Janus 2 - leerwerkboek Deel 2 hfst 1, Deel 3 hfst 1 en Deel 4 hfst 1

Inhoudstafel

Balten

100 000

P 476

Scythen

Bespreek volgende vragen.

a Bekijk de illustraties. Waaraan doen ze je denken?

b Wat wil je over de Kelten te weten komen?

Galaten

10 000

c Welke foto spreekt jou het meest aan? Kruis aan tot welk domein deze behoort.

1492 1789 1945

tijd

Hoofdstuk 1 Oorlogsgek

en licht ontvlambaar?

ERGENS IN GALLIË, STAM VAN DE EBURONEN, 1E EEUW V.CHR.

DAT MOETEN WE WREKEN. IK GA ER NAARTOE.

WE MOETEN ZORGEN DAT ER NIET WEER OORLOG VAN KOMT.

ZE HEBBEN MAGOLUX VERMOORD! HIJ PROBEERDE POTTEN TE VERKOPEN IN TUFONDON, BIJ DE MENAPIËRS.

DUS WIE STEMT VOOR DE WRAAKACTIE?

WE MOETEN DIE MENAPIËRS EEN LESJE LEREN!

WE VERTREKKEN VANAVOND NOG. IK GA OOK MEE!

ZOUDEN WE HET NIET BETER VOORLEGGEN AAN KEEGAN, ONZE DORPSOUDSTE?

AI, AI AI. DIT BETEKENT ALWEER OORLOG …

Gestript!

De Kelten werden Galliërs genoemd door de Grieken en Romeinen. De Grieken noemden hen ook barbaren, maar dit was een term die ze gebruikten voor elk volk dat geen Grieks sprak. De Griek Strabo (64 v.Chr – 19 na Chr.) leefde in dezelfde tijd als de Kelten en beschreef deze als volgt in zijn boek ‘Geographica’:

“Het volk dat we Gallisch noemen, is oorlogsgek, licht ontvlambaar en altijd bereid om te vechten.”

a Aan welke kenmerken in de strip kan je dit zien? Duid ze aan.

b De Kelten staan bekend om hun wapenuitrusting. Zoek de verschillende wapens in de strip en deel de uitrusting in volgens functie.

aanval

verdediging / bescherming verplaatsing

c Op deze foto zie je ‘De stervende Galliër’, een Grieks beeld uit de 3e eeuw v. Chr. Waarom zouden zij naakt ten strijde trekken?

d Aan welk detail op het beeld zie je dat het hier specifiek om een Galliër gaat, ook al heeft hij geen kenmerkende kledij aan? Duid dit aan op de foto.

e Situeer dit stripverhaal op de tijdlijn. Teken een pijl.

f Welk domein past het best bij de strip? Kruis het juiste domein aan.

Ontrafeld

1 VERSCHILLENDE TIJDLIJNEN

Lage Landen

oude steentijd midden steentijd nieuwe steentijd ijzertijd

10 500

5300

800

a De tijdlijn hierboven gaat over West-Europa, deze verschilt van die van de wereldgeschiedenis. Welke periode duurt in onze streken langer? Bekijk hiervoor je Janusje-van-alles.

b De prehistorie wordt verder ingedeeld in verschillende tijdvakken. In welk tijdvak kun je de Kelten situeren? Denk aan de wapens uit de strip.

c Welke periode is dit in de wereldgeschiedenis? Bekijk ook de tijdlijn hierboven. Kruis de juiste periode aan.

De ijzertijd wordt nog eens opgedeeld in twee culturen, de Hallstatt-cultuur en de La Tène-cultuur.

53 P 800

Verspreiding Hallstatt-cultuur, ca. 800-500 v.Chr.

Verspreiding La Tène-cultuur, ca. 500-53 v.Chr.

d Bekijk de kaarten van de verspreiding van beide culturen. Waaraan zouden deze hun naam te danken hebben?

e Welke van deze culturen was er aanwezig in het gebied dat we nu kennen als België? Kruis de juiste cultuur aan.

Hallstatt-cultuur La Tène-cultuur

f Deze culturen behoren tot de prehistorie. Waarom is dat? Bekijk hiervoor de bronnen (zoals op pagina 10) die wij gebruiken om iets te weten te komen over deze culturen.

2 KELTEN - GALLIËRS - (OUDE) BELGEN

Bekijk onderstaande kaart.

Kerngebied en verspreiding van de Kelten, ca. 500-300 v.Chr.

Germanen Balten

Iberiërs

Keltiberiërs

a Waar ligt het kerngebied van de Galliërs?

b Naar welke gebieden verspreidden ze zich?

Scythen

Galaten

Kerngebied van de Kelten Verspreidingsgebied van de Kelten Trek van Keltische stammen

Naam van de Keltische stammen

Naam van niet-Keltische volkeren

c Leid uit de kaart af waarom de Romeinen de Kelten beschouwden als één van hun grootste vijanden, bedreigingen.

Onderstaande kaart toont de verschillende Keltische stammen die leefden in West-Europa.

Keltische stammen in West-Europa doorheen de ijzertijd, ca. 800-53 v.Chr.

Belgae

Aulerci

Veneti

Bituriges

Sengres

d Welk besluit zou je kunnen maken over ‘de Kelten’ in dit gebied?

e Hoe werden de Galliërs genoemd in het huidige Nederlandse taalgebied?

