Buddhiwadi January 2017 by Dr. Ramendra

cqf¼oknh cqf¼okn] ekuorkokn] fujh'ojokn vkSj /eZfujis{krk ds çlkj ds fy, cqf¼oknh iQkmaMs'ku }kjk çdkf'kr o"kZ %

vad %

tuojh]

2017

Hkkjrh; n'kZu esa ukfLrdrk dh ijEijk bfrgkl xokg gS eSa cqf¼oknh dSls cuh O;fDrRo ifjp; % bCu okjd mrjizns'k pquko ds ckn fcgkj dh nfyr jktuhfr esjk cqf¼oknh li+Qj laxBu lekpkj iqLrd ifjp; iqLrds feyha fujh'ojoknh funsf'kdk dfork cqf¼oknh lkfgR; lEiknd MkW- jesUæ dk;Zdkjh lEiknd MkW- doythr lg&lEiknd MkW fdju lkxj fç;k 216&,] JhÑ".kiqjh] iVuk&800001 iQksu % 0612-2540101 email#ramendra@bsnl.in kawaljeetkaur.patna@gmail.com Visit the website of Buddhiwadi Foundation: <http://bihar.humanists.net>

Hkkjrh; n'kZu esa ukfLrdrk dh ijEijk t jesUnz

1 4 5 6 7 8 9 11 13 13 14 15

ijEijkxr Hkkjrh; n'kZu ds ckjs esa ,d cgqizpfyr Hkzked /kj.kk ;g gS fd og bZ'ojokn ls vksr&izksr gSA tks yksx n'kZu'kkL=k dh tkudkjh ugha j[krs gSa] muds chp rks ;g /kj.kk izpfyr gS gh] blds vykok] jk/kÑ".ku tSls Hkkjrh; n'kZu ds vk/qfud fo}kuksa dh Hkh bl Hkzked /kj.kk dks iQSykus esa izeq[k Hkwfedk jgh gSA mnkgj.k ds rkSj ij] viuh fdrkc bafM;u fi+QykWlfi+Q ds ifjp; esa jk/kÑ".ku fy[krs gSa% ^^Hkkjrh; fparu esa bZ'oj vkSj euq"; ds chp ,d Lusgiw.kZ lkeatL; gS % Hkkjr esa euq"; bZ'oj dh ,d jpuk gSA lkjk fo'o bZ'oj ds R;kx ds dkj.k gSA** jk/kÑ".ku us tks dqN fy[kk gS] mlls ,slk vkHkkl gksrk gS tSls ^^Hkkjrh; fparu** vkSj ^^Hkkjr** esa bZ'oj ds vfLrRo ds iz'u ij dksbZ ijLij&fojks/h /kjk,¡ gS gh ughaA lHkh Hkkjrh; fpard ,d Loj esa bZ'ojokn ds i{k esa cksy jgs gSa! ysfdu] okLrfodrk blls cgqr vyx gSA vkt ds le; Hkkjrh; fo'ofo|ky;ksa esa ^^Hkkjrh; n'kZu** dh ftu izkphu vkSj eè;;qxhu ^^ukS 'kk[kkvksa** dk vè;;u&vè;kiu gks jgk gS] muesa ls ik¡p − yksdk;r] tSu] ckS¼] lka[; vkSj ehekalk − fujh'ojoknh gSaA u fliQZ izkphu vkSj eè;;qxhu Hkkjrh; fparu esa cfYd chloha lnh ds Hkkjrh; fparu eas Hkh fujh'ojokn dkiQh izeq[k jgk gSA izkphu vkSj eè;;qxhu Hkkjrh; n'kZu esa rks fujh'ojokn izkphu xzhd n'kZu vkSj ik'pkR; n'kZu dh rqyuk esa dkiQh l'kDr jgk gSA ik'pkR; n'kZu dh rjg Hkkjrh; n'kZu esa Hkh bZ'ojokn ds i{k&foi{k esa dkiQh ppkZ,¡a gqbZ gSaA yksdk;r n'kZu esa bZ'oj ds vfLrRo dks lh/s&lh/s bl vk/kj ij udkjk x;k gS fd bZ'oj dk dHkh Hkh izR;{k ugha gksrk gSA blds vykok] dbZ izeq[k tSu vkSj ckS¼ nk'kZfudksa us viuh jpukvksa esa bZ'oj&leFkZd ;qfDr;ksa dk [k.Mu djrs gq, fujh'ojokn ds i{k esa foLrkj ls ;qfDr;k¡ nh gSaA lka[; vkSj ehekalk n'kZu esa Hkh bZ'oj ds vfLrRo ds fo#¼ ;qfDr;k¡ nh x;h gSaA

^ûkfLrd** 'kCn ds rhu vFkZ vkt ds le; esa vke rkSj ls Hkkjrh; fo'ofo|ky;ksa esa ^^Hkkjrh; n'kZu** ds varxZr ftu izkphu ,oa eè;;qxhu ^ûkS 'kk[kkvksa** dk vè;;u&vè;kiu fd;k tkrk gS] vke rkSj ls mudk oxhZdj.k ^^vkfLrd** vkSj ^ûkfLrd** ds :i esa fd;k tkrk gSA ^^tks osn dks izkekf.kd ekus** mls ^^vkfLrd**] vkSj ^^tks osn dks izkekf.kd u ekus** mls ^ûkfLrd** dgk tkrk gSA bl vFkZ esa yksdk;r] tSu vkSj ckS¼ ^ûkfLrd** gSa] tcfd ckdh N% & lka[;] ;ksx] U;k;] oS'ksf"kd] ehekalk vkSj osnkar & ftUgsa "kM~n'kZu Hkh dgk tkrk gS] ^^vkfLrd** gSaA njvly esa] ^^vkfLrd** vkSj ^ûkfLrd** 'kCn ds de&ls&de rhu vFkZ gSaA ^^vkfLrd** vkSj ^ûkfLrd** 'kCn ds ekSfyd vFkZ esa ^^vkfLrd** og gS ^^tks ijyksd ds vfLrRo esa fo'okl j[krk gS** vkSj ^ûkfLrd** og gSs ^^tks ijyksd ds vfLrRo esa fo'okl ugha j[krk gS**A tSu vkSj ckS¼ n'kZuksa esa bu 'kCnksa dk blh vFkZ esa bLrseky gqvk gSA bl vFkZ esa dsoy yksdk;r n'kZu ^ûkfLrd** (bgyksdoknh) n'kZu gSA ^ûkfLrd** 'kCn dk ^ôsn&fuand** ds vFkZ esa euq }kjk bLrseky fd;k x;k gSA czkã.koknh ys[kdksa }kjk bl vFkZ dks viuk;k x;kA ;gk¡ rd fd chloha lnh esa vaxszt+h esa Hkkjrh; n'kZu ij fy[kus okys dqN vk/qfud fo}kuksa us Hkh blh vFkZ dks viukrs gq, Hkkjrh; n'kZu dk osn&dsfUnzr oxhZdj.k fd;k gSA ^^vkfLrd** vkSj ^ûkfLrd** 'kCn dk ,d rhljk vFkZ Hkh gSA bl vFkZ esa ^^vkfLrd** og gS tks ;g dgrk gS fd ^^bZ'oj gS** vkSj ^ûkfLrd** og gS tks dgrk gS fd ^^bZ'oj ugha gS**A vke cksy&pky dh Hkk"kk esa ;gh vFkZ loZizpfyr gSA bl vFkZ esa ijEijkxr Hkkjrh; n'kZu dh nks ^^vkfLrd** 'kk[kk,a − lka[; vkSj ehekalk − Hkh ^ûkfLrd** gSaA bl rjg] tSlk fd igys Hkh ftØ fd;k x;k gS] Hkkjrh; n'kZu dh ukS 'kk[kkvksa esa ls de&ls&de ik¡p fujh'ojoknh ;k yksdfiz; vFkZ esa ukfLrd gSaA ysfdu] buesa ls ,dek=k yksdk;r ;k pkokZd n'kZu gh ,slk n'kZu gS tks ^ûkfLrd** 'kCn ds rhuksa vFkksZa esa ukfLrd gSA blfy,] bls ge Hkkjrh; n'kZu esa ukfLrd ijEijk dk loZJs"B mnkgj.k eku ldrs gSaA 2

yksdk;r ;k pkokZd Hkkjrh; n'kZu dh izkphu vkSj eè;;qxhu 'kk[kkvksa esa ,dek=k yksdk;r ;k pkokZd n'kZu gh ,slk n'kZu gS] tks ^^/eZfujis{k** 'kCn ds nksuksa vFkksZa esa /eZfujis{k gS% ,d] /eZ ls Lora=k] vkSj nks] bgyksdoknhA osnksa dks izkekf.kd vkSj vafre lR; ekuuk fgUnw ;k czkã.k /eZ dh ,d cqfu;knh ekU;rk gSA tSu vkSj ckS¼ n'kZu osnksa dks izkekf.kd ugha ekurs gSa] ysfdu] vfUre fo'ys"k.k esa ;s Hkh /eZ gSa] vkSj buds vius vyx&vyx /eZxzaFk gSaA bl rjg] yksdk;r n'kZu ,dek=k ,slk n'kZu gS] tks u rks /eZ gS] vkSj u ftldk fdlh /eZ ls dksbZ lEca/ gSA blh rjg] yksdk;r ds vykok ckdh lHkh n'kZuksa esa vfrizkd`frd ;k ijyksdokn dk dqN&u&dqN rRo ekStwn gSA lka[;] ehekalk] tSu vkSj ckS¼ n'kZu bZ'oj ds vfLrRo esa fo'okl ugha j[krs gSasA ckS¼ n'kZu esa rks vkRek ds vfLrRo dks Hkh udkjk x;k gSA ysfdu] bu lc esa e`R;q ds ckn thou vkSj thou&ej.k ds rFkkdfFkr pØ esa fo'okl ik;k tkrk gSA ehekalk ds varxZr ^^LoxZ&izkfIr** dks thou dk loksZPp y{; ekuk x;k gS] tcfd ckdh rhuksa ^^ca/u** − thou&ej.k ds rFkkdfFkr pØ − ls eqfDr] eks{k ;k fuokZ.k dks thou dk loksZPp y{; ekurs gSaA yksdk;r n'kZu gh ,dek=k ,slk n'kZu gS tks Li"V :i esa bZ'oj] vkRek] e`R;q ds ckn thou] vkSj LoxZ ;k eqfDr tSls uSfrd y{;ksa dk vLohdkj djrk gSA bl rjg] izkphu Hkkjrh; n'kZu dh 'kk[kkvksa esa yksdk;r n'kZu gh ,dek=k ,slk n'kZu gS] ftls lgh vFkksZa esa n'kZu dgk tk ldrk gSA ;g ,d 'keZukd fLFkfr gS fd Hkkjrh; n'kZu ds dqN vk/qfud fo}kuksa us yksdk;r n'kZu dks vioknLo:i vyx djus ds ckn ^^Hkkjrh; n'kZu dh lkekU; fo'ks"krkvksa** dh ppkZ dh gS! ifj.kkeLo:i tks fo'ks"krk,¡ lkeus vk;h gaS] os Hkkjrh; n'kZu dh ugha] cfYd Hkkjrh; /eksZa dh lkekU; fo'ks"krk,¡ gSAa yksdk;r n'kZu ds varxZr LoxZ vkSj eqfDr tSls dkYifud uSfrd y{;ksa dks vLohdkj fd;k x;k gS] vkSj z ekuo lq[k dks thou dk loksZPp y{; ekuk x;k gSA yksdk;r n'kZu esa ;g Li"V rkSj ls dgk x;k gS fd u rks e`R;q ds ckn dksbZ thou gS] vkSj u gh dksbZ iqutZUeA

