘP......................................................................................... 7 I. Czy istnieje związek między stresem i rakiem?............. 13 Od inicjacji do promocji nowotworu......................................... 17 U zarodka i u dziecka.............................................................. 19 Sprawa lub skandal z dietylostylbestrolem podawanym w okresie ciąży i jego rakotwórczym działaniem na narządy płciowe od 7. roku życia.......................................................... 20 Sprawa lub skandal z talidomidem w okresie ciąży i jego działanie teratogenne, powodujące deformacje kończyn po urodzeniu............................................................................... 21 Metotreksat, lek przeciwrakowy, coraz częściej przepisywany na reumatoidalne zapalenie stawów u młodzieży........................ 23 We wczesnej dorosłości.......................................................... 25 W okresie menopauzy............................................................. 25 U osób starszych..................................................................... 26 Dane naukowe na temat stresu.................................................... 27 U zwierząt: dane eksperymentalne............................................ 27 U ludzi: związek między dietą a stresem.................................... 29 Zdrowie psychiczne jest wyznacznikiem zdrowia fizycznego........ 30 Prawdziwa definicja zdrowia....................................................... 31

II. Rak, coraz bardziej stresująca plaga społeczna........... 37 Mało pocieszające perspektywy.................................................. 37 Kilka liczb................................................................................... 39 209

U dzieci.................................................................................. 39 U dorosłych............................................................................ 40 Rak piersi................................................................................ 40 Rak prostaty............................................................................ 41 Rak górnego odcinka przewodu pokarmowego: przełyku, żołądka, trzustki, wątroby......................................................... 42 Rak jelita grubego i odbytnicy.................................................. 42 Rak płuc................................................................................. 43 Rak macicy i szyjki macicy ....................................................... 43 Rak dróg moczowych.............................................................. 44 Chłoniaki nieziarnicze.............................................................. 44 Jakie są koszty? Kto czerpie korzyści?......................................... 45 Czy stres ma wpływ na pojawienie się i rozwój raka?.................. 46

III. Stres i uraz psychiczny...................................................... 51 Zdefiniować i zrozumieć stres i urazy psychiczne........................ 51 Nowa koncepcja „społecznego wzburzenia” lub „społecznego stresu”............................................................... 53 Dane z eksperymentów na zwierzętach, którym przeszczepiono nowotwory ludzkie...................................................................... 54 Stres zwierzęcia powoduje szybszy wzrost przeszczepionego guza ..................................................................................... 54 Stres zwiększa liczbę wolnych rodników i sprzyja przedwczesnemu starzeniu się.................................... 55 Migracja komórek nowotworowych jest coraz lepiej rozumiana.... 56 Noradrenalina, jeden z hormonów ostrego stresu, stymuluje namnażanie komórek nowotworowych......................... 57 Granice związków między rakiem-stresem a stopniem wypalenia zawodowego.............................................................................. 57 Banalność stresu...................................................................... 57 Częstość występowania zespołu wypalenia zawodowego............ 58 Samobójstwa lekarzy................................................................ 58 210

IV. Nasze trzy połączone ze sobą mózgi i ich główny partner – receptory stresu..................................................... 61 Nasz mózg jest połączony z całym organizmem.......................... 61 Funkcjonowanie mózgu nadal pozostaje tajemnicą...................... 64 Obwody funkcjonalne w mózgu................................................ 65 Neuromediatory lub neuroprzekaźniki....................................... 66 Neuroencefalografia: rytmy elektryczne i biologiczne................. 66 Pierwszy mózg – kora mózgowa, jej dwie półkule i móżdżek...... 68 Ogólna budowa: substancja szara i biała................................... 68 Komórki mózgowe i połączenia między nimi.............................. 70 Receptory neuroprzekaźników i negatywna rola nadmiaru wapnia.72 Drugi mózg jest emocjonalny i uczuciowy – jądra podstawy i hipokamp................................................................................. 73 Sześć par jąder podstawy........................................................ 73 Hipokamp gromadzi i przechowuje wspomnienia ...................... 76 Obwody działania w mózgu..................................................... 78 Neuroprzekaźniki lub neuromediatory....................................... 79 Dopamina .............................................................................. 79 Adrenalina ............................................................................. 80 Noradrenalina ........................................................................ 80 Acetylocholina ....................................................................... 81 Kortyzol ................................................................................. 81 Serotonina ............................................................................. 81 Melatonina ............................................................................. 81 Oksytocyna ............................................................................ 82 Glutaminian ........................................................................... 82 GABA lub kwas gamma-aminomasłowy ..................................... 83 Peptydy opioidowe: endorfiny, enkefaliny i dynorfiny ................ 83 Endokannabinoidy, w szczególności anandamid ....................... 83 Adenozyna ............................................................................ 83 Histamina .............................................................................. 84 211