In Tongeren staat een standbeeld van Ambiorix. Hij was de koning van een Keltische stam uit de 1e eeuw v.Chr. Het standbeeld werd opgericht in de 19e eeuw toen België nog jong was en men in de geschiedenis naar Belgische helden zocht. Ambiorix was de leider van de Eburonen, die zich stevig verzetten tegen Caesar.

Het standbeeld van Ambiorix op de markt van Tongeren, gemaakt door Jules Bertin in 1866.

Deel 2 De Kelten // Hoofdstuk 1 Oorlogsgek en licht ontvlambaar?

f Hieronder zie je een kaart met de verdeling van de Keltische stammen in en rond het huidige België. Waar leefden de Eburonen?

NOORDZEE

Bataven

Menapiërs

Portus Itius (Calais)

Gesoriacum (Boulogne)

Orne

Sarthe

hoofdstad

legioenstad stam van de Belgae Menapiërs

Chauken

Friezen

Eems Wezer Elbe

Longobarden

Cherusken

Germania Magna

Trajectum (Utrecht)

Schelde

Thuringers

Vetera Noviomagus (Xanten)

Eburonen

Rijn

Aduatuca Atrebatum (Tongeren) (Arras)

Morinen

Atrebaten

Rotomagus Lutetia

Franken Aduatuken

Nerviërs Trevieren

Clavorum

(Parijs) (Reims)

Gallia

Novaesium Bonna

Colonia Agrippina

Moezel

Augusta Treverorum

Tullum

Divodurum Argentorate

Lingonen Senonen

g Is Ambiorix een representatieve figuur voor de Kelten in onze streek? Waarom wel of niet?

3 VECHTERSBAZEN

De Kelten hielden van vechten en oorlog voeren. Hieronder zie je een aantal fragmenten, vaak van Griekse en Romeinse tijdgenoten. Lees ze en noteer het nummer van de bijhorende foto er telkens bij.

“Sommigen hebben maliënkolders, anderen vechten naakt.”

Diodoros van Sicilië, boek 5, 30, 1e eeuw v.Chr.

“Hun wapenuitrusting omvat manshoge schilden die elk op een andere manier versierd zijn. (…) Op hun hoofden dragen ze bronzen helmen met grote uitsteeksels.”

Diodoros van Sicilië, boek 5, 30, 1e eeuw v.Chr.

“Ook hun trompetten zijn van een typisch barbaarse soort … ze brengen een rauwe klank voort die past bij het tumult van oorlog”

Diodoros van Sicilië, boek 5, 30, 1e eeuw v.Chr.

“Soms vechten de Kelten tijdens het festijn man tegen man. Zij zijn gewapend en beginnen met een vriendschappelijk duel. Af en toe worden er dan verwondingen toegebracht en de ergernis die daar op volgt, kan leiden tot het doden van de tegenstander.”

Poseidonios, Athenaios, boek 4, 40, 1e eeuw v.Chr.

“Alle Gallische muren zijn ongeveer op de volgende wijze gebouwd: Eerst worden in horizontale richting lopende balken van veertien voet lengte met gelijke tussenruimten op de grond gelegd. Deze balken worden binnenwaarts aan elkaar geklampt en dan met veel aarde bedekt; vooraan echter worden de tussenruimten tussen de balken met grote stenen geheel aangevuld. Wanneer nu deze eerste rij balken gelegd en verbonden is, dan komt er een tweede rij boven op. Zulk een muur is ten opzichte van zijn uiterlijk … voor het oog niet lelijk, maar hij is ook voor de verdediging der steden van ongemeen nut en voordeel; want tegen brand is hij door de stenen en tegen de stormram door het hout beschermd.”

Julius Caesar, De bello Gallico – boek 7, 1e eeuw v.Chr.

In 1984 vond men in de buurt van Manchester een lijk van 2000 jaar oud, dat bewaard is gebleven in het veen. Uit onderzoek blijkt dat deze Kelt een gewelddadige dood is gestorven: eerst werd hij twee of drie keer met een smalle bijl op zijn hoofd geslagen, daarna kreeg hij een wurgkoord rond zijn nek dat met een stok werd vastgedraaid. Ten slotte werd zijn keel overgesneden. Een executie of een mensenoffer?

© 2001 Editions Albert René / GocinnyUderzo

4 OUDE BELGEN EN ‘NIEUWERE’ BELGEN

Oude Belgen, Gallië (Belgica)

“Als hun vijanden gesneuveld zijn, snijden ze hun hoofden af en bevestigen ze die aan de nek van hun paarden.”

Diodoros van Sicilië, boek 5, 29

Kruis aan in welke periode dit plaatsvond.

a Wat is in beide gevallen de bedoeling?

De ‘nieuwe Belgen’ in Kongo Vrijstaat onder leiding van koning Leopold II, 19e eeuw Congolese (dwang-) arbeiders op de rubberplantages die niet genoeg rubber konden verzamelen, werden door de blanke (Belgische) kolonisten gestraft door hun handen af te hakken.

Kruis aan in welke periode dit plaatsvond.

b Kende je dit deel van de Belgische geschiedenis? ja neen

c Zulke daden noemen we oorlogswreedheden. Ook vandaag worden er nog altijd wreedheden gebruikt in de strijd. Welke misdrijven worden soms nog altijd gebruikt als wapen om angst te zaaien?