cqf¼oknh

yksdk;r n'kZu ds vuqlkj] ;g txr gh ,dek=k txr gS] ;g thou gh ,dek=k thou gS] vkSj gesa bls loZJs"B rjhds ls thus dk iz;Ru djuk pkfg,A gesa blfy, thou ls Hkkxuk ugha pkfg,] D;ksafd thou esa lq[k ds lkFk nq%[k Hkh feys gq, gSaA bl rjg] yksdk;r n'kZu esa cqf¼oknh] ekuorkoknh] lq[koknh] çÑfroknh] HkkSfrdoknh vkSj fujh'ojoknh ço`fr;k¡ feyrh gSaA blds vykok] blesa czkã.kokn dk rh[kk fojks/ fd;k x;k gSA yksdk;r n'kZu dh çkekf.kd yksdxkFkk ds dqN va'kksa dk fgUnh vuqokn bl izdkj gS% ^^tc rd ft;ks lq[k ls ft;ks_ e`R;q dh fuxkgksa ls dksbZ ugha cp ldrk_ ,d ckj tc 'kjhj ty dj jk[k gks tk,xk] fiQj iqutZUe dSls gksxk\ lq[k ds lkFk nq%[k Hkh fefJr gS] blfy, gesa lq[k dks R;kx nsuk pkfg,] ,slk ew[kksZa dk fopkj gS_ viuk Hkyk pkgus okyk dkSu bUlku /wy vkSj Hkwlh ds dkj.k mRÑ"V liQsn vukt okys /ku dks iQsad nsxk\ u dksbZ LoxZ gS] u dksbZ eks{k] u vkRek fdlh ijyksd esa tkrh gS_ o.kkZJe /eksZa ds ikyu ls Hkh dksbZ iQy çkIr ugha gksrkA eksj dks jax fdlus fn, gSa ;k dks;y ls xhr dkSu xokrk gS\ bldk çÑfr ds flok vkSj dksbZ dkj.k ugh gSA vfXugks=kh ;K] rhuksa osn] f=kn.M /kj.k vkSj 'kjhj esa HkLe jekuk] ;s lHkh cqf¼ vkSj ikS#"kghu yksxksa dh vkthfodk ds lk/uek=k gSaA vxj Jk¼ esa vfiZr Hkkstu ls LoxZ esa cSBs yksx larq"V gks tkrs gSa] rks D;ksa ugha Nr ij cSBs yksxksa dks uhps gh Hkkstu ns fn;k tkrk gS\ vxj Jk¼ djus ls ejs gq, yksxksa dh r`fIr gks tkrh gS] rks fiQj fdlh jkgxhj dks lkFk esa Hkkstu nsus dh D;k t+:jr gS\ ?kj ij fn, Hkkstu ls gh mUgsa jkLrs esa r`fIr fey tk,xhA

cqf¼oknh

vxj dksbZ vius 'kjhj dks NksM+dj ijyksd pyk tkrk gS] rks vius nksLrksa vkSj vU; yksxksa ds çse esa ca/ dj og nqckjk okil D;ksa ugha ykSV vkrk\ blfy,] czkã.kksa us ek=k viuh vkthfodk ds fy, Jk¼deZ dh O;oLFkk dh gSA blesa blls vf/d dqN Hkh ugha gSA**

vxj lh/h&lk/h Hkk"kk esa dgsa rks yksdk;r n'kZu ds uhfr'kkL=kh; fopkj bl izdkj gSa% lq[k gh thou dk loksZPp y{; gSA vkRek ;k e`R;q ds ckn thou dk dksbZ vfLrRo ugha gSA bl txr ds vykok dksbZ nwljk txr ugha gSA LoxZ&izkfIr vkSj thou&ej.k ds ^^pØ** ls eqfDr dkYifud y{; gSaA gj fdlh dh e`R;q fuf'pr gSA fdlh dk iqutZUe ugha gksxkA blfy, ge tc rd thfor gSa] rc rd bl thou dks lq[k ls thuk pkfg,A ;g dguk fd D;ksafd thou esa lq[k ds lkFk nq%[k Hkh fefJr gS] blfy, gesa lq[kksa dk R;kx djuk pkfg,] ,d vrkfdZd ckr gSA yksdk;r n'kZu dks izkphu xzhd nk'kZfudksa vfjLVil vkSj ,fiD;qjl ds n'kZu ds led{k j[kk tk ldrk gSA if'pe esa izkphu xzhd lq[kokn vk/qfud le; esa csUFke] fey vkSj fltfod ds mi;ksfxrkokn ds :i esa iqf"ir gqvkA ysfdu] Hkkjr esa dqN ^^vè;kReoknh** yksx yksdk;r n'kZu ds ihNs bl rjg gkFk /ks dj iM+ x, tSls lq[k vius&vki esa ,d ewY;oku oLrq gS] ,slk dg dj mlus dksbZ ?kksj vijk/ dj fn;k gks! izkphu Hkkjrh; Kku dks vDlj fdlh&u&fdlh fdLe ds ^^vè;kReokn** ls tksM+k tkrk gSA ysfdu] okLrfod izkphu Hkkjrh; Kku yksdk;r n'kZu dh f'k{kkvksa esa gh ekStwn gSA * bl n'kZu dk ekSfyd uke ^^yksdk;r** gh gSA ,slk yxrk gS fd ^^pkokZd** uke ckn esa blds fojksf/;ksa }kjk bls cnuke djus ds fy, fn;k x;k gSA ^^yksdk;r** dk ,d vFkZ gqvk ^^yksxksa dk n'kZu** vkSj nwljk vFkZ gqvk ^^bgyksdoknh ;k HkkSfrdoknh n'kZu**A ¹bl vkys[k dk iwoZizdk'ku Hkkjr ds iz[;kr ukfLrd (lEiknd & MkW- j.kthr) vkSj cqf} dh iz;ksx'kkyk % ukfLrdrk (ladyu&lEiknu & jrupUnz tSu) esa gks pqdk gSAº 3

bfrgkl xokg gS! t

MkW- fdju ukFk

bu fnuksa bfrgkl dks rksM+ ejksM+ dj vius erkuqlkj izpkfjr fd;k tk jgk gSA oSls Hkh czkã.koknh fgUnqvksa dks bfrgkl ys[ku esa dHkh #fp ugha FkhA mUgksaus Hkkjr ds ØkfUrdkjh fopkjd euh"kh nk'kZfud] lekt lq/kjd yksd dY;k.kdkjh 'kkldksa tSls egku gfLr;ksa ds LFkku ij iqjk.kksa ds vuxZy xkFkkvksa vkSj nsoh&nsorkvksa dks gh ,sfrgkfld crk dj turk dks ?kksj vKku ds va/sjs es j[kkA 19 oha lnh esa fczfV'k 'kklu ds le; vusd ;qjksih; bfrgklosÙkk vkSj iqjkRo'kkfL=k;ksa us Hkkjr esa mR[kuu dj ds vkSj 'kks/ijd [kkst }kjk ;gk¡ ds bfrgkl dk ys[ku fd;kA mUgksaus flU/q ?kkVh dh lH;rk vkSj v'kksd] pUnzxqIr ekS;Z tSls 'kkldksa dks izdk'k esa yk;kA cq¼] egkohj] tSls vusd xSjczkã.koknh egkiq#"kksa ds bfrgkl dks fy[kk tkus yxkA Hkkjr ds jktuhfrd ds lkFk lkaLÑfrd bfrgkl dh tkudkjh Hkh gesa miyC/ djk;h x;hA ;g izpkfjr fd;k tkrk gS fd oSfnd /eZ vkSj laLÑfr gh Hkkjr dh gSA ge gt+kj o"kksZa rd eqfLye 'kkldksa ds xqyke jgsA os fons'kh Fks] vkØe.kdkjh Fks] mUgksaus eafnjksa dks rksM+k vkSj fgUnqvksa ij vR;kpkj fd,A ysfdu] ,sfrgkfld rF; ;g gS fd ik¡p gt+kj o"kksaZ ls Hkkjr esa vk;Z] 'kd] gw.k] ;qukuh] rqdZ] eaxksy tSls vusd tkfr;ksa dk vkØe.k gksrk jgkA vk;ksZa us rks ;gk¡ dh fodflr uxjh; lH;rk (flU/q ?kkVh dh lH;rk) dks u"V fd;kA tc os ;gk¡ ds ewy fuoklh eku fy, x,] rks ,d gt+kj o"kksZa esa ;gk¡ dh lH;rk laLÑfr esa jp cl x, rqdZ] viQxku vkSj eqxy D;ksa ugha\ bLyke ds mn; (lkroha lnh) ls igys iw j s ,f'k;k es a cM+ s & cM+ s ckS ¼ fogkjksa&fo'ofo|ky;ksa dk tky fcNk FkkA if'peh eè; ,f'k;k dk izfl¼ uxj cq[kkjk dk uke fogkjksa ds dkj.k iM+k D;ksafd mudh Hkk"kk esa ^^fogkj** dks ^^cq[kkj** vkSj cq¼ dks cqr dgrs FksA (mudh Hkk"kk esa ^¼* O;atu ugha 4

