6
NR. 126 | MEI 2021 Kijk voor het laatste Utrechtse nieuws op DUIC.nl
De échte Tuinwijk bestaat 100 jaar Aan de rand van de stad en omringd door weilanden werden ruim een eeuw geleden plannen gemaakt voor een nieuwe buurt in Utrecht. Een grote groep arbeiders die voornamelijk werkten bij de spoorwegen ging samen aan de slag om een eigen wijk te maken. In 1921, precies honderd jaar geleden, stonden de eersten huizen in De Tuinwijk.
Tekst: Robert Oosterbroek / Fotografie: Chantal Spaan
O
m het gelijk even op te helderen, De Tuinwijk ligt in de gelijknamige Utrechtse buurt Tuinwijk. Maar de verschillende woningblokken die oorspronkelijk De Tuinwijk vormden liggen tussen de huidige Van der Mondestraat, Zwaluwstraat, Willem Arntszkade en Gerard Noordstraat. Hoewel de geschiedenis van het buurtje wellicht niet bij veel mensen bekend is spreken deskundigen in een gemeentelijk onderzoek uit 2008 van een complex van algemeen belang, ‘vanwege zijn cultuurhistorische waarde als karakteristiek woningbouwcomplex voor spoorwegpersoneel en vanwege de historische verbondenheid van Utrecht en de spoorwegmaatschappijen’. Maar wat is dat dan voor buurt? Zoals bovenstaande uitspraak – uit het rapport over de buurt van Marijke van den Heuvel – al weergeeft is het een bijzondere woonwijk. Net zoals er nu, in tijden van een woningcrisis, druk gesproken wordt over het moderne Merwede waren er rond 1900 ook nieuwe gedachten over woningbouw. In die tijd puilden steden eveneens uit, woonden veel gezinnen in kleine arbeiderswoningen veelal zonder tuin en onder slechte hygiënische omstandigheden. Tijd voor vernieuwing, dachten verschillende stedenbouwkundigen. Overgewaaid van de Britse garden city, ontstond het idee voor de tuinwijken; buurten met een dorps karakter met veel ruimte voor groen.
Monumentale poort op de Melis Stokestraat
Ook in Utrecht leefden deze plannen. J.P. Fockema Andreae schreef in 1912 in zijn boek De hedendaagse stedenbouw al over de positieve effecten van tuinwijken op haar bewoners. Een paar jaar later was hij burgemeester van Utrecht. In buurgemeente Zuilen, tegenwoordig onderdeel van de stad, werden ook tuinwijken gebouwd: De Lessepsbuurt en Elinkwijk. De verschillende tuinwijken in Nederland zijn overigens niet allemaal volgens precies hetzelfde model gebouwd. De aanloop naar de bouw van De Tuinwijk kent ook een warrige geschiedenis. De groep arbeiders, die verenigd waren onder de noemer De Tuinwijk, liet in 1917 een ontwerp maken door directeur van Gemeentewerken A.H. Op ten Noort. Hij vertrok echter een jaar later. Daarop werd besloten het architectenduo Albert Kool en Albert van Rood in te huren. Volgens het ontwerp kwamen er 180 woningen, waren er meerdere typen huizen en verscheidende winkels. In 1921 begon de bouw van De Tuinwijk. Bakstenen van de Inktpot Een intrigerend verhaal gaat over de herkomst van de stenen. Het verhaal doet de ronde dat de wijk gebouwd is met stenen die afkomstig zijn van de Inktpot. De NS had twee steenfabrieken gekocht voor de productie van stenen voor het bekende gebouw aan het Moreelsepark. Vereniging De Tuinwijk, waarvan de leden dus veel banden hadden met de spoorwegen, wilde van de
NS bakstenen overkopen. De gemeente zag dit echter niet zitten, omdat het zou gaan om onderhandse afspraken. Uit het onderzoek van Van den Heuvel uit 2008 blijkt dat het niet meer terug te vinden is waar de bakstenen nou precies vandaan komen. Mogelijk toch van de Inkpot, maar dan wel zonder toestemming van de gemeente. Ze noemt de overeenkomsten tussen de bakstenen van Tuinwijk en de Inktpot opvallend: “beide van een donkere, rode kleur. Bovendien zijn bij de Inktpot om de kosten te drukken mondstenen - ook wel misbaksels genoemd - gebruikt voor de muren in het park. Het zijn bakstenen die tijdens het bakproces te dicht bij de mond van de oven hebben gelegen en die daardoor misvormd en zwartgeblakerd zijn. Ook woningbouwvereniging De Tuinwijk heeft deze misbaksels gebruikt in de muurtjes langs de voortuinen.” Toen de eerste bewoners hun intrek namen in de nieuwe buurt troffen ze comfortabele huizen aan, die wel wat duurder waren dan gebruikelijk in die tijd. Er werden huren gerekend van 500 gulden. Anders dan bij menig andere tuinwijk hebben niet alle woningen een eigen tuin, omdat er boven- en benedenwoningen zijn. Ook zijn de architecten erg geïnspireerd door de
De Tuinwijk eind jaren 20. Bron: Het Utrechts Archief
Amsterdamse School. Het oorspronkelijke plan van de wijk was ook veel groter, het terrein liep helemaal door tot aan de Kardinaal de Jongweg. Maar het ontwerp is nooit verder uitgerold. De wijk zelf is eigenlijk weinig veranderd de afgelopen decennia. De vier winkels zijn wel allemaal gesloten, de meeste zijn al tot woningen omgebouwd. Op een na, maar dat gaat binnenkort gebeuren. De laatste jaren diende dit pand op de Van der Mondestraat als fietsenstalling – waarboven nog mensen woonden - voor de buurt. Het gehele hoekpand is recent verkocht. De 193 vierkante meter had een vraagprijs van 700.000 euro. De directe omgeving van De Tuinwijk is natuurlijk wel gigantisch anders geworden. Hele wijken zijn er nog omheen gebouwd. Een opvallende verandering is de demping van het Zwartwater direct naast de buurt. De Willem Arntszkade lag, zoals de naam ook al doet vermoeden, aan het water. Maar het Zwartewater werd eind jaren 60 en begin jaren 70 volgestort. Van de woonblokken zijn veel van de unieke architectonische elementen, als bijzondere smeedwerk, bloembakken aan de woningen, mooi houtwerk en uniek metselwerk bewaard gebleven. Het is de moeite waard om de buurt te bekijken. a