De Comentarii de Bello Gallico is de enige bron die we hebben over Ambiorix, zijn daden en zijn krijgers. Voel je jezelf een Belg? Ben je trots op de geschiedenis van de ‘Oude Belgen’?

Beeldvorming Ambiorix/ de Oude Belgen Commentarii de Bello Gallico

De dappersten

Minst beschaafd, bruut

België ontstaat Ambiorix Veroveringen Nood aan vijandsbeeld

Ambiorix Zoekt helden

Hoe sta je nu tegenover de ‘Oude Belgen’ en het beeld dat er rond wordt gevormd? De Kelten legden ook grote verbindingswegen aan, bouwden grote heuvelforten etc. Hoe sta je dan tegenover de bewering dat de Romeinen de beschaving naar de Kelten hebben gebracht? Bespreek.

Deel 2 De Kelten // Hoofdstuk 1 Oorlogsgek en licht ontvlambaar?

5 DE KELTEN IN DE HEDENDAAGSE CULTUUR

a Bestudeer de kaart. Dit is het woongebied van de Kelten, of liever stammen met een Keltische cultuur, na de inval van de Romeinen. Waar vinden we de Keltische cultuur nog terug? Kijk hiervoor terug naar de kaart op pagina 19.

In het Engels heet dit de ‘Celtic Fringe’, vrij vertaald als ‘Keltische rand’. In het gebied dat nu Ierland, Bretagne en Groot-Brittannië omvat, zijn er nog steeds mensen die een Keltische taal spreken.

b De voetbalploeg van Glasgow (Schotland) heet Celtic Glasgow FC. Met alles wat je tot nu toe geleerd hebt over de beeldvorming rond de Kelten, waarom zou een sportclub dan een naam kiezen die daar naar verwijst?

c Ook in de VS is er een basketbalploeg die verwijst naar de Kelten, de Boston Celtics. Waarom zouden zij die naam gekozen hebben?

6 POLITIEK

Speel het spel ‘clanleider’. Wie wordt clanleider en wie wordt uiteindelijk koning? Je leerkracht geeft je de instructies.

Alexandre Vigo [CC BY-SA (2.5)]

Celtic Fringe

7 MACHT VROEGER EN NU

Vergelijk hoe mensen aan de macht kwamen bij de Kelten en hoe dat vandaag gebeurt.

Belgica (2000 jaar geleden)

Hoe kom je als leider aan de macht?

België vandaag

Hoe kun je je onderdanen aan je binden?

Moet je rijk zijn om aan de macht te komen? Waarom (niet)?

Koning Filip is officieel het staatshoofd van België. Ambiorix was koning van de Eburonen en daardoor de grootste machthebber binnen zijn gebied. Hebben deze koningen dezelfde machtspositie? Kunnen we zeggen dat koning Filip de hoogste machthebber van België is?

8 ARISTOCRATIE

Tijdens het spel heb je gemerkt dat er, naast de clanleiders zelf, nog verschillen zijn in rijkdommen binnen een stam. Bij de Kelten zijn er meer sociale verschillen dan bij de Egyptenaren. De sociale klassen waren ook minder afgebakend dan in Egypte, er was sociale mobiliteit mogelijk. De leider van de clan was dat bijvoorbeeld niet noodzakelijk door geboorte.

a Vul de bevolkingspiramide aan op een gelijkaardige manier als die van de Egyptenaren. Kies uit: (krijgs)adel • pachters • handelaren en ambachtslieden • priesterklasse • boeren • koning of clanleider.

farao

edellieden

schrijvers, ambtenaren en soldaten

ambachtslui, werklieden en boeren

Oude Egypte

Deel 2 De Kelten // Hoofdstuk 1 Oorlogsgek en licht ontvlambaar?

Kelten

Kern

‘Kelten’ is een verzamelnaam voor een groep mensen die leefden in heel West-Europa tijdens de ijzertijd. Ze hadden een gemeenschappelijke taal en cultuur. Binnen deze verzameling van mensen kunnen we twee culturen onderscheiden die genoemd zijn naar hun belangrijkste vindplaatsen: Hallstatt en La Tène. Met de komst van de Romeinen en door de invallen van de Germanen, ging deze cultuur uiteindelijk verloren.

De Keltische cultuur bleef wel bestaan in de rand van het Romeinse Rijk, in gebieden zoals Ierland, Schotland, Bretagne. Daar werd zelfs een geschreven taal ontwikkeld die tot op heden bestaat.

De draak was een veel gebruikt symbool in de Keltische cultuur. Sommige gebieden zoals Wales gebruiken deze nog steeds als hun symbool. Het onderschrift ‘Cymru’ betekent Wales in het Keltisch (Welsh).

De Kelten die in België en in Frankrijk woonden, noemen we Galliërs. In NoordGallië woonden de ‘Belgae’. Dit is de naam die werd gegeven door de Romeinse veldheer Julius Caesar. De Belgen bestonden uit verschillende stammen. Deze stammen bestonden op hun beurt weer uit verschillende clans.