Naturalne hormony płciowe ..................................................... 84 Estrogen................................................................................. 84 Progesteron ........................................................................... 85 Trzeci mózg jest mimetyczny i relacyjny....................................... 86 Neurony lustrzane................................................................... 86 Leki wspomagające mózg........................................................ 87 Jelito – główny partner mózgu ................................................... 88 Przewód pokarmowy jest silnie unerwiony................................. 88 Przewód pokarmowy jest siedliskiem 80 proc. komórek odpornościowych.................................................................... 89 Oś jelito-mózg – nasza odporność zależy w dużej mierze od tego, jak się odżywiamy........................................................... 90

V. Biologiczne i kliniczne konsekwencje stresu................. 93 Epigenetyka i stres, czyli wpływ emocji na DNA.......................... 93 Co to jest epigenetyka?........................................................... 93 Powtórka z genetyki: od genomu do epigenomu, który aktywuje lub hamuje geny........................................................ 95 Następstwa stresu matki u nienarodzonego dziecka.................... 96 Czy „etykiety epigenetyczne” mogą być przekazywane potomstwu?............................................................................ 97 Styl życia matek i ojców wpływa na zdrowie płodu poprzez modyfikacje epigenetyczne...................................................... 97 Czy możemy oddziaływać na geny?......................................... 98 Biologiczne konsekwencje stresu................................................ 99 Reakcje hormonalne w psychoendokrynologii............................ 100 Działanie czterech głównych hormonów lub neuroprzekaźników stresu........................................................ 102 Wpływ stresu na spadek odporności........................................... 103 Białka stresu............................................................................ 105 Biomarker stanu odporności – divpenia.................................... 106 Substancje zaburzające funkcjonowanie układu 212

hormonalnego – ksenohormony immunosupresyjne................... 108 Stres wpływa na namnażanie wirusa, a tym samym na nasilenie infekcji wirusowych.................................................... 109 Kliniczne konsekwencje stresu.................................................... 109 Lęk i jego trzy reakcje odruchowe w życiu codziennym.............. 109 Powszednie lęki kobiet chorych na raka..................................... 111 Powszednie lęki mężczyzn chorych na raka............................... 112 Powszednie lęki dzieci chorych na raka i ich rodziców............... 112 Nieomylne oznaki ................................................................... 113 Ryzyko uzależnień związanych z reakcją na stres........................ 114 Palenie: od tytoniu po haszysz.................................................. 114 Uzależnienia od jedzenia spowodowane stresem....................... 116 Cukier przyzywa cukier............................................................ 116 Tłuszcz przyzywa tłuszcz.......................................................... 117 Diety odchudzające i złudne nadzieje....................................... 118 Alkohol przyzywa alkohol......................................................... 120 Leki przeciwstresowe – medykalizacja życia psychicznego.......... 121

VI. Stres skłania do zachowań korzystnych dla zdrowia czy sprzyjających rozwojowi raka?....................................... 125 Czy stres chroni przed rakiem piersi?......................................... 125 Niekompletne kwestionariusze.................................................. 125 Ryzyko nawrotu choroby nie jest oczywiste................................ 126 Metaanalizy zmanipulowane lub pozbawione większego sensu.... 127 Opinia lekarzy ogólnych i specjalistów mających kontakt z pacjentami........................................................................... 128 Kobiety................................................................................... 130 Mężczyźni.............................................................................. 131 Dzieci budzą najwięcej wątpliwości........................................... 132 Stres w momencie diagnozy i leczenia jako przyczyna nawrotu choroby......................................................................... 135

213

Diagnoza to największy stres w długim łańcuchu trudnych przeżyć.................................................................................. 135 Stres po leczeniu raka.............................................................. 137 Rak piersi lub prostaty................................................................ 137 Stres a ryzyko raka piersi ........................................................ 138 Stres a ryzyko raka prostaty ..................................................... 140 Czynniki sprzyjające rozwojowi innych rodzajów raka................. 141 Rak związany z wirusami (wirus brodawczaka, HIV, JC itp.).......... 143

