Polska i Polacy. Dzieje Narodu do 1795 roku (Tom 1) - Joanna Wieliczka-Szarkowa

AROMAT SŁOWA

PO LSK A I P OL A CY. DZ I EJ E NA RO D U

Wydawca

J OA N N A W I E L I C Z K A - S Z A R KOWA

Przekazujemy Państwu wyjątkowe dzieło, opracowane z pasją i należytą starannością.

Autorka tekstu dr Joanna Wieliczka-Szarkowa stworzyła syntetyczną opowieść o Polsce i Polakach od początków państwowości aż po utratę niepodległości w wyniku III rozbioru. Opisane wydarzenia zostały bogato zilustrowane przez wspaniałe obrazy, grafiki, rysunki, mapy i fotografie. Dobór i sposób ich prezentowania to efekt pracowitych kwerend, podróży (także w czasie) i radości, jaką daje obcowanie ze sztuką i odkrywanie zapisanych w niej tajemnic. Dzieła pochodzą z kolekcji muzeów polskich i zagranicznych, które specjalnie na potrzeby niniejszej publikacji udostępniły swoje najsłynniejsze i najcenniejsze zbiory.

Niech więc niniejsze wydanie „dziejów malowanych” dostarczy Państwu wielu wzruszeń i prawdziwej przyjemności w poznawaniu burzliwej historii niezwykłego narodu.

JOANNA WIELICZKA-SZARKOWA

POLSKA

I POLACY

DZIEJE NARODU do 1795 roku

W I E L K A I LU ST ROWA N A H I STO R I A P O L S K I AROMAT SŁOWA

Obwoluta Historia 1 13.06.19.indd 1

14.06.2019 12:20

2

Historia Polski In Design 18-23.01.19.indd 2

27.01.2019 18:51

POLSKA I POLACY, DZIEJE NARODU

1

Historia Polski In Design 18-23.01.19.indd 1

27.01.2019 18:51

2

Historia Polski In Design 18-23.01.19.indd 2

27.01.2019 18:51

Joanna Wieliczka-Szarkowa

Polska i Polacy dzieje Narodu. Wielka ilustrowana historia Polski

Joanna Wieliczka-Szarkowa

POLSKA I POLACY. DZIEJE NARODU

WIELKA ILUSTROWANA HISTORIA POLSKI

3

Historia Polski In Design 18-23.01.19.indd 3

27.01.2019 18:51

Joanna Wieliczka-Szarkowa

Polska i Polacy dzieje Narodu. Wielka ilustrowana historia Polski Joanna Wieliczka-Szarkowa POLSKA I POLACY. DZIEJE NARODU WIELKA ILUSTROWANA HISTORIA POLSKI Zespół redakcyjny

Marta Mardyła, Kazimierz Mardyła, Bogusław Płoskonka Skład/Przygotowanie do druku Gereon Sp. z o.o.

30-108 Kraków, ul. Lelewela 5

www.gereon.pl mail: wydawnictwo@gereon.pl Korekta

Marta Mardyła Projekt

Wydawca

Aromat Słowa Sp. z o.o.

30-136 Kraków, ul. Zygmunta Mysłakowskiego 9

www.aromatslowa.pl mail: katalog@aromatslowa.pl

ISBN 978-83-65758-08-8 Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury

4

Historia Polski In Design 18-23.01.19.indd 4

27.01.2019 18:52

Joanna Wieliczka-Szarkowa

Polska i Polacy dzieje Narodu. Wielka ilustrowana historia Polski Joanna Wieliczka-Szarkowa

POLSKA I POLACY

DZIEJE

NARODU WIELKA ILUSTROWANA HISTORIA POLSKI

5

Historia Polski In Design 18-23.01.19.indd 5

27.01.2019 18:52

6

Historia Polski In Design 18-23.01.19.indd 6

27.01.2019 18:52

Początki państwa

7

Historia Polski In Design 18-23.01.19.indd 7

27.01.2019 18:52

P

8

Historia Polski In Design 18-23.01.19.indd 8

27.01.2019 18:52

P

Dawno, dawno temu, trzej bracia: Lech, Czech i Rus wędrowali wśród ogromnych, nieprzebytych puszcz

P

Legenda Lechu,orazCzechu i Rusiepól i płynących przez nie rzek. Wyruszyli w i lasów pełnych dzikiej ozwierzyny wśród rozległych Dawno, dawno temu trzej bracia: Lech, Czech i Rus wędrowali wśród ogromnych, nieprzebytych puszcz i lasów pełnych dzikiej zwierzyny oraz wśród rozległych pól i płynących przez nie rzek. Wyruszyli w poszukiwaniu ziemi dla swoich poddanych. Każdy z nich był wodzem plemienia i prowadził ze sobą cały lud. Szli mężowie, kobiety, starcy oraz dzieci.

Na wozach wieziono cały dobytek, prowadzono krowy i kozy.

Zbrojni wojowie na koniach ochraniali wędrowców przed czyhającymi na nich niebezpieczeństwami.

Kiedy Lech powiedział braciom o swoim postanowieniu, ci pochwalili jego wybór, ale teraz musieli się pożegnać.

Każdy z nich miał jeszcze poszukać miejsca dla swojego plemienia. Czech ruszył na południe, a Rus dalej na wschód.