Chauken

Friezen

Orne

Seine

Gallia

Nerviërs Trevieren Eburonen

Longobarden

Cherusken

Germania Magna

Eems Wezer Elbe Moezel

Thuringers

Lingonen Senonen

© Paul Birkbeck

De verschillende clans en stammen voerden permanent oorlog met elkaar. Ze deden dit om macht en rijkdom te verwerven. Met de oorlogsbuit konden de clan- en stamleiders hun onderdanen te vriend houden door feesten te organiseren. De meeste mensen waren gewone boeren. De rijken behoorden tot de adel of aristocratie. Aan het hoofd van een stam stond een koning. Belangrijke beslissingen werden door de leden van de aristocratie genomen.

(8e - 1e eeuw v.Chr.)

• (800 - 500 v.Chr.)

• (500 - 1e eeuw v.Chr.)

politiek

militair

Kelten (militair-politiek)

• permanente oorlog

• economische noodzaak

(Europa)

(Frankrijk / België)

(Noord-Gallië)

(Nerviërs)

verschillende

klassieke oudheid

800 500

P 476

Hallstatt Gallo-Romeinse periode

La Tène

KENNEN EN KUNNEN

Je kunt op de tijdlijn de ijzertijd in onze streken aanduiden.

Je kunt omschrijven wie de Kelten waren en je kent het verschil tussen Kelten, Galliërs en Belgen.

Je kunt uitleggen hoe je bij de Kelten aan de macht kwam en hoe je die macht kon behouden.

Je kunt verklaren dat oorlog een economische noodzaak was.

Je kunt een bevolkingspiramide maken van de Keltische samenleving.

Je kent de twee grote culturen waarin de ijzertijd wordt opgedeeld en welke cultuur er in België een invloed heeft gehad.

Je kent de Keltische stam die in jouw streek geleefd heeft.

Kelten: meer dan alleen

maar krijgers

ZOMER VAN 134 V.CHR., EEN KELTISCH

IN HET LAND VAN DE MENAPIËRS.

ALS WE WEER ZO’N STRENGE WINTER

KRIJGEN, HEBBEN WE DEZE KEER TOCH AL VOLDOENDE

DORPJE

MISSCHIEN MOETEN WE NOG EEN KUIL GRAVEN.

ZULLEN WE ALLES KUNNEN OPSLAAN?

ZO’N GOEDE OOGST DIT JAAR.

WE HEBBEN TWAALF FORELLEN GEVANGEN!

ETEN.

DIE KRIJGEN WE NOOIT OP. STEEK MAAR ALVAST DE ROOKOVEN AAN WANT WE HEBBEN GEEN ZOUT MEER.

Gestript!

In Janus 1 heb je geleerd hoe de mens sedentair werd door aan lanbouw te doen. De overstap van het nomadenbestaan naar het oprichten van nederzettingen gebeurde rond jaar v.Chr.

Zoals je in de strip kan zien, deden ook de Kelten aan landbouw.

Kelten hadden geen koelkast of diepvries. Als boeren hadden ze natuurlijk wel heel wat verse producten. Hoe konden ze die bewaren om de winter door te komen?

Zet bij de bewaarmethodes de nummers van deze landbouwproducten. Soms zijn er meerdere mogelijkheden.

1 graan 5 kruiden

2 vlees 6 melk

3 vis 7 hooi / gras

4 fruit 8 stro

Een kruik uit aardewerk kun je afsluiten. Zo krijgen muizen en ratten geen kans.

Een spijker met open wanden beschermt tegen de regen. Omdat hij van de grond staat, beschermt hij ook tegen de grondvochtigheid. De wind heeft vrij spel.

Drogen van voedsel is een eenvoudige bewaarmethode. Je hebt er veel zon en droge wind voor nodig, of een oven.

Roken is een techniek waarbij voedsel boven smeulend hout gehangen wordt. Door chemische stoffen in de rook worden de bacteriën in het voedsel gedood. Daardoor kan het langer bewaard worden.

Putten in de grond deden dienst als silo. Men groef een kuil en goot er het graan in. Het graan dat in contact kwam met de kuilwand begon te ontkiemen en vormde een korst. Doordat de kuil luchtdicht afgesloten werd, was er onvoldoende zuurstof om de rest van het graan te laten ontkiemen.

Door voedsel te zouten of te pekelen wordt de groei van bacteriën en schimmels verhinderd. Daarom was zout een levensnoodzakelijke grondstof.

Een spijker met gesloten wanden biedt niet enkel bescherming tegen regen en vocht, maar ook tegen ongedierte. Let op de platte stenen op de paaltjes. Waarvoor zouden die dienen?

Kaas is een zuivelproduct. Het kan een tijdje bewaard worden.

a Bewaren van voedsel is een belangrijk thema in het stripverhaal. Waarom is dit zo belangrijk?

b Welke van deze bewaarmiddelen worden vandaag nog gebruikt?

c Legt uit wat de moeder bedoelt in tekening 5.

Replica van een Keltisch dorp uit de ijzertijd.

Ontrafeld

1 DE KELT ALS BOER

a De meeste Kelten waren boeren en de kleine gehuchtjes waren grotendeels autarkisch. Dat wil zeggen dat ze volledig in de eigen behoeften (eten, kleren, huizen, verwarming) konden voorzien. Bekijk onderstaande producten. Schrijf op welke dieren of planten er voor instaan.

© Milenko

Zwaar materiaal

In sommige gebieden waren er grotere boerderijen met meer landerijen. Voor grote oppervlakken hadden de Galliërs zelfs een heuse maaimachine uitgevonden: de vallus. Hier zie je een reliëf in steen uit de 2e of 1e eeuw v.Chr., gevonden in Buzenol, in de provincie Luxemburg. Ernaast zie je een hedendaags experiment.