FkkA) xka/kj ,oa ;wukuh 'kSyh esa cq¼ dh ewfrZ;k¡ cM+h la[;k esa cuus yxh FkhaA Hkkjr esa vkus ls igys bLyke ds izpkj esa fudys mRlkgh vjc vkØe.kdkfj;ksa us igys if'pe vkSj eè; ,f'k;k ds fogkjksa vkSj cq¼ dh ewfrZ;ksa dks rksM+k vkSj ckS¼ksa dks ekSr ds ?kkV mrkjkA mÙkj Hkkjr esa eqfLye vkØe.k (nloha lnh) ds le; efUnjksa dh la[;k cgqr de Fkh] T;knk mUgksaus fogkjksa (ukyUnk fo'ofo|ky; bR;kfn) dks gh tyk;k vkSj cq¼ dh ewfrZ;ksa dks rksM+k] cqrijLr ckS¼ksa dks ekjkA czkã.koknh blls [kq'k gq, D;ksafd os Hkh muds fojks/h FksA eqfLye 'kkldksa us ;gk¡ ds /eZ&laLÑfr dks izJ; fn;k rHkh rks mUgha ds 'kklu dky esa HkfDr vkanksyu dh 'kq:vkr gqbZA iqjk.k] Hkkxor] czkã.k] vj.;d xzaFkksa dk ys[ku gqvkA jke efUnj rksM+us ds vkjksfir eqxy dky esa gh rqylhnkl us jkepfjr ekul dh jpuk dhA czkã.kokfn;ksa (o.kZ&O;oLFkk dks ekuus okys) vkSj eqlyekuksa ds fy, ckS¼ ,d leku 'k=kq FksA D;ksafd muds /eZ&O;oLFkk vkSj lÙkk dk ckS¼ fojks/ djrs FksA blfy,] mUgsa feVk dj foLe`r dj fn;k x;k] vkSj dgk ;g x;k fd oSfnd /eZ gh ;gk¡ dk ewy /eZ vkSj laLÑfr gSA vkt ;g vko';d gks x;k gS fd ge lR; bfrgkl dh tkudkjh izdkf'kr djsa vkSj Hkkjr ds ml /eZ laLÑfr dks mtkxj djsa tks ekuork] lerk] uSfrdrk] fopkj&Lokra=; vkSj cqf¼okn ij vk/kfjr gSA blh vkyksd esa geus lqÙkfiVd] ftlesa cq¼ ds fopkj vkSj mins'k laxzfgr gSa] ls vkRek&ijekRek vkSj o.kZ&O;oLFkk ds lEcfU/r cq¼ ds fopkjksa dk ljy fgUnh esa lkjka'k fd;k gSA bl J`a[kyk esa ge ,d&,d lw=k dk lkjka'k vxys cqf¼oknh if=kdk esa izdkf'kr djrs jgsaxsA fiQygky] eSa dkykelw=k dk lkjka'k ns jgh g¡w] tks fopkj&Lokra=; dk ?kks"k.kk&i=k dgk tk ldrk gSA ^^rqe fdlh ckr dks dsoy blfy, er fo'okl djks fd ;g vuqJo] Jqr ;k ijEijkxr gSA fo'okl blfy, Hkh er djks fd ;g gekjs /eZxazFk] 'kkL=k] U;k;&

cqf¼oknh

rdZ] iwokZxgz ds vuqdwy gSA oDrk ds vkdkj&izdkj dh HkO;rk ls izHkkfor gks dj ;k dgus okyk rqEgkjk xq# gS] iwT; gS] er fo'okl djksA cfYd Lo;a foosd vkSj cqf¼ ds vkyksd esa ns[k&ij[k dj tks vius vkSj yksdfgr ds fy, gS] tks ekuo ek=k ds fy, dY;k.k vkSj nq%[k eqfDr dk ekxZ gS mls gh viukvksA tks /eZ lnks"k gS] vfgrdj gS] mls NksM+ nksA Lo;a vius eu cqf¼ dks lerk esas ykdj muds gh izdk'k esa tkuksa D;k lgh gS vkSj D;k xyrA q (MkW- fdju ukFk orZeku esa efgyk p[kkZ lfefr dh izca/d lfefr dh lnL; gSaA)

eSa cqf¼oknh dSls cuh t

fiz;k ukFk ;#.kdj

eSa cqf¼oknh dSls cuh\ eSa vxj fy[kuk pkgw¡ fd eSa cqf¼oknh dSls cuh] rks esjs ikl dksbZ ?kVuk ugha gksxh] ftlds dkj.k esjs fopkjksa esa ifjorZu vk;kA esjk tUe ,d cqf¼oknh ifjokj esa gqvkA cpiu ls esjs ?kj esa dHkh iwtk ugha gqbZA esjs ?kj esa dksbZ cqjk dke u djus ds fy, Hkxoku ls Mjk;k ugha tkrk FkkA cpiu ls gh eSa ek¡&ikik ds lkFk ehfVax esa tk;k djrh Fkh] tgk¡ eq>s leku fopkj/kjk okys yksx feyrs FksA dbZ yksx ;s iz'u mBk ldrs gSa fd tSls ,d /kfeZd ifjokj esa cPps dk ikyu /kfeZd rjhds ls gksrk gS] oSlk gh esjs lkFk xSj&/kfeZd rjhds ls gqvk gksxkA ysfdu] ,slk fcYdqy ugha gSA esjs eEeh&ikik us eq>s dHkh Hkh fdlh rjhds ls /kfeZd vk;kstuksa esa tkus ls jksdk ughaA os yksx [kqn /kfeZd rjhds ls vk;ksftr 'kkfn;ksa esa ugha tkrs Fks] ij eSa ifjokj dh gj 'kknh esa viuh nknh ds lkFk lfEefyr gksrh FkhA os yksx [kqn fnokyh&gksyh ugha eukrs Fks] ij eSaus vius ckdh ?kjokyksa ds lkFk /we&/ke ls lHkh ioZ euk, gSaA iQdZ fli+QZ bruk Fkk fd eSa [kqn fdlh iwtk esa 'kkfey ugha gksrh FkhA eSus gj lky jk[kh Hkh cka/h gS] vkSj eSa fØlel esa vius Ldwy ds ppZ esa Hkh tkrh jghA eSa ,d

cqf¼oknh

dkWuosUV Ldwy esa i<+h gw¡A gekjs Ldwy esa jkst+ dbZ ckj izkFkZuk djk;h tkrh FkhA tgk¡ eSaus Hkh gkFk tksM+ dj vk¡[k can dj ds mudks nqgjk;k gS] D;ksafd Ldwy esa lHkh ,slk djrs FksA bl rjg] vki ;s ns[k ldrs gSa fd ,slk ugha Fkk fd vkfLrd fopkjksa ls esjk lkeuk ugha gqvkA esjs ek¡&ikik us eq>s iwjh rjg NwV nh Fkh fd eSa viuk ekxZ Lo;a pquwaA dkWyst esa vkus ds ckn tc eq> esa le> vkbZ rks eSaus nksLrksa rd Hkh ;g ckr ig¡qpk nh fd eSa Hkxoku esa fo'okl ugha j[krhA ij blls esjh fdlh Hkh nksLr ds crkZo esa ifjorZu ugh vk;kA esjs dkWyst es yksx cksyrs Fks fd bl ds dk;Z lp esa fny ls vkSj blds ewY;ksa ds dkj.k gksrs gSa] vkSj uk dh Hkxoku ds Mj lsA oks ,slk blfy, cksyrs Fks D;kasfd eSaus vkt rd ijh{kk esa phfVax ugha dh gSA tc 'kknh dh ckr vkbZ rks esjk ekuuk Fkk fd vxj /kfeZd ifjokj esa Hkh 'kknh gksrh gS] rks eq>s cl ;g pkfg, fd oks vius fopkj eq> ij u FkksisaA esjh 'kknh ftl ifjokj esa gqbZ] oks yksx Hkh xSj& /kfeZd gSaA eq>s bl ckr dh [kq'kh gS fd esjs 'kknh ,sls ifjokj esa gqbZ] tgk¡ vius /kfeZd fopkjksa dks ys dj eq>s dksbZ Hkh le>kSrk ugha djuk iM+kA 'kknh ds ckn eqEcbZ esa vkus ds ckn esjh dHkh Hkh fdlh ls /eZ ;k tkfr ds ckjs esa ckrphr ugha gqbZA esjk /kfZed ;k xSj&/fZed gksuk esjs futh fopkj gSaA eSa uk dHkh fdlh ij vius fopkj Fkksirh gw¡] vkSj uk gh fdlh vkSj ds fopkjksa dks vius vki ij gkoh gksus nsrh gw¡A ;g Fkh esjh cqf¼oknh cuus dh v?kVuke; dgkuhAq (ysf[kdk orZeku esa Alter Gyan dh Mk;jsDVj gSaA