Wkrótce i oni dotarli do nowych siedzib. Tymczasem Lech zbudował gród, który od orlego gniazda nazwał Gnieznem, a biały, dumny ptak stał się godłem stworzonego przez niego państwa, nazwanego potem Polską.

Polacy są narodem słowiańskim, a Słowianie stali się znani w Europie od VI wieku, kiedy to na drodze podboju opanowali ziemie w dorzeczach Wisły i Odry, a także nad Łabą na zachodzie, nad Dnieprem na wschodzie i Dunajem na południu. Plemiona polskie takie jak: Wiślanie, Lędzianie, Polanie, Goplanie, Mazowszanie, Ślężanie, Pomorzanie należały do Słowian zachodnich. W stworzeniu państwa polskiego główną rolę odegrało plemię Polan, od którego też pochodzi nazwa Polski, a którego głównym zajęciem była uprawa ziemi, czyli pola.

Polanie zajmowali ziemie nad rzeką Wartą, a ich ośrodkiem był gród Gniezno, pierwsza stolica państwa. Został on zbudowany na siedmiu wzniesieniach, podobnie jak starożytny Rzym. Największym z nich jest Wzgórze Lecha. Archeolodzy odnaleźli na nim ślady pogańskiego sanktuarium, starszego niż gród. Dziś na Wzgórzu Lecha stoi katedra, w której odbyła się koronacja pierwszego króla Polski Bolesława Chrobrego i gdzie złożono najcenniejsze relikwie św. Wojciecha, patrona Polski.

Przed tysiącem lat, jak pisał najstarszy polski kronikarz Gall Anonim, kraj nasz był wprawdzie bardzo lesisty, ale obfitował także w złoto i srebro, chleb i mięso, w ryby i miód. Zasługiwał on na wywyższenie nad inne z takiego to powodu, iż choć otoczony był przez różne i liczne ludy, które wielokrotnie napadały na niego, i to zarówno razem, jak i każdy z osobna, nigdy nie został przez nikogo ujarzmiony w zupełności. Był to „kraj, gdzie powietrze zdrowe, rola żyzna, las miodopłynny, wody rybne, rycerze wojowniczy, wieśniacy pracowici, konie wytrzymałe, woły chętne do orki, krowy mleczne, owce wełniste”.

poszukiwaniu ziemi dla swoich poddanych. Każdy z nich był wodzem plemienia i prowadził ze sobą cały

lud. Szli mężowie, kobiety, starcy oraz dzieci. Na wozach wieziono cały dobytek, prowadzono krowy i kozy.

Zbrojni wojowie na koniach ochraniali wędrowców przed czyhającymi na nich niebezpieczeństwami.

Pewnego razu, po wielu dniach wędrówki, gdy ludzie byli już bardzo zmęczeni, bracia zatrzymali się na zielonej polanie w pobliżu jeziora. Zdrożeni usiedli w cieniu wielkiego, starego, rozłożystego dębu. Nagle nad nimi, wysoko w górze pojawił się majestatyczny biały orzeł, który miał gniazdo w konarach drzewa. Największe wrażenie wspaniały ptak wywarł na Lechu. Książę nie mógł oderwać od niego oczu. Kiedy orzeł usiadł w gnieździe, Lech rozejrzał się po okolicy i zrozumiał, że ta ziemia zaprasza go, żeby na niej osiadł i tu zbudował domy dla swoich ludzi. Żyzne pola otaczały gęste lasy, bogate w zwierzynę, ptactwo, jagody, grzyby oraz miód, a jezioro i rzeki pełne były ryb.

9

Walery Eliasz Radzikowski, Lech i Orzeł Biały Karta pocztowa 1910, Lech, Czech i Rus

Historia Polski In Design 18-23.01.19.indd 9

27.01.2019 18:52

U

Kronikarz Gall Anonim napisał w swojej Kronice, że w Gnieźnie, żył książę Popiel, który miał

Legenda o Popielu i Piaście Kołodzieju

dwóch synów. Zgodnie ze zwyczajem na ich postrzyżyny, czyliKronikarz pierwszeGallobcięcie włosów i nadanie imion Anonim napisał w swojej Kronice,

U

że w Gnieźnie żył książę Popiel, który miał dwóch synów.

Zgodnie ze zwyczajem na ich postrzyżyny, czyli pierwsze obcięcie włosów i nadanie imion chłopcom, zaprosił wielu wielmożów oraz przyjaciół i wyprawił wielką ucztę.

Niespodziewanie zjawili się wtedy w grodzie dwaj nieznani goście. Popiel nie tylko nie zaprosił ich na ucztę, łamiąc święte prawo gościnności, ale kazał wypędzić z miasta.

chłopcom, zaprosił wielu wielmożów oraz przyjaciół i wyprawił wielką ucztę. Niespodziewanie zjawili się wtedy w grodzie dwaj nieznani goście. Popiel nie tylko nie zaprosił ich na ucztę, łamiąc święte prawo

gościnności, ale kazał wypędzić z miasta. Wędrowcy znaleźli się na przedmieściu, gdzie przypadkiem trafili

do domku ubogiego Piasta i jego żony Rzepki. Biedni ludzie zaprosili do swojej chaty przybyszów, którzy wchodząc przez próg rzekli: „Cieszcie się zaiste, iżeśmy przybyli, a może nasze przybycie przyniesie wam obfitość dobra wszelakiego, a z potomstwa zaszczyt i sławę”.

10

Wędrowcy znaleźli się na przedmieściu, gdzie przypadkiem trafili do domku ubogiego Piasta i jego żony Rzepki.