Beschrijf wat je uit deze twee bronnen leert.

a Wat kun je afleiden uit het feit dat er machines gebruikt werden?

b In de 1e eeuw v.Chr. vielen de Romeinen onze gewesten binnen. Waarom was onze streek zo interessant?

Vee

Archeologen onderzochten resten van beenderen om de leeftijd van de dieren te achterhalen toen ze stierven. Aan de hand van die leeftijd kun je weten waarvoor de dieren vooral gehouden werden. Vul de tabel aan.

oud (kip)

jong (haan)

leeftijd functie verklaring

Gebruikt als leghen (voor de eieren).

oud (zowel koe als stier)

jong (zowel koe als stier) Kalfjes geven smakelijk vlees.

oud

oud (geit) Ze geven melk.

jong (bok)

Een volwassen schaap kun je elk jaar opnieuw scheren.

2 DE KELT ALS MIJNWERKER

Zout als basis van de economie

a Als olie tegenwoordig het zwarte goud wordt genoemd, waarom zou zout dan het witte goud genoemd worden bij de Kelten?

b In het woord salaris vind je het Franse ‘sel’ of het Latijnse ‘sal’ terug. Verklaar de herkomst van dat woord dat door de Romeinen werd ingevoerd.

c De stad Hallstatt in Oostenrijk is de bakermat van de Keltische cultuur. Hallstatt was zo belangrijk omwille van haar enorme zoutmijnen.

Hier zie je een reconstructietekening van een zoutmijn uit deze periode.

In de ijzertijd gingen de gangen tot 200 meter diep, volledig uitgehouwen met bronzen of ijzeren houwelen. Beschrijf hoe het ontginnen in zijn werk ging. Welke instrumenten hadden de mijnwerkers? Hoe was de galerij ingericht? Hoe beschermden de arbeiders zich? Zoek enkele beelden op van hoe de mijnbouw er in het heden uitziet. Welke gelijkenissen en verschillen zie je tussen beide?

d Aan de kust won men zout uit zeewater. Bekijk deze foto’s van een archeologisch experiment in de Gallische hoeve van Destelbergen. Bedenk hoe men te werk is gegaan en bespreek.

e Zout vind je niet overal. Toch heeft iedereen het nodig. Hoe los je dat probleem op?

In de vallei van Hallstatt bevonden zich ruim 5000 graven. In de graven lagen meer dan 20.000 artefacten, de oudste werden gedateerd op 800 v.Chr. Het ging vaak om luxevoorwerpen (sierspelden, dolken,…). In 60% van de graven liggen er meerdere voorwerpen. Veel van de skeletten vertonen slijtage, veroorzaakt door zwaar, fysiek werk. De vrouwelijke skeletten vertonen vooral slijtage bij telkens één schouder. De mannelijke resten vertonen dan weer weinig spiermassa in de benen, maar wel een sterk bovenlichaam.

a Probeer een conclusie te trekken over de begraven mensen van Hallstatt: Het waren eerder armere/rijkere mensen die er begraven werden omdat…

b Verklaar de slijtage bij mannen en vrouwen aan de hand van de bovenstaande reconstructietekening van de zoutmijnen.

Keltische mijnwerkers aan de slag (reconstructie)

3 DE KELT ALS IJZERSTERKE SMID EN KUNSTENAAR

De Kelten waren enorm bedreven in het maken en bewerken van metaal. Net zoals in andere culturen gebruikten ze eerst brons, een legering van koper en tin, later schakelden ze over naar ijzer.

Waarom zouden zij overgeschakeld zijn?

Tip

Denk eens aan verschillende bronzen en ijzeren voorwerpen die je kent.

Bekijk de afbeeldingen op deze en de vorige pagina’s. Welke voorwerpen maakten de Kelten voornamelijk?

4 DE KELT IS MODEBEWUST… EN PROPER!

Diodoros van Sicilië, een Griekse historicus, die leefde van 90 v.Chr. tot 30 v.Chr., schreef het volgende over de klederdracht van de Kelten.

Hun kledij is erg opvallend. Zij hebben hemden in verschillende kleuren en met borduurwerk, versierd. Hun broeken noemen zij bracae. De gestreepte mantels die zij dragen worden met een fibula op de schouder vastgespeld. Zij dragen zware capes in de winter en lichtere exemplaren in de zomer. De capes hebben veelkleurige ruitpatronen.

Janssens U., De Oude Belgen, Amsterdam, The House of Books, 2007 bronnen

a Analyseer deze bron aan de hand van je Janusje-van-alles. Welk soort bron is dit? Duid met een kleur aan welk type bron dit is.

geschreven bronnen ongeschreven bronnen

gesproken bronnen materiële bronnen

b Ook andere Romeinse en Griekse schrijvers bevestigen de voorkeur van de Kelten om er mooi en verzorgd uit te zien. Hoe kunnen we echter deze geschreven bronnen controleren?

Een ander opvallend kenmerk van de Kelten dat door verschillende schrijvers beschreven werd, is de aandacht voor individuele hygiëne en lichaamsverzorging. Lees onderstaande bron over dit onderwerp:

Julius Caesar schreef dat de Sueben die op de rechteroever van de Rijn tegenover de Belgen woonden, gewend waren zich dagelijks in ijskoude rivieren te baden.