osclkbV % http://altergyan.com) 5

bLyke ds varxZr dqjvku dks Jqr xazFk ekuk tkrk gSA vFkkZr~] dqjvku dks ^^vYykg dh ok.kh** le>k tkrk gS] tks eqgEen ds ekè;e ls bl fo'o dks izkIr gqbZA ;g t MkW- doythr ewyr% vjch Hkk"kk esa gSA dqjvku ds vfrfjDr bLyke esa bCu okjd OgkbZ vkbZ ,e ukWV v eqfLye (Why I lqUukg ;k gnhl dks Hkh ekU;rk nh x;h gSA dqjvku] lqUukg ds vfrfjDr bTek vkSj fd;kl bLykeh ^^bZ'ojh; am Not a Muslim) iqLrd ds ys[kd gSaA mudh iqLrd dkuwu** ;k 'kjh;r ds L=kksr gSaA cVsªM jlsy ds OgkbZ vkbZ ,e ukWV v fØ'p;u (Why I am Not a Christian) rFkk MkW- jesUnz dh OgkbZ vkbZ bCu okjd dh iqLrd OgkbZ vkbZ ,e ukWV v eqfLye ,e ukWV v fgUnw (Why I am Not a Hindu) dh rtZ esa 17 vè;k; gSaA buesa ^êqgEen vkSj mudk lans'k** (vè;k; & 4)] ^^dqjvku** (vè;k; & 5)] ^^bLyke dk ij gSA viuh iqLrd dh izLrkouk dh 'kq:vkr esa gh mUgksaus lokZf/dkjoknh Lo:i** (vè;k; & 6)] ^^D;k bLyke viuk ifjp; i`"BHkwfe ds lkFk fn;k gS% ^êsjk tUe ,d vkSj yksdra=k rFkk ekuokf/dkj ds chp lkeatL; gS\** (vè;k; & 7) rFkk ^êfgyk vkSj bLyke** (vè;k; & eqfLye ifjokj esa gqvk gS] vkSj eSa ,d ,sls ns'k esa cM+k 14) 'kkfey gSaA gqvk g¡w] tks vius dks bLykeh x.kra=k dgrk gSA esjs ifjokj bCu okjd dh jk; esa ^^vYykg** dh vo/kj.kk vjc ds fudVre lnL; vius dks eqfLye dgrs gSa] dqN txr] [kkl dj eDdk] esa eqgEen ds izknqHkkZo ds igys ls vf/d :f<+oknh gSa] vU; deA esjh izkjfEHkd ;knsa esjs izpfyr FkhA blh rjg] bLyke ds mn; ds iwoZ dbZ lqUur vkSj dqjvkfud Ldwy esa vius igys fnu dh gSa − nsorkvksa dks iwtus okys vjcksa ds chp izpfyr dbZ izpyuksa euksfo'ys"kd bl ckr dh pkgs tSlh O;k[;k djsaA viuh dks Hkh bLyke esa cuk, j[kk x;k gS] tSls] cgqfookg] xqykeh] vklku rykd] vkfnA jk"Vªh; Hkk"kk dks i<+uk&fy[kuk lh[kus ds igys gh eSaus bCu okjd ds vuqlkj] ,slk dgk tkrk gS fd eqgEen vjch Hkk"kk esa fy[kh dqjvku dks daBLFk dj fy;k Fkk − dh vusd miyfC/;ksa esa ,d ;g Fkh fd mUgksaus lmnh gtkjksa eqfLye cPpksa ds fy, ;g ,d lkekU; vuqHko gSA vjc dks cgqnsookn ls eqfDr fnyk;hA bCu okjd bl tSls gh eSa Lo;a fparu djus esa leFkZ gqvk] eSaus vius ij dFku ls vlgefr O;Dr djrs gSa fd ^^,ds'ojokn** vkjksfir /kfeZd gB/feZrkvksa dks NksM+ fn;kA vc eSa vius ^^cgqnsookn** ls vfuok;Zr% ^^Js"B** gSA os dgrs gSa fd vki dks /eZfujis{k ekuorkoknh le>rk g¡w] ftldk ;g ,ds'ojokn ds leFkZu esa dksbZ Hkh oS/ ;qfDr ugha nh tk fo'okl gS fd lHkh /eZ chekj O;fDr;ksa ds feF;k LoIu ldh gSA mudk ;g ekuuk gS fd ,ds'ojokn esa vlfg".kqrk varfuZfgr gSA ,ds'ojokn esa va/fo'okl de ugha gksrs] gSa − Li"Vr% >wB − vkSj gkfudkjd gSaA** cfYd ,d bZ'oj vkSj jlwy esa dsfUnzr gks tkrs gSaA bZlkbZ] bLyke] ;gwnh] flD[k vkSj ikjlh /eZ ,ds'ojoknh /eZ gSaA bu /eksZa ds vuq;k;h ,d bZ'oj ds vfLrRo esa bLyke vkSj yksdra=k rFkk ekuokf/dkj ds chp lkeatL; fo'okl j[krs gSaA vr% ;fn dksbZ eqfLye O;fDr OgkbZ ds bl iz'u ij bCu okjd dk fu"d"kZ ;g gS fd vkbZ ,e ukWV v eqfLye iqLrd fy[k dj foLrkj ls varjkZ"Vªh; ekuo vf/dkjksa dh fn'kk esa c<+us ds ekxZ esa bLyke /eZ dks u ekuus ds dkj.kksa dks izLrqr djrk gS] rks bLyke esa vYykg] dqjvku vkSj lqUukg ds izfr vkLFkk mls fuf'pr rkSj ij ukfLrd dgk tk ldrk gSA eq[; ck/k gSA bCu okjd ;g ekurs gSa fd eqfLye txr bLyke dh ewy ekU;rk gS ^^vYykg ds flok dksbZ dks mnkj yksdra=k vkSj varjkZ"Vªh; ekuo vf/dkjksa dh fn'kk nwljk bZ'oj ugha gS] vkSj eqgEen mlds iSxEcj (jlwy) esa izxfr djus ds fy, bLyke ds :f<+oknh vk/kjksa dh gSa** (^^yk byk&g bYyYYkkgq] eqgEenqjZlwyqYYkkg**)A

O;fDrRo&ifjp;

bCu okjd

cqf¼oknh

dBksj leh{kk djuh iM+sxh_ xkSjoe;h vrhr ds vkjkenk;d c<+k gS vkSj os viuk bfrgkl <aw<+ dj tkfr ls tekr cuus Hkzeksa ls NqVdkjk ikuk gksxk] rFkk /eZfujis{krk dks viukrs dh ckr djus yxs gSaA nqHkkZX; ls fcgkj dk nfyr lekt dksbZ cM+k ifjorZudkjh ,tsaMk rS;kj djus esa vc rd gq, jkT; vkSj /eZ dks vyx&vyx j[kuk gksxkA q foiQy jgk gSA bl vHkko dks fcgkj ds nfyr cqf¼thoh eglwl dj jgs gSaA vkt fcgkj ds nfyr lekt ds vanj lkef;d cspuS h c<+ jgh gS vkSj os u, jktuhfrd fodYi dh ryk'k dj jgs gSaA fcgkj ds nfyr vU; leqnk;ksa dh rjg lÙkk esa csgrj Hkkxhnkjh vkSj izfrfuf/Ro ds fy, eq[kj gks jgs gSaA fiNys dqN eghuksa esa nfyr leqnk; ds Nk=kksa] deZpkjh& t Ikzks- jek'kadj vk;Z usrkvksa vksj jktuhfrd&lkekftd dk;ZdrkZvksa us dbZ cSBdsa dh gSaA bl /kjk ds le{k Hkh mÙkj izns'k pquko us loky mÙkj izns'k pquko esa vkj{k.k leFkZd nyksa dh ijkt; rks t+:j [kM+k dj fn;k gS] ij fujk'kk dh dksbZ otg ughaA ls fcgkj esa nfyr ldrs esa gSaA nfyrksa ds lkeus vleatl ,sls lokyksa dks gy dj ds gh nfyrksa ds Hkhrj u;k usr`Ro dh fLFkfr mRiUu gks x;h gSA vc rd fcgkj dk nfyr mHkjsxkA mEehn gS] fcgkj ds nfyr mÙkj izns'k pquko ds oxZ vkEcsMdjoknh jkLrs ij la?k"kZ djrs gq, vius fy, ckn vkbZ ubZ pqukSfr;ksa dk lkeuk djus ds fy, [kqn dks lq[kn fnuksa dh dYiuk djrk FkkA euqokn dk fojks/ djrs rS;kj djsaxsA q (izks- jek'kadj vk;Z iVuk fo'ofo|ky; ds LukrdksÙkj gq, vkxs c<+us dk jkLrk gh vc rd rd loZeku; jkLrk FkkA gkyakfd ckgj esa Hkh dbZ nfyr usrk ny&cny djrs n'kZu'kkL=k foHkkx ds vè;{k gSaA ;g vkys[k nSfud HkkLdj] jgs gSa] fiQj Hkh vkEcsMdjoknh /kjk gh etcwr jgh gSA iVuk ls lkHkkj gSA)

mÙkj izn's k pquko ds ckn fcgkj dh nfyr jktuhfr

fcgkj dk nfyr vaknksyu dbZ ckj okeiaFk ls Hkh izHkkfor jgk gSA blfy, fcgkj ds nfyr vaknksyu esa tw>k:iu ns[kk tk ldrk gSA ysfdu okeiaFk ds izHkko okyk nfyr oxZ Hkh usr`Ro ds vHkko esa vleatl dh fLFkfr esa gSA fcgkj esa nfyrksa esa igys ls tkx:drk c<+h gSA bl oxZ ds Nk=k] deZpkjh] vf/dkjh vkSj jktuhfrd dk;ZdrkZ igys ls vf/d lfØ; gSaA mÙkj izns'k pquko esa ek;korh dh cqjh rjg gkj ls mUgsa /Ddk yxk gSA fcgkj esa nfyrksa esa xak/hoknh ;kpd nfyr de jg x, gSaA ;kpd Nfo dh txg MkW- vkEcsMdj okyh LokfHkekuh nfyr Nfo etcwr gqbZ gSA oLrqr% vkt ns'k dh iwjh jktuhfr gh laØe.k dky ls xqtj jgh gSA fcgkj dh jktuhfr esa Hkh laØe.k dk nkSj tkjh gSA vc tkfr] o.kZ Hksn igys dh vis{kk de gq, gSaA nfyrksa esa vkRelEeku

cqf¼oknh

ckS¼ nk'kZfud /eZdhfrZ ds fopkj ^^osn (= xzFa k) dh izek.krk] fdlh (bZ'oj) dk (l`f"V&) drkZiu (=dr`oZ kn)] Luku (djus) esa /eZ (gksu)s dh bPNk j[kuk] tkfrokn (=NksVh cM+h tkfr&ik¡r) dk ?keaM] vkSj iki nwj djus ds fy, ('kjhj dks) lUrki nsuk (=miokl) rFkk 'kkjhfjd riL;k,¡ djuk) & ;s ik¡p gSa] vdy&ekjs (yksxks)a dh ew[kZrk (=tM+rk) dh fu'kkfu;k¡A** (jkgqy lkaÑR;k;u] n'kZu fnXn'kZu] bykgkckn% fdrkc egy] laLdj.k & 2004)

