Polskie tradycje świąteczne - Monika Karolczuk

Monika Karolczuk

pokazuje ich głęboko chrześcijański charakter i wpływy ludowej obyczajowości. Opiera się na kalendarzu kościelnym – zgodnie z porządkiem roku liturgicznego otwiera ją Boże Narodzenie, poprzedzone adwentem. Poprzez oktawę Bożego Narodzenia i Nowy Rok prowadzi ku Wielkanocy, Zesłaniu Ducha Świętego (Zielonym Świątkom), Bożemu Ciału. Oprócz tych głównych świąt przywołuje starodawne i ostatnio znów odradzające się obrzędy ku czci szczególnie czczonych świętych patronów, jak św. Mikołaj, św. Agata czy św. Błażej. Przedstawia zwyczaje typowe dla całego kraju, jak i znane tylko lokalnie, obecne w domach i kościołach od wieków, ale pokazuje także przemiany dawnych i rodzenie się nowych rytuałów, takich jak np. orszak Trzech Króli. Piękno polskich świątecznych tradycji podkreśla bogata szata ilustracyjna – obok znakomitych współczesnych zdjęć uwagę zwracają reprodukcje wspaniałych dzieł sztuki.

ISBN 978-83-7864-450-7

ISBN 978-83-7864-450-7

9 788378 644507

Cena: 39,90 w tym 5% VAT

P OLSKIE TRADYCJE ŚWIĄTECZNE

Książka przedstawia tradycje, którymi w Polsce obrosły najważniejsze święta,

POLSKIE

TRADYCJE ŚWIĄTECZNE

PolsKie

TrAdycje ŚWiąTeczne

Monika Karolczuk

Polskie

Tradycje Świąteczne

W y d aw n i c t w o A A Kraków

Redakcja: Monika Karolczuk Korekta: Wydawnictwo AA Skład i łamanie, projekt okładki: Anna Smak-Drewniak

© Copyright by Wydawnictwo AA, Kraków 2020 ISBN 978-83-7864-450-7

Wydawnictwo AA s.c.

30-332 Kraków, ul. Swoboda 4 tel.: 12 292 04 42 e-mail: klub@religijna.pl www.religijna.pl

spis treści

BOŻE NARODZENIE ................................................................................................................7 Adwent .....................................................................................................................................9 Roraty .................................................................................................................................. 11 Niedziela Radości ................................................................................................................ 13 Nowenna do Dzieciątka Jezus .............................................................................................. 13 Wigilia .................................................................................................................................... 14 Początek wieczerzy wigilijnej ................................................................................................ 15 Łamanie się opłatkiem ......................................................................................................... 16 Stół wigilijny – liczba gości i potraw .................................................................................... 18 Potrawy wigilijne ................................................................................................................. 19 Świąteczny wystrój domu ..................................................................................................... 20 Boże Narodzenie .................................................................................................................... 22 Pasterka ............................................................................................................................... 23 Boże Narodzenie .................................................................................................................. 24 Od św. Szczepana po Nowy Rok ............................................................................................ 25 Św. Szczepana ...................................................................................................................... 25 Święto Młodzianków ........................................................................................................... 26 Święto Świętej Rodziny ........................................................................................................ 27 Sylwester .............................................................................................................................. 28 Nowy Rok ........................................................................................................................... 29 Kolędy ................................................................................................................................. 30 Jasełka................................................................................................................................... 32 Kolędnicy............................................................................................................................. 34 Szopki................................................................................................................................... 36 Trzech Króli............................................................................................................................ 42 Święto Objawienia Pańskiego w tradycji wschodniej............................................................. 45 WIELKANOC............................................................................................................................ 49 Wielki Post.............................................................................................................................. 51 Środa Popielcowa.................................................................................................................. 54 Droga Krzyżowa................................................................................................................... 56 Kalwarie............................................................................................................................... 59 Gorzkie Żale......................................................................................................................... 62 Niedziela Palmowa................................................................................................................ 63 Wielki Tydzień........................................................................................................................ 67 Wielki Czwartek................................................................................................................... 69 Wielki Piątek........................................................................................................................ 71 Groby Pańskie...................................................................................................................... 72