Tegen onze culturele vooroordelen in waren het niet de Grieken of Romeinen, maar de Kelten die de zeep als basis van de lichamelijke hygiëne introduceerden!

Ook de tand- en mondhygiëne was voor de Galliërs een dagelijks terugkerend ritueel, waarbij als poets- en spoelmiddel, urine werd gebruikt!

c Analyseer deze bron aan de hand van je Janusje-van-alles. Duid in een kleur aan over welk soort bron het gaat.

Janssens U., De Oude Belgen, Amsterdam, The House of Books, 2007, p.161 bronnen

geschreven bronnen ongeschreven bronnen

gesproken bronnen materiële bronnen

d Zoek zelf archeologische bewijzen over de lichaamsverzorging bij de Kelten via het internet of in de bibliotheek. Noteer de informatie op een apart blad en vermeld steeds de bron waar je de informatie vandaan haalt. Vermeld ook waar de archeologische bron werd gevonden en uit welke periode deze komt.

Een Keltische kam

Een Keltische spiegel

5 DE KELT ALS GELOVIGE

Lees onderstaand fragment van de Romeinse geschiedschrijver Tacitus. Het verhaal gaat over een aanval op het eiland Anglesey (gekend bij de Romeinen als Mona en Ynys Môn in het Welsch). De Romeinse bevelhebber Paulinus Seutonius wilde het eiland heroveren.

Situeer met deze kaart waar het eiland (dat hier in het rood aangeduid is) precies ligt.

Vóór de kust stond een slaglinie van uiteenlopende samenstelling opgesteld: dicht opeengedrongen gewapende mannen waar vrouwen tussendoor liepen; als Furiën gehuld in woeste kleuren, hun haren los, hielden zij fakkels voor zich; eromheen liepen Druïden die met de handen ten hemel geheven verwensingen uitbraakten; de soldaten werden door de ongewone aanblik verlamd en boden, als het ware verstijfd, hun lichaam onbeweeglijk als doelwit voor verwonding aan. Vervolgens gingen zij, door de aanmoedigingen van de aanvoerder en ook zichzelf aansporend om niet bang te worden voor een groep vrouwen en bezetenen, tot de aanval over en hakten in de pan wie hen maar voor de voeten kwamen en dompelden hen onder in hun eigen vuur. Hierna is een bezettingsmacht geposteerd bij de overwonnenen en de bossen die gewijd waren aan hun barbaarse bijgelovige praktijken zijn gerooid: zij beschouwden het namelijk als een goddelijke verplichting om op hun altaren rookoffers te brengen met bloed van krijgsgevangenen en hun goden te raadplegen middels ingewanden van mensen.

Uit: Tacitus, Annales XIV, 30

a Onderstreep in de tekst de verwijzingen die te maken hebben met de Keltische religie.

b De Romeinen vonden het geloof van de Kelten barbaars. Markeer in de tekst de passages waarmee Tacitus dit duidelijk maakte.

c De religie van de Kelten was wat we noemen een natuurgodsdienst. Waarom zouden de bossen door de Romeinen gerooid worden?

De Romeinen vervolgden en doodden ook de geestelijke leiders van de Kelten, de druïden, ovaten en barden. Dit was niet zozeer om hen te bekeren, maar wel omdat deze veel gezag hadden binnen de gemeenschappen en zij vaak hele stammen gingen opjutten om in opstand te komen tegen de Romeinse overheersing. De druïdes waren de Keltische priesters. Ovaten vormden het medium tussen de goden en mensen en zij voorspelden de toekomst. Barden vertelden de grote verhalen over de goden en de voorvaderen.

De Romeinen probeerden de Keltische godsdienst uit te wissen, maar slaagden daar niet in. Met de komst van het christendom gooiden ze het over een andere boeg door religieuze feesten en gebruiken te christianiseren. Ken je voorbeelden van heidense feesten of sporen ervan in onze feestdagen?

Giften aan de goden

Een symbool dat erg belangrijk was bij de Kelten, maar ook bij andere volkeren over de hele wereld (Romeinen, India, Mesopotamië, Indianen, Russische steppenvolkeren etc.) was de swastika, ook bekend als het hakenkruis. In de Tweede Wereldoorlog was dit het symbool van de nazi’s, maar eigenlijk is het veel ouder en heeft het een heel andere betekenis. Het symbool wordt nog steeds gebruikt in verschillende culturen en religies zoals op deze Zuid-Koreaanse tempel.

In Llyn Cerrig Bach, een meer op Anglesey, werd er in de 20e eeuw een grote ontdekking gedaan. Men vond meer dan honderd artefacten terug op één bepaalde plaats in dit meer. Wat zou de bedoeling van de Kelten geweest zijn om deze voorwerpen allemaal op deze zelfde plaats te deponeren?

6 NA DE DOOD

De Kelten begroeven hun doden op verschillende manieren. Vanaf de 3e eeuw v.Chr. gingen ze hun doden voornamelijk cremeren. Bij belangrijke personen werd boven het graf of de brandstapel een kunstmatige heuvel opgehoogd. Zo zijn er in heel Europa (dus ook in België) duizenden teruggevonden. Veel informatie die we nu hebben komt uit de grafgiften die men mee in deze grafheuvels begroef.

a Hoe zou je de status van de begraven persoon kunnen afleiden als je een grafheuvel vindt?