esjk cqf¼oknh li+Qj ujsUnz uk;d ds bUVjO;w ij vk/kfjr izLrqfr % MkW- doythr gky gh esa fgUnqRookfn;ksa us eq>s ?kkrd geys dk fu'kkuk cuk;kA mudk eq> ls iz'u Fkk fd ^^eSa bZ'oj ds vfLrRo dks D;ksa udkjrk gw¡\** eSaus muls dgk fd ge ukfLrd l`f"V ds vfLrRo dks ugha udkjrs gSa] cfYd vki tSls vkfLrd gh fcuk izek.k ds bZ'oj ds vfLrRo dks vrkfdZd rjhds ls izpkfjr djrs gSaA eSaus muds dgk fd czkã.kksa dh rjg eSa Hkh tUe ls ^^f}t** gw¡A lHkh ekuo f'k'kq ukfLrd iSnk gksrs gSa] vkSj fiQj mlds ifjokj }kjk ftl er dk ikyu fd;k tkrk gS] ml er esa ifjofrZr gks tkrs gSaA buesa ls dqN viuh ekSfyd ekufld voLFkk esa ykSV tkrs gSa_ vkSj eSaus mu fgUnqRookfn;ksa dks dgk fd eSa Hkh ,d ,slk gh mnkgj.k gw¡A bl izdj.k us eq>s vius ;qok fnuksa dh ;kn fnyk nhA esjk tUe ,d fgUnw ifjokj esa gqvk Fkk] ftlesa esjs ekrk&firk xkSM+ lkjLor czkã.k tkfr ds FksA esjk ukedj.k jkeÑ".k fe'ku ds Lokeh }kjk fe'ku ds laLFkkid foosdkuan ds ewy uke ujsUnz ds uke ij fd;k x;kA eSa vius dks HkkX;'kkyh le>rk gw¡ fd esjk uke fdlh Hkxoku ds uke ij ugha fd;k x;kA ;g dYiuk dh tk ldrh gS fd fdlh ukfLrd dk uke fo".kq ;k f'ko gks rks fLFkfr cM+h fofp=k gksxhA esjh Ldwyh f'k{kk bZlkbZ uuksa }kjk lapkfyr dkWuosUV esa gqbZA mu uuksa ds ikl izR;sd oLrq] izR;sd ifjfLFkfr ds fy, izkFkZuk gksrh FkhA esjk cpiu izkFkZuk] [ksyus vkSj lh[kus esa chrk FkkA eSa cpiu esa izk;% vLoLFk jgrk FkkA gekjs dukZVd ds eSaxywj esa ;g va/fo'okl Fkk fd rhu Øfed leqUnz Luku ls LokLF; ykHk gksrk gSA eq>s rhu Øfed leqUnz Luku dksbZ ugha djk ik;kA nwljk va/fo'okl ;g Fkk fd fdlh nfyr efgyk dks Hkkstu djk ds] vkSj mlds flj ij rsy mM+sy dj esjs cqjs HkkX; dks ml nfyr efgyk dks LFkkukUrfjr fd;k tk ldrk gSA tks nfyr efgyk blds fy, esjs ?kj vkrh Fkh] og vius lkFk cPpksa dks Hkh ykrh FkhA tc mM+kyk rsy mlds psgjs ls fxjus yxrk Fkk] mls 8

og gkFk ls iksN dj vius cPpksa ds flj ij yxk nsrh FkhA esjh ek¡ vU; dh rqyuk esa n;kyq Fkha] os FkksM+k gh rsy mM+syrh vkSj ckdh ml efgyk dh ml cksry esa] tks og vius lkFk ykrh Fkh] ns nsrh FkhaA eq>s ;g fpUrk lrkus yxh fd esjs cqjs HkkX; ds dkj.k ;fn ml nfyr efgyk dk fu/u gks x;k rks mlds cPpks a dk D;k gks x k\ va/fo'oklh yksx rks ml nfyr efgyk ds Hkkstu esa uk[kwu ds VqdM+s vkSj@;k cky Hkh Mky nsrs FksA bls ^^,xhyw** (agelu) dgk tkrk FkkA bls ljdkj }kjk izfrcfU/r dj fn;k x;k gSA bl deZdk.M us eq>s nfyrksa dh n'kk ds ckjs esa lkspus ij etcwj fd;kA esjs LokLF; esa dksbZ lq/kj ugha gqvkA blls eq>s bZ'oj ds vfLrRo ij gh 'kadk gksus yxhA lkFk gh izkFkZuk ls Hkh dksbZ ykHk u gqvkA dbZ va/fo'oklksa ds lkFk&lkFk fo|kfFkZ;ksa ds fy, lcls cM+k va/fo'okl ijh{kk ls tqM+k gqvk gSA ijh{kk esa mÙkhZ.k gksus ds fy, izkFkZuk ij cy fn;k tkrk gSA eSaus Hkh ijh{kk esa ikl gksus ds fy, izkFkZuk,a dhaA eSa i<+kbZ esa dki+Qh vPNk FkkA eq>s vPNs vad izkIr gksrs FksA /hjs&/hjs eSa izkFkZuk djus dh ctk, fli+ZQ izkFkZuk dk vfHku; djus yxk] fiQj Hkh eq>s vPNs vad feysA blds ckn] eSaus ijh{kk ds ckn izkFkZuk fcYdqy can dj nhA blds ckotwn esjh ijh{kk dh fjiksVZ cgqr vPNh jghA esjk izkFkZuk ij ls fo'okl fcYdqy gh [kRe gks x;kA esjs dkWuosUV Ldwy esa ,d ihfj;M ekWjy lka;l dk gqvk djrk FkkA bldh i<+kbZ ls bZ'oj ij ls esjk fo'okl fcYdqy gh lekIr gks x;kA eSa djhc nl o"kZ dh mez ls ukfLrd gks x;kA fe=kksa ds lkFk ppkZ djus ls Hkh eq>s ukfLrd gksus esa enn feyhA cpiu esa vius ekrk&firk ij LokHkkfod fuHkZjrk ds dkj.k viuh ukfLrd fopkj/kjk dks O;Dr ugha dj ik;kA ij esjh ek¡ dks esjs ukfLrd fopkjksa dh tkudkjh FkhA eq>s tusmQ jLe dh ;kn gSA eSaus bl jLe dks djus ls bUdkj dj fn;kA fdUgha dkj.k ls esjs nks Hkkb;ksa vkSj eq> ij vius ;qokdky rd ;g jLe vkjksfir ugha dh x;hA esjs la'k;oknh gksus dk ,d izeq[k dkj.k Fkk esjs firk dk T;ksfr"k fo|k ds izfr lEeksguA os T;ksfr"k&fo|k vkSj HkkX; ds cM+s fo'oklh FksA os izk;% T;ksfr"k ls fopkj&foe'kZ fd;k djrs FksA muds T;ksfr"k us mUgsa u{k=kksa ds foU;kl&

cqf¼oknh

O;oLFkk ds vk/kj ij ,d bekjr [kjhnus dh lykg nh Fkh] vkSj ;g vk'oklu fn;k Fkk fd fd og bekjr mUgha ds ikl jgsxhA os dbZ rjg ds yksxksa vkSj vius fj'rsnkjksa ds Hkkjh dtZ+ esa Mwcs jgrs FksA eSa igys ukfLrd cuk vkSj dki+Qh le; rd ukfLrd gh jgkA ukfLrdrk rks ek=k fu"d"kZ gSA dqN le; fgUnqRooknh laxBu vkj- ,l- ,l- dh fopkj/kjk dk eq> ij xgjk izHkko jgkA eSa ,d etcwr jk"Vª dk vko';d le>rk FkkA /hjs&/hjs esjs lkspus dk rjhdk la'k;oknh gksus yxkA Nku&chu dj izek.kksa ds vk/kj ij fu"d"kZ ij igqapus dks vko';d le>us yxkA yxHkx 25 o"kZ dh mez esa eSa vkUnksyu esa 'kkfey gqvkA dsfeLV ds rkSj ij esjh iwo&Z Lukrd dh Vªsfux vkSj esfMdy ck;ksdsfeLV esa LukrdksÙkj dh Vªsfux ls eq>s iSjkukWeZy ds nkoksa ds O;ofLFkr tkap&iM+rky djus esa enn feyhA eSa lekt }kjk vkjksfir vrkfdZd izpfyr izFkkvksa ds lkeus fcuk >qds cqf¼oknh vkSj ekuoh; thou dk pquko dj larqfyr thou th ik;kA ;gk¡ rd fd eSaus fookg ds lEca/ esa ;g 'krZ j[kh Fkh fd eSa fdlh /kfeZd vk;kstu vkSj fdlh fdLe dh va/fo'oklh izFkkvksa ds fcuk gh fookg d:axkA fo'ks"k fookg vf/fu;e (Special Marriage Act) ds varxZr fookg ds jftLVªs'ku dks gh fookg ds jLe ds :i esa ekuk tkrk gSA fookg iwoZ gh eSaus ;g Li"V dj fn;k Fkk fd eSa ,d ukfLrd gw¡] vkSj esjs fookg esa fdlh fdLe ds /kfeZd deZdk.M ugha gksaxsA esjh iRuh] vk'kk] us esjh 'krksZa dks eku fy;kA gekjk fookg fcuk /kfeZd vuq"Bku ds gqvk vkSj orZeku dky rd gekjs fuokl LFkku ij dksbZ Hkh /kfeZd vk;kstu] /kfeZd fpUg ugha jgsA ?kj [kjhnus esa Hkh dksbZ va/fo'oklh deZdkaM ugha gqvkA x`g&izos'k 'kfuokj dks vkSj iwjs pkan ds fnu gh gqvkA 1976 esa vius fe=kksa ds lkFk eSaus ,d y?kq m|ksx LFkkfir fd;kA nks ekU;rkvksa ij eSa vVy jgk fd fj'or ugha nwaxk vkSj dksbZ /kfeZd vuq"Bku ugha gksxkA bl rjg] vius thou ds gj i{k ij eSaus ukfLrDrk dk ikyu fd;kA fdlh rjg ds le>kSrs ds fcuk eSaus vius thou dks cqf¼oknh ds :i esa ft;k gS vkSj th jgk gw¡A (izks- ujsUnz uk;d] isQMsjs'ku vkWiQ bafM;u jS'ufyLV vlksfl;'ku ds vè;{k gSaA)