5

Straże grobowe.....................................................................................................................76 Misterium Męki Pańskiej.....................................................................................................77 Wielka Sobota.....................................................................................................................78 Święcenie pokarmów...........................................................................................................84 Wielkanoc..............................................................................................................................86 Na wielkanocnym stole........................................................................................................88 Baby wielkanocne, mazurki, pascha.....................................................................................90 Pisanki.................................................................................................................................92 Lany Poniedziałek..................................................................................................................94 Emaus i Rękawka.................................................................................................................96 Wielkanocne procesje konne................................................................................................97 ZIELONE ŚWIĄTKI.................................................................................................................99 Zielone Świątki ...................................................................................................................101 „Majenie” domów .............................................................................................................103 Obrzędy pasterskie i obchody pól .....................................................................................104 BOŻE CIAŁO .........................................................................................................................109 Boże Ciało ...........................................................................................................................111 W ludowej oprawie ...........................................................................................................115 Wianki na Boże Ciało .......................................................................................................116 Lajkonik ...........................................................................................................................117 Źródła zdjęć i bibliografia .........................................................................................................120

BoĹźe Narodzenie

7

ADWENT Przedgody

Święta Bożego Narodzenia są poprzedzone adwentem, trwającym cztery tygodnie czasem oczekiwania na narodziny Jezusa Chrystusa, na Wcielenie się Boga, a zarazem na Jego ponowne przyjście na świat u końca czasów. Nazwa tego okresu pochodzi od łacińskiego adventus, czyli przyjście. Adwent po raz pierwszy wzmiankowany był w dokumentach kościelnych pod koniec IV w. w Hiszpanii. W Polsce najciekawszym regionalnym zwyczajem było trąbienie na ligawkach (długich drewnianych trąbach) na Podlasiu, obwieszczające początek adwentu. Od tej chwili należało pochować skrzętnie wszelkie instrumenty muzyczne, zrezygnować z hucznych

zabaw i poświęcić się praktykom religijnym, postom, zadumie w oczekiwaniu na przyjście Chrystusa. Z jednej strony silny jest bowiem w adwencie rys pokutno-ekspiacyjny związany z paruzją – powtórnym przyjściem Chrystusa, zakończeniem Jego odkupieńczej misji i sądem nad światem. Z drugiej strony, zwłaszcza w ostatnim tygodniu adwentu, akcentowana jest radość z oczekiwania na narodziny Jezusa, czyli powtórzenie początku historii zbawienia. W szerokim wymiarze duchowość adwentu przepojona jest zatem przygotowaniem na wypełnienie Bożych obietnic, na spotkanie z Panem Bogiem twarzą w twarz.

9

Boże narodzenie

Pierwsza niedziela adwentu, która przypada pomiędzy 27 listopada a 3 grudnia, jest początkiem kościelnego roku liturgicznego.

wybranek. We wróżbach wykorzystywano też zwierzęta – ta dziewczyna, koło której psy lub kury pierwsze wyjadły przygotowane kąski czy ziarno, pierwsza miała wyjść za mąż. Wierzono w proroczą moc snów po wieczornych modlitwach za wstawiennictwem św. Andrzeja – we śnie mógł się ukazać idealny kandydat na żonę lub męża. Do dziś z tych wróżebnych wieczorów przetrwały tylko andrzejki, w których uczestniczą zarówno dziewczęta, jak i chłopcy, a stały się one przede wszystkim okazją do hucznej zabawy.

Niegdyś adwent trwał tyle, ile Wielki Post – sześć tygodni, zaczynał się po św. Marcinie, czyli po 11 listopada. Z tego względu w skład adwentu wchodziły wspomnienia liturgiczne św. Katarzyny (25 listopada) i św. Andrzeja (30 listopada).