Doorsnede van een grafheuvel in Saint-Michel, Carnac, Frankrijk

b Waarom zouden zoveel christelijke kapellen en kerkjes bovenop of in de buurt van grafheuvels gebouwd zijn?

© Svdmolen / CC BY-SA 3.0

© Wolfgang Sauber [CC BY-SA 3.0]

© David Monniaux [CC BY-SA 3.0]

© Zacharie Le Rouzic [CC BY-SA]

Veenlijken

Veenlijken spreken al jaren lang tot de verbeelding. Deze zijn doorheen Noord- en West-Europa gevonden van de middeleeuwen tot nu. Op bijgevoegde kaart zie je een overzicht van waar er veenlijken gevonden zijn.

a Wat kunnen we uit deze kaart afleiden?

Vindplaatsen veenlijken

Links zie je de man van Tollund en rechts de Clonycavan man. Deze laatste is heel interessant. Hij werd in Ierland gevonden in 2003. Hij werd met een stomp voorwerp in het gezicht geraakt. Ook het achterhoofd heeft letsels die waarschijnlijk door een bijl zijn veroorzaakt. In zijn armen zijn insnijdingen gemaakt waardoor hazelaartwijgen geweven werden. Zijn tepels werden bijna volledig weggesneden. Zijn handen waren heel zacht, zonder eelt of ruwe plekken. Zijn nagels waren mooi verzorgd. Zijn haar was samengebonden in een soort knot en werd op zijn plaats gehouden door een hars die uit Frankrijk of Spanje afkomstig geweest moet zijn.

b Waarom zijn veenlijken geen mensen die toevallig in het moeras verzeild raakten?

c Waarom kunnen we er van uitgaan dat dit een offer was?

d Wat kunnen we besluiten als we de info over de handen en het haar bekijken?

Tollund

Windeby

7 BRONNENONDERZOEK EEN WAGENGRAF

Op verschillende plaatsen zijn graven ontdekt waarbij iemand begraven werd met een strijdwagen en wapens. Dit graf werd gevonden in de provincie Luxemburg. Ernaast zie je een reconstructie uit het Musée des Celtes in Libramont. Teruggevonden begraafplaatsen uit die tijd brachten aan het licht dat maar één op de acht graven een wagengraf was.

© Musée des Celtes, Libramont Bron

Stap 1 bronnen

Stap 2

Stap 3

Welk soort bron is het?

geschreven bronnen ongeschreven bronnen

gesproken bronnen materiële bronnen

Stap 4

Is de bron primair of secundair?

Analyseer de bron.

Wanneer? Uit welke periode komt dit graf?

Wat is er gevonden?

Wat?

Waarom?

Waarom blijft er nog maar zo weinig van over?

Is de bron betrouwbaar om ons iets te leren over de begrafenispraktijken van de Kelten?

Wat besluit je uit het feit dat maar een op de acht graven een wagengraf is?

Waarom zou een wagen zo belangrijk zijn dat hij mee begraven werd? Denk aan het bezit van sommige dure auto’s vandaag.

Kruis aan voor welke informatie je deze bron betrouwbaar vindt. wapens / oorlog is belangrijk voor die man kleren van de Kelten een wagen bezitten is prestigieus mensen worden begraven en niet gecremeerd er is een onderscheid tussen mensen Kelten eten geen paardenvlees

8 KRUISWOORDRAADSEL

Test zelf hoe goed je de nieuwe begrippen uit dit hoofdstuk hebt onthouden door onderstaand kruiswoordraadsel in te vullen.

Horizontaal

3 Nederzetting waarnaar een Keltische cultuur vernoemd is.

4 De wetenschap die materiële bronnen onderzoekt.

5 Metaal waarnaar de periode vernoemd werd.

9 Personen met het hoogste religieuze gezag bij de Kelten.

10 Oud religieus symbool dat in de Tweede Wereldoorlog misbruikt werd.

12 Speld waarmee de Kelten hun mantels vastzetten.

13 Het zouten van eten zodat het langer bewaard blijft.

Verticaal

1 Bijnaam van een erg waardevolle grondstof van de Kelten.

2 Graf van een belangrijk persoon, vernoemd naar de opvallendste grafgift.

6 Lichamen die erg goed bewaard gebleven zijn doordat ze in een moeras gelegd werden.

7 Zo noem je een gemeenschap die volledig in haar eigen noden voorziet.

8 Maaimachine waarbij het lastdier duwt.

11 Voedselopslagplaats op palen.

Kern

De Kelten waren in de eerste plaats boeren. In onze streken leefden ze in kleine dorpjes of gehuchten, vaak midden in het bos. Het bos bood bescherming en zorgde voor voldoende hout voor het bouwen van huizen en diende als brandstof. Vaak lag het dorp aan een riviertje dat voorzag in water. Zo’n dorpje was autarktisch.

De dorpen werden omgeven door een afsluiting van gevlochten takken. Die diende om het vee binnen te houden. De huizen waren gemaakt van hout. De wanden bestonden uit gevlochten takken waarop leem werd gesmeerd. Het dak was gemaakt van riet en stro. Behalve woonhuizen waren er ook schuren en stallen. Opslagplaatsen op palen werden spijkers genoemd.