Biedni ludzie zaprosili do swojej chaty przybyszów, którzy wchodząc przez próg, rzekli: „Cieszcie się zaiste, iżeśmy przybyli, a może nasze przybycie przyniesie wam obfitość dobra wszelakiego, a z potomstwa zaszczyt i sławę”.

Piast miał jedynego syna, który był w podobnym wieku jak synowie Popiela, dlatego ubogi rolnik także chciał wyprawić chłopcu postrzyżyny. Udało mu się przygotować małą beczułkę piwa i wykarmić prosiaka na tę potrzebę. Gdy zatem goście zapytali go, czy ma co do picia, podał im owe piwo. Przy nalewaniu napoju okazało się, że Portret Popiela, Maciej Miechowita, 1521 r.

Historia Polski In Design 18-23.01.19.indd 10

27.01.2019 18:52

U

Popiela tymczasem spotkała zasłużona kara za srogie rządy, niegodne czyny, a przede wszystkim za

straszne zbrodnie, bo książę zaprosiwszy na ucztę swoich dwunastu stryjów, którzy wzywali go do opamiętania, podał im zatrute wino, tak że wszyscy zmarli w okrutnych męczarniach, a ciała ich wyrzucił do fosy. Gall podaje, iż opowiadają starcy sędziwi, że ów Popiel wypędzony z królestwa tak wielkie cierpiał prześladowanie

od myszy, iż z tego powodu przewieziony został przez swoje otoczenie na wyspę, gdzie tak długo w drewnianej wieży broniono go przed owymi rozwścieczonymi zwierzętami, które tam przepływały, aż opuszczony przez wszystkich dla zabójczego smrodu unoszącego się z mnóstwa pobitych myszy, zginął śmiercią najhaniebniejszą, bo zagryziony przez te potwory. Do dzisiaj w Kruszwicy nad jeziorem Gopło stoi Mysia Wieża, w której, według legendy myszy zjadły Popiela.

11 Rzepicha, Franciszek Salezy Jezierski, 1790 r.

Historia Polski In Design 18-23.01.19.indd 11

Piast i Rzepka, Bajeczne dzieje Polski, 1810 r.

Mysia wieża nad jeziorem Gopło, Napoleon Orda, 1879 r.

27.01.2019 18:52

C

C

Kronikarz Gall Anonim napisał w swojej Kronice, że w Gnieźnie, żył książę Popiel, który miał

dwóch synów. Zgodnie ze zwyczajem na ich postrzyżyny, czyli pierwsze obcięcie włosów i nadanie imion

chłopcom, zaprosił wielu wielmożów oraz przyjaciół i wyprawił wielką ucztę. Niespodziewanie zjawili się wtedy w grodzie dwaj nieznani goście. Popiel nie tylko nie zaprosił ich na ucztę, łamiąc święte prawo

gościnności, ale kazał wypędzić z miasta. Wędrowcy znaleźli się na przedmieściu, gdzie przypadkiem trafili do domku ubogiego Piasta i jego żony Rzepki. Biedni ludzie

12

wcale go nie ubywa, a wręcz przeciwnie, wciąż go przybywało. Przybysze kazali Piastowi zabić też wspomniane prosię, a jego mięsem, rzecz nie do wiary, napełniono dziesięć wielkich naczyń. Tak to Bóg, jak zauważa Gall, niejednokrotnie wynosi pokorę biednych i nie waha się wynagradzać gościnności nawet poganom. W tym samym czasie na uczcie u Popiela też działy się rzeczy dziwne, bo gościom zaczęło wino z pucharów znikać. Na widok tych cudów i za radą wędrowców, Piast i Rzepka postanowili, nie zwlekając, urządzić synowi postrzyżyny od razu, zapraszając przyjaciół, a także wielmożów, którzy widząc bogactwo biesiady, nie uważali za ujmę ucztować z ubogimi wieśniakami. Chłopcu zaś obcięto włosy i nadano imię Siemowit. Po tym wszystkim młody syn Piasta „wzrastał w siły i lata i z dnia na dzień postępował i rósł w zacnoś-

ci do tego stopnia, że król królów i książę książąt za powszechną zgodą ustanowił go księciem Polski”.

Popiela tymczasem spotkała zasłużona kara za srogie rządy, niegodne czyny, a przede wszystkim za straszne zbrodnie, bo książę zaprosiwszy na ucztę swoich dwunastu stryjów, którzy wzywali go do opamiętania, podał im zatrute wino, tak że wszyscy zmarli w okrutnych męczarniach, a ciała ich wyrzucił do fosy. Gall podaje, iż opowiadają starcy sędziwi, że ów Popiel wypędzony z królestwa tak wielkie cierpiał prześladowanie od myszy, iż z tego powodu przewieziony został przez swoje otoczenie na wyspę, gdzie tak długo w drewnianej wieży broniono go przed owymi rozwścieczonymi zwierzętami, które tam przepływały, aż opuszczony przez wszystkich dla zabójczego smrodu unoszącego się z mnóstwa pobitych myszy, zginął

Obiór Piasta, Antoni Oleszczyński, ok. 1856 r.