cqf¼oknh

laxBu&lekpkj

cqf¼oknh ds rhl o"kZ 10 vizhy] 2017] dks cqf¼oknh iQkmaMs'ku }kjk cqf¼oknh ds izdk'ku ds rhl o"kZ iwjs gksus ds miy{; esa cqf¼oknh lsfeukj d{k esa ,d dk;ZØe dk vk;kstu fd;k x;kA bl volj ij MkW- jesUnz }kjk fyf[kr 'kjkc] lsDl vkSj uhfr'kkL=k dk yksdkiZ.k iVuk fo'ofo|ky; ds LukrdksÙkj n'kZu'kkL=k foHkkx ds vè;{k] izks- jek'kadj vk;Z }kjk fd;k x;kA 'kjkc] lsDl vkSj uhfr'kkL=k vke ikBdksa ds fy, fy[kh x;h O;kogkfjd uhfr'kkL=k dh ,d fopkjksÙkstd iqLrd gS] ftlesa MkW- jesUnz us vius uSfrd fu"d"kkZsa dks 'kjkc] iw.kZ 'kjkccanh vkSj lsDl tSls rkRdkfyd egÙo ds eqíksa ij ykxw fd;k gSA blh volj ij MkW - doythr dh FAQ on Rationalism, Humanism and Atheism dk yksdkiZ.k Lo;a MkW- jesUnz }kjk fd;k x;kA ikWdsV lkbt dh FAQ iqfLrdk esa cqf¼okn] ekuorkokn vkSj fujh'ojokn ds ckjs esa vke rkSj ij mBk, tkus okys rhl iz'uksa ds laf{kIr mÙkj fn, x, gSaA ;g vke ikBdksa vkSj cqf¼oknh vkanksyu ds dk;ZdÙkkZvksa ds fy, leku :i ls mi;ksxh gSA cqf¼oknh ds igys vad dk izdk'ku tuojh] 1987] dks rRdkyhu fcgkj cqf¼oknh lekt (vc] cqf¼oknh lekt) }kjk fd;k x;k FkkA ml le; bls cqf¼oknh cqysfVu dgk x;k vkSj ;g vlkef;d FkkA 1993 ls bldk izdk'ku =kSekfld :i esa gkus yxk vkSj bls cqf¼oknh =kSekfld dgk x;kA fiNys chl o"kksZa ls cqf¼oknh dk izdk'ku cqf¼oknh iQkmaMs'ku }kjk fd;k tk jgk gSA dbZ ckj N% eghus esa blds la;qDr vad Hkh izdkf'kr gksrs jgs gSaA fiNys dqN o"kksZa ls blds bZ&laLdj.k (PDF) dk Hkh izdk'ku gks jgk gSA vc] cqf¼oknh ds rhl o"kZ iwjs gksus ij bls cqf¼oknh v/Zokf"kZd esa cnyus dk fu.kZ; iQkmaMs'ku }kjk fy;k x;k gSA cqf¼oknh dk ;g vad fo'ks"k gS] D;ksafd bls cqf¼oknh ds izdk'ku ds rhl o"kZ iwjs gksus ds volj ij fudkyk tk jgk gSA 9

cqf¼oknh iQkmaMs'ku ds chl o"kZ cqf¼oknh iQkmaMs'ku dh LFkkiuk o"kZ 1996 esa iQkmaMj VªLVh] MkW- jesUnz] }kjk dh x;h FkhA fiNys o"kZ 2016 esa cqf¼oknh iQkmaMs'ku us vius vfLrRo ds 20 o"kZ iwjs dj fy,A 12 fnlEcj] 2016] dks fnu esa cqf¼oknh lsfeukj d{k (216&,] JhÑ".kiqjh] iVuk & 800001) esa cqf¼oknh iQkmaMs'ku ds chl o"kZ iwjs gksus ds volj ij ,d cqf¼oknh fe=k&feyu lekjksg dk vk;kstu fd;k x;kA iQkmaMs'ku ds chl o"kZ iwjs gksus ds miy{; esa iQkmaMs'ku dh eSusftax VªLVh] MkW doythr }kjk fyf[kr fgUnh iqfLrdk tksfrjko iqQys dk yksdkiZ.k cqf¼oknh lekt vkSj vtZd la?k ds ofj"B lnL;] txr Hkw"k.k] }kjk fd;k x;k_ vkSj MkW- jesUnz vkSj MkW- doythr dh MkW- vkEcsMdj % thou vkSj fopkj dk yksdkiZ.k vEcsMdj fe'ku ds cq¼'kj.k gal }kjk fd;k x;kA blds vykok] cqf¼oknh iQkmaMs'ku ds ,d dSVykWx @ iQksYMj dk yksdkiZ.k iQkmaMs'ku dh VªLVh] MkW- fdju ukFk }kjk fd;k x;kA cqf¼oknh iQkmaMs'ku ,d vkfFkZd ykHk&jfgr (non-profit)] jftLVMZ] 'kS{kf.kd VªLV gS] ftldk eq[; mís'; cqf¼okn vkSj ekuorkokn dk izpkj&izlkj djuk rFkk va/fo'oklksa ,oa va/J¼k dk fojks/ djuk gSA vius y{; dks izkIr djus ds fy, iQkamMs'ku vU; xfrfof/;ksa ds vykok cqf¼oknh if=kdk lfgr fgUnh vkSj vaxzst+h esa lkfgR; dk izdk'ku djrk jgk gSA cqf¼oknh iQkmaMs'ku }kjk cqf¼okn&ekuorkoknh n`f"V ls 'kks/ dks izksRlkgu nsus ds fy, ,d cqf¼oknh vè;;u ,oa 'kks/ dsUnz dk lapkyu Hkh fd;k tkrk gSA ;g dsUnz eq[;r% fgUnh vkSj vaxzst+h esa izdkf'kr cqf¼oknh&ekuorkoknh lkfgR; dk lanHkZ iqLrdky; (Reference Library) gSA blds vykok] cqf¼oknh iQkmaMs'ku }kjk ,d osclkbV dk vkSj isQlcqd ij cqf¼oknh iQkmaMs'ku ist dk lapkyu Hkh fd;k tkrk gSA

cqf¼oknh

iqLrd&ifjp;

'kjkc] lsDl vkSj uhfr'kkL=k (ys[kd% MkW- jesUnz] 'kjkc] lsDl vkSj uhfr'kkL=k] iVuk % cqf¼oknh iQkmaMs'ku] izFke laLdj.k% 2017] i`"B% 64] ewY;% 60 #) 'kjkc] lsDl vkSj uhfr'kkL=k − ;g ,d O;kogkfjd uhfr'kkL=k dh fdrkc gSA O;kogkfjd ;k vIykbM uhfr'kkL=k esa fdlh rkRdkfyd egÙo ds O;kogkfjd iz'u ij uhfr'kkL=k dks ykxw fd;k tkrk gSA bl iqLrd ds izFke vè;k; ^^uhfr'kkL=k** esa geus ekud uhfr'kkL=k ds vius cqfu;knh fu"d"kksZa dks lkeus j[kk gSA geus ;g ekuk gS fd izR;sd O;fDr dk thou] lq[k vkSj Lora=krk vius&vki esa ewY;oku gSaA gj O;fDr dks viuk thou vius <+ax ls thus vkSj vius lq[k dks ryk'kus dh vf/dre Lora=krk feyuh gh pkfg,] tc rd fd og nwljksa dh ,slh Lora=krk esa gLr{ksi uk djsA fdrkc ds nwljs vè;k; ^^'kjkc vkSj uhfr'kkL=k** esa uSfrdrk ds bUgha cqfu;knh fu"d"kksaZ dks 'kjkc ihus ij_ vkSj rhljs vè;k; ^^lsDl vkSj uhfr'kkL=k** esa lsDl&lEca/ksa ij ykxw fd;k x;k gSA geus bu leL;kvksa dh ppkZ rkfdZd vkSj oSKkfud <+ax ls djus dh iwjh dksf'k'k dh gSA vc] ;g ppkZ vkSj cgl ds fy, ikBdksa ds lkeus izLrqr gSA dksbZ Hkh ikBd bl iqLrd esa rdZ ;k rF;&lEca/h fdlh Hkwy dh vkSj esjk è;ku fnyk ldsa] rks eSa mudk vkHkkjh jg¡wxkA (MkW- jesUnz }kjk fy[kh x;h Hkwfedk ls)

Buddhiwadi Foundation is a registered, non-profit, tax-exempt, educational trust for promoting rationalismhumanism and for eradicating blind faith and superstitions. Foundation is working for a philosophical revolution in the rationalist-humanist direction by promoting logical-scientific thinking and a secular, rational morality based on human values of liberty, equality, fraternity and justice. For achieving our aims, we have been mainly publishing humanist literature. There was a need for a basic document clarifying the fundamental concepts related to rationalism. Therefore, the Buddhiwadi Foundation published Buddhiwadi Prashanotri in 2010. I am happy to present this English version of Dr. Ramendra’s Buddhiwadi Prashanotri. This English version is titled FAQ on Rationalism, Humanism and Atheism and translated from Hindi to English by me. FAQ on Rationalism, Humanism and Atheism contains thirty questions and their answers in VII sections. We are presenting some of the frequently asked questions, and their answers. The answers will help in understanding and clarifying the basic concepts related to rationalism, humanism, atheism and so on. We hope that readers will like and be benefitted from this hand-book. (From Preface written by Dr. Kawaljeet)

tksfrjko iqQys

(ysf[kdk% MkW- doythr] tksfrjko iqQys] iVuk% FAQ on Rationalism, Humanism cqf¼oknh iQkmaMs'ku] izFke laLdj.k% 2017] i`"B% 48] and Atheism ewY;% 30 #-) English Version of Buddhiwadi Prashanotri: Dr. iqQys ds n'kZu] fopkj/kjk vkSj dk;Z ds fo"k; esa Kawaljeet, FAQ on Rationalism, Humanism and Atheism (Patna: Buddhiwadi Foundation, 2017, ftruk vè;;u vkSj ewY;kadu gksuk pkfg, Fkk] mruk igys ugha gks ldk gSA vc] bl eqfge esa rsth vk;h gSA tksfrjko Pages: 32, Price: Rs. 20)

cqf¼oknh

iqQys ds lEiw.kZ lkfgR; dk fgUnh vuqokn vkSj lEiknu MkW,y- th- esJke ^foeydhfrZ* us fd;k gSA ;g egkRek tksfrck iqQys jpukoyh ds 'kh"kZd ls 1994 esa nks [k.Mksa esa izdkf'kr dh x;hA ejkBh ikBdksa dks mudk lEiw.kZ lkfgR; lEiw.kZ iqQys 'kh"kZd ls 1969 esa gh miyC/ djk;k x;k FkkA ;g g"kZ dh ckr gS fd vkt fo'ofo|ky;ksa esa Hkh tksfrjko iqQys ij vè;;u vkSj 'kks/ gks jgs gSaA z tksfrjko iqQys ij ;g iqfLrdk vkids lkeus izLrqr djrs gq, eq>s [kq'kh gks jgh gSA ;g iqfLrdk eSaus iVuk fo'ofo|ky; ds n'kZu'kkL=k ds LukrdksÙkj ikB~;Øe dks è;ku esa j[k dj fy[kh gSA bl iqLrd esa eSaus iqQys ds thou] mudh egÙoiw.kZ vkS j ,s f rgkfld iq L rd] xqykexhjh] vkS j iq Q ys ds va/fo'okl ds fujkdj.k lEca/h fopkjksa ij viuk è;ku dsfUnzr fd;k gSA --vk'kk gS] n'kZu'kkL=k ds fo|kFkhZ vkSj 'kks/kFkhZ ds vykok lkekU; ikBd Hkh esjh bl iqfLrdk ls ykHkfUor gksxa As (MkW- doythr }kjk fy[kh x;h izLrkouk ls)