VII. Stres związany z przewidywaniem choroby, jej wykrywaniem, diagnozowaniem i leczeniem ..................... 147 Niepokoje medycyny predykcyjnej – od predyspozycji genetycznych do raka w dzieciństwie.......................................... 147 Jaka opieka i porady, jaka etyka?............................................... 148 Rak piersi i jajnika oraz rak jelita grubego i macicy uwarunkowany dziedzicznie..................................................... 149 Geny raka piersi i jajników....................................................... 149 Geny raka jelita grubego i trzonu macicy................................... 151 Szczegółowe wskazania do badań genetycznych........................ 152 Niepokoje związane z badaniami przesiewowymi w kierunku raka........................................................................................... 153 Nie wszystkie kobiety są narażone na raka piersi lub macicy....... 154 Nie wszyscy mężczyźni są narażeni na raka prostaty................... 155 Kancerofobia a nadmiar radiografii, skanerów, mammografii....... 155 Mikrozwapnienia na zdjęciach mammograficznych: czy jest powód do niepokoju?............................................................. 157 Stres związany z postawieniem diagnozy raka............................ 158 Stres związany z okaleczającym leczeniem chirurgicznym oraz innymi zabiegami....................................................................... 160 Rak piersi – chirurgia okaleczająca, zabiegi rekonstrukcyjne i hormonoterapia..................................................................... 160 Profilaktyczna obustronna mastektomia u kobiet bez raka piersi.... 160 214

Profilaktyczna mastektomia piersi kontralateralnej po raku pierwszej piersi....................................................................... 162 Efekty rekonstrukcji jednej lub obydwu piersi............................. 163 Dwustronne profilaktyczne wycięcie jajników i wczesna menopauza............................................................................. 164 Górny odcinek układu pokarmowego: przełyk, żołądek, trzustka, wątroba – przystosowanie wymagające czasu .............. 165 Jelito grube i odbyt – dyskomfort trawienny, być może już stały... 165 Obszar głowy i szyi – utrudnienia związane z przełykaniem i problemy z głosem.................................................................. 166 Klatka piersiowa – problem dotyczy coraz większej liczby kobiet .................................................................................... 166 Męskie narządy płciowe (jądra, prostata, penis)......................... 167 Niepokoje związane z leczeniem onkologicznym........................ 168 Stres związany z opieką po leczeniu – lęk przed nawrotem choroby...................................................................................... 171 Stres wywołany rakiem u dziecka................................................ 172 Stres związany ze śmiercią.......................................................... 173

VIII. Wskazówki dotyczące radzenia sobie ze stresem.... 175 Jak przekształcić stres negatywny w stres pozytywny.................... 175 Nowe, mające przyszłość podejścia naukowe: odkrywanie swoich ukrytych zasobów......................................................... 176 Somatopsychika z pewnością nie jest jedyną przyczyną raka....... 177 Związek między osobowością a zdrowiem................................. 178 Czy możliwe jest odwrócenie szkodliwych mechanizmów w zaawansowanych stadiach raka?.............................................. 179 Analizując osobistą historię...................................................... 180 Jeśli psychika w pewnym stopniu jest przyczyną choroby, czy istnieją mechanizmy, dzięki którym rak może ustąpić podczas leczenia lub nawet bez leczenia?.............................................. 181 215

Konsylia wielospecjalistyczne i rozmycie odpowiedzialności lekarskiej.................................................... 183 Czy można przewidzieć stres i zmniejszyć jego skutki?............... 185 Ćwiczenia fizyczne z pożytkiem dla zdrowia............................... 186 Stymulacja mięśni przepony..................................................... 186 Wytrzymałość a nocna praca.................................................... 188 Śmiech i filozofia dobrego samopoczucia................................. 189 Emocje z pożytkiem dla zdrowia................................................. 190 Kontemplacja natury................................................................. 190 Zmiana nawyków żywieniowych – jeść coraz lepiej i to, co jest wartościowe...................................................................... 191 Słońce najlepszym źródłem witaminy D..................................... 193 Muzyka wpływa na naszą biologię............................................ 194 Sofrologia, hipnoza, koherencja serca....................................... 195 Hipnoza................................................................................. 195 Sofrologia............................................................................... 196 Koherencja serca..................................................................... 196 Wewnętrzne źródło – medytacja uważności (mindfulness), kontemplacja, wizualizacja........................................................ 197 Ćwiczenia duchowe z pożytkiem dla zdrowia.............................. 199 Modlitwa i medytacja............................................................... 199 Choroba, koniec życia, pojawienie się pierwiastka duchowego.. 201 Czy cuda są jeszcze możliwe?................................................. 201

Podsumowanie........................................................................... 205

216