Historia Polski In Design 18-23.01.19.indd 12

27.01.2019 18:52

C

Kronikarz Gall Anonim napisał w swojej Kronice, że w Gnieźnie, żył książę Popiel, który miał

dwóch synów. Zgodnie ze zwyczajem na ich postrzyżyny, czyli pierwsze obcięcie włosów i nadanie imion

chłopcom, zaprosił wielu wielmożów oraz przyjaciół i wyprawił wielką ucztę. Niespodziewanie zjawili się wtedy w grodzie dwaj nieznani goście. Popiel nie tylko nie zaprosił ich na ucztę, łamiąc święte prawo

gościnności, ale kazał wypędzić z miasta. Wędrowcy znaleźli się na przedmieściu, gdzie przypadkiem trafili do domku ubogiego Piasta i jego żony Rzepki. Biedni ludzie

śmiercią najhaniebniejszą, bo zagryziony przez te potwory. Do dzisiaj w Kruszwicy nad jeziorem Gopło stoi Mysia Wieża, w której, według legendy, myszy zjadły Popiela.

Siemowit zaś, „osiągnąwszy godność książęcą, młodość swą spędzał nie na rozkoszach i płochych rozrywkach, lecz oddając się wytrwałej pracy i służbie rycerskiej, zdobył sobie rozgłos zacności i zaszczytną sławę, a granice swego księstwa rozszerzył dalej niż ktokolwiek przed nim”. Po nim rządził krajem syn jego, Lestek, podobnie jak ojciec, rycerz zacny i odważny. Lestka zastąpił z kolei jego syn Siemomysł, a tego znów syn Mieszko, książę wielki i sławny. Był to pierwszy historyczny władca Polski, czyli taki, o którym wiemy z pisanych źródeł, że istniał na pewno. A wszyscy oni wywodzili się od Piasta, ubogiego, ale sprawiedliwego, dobrego i gościnnego oracza lub kołodzieja, jak chcą legendy. Dlatego pierwsza i jedyna polska dynastia sprawująca rządy w Polsce nazywa się dynastią Piastów.

13 Kruszwica nad jeziorem Gopło, Napoleon Orda, 1879 r.

Popiel, Icones książąt i królów polskich, Jan Głuchowski, 1605 r.

Historia Polski In Design 18-23.01.19.indd 13

27.01.2019 18:52

14

Historia Polski In Design 18-23.01.19.indd 14

27.01.2019 18:52

Polska chrześcijańska

15

Historia Polski In Design 18-23.01.19.indd 15

27.01.2019 18:52

Narodziny Polski chrześcijańskiej

16

Mieszko, jak podaje Gall Anonim, przez siedem lat od urodzenia był ślepy. Ojciec bardzo przeżywał kalectwo syna, ale w dzień zwyczajowej wielkiej uczty urodzinowej małego księcia obwieszczono nagle, że odzyskał wzrok. Wytłumaczono to wtedy, iż ślepota chłopca oznaczała jakby ślepotę Polski, lecz odtąd miała być przez Mieszka oświecona i wywyższona ponad sąsiednie narody. Miał on uratować Polskę od śmierci w pogaństwie.

Książę zaczął swe osobiste rządy zapewne koło roku 960. W tym czasie największe i najsilniejsze państwa w Europie były już chrześcijańskie, ale Polskę wciąż jeszcze otaczały głównie kraje i ludy pogańskie. Wiary w Chrystusa nie wyznawali sąsiadujący z Polanami Prusowie, Wieleci, a także Ruś i Węgry. Chrześcijańskie Cesarstwo Niemieckie dopiero zbliżało się do naszych granic i za rządów Mieszka nie zagrażało Polsce, a stosunki z nim układały się do końca jego panowania dobrze.

Książę Polan widział jednak, że państwa pogańskie uważane są już w Europie za gorsze. Władcy tacy jak on nie mogli się równać nie tylko z cesarzem, ale i z niemieckimi książętami, a także np. z księciem Czechów.

Postrzyżyny Mieszka, autor nieznany, XIX w.

Historia Polski In Design 18-23.01.19.indd 16

27.01.2019 18:52

Chrześcijaństwo niosło ze sobą nowe wartości i tradycje.

Mieszko podejmując decyzję o przyjęciu chrztu, przewidywał zapewne polityczne korzyści. Wiara w jedynego Boga mogła zjednoczyć i umocnić młode państwo Polan, ale wprowadzenie religii Chrystusa w całym kraju nie było łatwe. Ludzie od pokoleń oddający cześć pogańskim bogom mogli bać się zemsty swoich bóstw, a kapłani nie chcieć stracić swojej uprzywilejowanej pozycji, co wywołałoby bunty przeciwko nowej religii. Jednak książę i jego otoczenie podjęli to ryzyko. Musiały na tym zaważyć ich osobiste przekonanie i wiara, że to Chrystus jest prawdziwym Bogiem i dlatego zwycięży wszelkie przeciwności.

W 965 roku do Mieszka przybyła chrześcijańska księżniczka czeska, Dobrawa, którą książę chciał poślubić. Towarzyszyli jej katoliccy księża i to oni jako pierwsi przekazywali naszemu księciu i jego ludowi prawdy wiary. Akcję chrystianizacyjną poprzedziły specjalne przygotowania. W każdą środę i sobotę książę brał udział w mszach świętych odprawianych tylko dla niego i słuchał nauk o zasadach chrześcijaństwa. Duży wpływ na poznanie przez niego Ewangelii miała sama Dobrawa.