MkW- vkEcsMdj thou vkSj fopkj (ys[kd% MkW- jesUnz] MkW- doythr] MkW- vkEcsMdj % thou vkSj fopkj] iVuk % cqf¼oknh iQkmaMs'ku] izFke laLdj.k% 2017] i`"B% 64] ewY;% 30 #-) ;g iqfLrdk 2007 esa bUVjusV ij izdkf'kr vkSj fiQj 2015 esa fizaV laLdj.k esa izdkf'kr gekjh vaxszt+h fdrkc Rationalism, Humanism and Atheism in Twentieth Century Indian Thought ds ^^ch- vkj- vkEcsMdj**

vè;k; ij vk/kfjr gSA bls vuqokn ugha] cfYd fgUnh :ikUrj dguk csgrj gksxkA D;ksafd nksuksa jpuk,¡ gekjh gh gSa] blfy, geus 'kkfCnd vuqokn djus dh dksbZ t+:jr eglwl ugha dh gSA bl iqfLrdk esa fo'ks"k rkSj ls vkEcsMdj ds cqf¼oknh] 12

ekuorkoknh vkSj fujh'ojoknh fopkjksa dks gh LFkku fn;k x;k gS] muds jktuhfrd fopkjksa dks ughaA dg ldrs gSa fd geus viuk è;ku muds /eZ&n'kZu ij dsfUnzr fd;k gSA blh rjg] bl iqfLrdk esa vkEcsMdj ds lEiw.kZ thou dk lexz fp=k izLrqr ugha fd;k x;k gS] cfYd muds thou dh dqN ?kVukvksa dh ,d laf{kIr :ijs[kk izLrqr dh x;h gSA geus [kkl rkSj ls viuk è;ku vkEcsMdj dh f'k{kk vkSj NqvkNwr ds fo#¼ muds lkekftd la?k"kZ ij dsfUnzr fd;k gSA MkW- vkEcsMdj dh ;g Li"V ekU;rk Fkh fd mu fgUnw /eZ&'kkL=kksa ij lh/k vkØe.k fd, fcuk] ftuesa o.kZ&O;oLFkk dk leFkZu fd;k x;k gS] tkfr&O;oLFkk vkSj NqvkNwr dks ugha feVk;k tk ldrk gSA /eZ&nk'kZfud n`f"V ls vkEcsMdj ds thou dh lcls egÙoiw.kZ ?kVuk Fkh] muds }kjk fgUnw /eZ dk R;kxA vius thou ds var le; esa mUgksaus fgUnw /eZ dks R;kx dj ckS¼ /eZ dks viuk fy;k FkkA muds }kjk ,slk djus ds D;k dkj.k Fks] bldh ppkZ Hkh bl iqfLrdk esa vkEcsMdj ds fopkjksa ds varxZr dh x;h gZZSA vkEcsMdj 'krkCnh o"kZ (1991) dks MkW- vkEcsMdj ds fopkjksa ds vè;;u vkSj ewY;kadu dk ,d vPNk volj ekurs gq,] geus cqf¼oknh if=kdk ds dbZ vadksa esa fgUnw /eZ vkSj o.kZ&O;oLFkk ls lEcaf/r MkW- vkEcsMdj ds fopkjksa dks izdkf'kr fd;k FkkA cqf¼oknh esa MkWvkEcsMdj ij le;&le; ij izdkf'kr dqN jpukvksa ds ladyu dks fcgkj cqf¼oknh lekt }kjk 1992 esa MkWvEcsMdj us fgUnw /eZ dk R;kx D;ksa fd;k\ 'kh"kZd ls iqfLrdk ds :i esa izdkf'kr fd;k x;k FkkA 1997 esa bl iqfLrdk ds nwljs laLdj.k dk izdk'ku Hkh gqvk FkkA vc] cqf¼oknh iaQkmMs'ku }kjk MkW- vkEcsMdj % thou vkSj fopkj iqfLrdk dk izdk'ku ,sls le; fd;k tk jgk gS] tc lkjs ns'k esa MkW- vkEcsMdj dh 125oha t;Urhs euk;h tk jgh gSA iVuk fo'ofo|ky; lfgr dbZ fo'ofo|ky;ksa esa u, MkW- vkEcsMdj ps;j LFkkfir fd, x, gSaA buds ekè;e ls MkW- vkEcsMdj ds fopkjksa dks le>us] ewY;kadu djus vkSj O;ogkj esa ykus dk iz;Ru tkjh gSA ,sls esa ;g iqfLrdk vkEcsMdj ds /eZ&n'kZu

cqf¼oknh

lEca/h fopkjksa dks izkekf.kd :i esa lkeus ykus dk ,d fouez iz;kl gSA lkjs lanHkZ&xzaFkksa dk mYys[k iqfLrdk ds var esa dj fn;k x;k gSA tks ikBd ;k 'kks/kFkhZ lanHkksZ dh vf/d foLr`r tkudkjh pkgrs gSa] os vaxzst+h iqLrd Rationalism, Humanism and Atheism in Twentieth Century Indian Thought ds ^^ch- vkj-

vkEcsMdj** vè;k; dks ns[k ldrs gSa] tks iwjh rjg MkWD;wesUVsM gSA (MkW- jesUnz }kjk fy[kh x;h izLrkouk ls) ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○

iqLrdsa feyha cqf¼ dh iz;ksx'kkyk % ukfLrdrk ladyu&lEiknu % jrupUn tSu] cqf¼ dh iz;ksx'kkyk% ukfLrdrk] chdkusj % ltZuk] izFke laLdj.k & 2017] i`"B & 120] ewY; & 90 #/eZ dk izfri{k ladyu&lEiknu % jrupUn tSu] /eZ dk izfri{k] chdkusj % ltZuk] izFke laLdj.k & 2017] i`"B & 134] ewY; & 220 #izrhd iwtk dk iziap ys[kd % fxj/kjhyky O;kl] izrhd iwtk dk iziap] chdkusj % ltZuk] izFke laLdj.k & 2017] i`"B & 120] ewY; & 90 #n'kZu % ,d iqujoyksdu izks- (MkW-) lksgu jkt rkrsM+ vfHkuUnu&xzUFk lEiknd e.My % MkW- ';key fd'kksj] MkW- 'kSys'k dqekj flag] MkW fot; dqekj] n'kZu % ,d iqujoyksdu tks/iqj (jkt-) % jkW;y ifCyds'ku] izFke laLdj.k % 2017] i`"B & 463] ewY; & 750 #bl iqLrd esa MkW jesUnz }kjk LukrdksÙkj n'kZu 'kkL=k foHkkx] iVuk fo'ofo|k; esa fn, x, ^fiQykWlfiQlh Ms ysDpj* dks Hkh ^^vk/qfud txr esa n'kZu 'kkL=k dk Hkfo";** 'kh"kZd ls 'kkfey fd;k x;k gSA ;g ysDpj ^^n'kZu 'kkL=k dk Hkfo";** 'kh"kZd ls pothi.com ij fu%'kqYd bZ&cqd (PDF) ds :i esa igys ls gh miyC/ gSA

cqf¼oknh

Hkkjr ds fujh'oj ekuooknh funsf'kdk fe=kksa! vkidks ;s tkudj izlUurk gksxh fd ^^Hkkjr ds fujh'oj ekuooknh** uke ls ,d funsf'kdk rS;kj dh tk jgh gSA vki og gksa rks Ñi;k viuk ifjp; bl izk:i esa 'kh?kz HkstsaA bl lwpuk dks lHkh ik=kksa rd igqapkus esa gekjh lgk;rk djus dk Hkh d"V djsaA 1- uke vkSj irk 2- eksckby uEcj] bZ&esy 3- tUe LFkku vkSj tUe frfFk 4- f'k{kk vkSj O;olk; 5- vU; {ks=kksa esa lfØ;rk dk laf{kIr fooj.k 6- D;k nsg nku @ vaxnku dk ladYi dj pqds gSa\ 7- larkuksa ds uke] O;olk; vkSj irs gLrk{kj

uksV% 1- vius bfro`Ùk ds lkFk viuk ,d ikliksVZ lkbt dk iQksVks Hkh HkstsaA 2- funsf'kdk ds fy, viuk ifjp; fganh ds lkFk gh vaxzst+h esa Hkh cuk @ cuok dj Hkst nsa rkfd ;fn mlds vaxzst+h laLdj.k ds izdk'ku dh Hkh O;oLFkk cu tk, rks mls Hkh izdkf'k dj ldsaA 3- izdk'ku ds ckn ;fn vki pkgrs gksa fd funsf'kdk dh ,d izfr vkidks jftLVMZ Mkd ls izkIr gks tk,] rks Ñi;k 200 #i, dk euhvkMZj lEiknd ds uke Hkst nsaA vFkok ;s jkf'k MkW- j.kthr ds lhrkiqj] mÙkjizns'k fLFkr Hkkjrh; LVs V cS a d [kkrk la [ ;k 10907022192, IFSC: SBIN0000720 esa tek dj mldh frfFk dh lwpuk viuh izfof"V ds lkFk layXu djsaA

lEiknd

MkW- j.kthr 2094] 'kksHkk Mgsfy;k xzhu Xysu ysvkmV] csyanqj] cSxyksj & 560103 eks- 9019303518 13