Wigilie tych dni były poświęcone wróżbom dotyczącym miłości i małżeństwa. W katarzynki, przypadające 24 listopada, młodzieńcy wróżyli, która panna przypadnie im za żonę. Pięć dni później, w andrzejki, 29 listopada, dziewczęta przewidywały, która w najbliższym roku wyjdzie za mąż i za jakiego kawalera. Do najpopularniejszych wróżb należało lanie roztopionego wosku lub ołowiu przez klucz do miski z wodą i odczytywanie przyszłości z kształtu powstałych w ten sposób zastygłych figurek. Inną powszechną wróżbą było chowanie pod poduszkę kilku karteczek z imionami dziewcząt/chłopców, a imię wyciągnięte po przebudzeniu zwiastowało, kim będzie wybranka/

Przygotowania do świąt miały dwojaki charakter. obejmowały z jednej strony sferę duchową, religijną – częściej się modlono, dbano o przystąpienie do spowiedzi, post zachowywano nie tylko w piątki, ale także w poniedziałki i środy. z drugiej strony przywiązywano wagę do tego, żeby uprzątnąć domy i obejścia, a także przygotowywano elementy świątecznego wystroju, aby w pięknie udekorowanych wnętrzach przeżywać radość obchodów narodzenia Pana jezusa.

Był to zarazem czas wyciszenia i spokoju, nie urządzano w tym okresie zabaw i wesel.

Dawniej istniał zwyczaj, że generalne porządki i inne przygotowywania do świąt rozpoczynano w dzień św. Łucji, czyli 13 grudnia. Wiązało się to z przekonaniem, że jest to najkrótszy dzień w roku i wówczas mogą ludziom i zwierzętom zaszkodzić złe moce.

Aby temu zapobiec, tego dnia okadzano poświęconymi ziołami domy i inwentarz. Okres od św. Łucji do Bożego Narodzenia służył także przepowiadaniu pogody – każdy z 12 dni następujących do 25 grudnia zwiastował pogodę, jaka miała panować w kolejnych miesiącach przyszłego roku.

Barbórka (4 grudnia) Św. Barbara, patronka górników, hutników, geologów, marynarzy, flisaków, rybaków, kamieniarzy, której wspomnienie przypada 4 grudnia, czczona jest szczególnie na Śląsku i Pomorzu. Kult męczennicy z Nikomedii, uznanej za patronkę dobrej śmierci i trudnej pracy, przekształcił się w najważniejsze górnicze święto – Barbórkę. Obchody tego święta rozpoczynają się Mszą św. w kościołach, po czym następują uroczyste spotkania i biesiady, którym wtórują górnicze orkiestry, a górnicy uczestniczą w nich ubrani w górnicze mundury. Adepci fachu górniczego w tym dniu są zaprzysięgani na górników, a towarzyszy temu zwyczaj skoku przez skórę i wręczenie górniczej szpady.

10

Adwent

roraty najbardziej charakterystycznym, wciąż żywym obyczajem adwentowym, są roraty – Msza św. ku czci najświętszej Maryi Panny. niegdyś była to Msza odprawiana we wszystkie dni roku, pierwsza w ciągu dnia, o wschodzie słońca. dziś jest odprawiana wyłącznie w adwencie, zazwyczaj przed świtem, ale ostatnio coraz częściej wieczorem, w każdym razie rozpoczyna się w ciemnościach, które

rozpraszają zaświecone lampiony przynoszone przez wiernych, zwłaszcza dzieci. niegdyś były to świece woskowe, zwane roratkami, przyozdobione białymi lub błękitnymi wstążkami. nazwa Mszy roratniej wywodzi się od początkowych słów łacińskiej pieśni śpiewanej podczas tej liturgii, a wołającej o przyjście Mesjasza: Rorate coeli desuper – Spuśćcie rosę niebiosa.

św. Mikołaj (6 grudnia) Dzień wspomnienia biskupa Myry w Azji Mniejszej, Mikołaja, uznawanego za cudotwórcę, patrona biednych i potrzebujących, jest szczególnie wyczekiwany przez dzieci. Pamiątką po biskupie, który miał dopomóc w zamążpójściu trzem ubogim siostrom, wrzucając potajemnie do ich domu przez okno złoto potrzebne na posag. Ta legenda dała początek zwyczajowi obdarowywania w ten dzień dzieci łakociami i prezentami. W kościołach bywają tego dnia organizowane spotkania z „Mikołajem”, postacią w szatach imitujących biskupie, z pastorałem.