17 Mieszko I, Jan Matejko, 1890-1892 r.

Rekonstrukcja rozbudowy grodu słowiańskiego

Historia Polski In Design 18-23.01.19.indd 17

Zaślubiny Mieszka z Dąbrówką, Józef Peszka, ok. 1820 r.

Zaprowadzenie chrześcijaństwa R.P. 965, Jan Matejko, 1889 r.

27.01.2019 18:52

Rekonstrukcja grodu na Ostrowiu Lednickim Prawdopodobne miejsce chrztu

18

Miejsce i dzienna data chrztu Polski nie zostały ustalone.

Prawdopodobnie 14 kwietnia 966 roku, w Wielką Sobotę, Mieszko i wybrani członkowie jego otoczenia zostali trzykrotnie zanurzeni w wodzie święconej w chrzcielnicy, możliwe, że na Ostrowie Lednickim, w Poznaniu lub Gnieźnie przez Jordana, który w 968 roku został pierwszym biskupem misyjnym w Poznaniu, podległym bez-

pośrednio Rzymowi. Przez chrzest Mieszka zostaliśmy przyjęci do Kościoła powszechnego oraz europejskiej cywilizacji i było to najważniejsze wydarzenie w naszej historii. Potem nastąpiła stopniowa chrystianizacja kraju.

Polski książę zapewnił sobie bezpośrednie dobre kontakty z papiestwem. Jak podają źródła, Mieszko wysyłając z konieczności politycznej swojego syna Bolesława (póź-

Rekonstrukcja grodu na Ostrowie Lednickim na początku XI w.

Mieszko I, ilustracja z dzieła ks. Jana Głuchowskiego,

Mieszko rozbija pogańskie bałwany, autor nieznany, XIX w.

Historia Polski In Design 18-23.01.19.indd 18

Ikones książąt i królów polskich, ok. 1605 r.

27.01.2019 18:52

mię, nie tylko został przez polskiego księcia pokonany, ale otrzymał od cesarza rozkaz wstrzymania się od dalszej wojny. Byłoby to nie do pomyślenia, gdyby Mieszko pozostawał w pogaństwie.

Przyjęcie chrztu miało także znaczenie dla wewnętrznego i cywilizacyjnego rozwoju państwa. We wczesnym średniowieczu tylko w Kościele byli ludzie, którzy potrafili pisać oraz czytać i byli najlepiej wykształceni. Dlatego wyłącznie osoby duchowne prowadziły książęcą kancelarię, spisując wszystkie konieczne dokumenty i tylko one pełniły służbę dyplomatyczną.

niejszego pierwszego króla Polski zwanego Chrobrym) na dwór niemiecki, jako zakładnika, jednocześnie przesłał do Rzymu pukiel włosów chłopca, aby papież czuwał nad jego losem. Przede wszystkim jednak książę w specjalnym dokumencie Dagome iudex przekazał papiestwu Gniezno pod bezpośrednią zależność od Rzymu. Mieszko zyskał też miano cesarskiego przyjaciela. Zajmował w cesarstwie pozycję równą książętom i margrabiom niemieckim, a kiedy w 972 roku margrabia Hodo najechał jego zie-

Historia Polski In Design 18-23.01.19.indd 19

Rotunda Mieszka I z drugiej połowy X wieku.

Rekonstrukcja na podstawie prac archeologicznych przeprowadzonych w podziemiach katedry gnieżnieńskiej

19

27.01.2019 18:52

Za Bolesława Chrobrego

20

państwo polskie sięgało do morza, a na zachodzie do Odry. Książę zachował poprawne stosunki z cesarstwem niemieckim, miał też dobre kontakty ze Skandynawią. Wiadomo, że córka Mieszka I, Świętosława zwana Storradą, czyli Dumną, była żoną króla Szwecji, Eryka Zwycięskiego. Jej syn Olaf bardzo zasłużył się przy chrzcie tego kraju. Po śmierci Eryka, Świętosława poślubiła króla Danii, Swena Widłobrodego, a ich syn Kanut Wielki zoSyn Mieszka, Bolesław, który jako najstarszy miał stał królem Danii i Norwegii oraz zdobywcą Anglii. Książę objąć rządy po ojcu, urodził się w roku chrztu Polski. Po- Mieszko I zmarł w roku 992 i został pochowany w Ponieważ matka Dobrawa zmarła, gdy przyszły władca liczył znaniu. zaledwie jedenaście lat, na jego wychowanie miał wpływ przede wszystkim Mieszko. Jak przystało na książęcego syna, Bolesław nauczył się wszystkich arkanów sztuki wojowania i rządzenia państwem. W czasie pobytu na dworze cesarza Ottona I w Kwedlinburgu, gdzie przebywał jako zakładnik, poznał dobrze język niemiecki oraz zaprzyjaźnił się z rówieśnikami, synami niemieckich książąt i dostojników.

Mieszko zostawił synowi silne państwo. Co prawda utracił na wschodzie na rzecz Rusi ważne terytorium, Grody Czerwieńskie, przez które prowadził szlak handlowy z Kijowa przez Włodzimierz do Krakowa i Pragi, ale na południu zdołał przyłączyć Śląsk i Kraków. Na północy Bolesław Chrobry, Marcello Bacciarelli, 1768-1771 r.

Koronacja Bolesława Chrobrego, wg drzeworytu Macieja Miechowity, 1521 r.