D;k ge lp esa vkt+kn gSa] ;fn gSa vkt+kn] rks fiQj D;ksa vkt xjhcksa dh vkokt+ nck nh tkrh gS\ D;ksa gksugkj cguksa dks pqfM+;k¡ iguk nh tkrh gS\ D;ksa vkt gesa lPpk U;k; rd ugha fey ikrk gS\ t HkUrs cq¼ izdk'k D;ksa f[kyf[kykrh dfy;k¡ pan le; ckn eqj>k tkrh gSA rdZ djksxs rc tkuksxs xkSre cq¼ dk KkuA D;k ge lp esa vkt+kn gSa] ;fn gSa vkt+kn] txr es lcls cM+k foKkuA rks fiQj D;ksa vkt ns'k dh iz'kklu O;oLFkk txr esa >wBk gS HkxokuA Mxexkrh gS\ fnu nqigf;k gy pyk ds [kwu ilhuk ls vUu D;ksa dsoy ljdkjh iQkbyksa esa gh dk;Z iw.kZ gks tkrs gSa\ mitk ds lcls egku etnwj fdlkuA D;ksa gj ljdkjh dkedktksa esa fo?u dh ?kM+h vkrh gS\ txr esa lcls cM+k foKkuA D;ksa vkt vkokt+ mBkus okys dks ekSr dh uhan txr esa >wBk gS HkxokuA lqyk nh tkrh gS\ dsnkjukFk esa ckny iQV x;hA D;ksa gesa yxrk gS fd ge lp esa vkt+kn gSa] ;fn gSa yk[kksa HkDrksa ds izk.k fudy x;h vkt+kn gk; gk; djrs jgs ifjtu vk;k u HkxokuA rks fiQj D;ksa ns'k esa vlfg".kqrk dh [kcjsa lquus dks txr esa lcls cM+k foKkuA vkrh gS\ txr esa >wBk gS HkxokuA D;ksa vkt dqN yksxksa esa tkfroknh Hkkouk tkx`r gks tkrh fLop nck ds cYc tyrk >wBh y{eh dk xq.k xkrsA gS\ cYc ds vkfo"dkjdrkZ ,fMlu gS egkuA D;ksa vkt gekjs ns'k dh ,drk] txr esa lcls cM+k foKkuA v[k.Mrk Mxexkrh ut+j vkrh gS\ txr esa >wBk gS HkxokuA D;k gekjs lafo/ku esa ^^lerk vkSj Lora=krk >wB Hkxoku dh >wBh HkfDr dk vf/dkj** gesa ;gh fl[kykrh gS\ Hkkjr yxk;k blh esa 'kfDrA ge lp esa vkt+kn rc dgyk,axs] ,- Vh- ,e-] bUVjusV cuk ds oSKkfud gks x;k egkuA tc tkfroknh Hkkouk iw.kZr% lekIr gks tk,xh] txr esa lcls cM+k foKkuA tc xjhch&vehjh] mQ¡p&uhp dh js[kk feV tk,xh] txr esa >wBk gS HkxokuA tc ns'k esa O;kolkf;drk ds lkFk&lkFk O;kogkfjd f'k{kk ykxw gks tk,xh] tc gekjs HkkbZ;ksa dh rjg lHkh cgusa Hkh dne&dne t fodkl dqekj ls pydj ns'k dks mPpre f'k[kj rd igq¡pk,xhA

dfork

txr es lcls cM+k foKku

D;k ge lp esa vkt+kn gSa!

D;k ge lp esa vkt+kn gSa] ;fn gSa vkt+kn] rks fiQj D;ksa ns'k esa Hkz"Vkpkj cuk egkekjh gS\ D;ksa v[kckjksa ij dqdekZas dk Niuk tkjh gS\ D;ksa Hkq[kejh vkSj xjhch dk Øanu Hkh fdydkjh gS\ D;ksa lfVZfiQdsV izkIr gt+kjksa ;qok cSBs csjkstxkjh gSa\

Hkxoku vkSj HkkX; esa fo'okl Hkkjrh; turk dh xqykeh dh tathj dh lcls etcwr dM+h gSA ,e- ,u- jkW; lkE;okn ds ikj cqf¼oknh

cqf¼oknh iQkmaMs'ku }kjk çlkfjr lkfgR; 1 va/fo'okl ds fo#¼ 2 va/fo'okl ds fo#¼ (Hkkstiqjh) 3 D;k bZ'oj ej pqdk gS\ 4 eSa fgUnw D;ksa ugha vkSj eSSa cqf¼oknh dSls cuk 5 cqf¼oknh iz'uksÙkjh 6 vehj vkSj xjhc 7 'kjkc] lsDl vkSj uhfr'kkL=k 8 isfj;kj% thou vkSj fopkj 9 MkW vkEcsMdj % thou vkSj fopkj 10 tksfrjko iqQys 11 /eZfujis{k ekuorkoknh ?kks"k.kk&Ik=k 12 cqf¼okn vkSj ekuorkoknh n`f"Vdks.k 13 cqf¼ekuh ,oa ukle>h

MkW- jesUnz & & & & & & & MkW- jesUnz ,oa MkW- doythr MkW- doythr çks- ikWy dtZ ,- lksykseksu jkfoiqfM osdaVªkfn

# # # # # # # # # # # # #

14 Some Reflections on Ethics Dr. Ramendra 15 Is God Dead? (First edition) Dr Ramendra 16 Why I am Not a Hindu & Why I do not want Ramrajya (Second edition) 17 The Myth of Unity of all Religions (First edition) & 18 The Ethical Philosophy of Bertrand Russell & 19 M. N. Roy's New Humanism and Materialism & 20 J.P.'s Total Revolution and Humanism Dr. Kawaljeet 21 FAQ on Rationalism, humanism and Atheism 22 Rationalism, Humanism & Atheism in 20th Century Indian Thought Dr. Ramendra- Dr. Kawaljeet

15-00 10-00 15-00 20-00 10-00 15-00 60-00 20-00 30-00 30-00 5-00 4-00 10-00

Rs 100.00 Rs 10.00 Rs 15.00 Rs 10.00 Rs 200.00 Rs 100.00 Rs 50.00 Rs 20.00 Rs 250.00

lkfgR; eaxkus ds fu;e% cqf¼oknh lekt ds lnL;ksa] cqf¼oknh ds xzkgdksa dks 10 çfr'kr dh NwVA s iqLrdky; vkSj iqLrd foØsrkvksa dks 20 çfr'kr dh NwVA s d`i;k vfxze jkf'k euhvkMZj }kjk ^^cqf¼oknh iQkmaMs'ku** (Buddhiwadi Foundation) ds uke Hkstsa ;k cqf¼oknh iQkmaMs'ku ds cSad vdkmaV esa tek djsaA (ns[ksa] i`"B & 16) Mkd [kpZ çdk'kd }kjkA cqf¼oknh iQkmaMs'ku 216&,] JhÑ".kiqjh] iVuk & 800001

cqf¼oknh iQkmaMs'ku }kjk 12345678-

pothi.com

MkW- jesUnz & & & & & &

eSa fgUnw D;ksa ugha eSa cqf¼oknh dSls cuk vehj vkSj xjhc n'kZu'kkL=k dk Hkfo"; ekuo vf/dkj vkSj e`R;q&n.M ekuo vf/dkj vkSj ,eusLVh baVjuS'kuy lkekftd ifjorZu esa n'kZu dh Hkwfedk /kfeZd vojks/ vkSj gkf'k;s ds yksx

9. Why I am Not a Hindu 10. Is God Dead? 11. The Myth of Unity of all Religions -

cqf¼oknh

ij izdkf'kr fu'kqYd bZ&cqd

free & & & & & & & & -

cqf¼oknh iQkmaMs'ku · ·

· · ·

cqf¼oknh iQkmaMs'ku ,d jftLVMZ] 'kS{kf.kd VªLV gS ftldk eq[; mís'; cqf¼okn vkSj ekuorkokn dk izpkj&izlkj djuk] vkSj va/fo'oklksa ,oa va/J¼k dk fojks/ djuk gSA cqf¼oknh iQkmaMs'ku }kjk cqf¼oknh vè;;u ,oa 'kks/ dsUnz dk lapkyu fd;k tkrk gSA ;g dsUnz cqf¼oknh ekuorkoknh lkfgR; dk lUnHkZ&iqLrdky; gS A ;gkW¡ ij fofHkUu cqf¼oknh] ekuorkoknh] ukfLrd&fujh'ojoknh vkSj /eZfujis{k laxBuksa }kjk eq[;r% fgUnh vkSj vaxzsth esa izdkf'kr lkfgR; − iqLrd&iqfLrdkvksa] if=kdkvksa − dks vè;;u ,oa 'kks/ ds fy, j[kk x;k gS A cqf¼oknh v/Zokf"kZd dk izdk'ku cqf¼oknh iQkmaMs'ku }kjk fd;k tkrk gSA cqf¼oknh lekt ds lnL;ksa dks if=kdk fu%'kqYd nh tkrh gSA (fliQZ cqf¼oknh ds fy, lg;ksx jkf'k 20 # okf"kZd] 200 # vkthou) cqf¼oknh iQkmaMs'ku }kjk vaxszth esa occasional publication ds :Ik esa Buddhiwadi Newsletter dk çzdk'ku Hkh fd;k tk jgk gSA ^^cqf¼oknh iQkmaMs'ku** (Buddhiwadi Foundation) ds uke euhvkMZj Hkst dj ;k ^^cqf¼oknh iQkmaMs'ku** ds vdkmUV esa tek dj cqf¼oknh iQkmaMs'ku dks lg;ksx jkf'k nh tk ldrh gSA (United Bank of India, Srikrishnapuri Branch, Patna, Account No. 0599010104922, IFSC - UTB10SKP462, MICR - 800027006)

· ·

eSusftax VªLVh % MkWa- doythr jftLVMZ dk;kZy; % }kjk MkW- jesUnz] 216&,] JhÑ".kiqjh] iVuk & 800001

sssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssss

cqf¼oknh lekt cqf¼oknh lekt cqf¼okn] ekuorkokn] fujh'ojokn vkSj /eZfujis{krk ds çpkj&çlkj ds fy, çfrc¼ ,d xSjnyh; laxBu gSA lekt dh ;g ekU;rk gS fd bZ'oj ekuo&tkfr dk lcls cM+k va/fo'okl gS] vkSj va/&vkLFkk ij vk/kfjr lHkh laxfBr /eZ] ekuo&Kku vkSj uSfrdrk ds fodkl ds ekxZ esa cgqr cM+h ck/k,¡ gSaA blfy,] ;g lekt bZ'oj vkSj lHkh laxfBr /eksZa dk fojks/ djrs gq, ,d cqf¼oknh&ekuorkoknh oSpkfjd vkSj uSfrd ØkfUr ds fy, ç;Ru'khy gSA bl nk'kZfud ØkfUr ds nks eq[; rRo gSa% ,d] rdZlaxr vkSj oSKkfud fpUru fof/ dks çksRlkgu_ vkSj nks] Lora=krk] lerk ,oa cU/qrk ds ekuoh; ewY;ksa ij vk/kfjr rdZlaxr] /eZfujis{k vkSj ekuoh; uSfrdrk dk fodkl vkSj çlkjA cqf¼oknh lekt ekuorkokfn;ksa ds vUrZjk"Vªh; laxBu baVjuS'kuy g~;weSfuLV ,s.M ,fFkdy ;wfu;u esa lg;ksxh&lnL; gSA lnL;rk 'kqYd% 30 # okf"kZd] 300 # vkthou dk;Zky; & cqf¼oknh lekt] 216&,] JhÑ".kiqjh] iVuk & 800001 iQksu% 0612 2541021 91 9934779929

bZ-esy% ramendra@bsnl.in osc lkbV% <http://bihar.humanists.net> lhfer futh çzlkj ds fy, cqf¼oknh iQkmaMs'ku ds fy, MkW- doythr }kjk çdkf'kr vkSj lR;k fçaV~l] dnedqvk¡] iVuk esa eqfnzr 16

cqf¼oknh