Popularne „mikołajki” z rubaszną postacią w czerwonym uniformie ze swoim religijnym pierwowzorem mają wspólne tylko obdarowywanie prezentami.

11

Boże narodzenie

Coraz częściej podczas adwentu spotykane są wieńce adwentowe, z czterema świecami zapalanymi kolejno w następujące po sobie adwentowe niedziele. Zwyczaj ten, wprowadzony przez ewangelików w Niemczech w pierwszej połowie XIX w., około sto lat później przyjął się w Polsce. Dziś bywa kultywowany po domach, ale wieńce adwentowe stają się przede wszystkim elementem wystroju kościołów. Wieniec upleciony jest z gałązek iglastych roślin wiecznie zielonych, a zapalanie kolejnych świec i wiążąca się z tym symbolika światła oznacza czuwanie, trwanie w gotowości na przyjście Pana Boga.

Rorate coeli desuper 12

Adwent

niedziela radości Wyjątkowo radosny charakter ma iii niedziela adwentu, nazywana Gaudete, czyli radości. Myśl przewodnią tej niedzieli doskonale oddają początkowe słowa śpiewanej wówczas antyfony, po łacinie zaczynającej się od słów: Gaudete in Domino, a po polsku: Radujcie się zawsze w Panu, raz jeszcze powiadam: radujcie się! Pan jest blisko (Flp 4, 4n). znakiem tej radości są różowe szaty liturgiczne, w których kapłan sprawuje eucharystię (w pozostałe dni adwentu nakłada fioletowe).

nowenna do dzieciątka jezus 16 grudnia, na dziewięć dni przed Bożym narodzeniem, rozpoczyna się odmawianie nowenny do dzieciątka jezus (nowennę tę odmawia się też niekiedy od Wigilii – 24 grudnia, po nowy rok). W czasie tych ostatnich dziewięciu dni adwentu w kościołach umieszcza się, zwykle przy ołtarzu,

13

figurkę małego Pana jezusa (nazywaną dzieciątkiem Adwentowym) – często na drabince lub schodkach, a każdego dnia przybliżającego do Bożego narodzenia, figurkę przestawia się o szczebel lub stopień niżej, tak by w dzień narodzenia Pańskiego znalazła się w przygotowanym żłóbku.

Monika Karolczuk

pokazuje ich głęboko chrześcijański charakter i wpływy ludowej obyczajowości. Opiera się na kalendarzu kościelnym – zgodnie z porządkiem roku liturgicznego otwiera ją Boże Narodzenie, poprzedzone adwentem. Poprzez oktawę Bożego Narodzenia i Nowy Rok prowadzi ku Wielkanocy, Zesłaniu Ducha Świętego (Zielonym Świątkom), Bożemu Ciału. Oprócz tych głównych świąt przywołuje starodawne i ostatnio znów odradzające się obrzędy ku czci szczególnie czczonych świętych patronów, jak św. Mikołaj, św. Agata czy św. Błażej. Przedstawia zwyczaje typowe dla całego kraju, jak i znane tylko lokalnie, obecne w domach i kościołach od wieków, ale pokazuje także przemiany dawnych i rodzenie się nowych rytuałów, takich jak np. orszak Trzech Króli. Piękno polskich świątecznych tradycji podkreśla bogata szata ilustracyjna – obok znakomitych współczesnych zdjęć uwagę zwracają reprodukcje wspaniałych dzieł sztuki.

ISBN 978-83-7864-450-7

ISBN 978-83-7864-450-7

9 788378 644507

Cena: 39,90 w tym 5% VAT

P OLSKIE TRADYCJE ŚWIĄTECZNE

Książka przedstawia tradycje, którymi w Polsce obrosły najważniejsze święta,

POLSKIE

TRADYCJE ŚWIĄTECZNE