Historia Polski In Design 18-23.01.19.indd 20

27.01.2019 18:52

Widoczne sklepienie łukowe, ołtarz, basen chrzcielny, ambona

Rekonstrukcja bazyliki przedromańskiej w Gnieźnie, pierwsza połowa XI wieku

Bolesław utrzymał jedność państwa i rządził nim przez 34 lata, a wśród potomnych zasłużył na przydomek Chrobrego (czyli dzielnego) oraz Wielkiego. Pierwsi Piastowie traktowali państwo jak swoją dziedziczną własność prywatną, dlatego mogli je dzielić między swoich synów. Poddani mieli swoje obowiązki wobec władcy. Regulowało je tzw. prawo książęce. Zgodnie z nim wszystkie dobra i dochody należały do księcia. Ludność musiała zapewnić władcy i jego dworowi utrzymanie przez odpowiednie służby, uprawę ziemi, dostarczanie danin. Musiała budować grody, które były podstawą organizacji ówczesnego państwa. Stanowiły one ośrodki administracji, sądownictwa i obrony.

W przyszłości stały się zalążkami miast.

Bezpieczeństwo państwu i poddanym zapewniał natomiast książę. W tym celu utrzymywał on drużynę wojów, czyli wojsko. Drużyna Mieszka liczyła trzy tysiące pancernych, ale jak zapewniał kronikarz Gall Anonim, stu jego wojów znaczyło tyle co dziesięć setek innych.

Książę dawał swoim wojownikom odzież, konie, broń i wszystko, czego potrzebowali. W drużynie książęcej

21 Wojowie Bolesława Chrobrego, współczesna ilustracja

Historia Polski In Design 18-23.01.19.indd 21

27.01.2019 18:52

22 Koronacja pierwszego króla R.P. 1001, Jan Matejko, 1889 r.

Historia Polski In Design 18-23.01.19.indd 22

Grot włóczni św. Maurycego

27.01.2019 18:52

epoce wojownikiem najznakomitszym. Prowadził on zwycięskie wojny z Niemcami, kiedy ich cesarz Henryk II zmienił przyjazną politykę swoich poprzedników wobec Polski. Chrobremu udało się utrzymać niezależność, co potwierdził pokój zawarty w Budziszynie w 1018 roku.

Cesarstwo niemieckie uznało suwerenność Polski i zgodziło się na przyłączenie do niej Łużyc i Milska. Bolesław jeszcze w tym samym roku odniósł zwycięstwo na wschodzie. W wojnie z księciem Rusi Kijowskiej, Jarosławem Mądrym, zdobył Kijów i przyłączył do Polski Grody Czerwieńskie, utracone za panowania Mieszka I. Wjeżdżając do Kijowa, Bolesław uderzył mieczem o bramę miejską, co dało początek legendzie o Szczerbcu, mieczu koronacyjnym królów Polski.

służyli między innymi znani z odwagi i waleczności wojownicy normańscy czyli Wikingowie, przybywający ze Skandynawii. Świadczą o tym wykopaliska archeologiczne odsłaniające ich zachowane w Polsce groby.

Bolesław Chrobry był nie tylko wielkim politykiem, ale przede wszystkim wojownikiem, i to w swojej

Na krótko przed śmiercią, na Wielkanoc 1025 roku Chrobry dopełnił swego wielkiego panowania. Został pierwszym królem Polski. Jego monarchia liczyła pół miliona kilometrów kwadratowych. Król zmarł jeszcze w tym samym roku, a kronikarz Gall Anonim o jego śmierci napisał, że „z zejściem tedy Bolesława króla spośród żywych zdało się, że i spokój, i radość, i dostatek razem z nim z Polski odeszły”.

23

Hełm polski wykopany koło Kalisza w 1886, Aleksander Lasser Wjazd Bolesława Chrobrego do Kijowa, Wincenty Smokowski, poł. XIX w.

Historia Polski In Design 18-23.01.19.indd 23

27.01.2019 18:52

Święty Wojciech i zjazd gnieźnieński

Wielką rolę w dziejach Polski odegrał święty Wojciech, któremu Bolesław Chrobry udzielił schronienia na swoim dworze. Wojciech był Czechem i pochodził z książęcego rodu Sławnikowiców. Gdy jako dziecko ciężko zachorował, jego rodzice ślubowali, że jeżeli wyzdrowieje, zostanie poświęcony Bogu. Dlatego po ukończeniu sławnej szkoły w Magdeburgu powrócił do Czech i był kapelanem pierwszego biskupa praskiego, po śmierci którego został wybrany na jego następcę. Jako biskup prowadził życie ściśle według zasad Ewangelii i tego samego wymagał od swoich wiernych, bo zależało mu na ich zbawieniu.

Jednak Czesi wciąż nie potrafili porzucić niektórych pogańskich zwyczajów. Wojciech sprzeciwiał się szczególnie

24 Św. Wojciech, Hans Dürer, ok. 1530 r.

Historia Polski In Design 18-23.01.19.indd 24

Drzwi Gnieźnieńskie osadzone w portalu kruchty południowej archikatedry gnieźnieńskiej, XII w.

27.01.2019 18:52

mocno sprzedawaniu niewolników Żydom, a przez nich Misjonarz popłynął z Gdańska do Prusów, gdzie muzułmanom. Nawoływania biskupa do zaniechania te- w okolicach dzisiejszego Elbląga odesłał zbrojną drużynę go haniebnego handlu nie odnosiły skutku, a w końcu on daną mu przez Bolesława. Niedaleko grodu Cholin, 23 sam musiał opuścić Pragę. kwietnia 997 roku, Wojciech został zabity włócznią przez pogańskiego Prusa, kiedy chciał odprawić mszę świętą. Bolesław wykupił ciało misjonarza na wagę złota i pochował w Gnieźnie. Cesarz Niemiec Otto III przejęty męczeństwem Wojciecha zaczął zabiegać o jego kanonizację.

W 999 roku czeskiego biskupa ogłoszono świętym, a jego kult zaczął się szybko rozwijać. Bolesław wykorzystał tę sytuację w staraniach o polskie arcybiskupstwo i biskupstwa zależne jedynie od Rzymu.

W roku 1000 Otto III odbył pielgrzymkę do grobu św. Wojciecha. Spotkanie cesarza z polskim księciem nazwano zjazdem gnieźnieńskim. Gall Anonim napisał, że Bolesław: „Przedziwne wprost cuda przygotował na przybycie cesarza; najpierw szyki przeróżne rycerstwa, następnie książąt rozstawił jak chóry na obszernej równinie, poszczególne z osobna stojące szyki wyróżniała odmienPrzez dwa lata Wojciech przebywał w klasztorze, na barwa stroju. Za czasów Bolesława wszyscy rycerze po czym został wezwany z powrotem do swojej diecezji. i wszystkie damy dworu zamiast sukien lnianych lub wełZnów próbował walczyć z pogańskimi zwyczajami wier- nianych nosili płaszcze z delikatnych tkanin i skór kosznych i ponownie musiał wyjechać ze stolicy. Stało się to townych”. Cesarz był tak oszołomiony tym bogactwem, po tym, jak członkowie wrogiego mu rodu Wrszowców że zawołał: „Na koronę mego cesarstwa, to, co widzę, więkzamordowali na jego oczach kobietę, oskarżoną o cudzo- sze jest, niż wieści niosły!”. łóstwo, którą on próbował ocalić. Wojciech był gotowy jeszcze raz powrócić do swoich wiernych, ale okazało się to niemożliwe, gdy Wrszowcowie wymordowali w Libicach jego braci z żonami i dziećmi. Wtedy papież Sylwester II zaproponował Wojciechowi wyprawę misyjną do pogan, na co ten chętnie się zgodził. W ten sposób znalazł się na dworze Bolesława Chrobrego, który udzielił mu wszelkiej pomocy.

25 Św. Wojciech, iluminacja, przed 1535 r.

Zabójstwo św. Wojciecha, fragment Drzwi Gnieźnieńskich, staloryt.

Relikwiarz św. Wojciecha, Katedra w Gnieźnie.

Historia Polski In Design 18-23.01.19.indd 25

27.01.2019 18:52

Otto III modlił się przy relikwiach świętego Wojciecha, a Bolesławowi włożył na głowę swój diadem oraz podarował mu, przechowywaną do dziś w skarbcu katedry na Wawelu, włócznię świętego Maurycego – symbol władzy, uznając go samodzielnym władcą, może również swoim namiestnikiem, czyli zastępcą na Wschodzie. Bolesław wydał zaś trzydniową ucztę, na której codziennie zmieniano wszystkie naczynia i sprzęty. Złote i srebrne

26

własną prowincję kościelną, a św. Wojciech został patronem państwa. Znany wtedy w Europie misjonarz Bruno z Kwerfurtu także odwiedził Polskę. Napisał Żywot św.

Wojciecha i Żywot Pięciu Braci Męczenników, zaproszonych przez Bolesława benedyktynów, którzy ponieśli męczeńską śmierć w 1003 roku w Międzyrzeczu pod Poznaniem.

kubki, puchary, czarki i rogi książę ofiarował cesarzowi, podobnie jak drogocenne dywany, kobierce, obrusy i inne tkaniny. Polski książę z pocztem trzystu rycerzy odprowadził Ottona do Magdeburga i Akwizgranu, gdzie właśnie otwarto grób Karola Wielkiego. Zmarły siedział na tronie królewskim. Otto zabrał mu złoty krzyż, a tron podarował podobno Bolesławowi.

Polski książę, jako suwerenny władca, zyskał prawo obsadzania ustanowionej przez papieża Sylwestra II stolicy arcybiskupiej w Gnieźnie oraz powołanych wtedy biskupstw: w Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu. Arcybiskupstwo gnieźnieńskie objął Radzim-Gaudenty, brat świętego Wojciecha. W ten sposób Polska otrzymała Relikwiarz św. Wojciecha, archikatedra w Gnieźnie

Historia Polski In Design 18-23.01.19.indd 26

Dwaj męczennicy. święci Wojciech i Stefan, autor nieznany, I poł. XVIII w.

27.01.2019 18:52

Joanna Wieliczka-Szarkowa Polska i Polacy dzieje Narodu. Wielka ilustrowana historia Polski

Spis treści

Początki państwa

Polska chrześcijańska

6

14

Legenda o Lechu, Czechu i Rusie 9 Legenda o Popielu i Piaście Kołodzieju 10

Narodziny Polski chrześcijańskiej 16 Za Bolesława Chrobrego 20

2

Spis, il.indd 2

25.01.2019 00:12

Joanna Wieliczka-Szarkowa Polska i Polacy dzieje Narodu. Wielka ilustrowana historia Polski

Spis treści

Święty Wojciech i zjazd gnieźnieński

Najazdy Tatarów

24

60

Kryzys monarchii i jej odbudowa

Święte księżne

28

68

Święty Stanisław – Ojciec Ojczyzny

Kultura romańska

32

74

Bolesław Krzywousty – syn Marsowy 38

Spis, il.indd 3

Synowie Krzywoustego

Piastowie znów w koronie

42

78

Mistrz Wincenty Kadłubek

Kazimierz Wielki – ostatni Piast

46

84

Zakony w piastowskiej Polsce

Korona Królestwa Polskiego

50

90

Krzyżowcy i zakony rycerskie w Polsce

Katedra na Wawelu

54

96

3

25.01.2019 00:12

Joanna Wieliczka-Szarkowa Szczęśliwy wiek Krakowa 144 Polski Polska i104Polacy dzieje Narodu. Wielka ilustrowana historia

Polska Jagiellonów

Jan Długosz – wychowawca i nauczyciel 150 Panowanie Jagiellonów 154 Czasy zygmuntowskie 158

Święta królowa Jadwiga 106 Król Jagiełło i wielka wojna z zakonem krzyżackim 114 O nawracaniu niewiernych 128 O najsławniejszym rycerzu polskim Zawiszy Czarnym

Rzeczpospolita Obojga Narodów

132

170

Synowie Jagiełły

Obrońca rzymskiej wiary

134

182 Patron polskiej młodzieży – św. Stanisław Kostka 184 Renesansowe arcydzieła 188

4

Spis, il.indd 4

25.01.2019 00:12

Joanna Wieliczka-Szarkowa„Jam nie z soli ani z roli...”

254 Polski Polska i198Polacy dzieje Narodu. Wielka ilustrowana historia Wolna elekcja

Obrona Jasnej Góry i śluby lwowskie Jana Kazimierza 262 Niezwyciężony bohater Chrystusowy 272 Odsiecz Wiednia – jak polski król uratował Europę 276

Pierwsza wolna elekcja 200 Stefan Batory – król niemalowany 206 Husaria – duma Rzeczpospolitej 214 Waza i Herkules 224 Sarmatyzm 290 Czasy saskie 298 O naprawę Rzeczpospolitej 304 Konfederacja barska 308

Spis, il.indd 5

Hołd ruski

Kazimierz Pułaski – bohater dwóch narodów

230

314

Biblia Wujka i Kazanie Skargi

Reformy Sejmu Wielkiego

238

318

Kozacka sława

Insurekcja kościuszkowska

246

324

5

25.01.2019 00:12

Joanna Wieliczka-Szarkowa Polska i Polacy dzieje Narodu. Wielka ilustrowana historia Polski

Wykaz pochodzenia dzieł i autorów Muzea:

Fotografie:

Muzeum Narodowe w Warszawie

Stanisław Markowski

Muzeum Narodowe w Krakowie

Jędrzej Majka

Muzeum Narodowe w Poznaniu

Andrzej Ring

Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Leon Sandzewicz

Muzeum Narodowe w Kielcach

Piotr Kłosek

Muzeum Narodowe w Gdańsku

Bogusław Płoskonka

Zamek Królewski w Warszawie Zamek Królewski na Wawelu Musei Vaticani Akademia Nauk w Zagrzebiu Szépművészeti Múzeum Budapest Muzeum Wojska Polskiego Muzeum Zamkowe w Malborku Muzeum Początków Państwa Polskiego

Sławomir Rakowski

Archiwum Urzędu Marszałkowskiego Województwa Świętokrzyskiego

Filmoteka Narodowa

Ilustracje: Natalia Jura Mariusz Kozik Jarosław Gryguć

Muzeum Historyczne Miasta Krakowa Muzeum Etnograficzne w Krakowie Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego W książce znajdują się obiekty pochodzące z Domeny publicznej, Wikipedii.org

6

Spis, il.indd 6

25.01.2019 00:12

AROMAT SŁOWA

PO LSK A I P OL A CY. DZ I EJ E NA RO D U

Wydawca

J OA N N A W I E L I C Z K A - S Z A R KOWA

Przekazujemy Państwu wyjątkowe dzieło, opracowane z pasją i należytą starannością.

Autorka tekstu dr Joanna Wieliczka-Szarkowa stworzyła syntetyczną opowieść o Polsce i Polakach od początków państwowości aż po utratę niepodległości w wyniku III rozbioru. Opisane wydarzenia zostały bogato zilustrowane przez wspaniałe obrazy, grafiki, rysunki, mapy i fotografie. Dobór i sposób ich prezentowania to efekt pracowitych kwerend, podróży (także w czasie) i radości, jaką daje obcowanie ze sztuką i odkrywanie zapisanych w niej tajemnic. Dzieła pochodzą z kolekcji muzeów polskich i zagranicznych, które specjalnie na potrzeby niniejszej publikacji udostępniły swoje najsłynniejsze i najcenniejsze zbiory.

Niech więc niniejsze wydanie „dziejów malowanych” dostarczy Państwu wielu wzruszeń i prawdziwej przyjemności w poznawaniu burzliwej historii niezwykłego narodu.

JOANNA WIELICZKA-SZARKOWA

POLSKA

I POLACY

DZIEJE NARODU do 1795 roku

W I E L K A I LU ST ROWA N A H I STO R I A P O L S K I AROMAT SŁOWA

Obwoluta Historia 1 13.06.19.indd 1

14.06.2019 12:20