Er waren hier en daar ook grotere nederzettingen. Deze bevonden zich op heuvels en waren versterkt, daarom werden ze ook heuvelforten genoemd. Een bekend heuvelfort in ons land lag op de Kemmelberg. In GrootBritannië zie je nog sporen van grote keltische heuvelforten.

De Kelten verbouwden vooral graan. Daarnaast hielden ze geiten en schapen voor de melk. Schapen werden ook gebruikt voor de wol. Varkens en runderen werden gekweekt voor het vlees, maar vaak werden runderen ook als lastdier gebruikt.

Om het voedsel te bewaren, waren er verschillende technieken: drogen, in silo’s opslaan, roken en pekelen of zouten. Zout was heel belangrijk. Zout kwam vaak uit mijnen, maar aan de kust werd er zout gewonnen uit zeewater.

Kelten waren meesters in de productie van ijzer. Vooral wapens werden gesmeed, maar ook gebruiksvoorwerpen. Bovendien waren Kelten goed in het weven met wol of vlas. Daarbij gebruikten ze veel kleur dat ze in ruitmotieven weefden. Ze waren de uitvinders van de broek.

Zout, ijzererts en ijzerproducten zorgden voor een intensieve ruilhandel. Geld bestond al, maar werd vooral gebruikt om huurlingen te betalen.

Ook lichaamsverzorging was belangrijk. Kelten waren onder meer de uitvinders van de zeep.

De cultuur van de Kelten was nauw verbonden met de natuur waarin ze woonden. Kelten woonden niet in steden, zoals veel Romeinen en Grieken, maar in kleine gemeenschappen in het bos, bij een rivier of aan de zee. Ze leefden in nauwer contact met de natuur dan de volkeren rond de Middellandse Zee of de westerse mens vandaag.

Deze manier van leven bepaalde hun wereldbeeld en hun godsdienst Vele zaken uit hun omgeving waren heilig: bossen, bomen, rivieren, bronnen, rotsen ... Ook de natuurelementen, die hun dagelijkse leven bepaalden: wind, regen, donder, zon, maan … werden allemaal als een soort goden vereerd. Bepaalde planten kregen extra aandacht, zoals de eik, de taxusboom en de maretak.

De godenwereld van de Kelten was hierop gebaseerd en dit zien we terug in de Keltische kunst.

In deze natuurgodsdienst speelden bepaalde mensen een belangrijke rol.

Druïdes waren de priesters. Ze speelden een belangrijke rol in de Keltische samenleving. Ze leidden ceremonies en begeleidden rituelen. De druïdes vormden een belangrijke klasse in de Keltische samenleving. Ook in de politiek hadden ze veel invloed.

Daarnaast waren er ook ovaten en barden. Ovaten legden een link met de voorvaderen en geesten. Zij deden voorspellingen aan de hand van onder andere de vlucht van vogels, of ingewanden. Ze hadden ook een grote kennis van geneeskrachtige planten. Een bard vertelde verhalen en maakte muziek. Alle kennis van vorige generaties werd via deze wijze overgedragen, er was geen schrift.

Stonehenge is een bekend overblijfsel van de Keltische religie. Het was een zonnekalender waar verschillende rituelen plaatsvonden.

© Operarius / CC BY-SA 3.0

• christianisatie godsdienst

Kelten (cultureel)

• d

• o

• b

leven na de dood

• bewijs: grafgiften

• b _______________________________ / c ______________________________

KENNEN EN KUNNEN

Je kunt het begrip natuurgodsdienst uitleggen.

Je kunt een aantal andere culturen met een natuurgodsdienst opnoemen.

Je kunt verklaren waarom de rol van bard zo belangrijk was.

Je kent het begrip christianisatie en kunt er een voorbeeld van geven.

De Grieken

EGEÏSCHE ZEE

IONIË

Bespreek volgende vragen.

a Bekijk de illustraties. Waaraan doen ze je denken?

b Wat wil je over de Griekse oudheid te weten komen?

c Welke foto spreekt jou het meest aan? Kruis aan tot welk domein deze behoort.

Hoofdstuk 1 De Egeïsche wereld

THESEUS, ZOON, HEEL MOEDIG VAN JOU MAAR WEES VOORZICHTIG!

BELOOF ME DAT JE HET ZWARTE ZEIL VERANDERT IN EEN WIT ZEIL ZODAT IK WEET DAT JE NOG LEEFT.

ARIADNE, DOCHTER VAN KONING MINOS. HIER DIT ZUL JE KUNNEN GEBRUIKEN.

Deel

ATHENE

KNOSSOS

KONING MINOS, DE 7 MAAGDEN EN 7 JONGELINGEN ZIJN AANGEKOMEN UIT ATHENE.

HM WAT EEN KNAPPE JONGEMAN.

JULLIE WORDEN MORGEN GEVOEDERD AAN DE MINOTAURUS, DE ZOON VAN MIJN VROUW.

WIE BEN JIJ?

IN HET LABYRINTH

GRAAAHRRR

Gestript!

Raadpleeg de bibliotheek of het internet om volgende vragen op te lossen.

a Omcirkel in de strip de twee plaatsen die vermeld worden op de kaart van het oude Griekenland op pagina 51.

b Waarom werden ieder jaar veertien jonge mensen geofferd aan de Minotaurus?

c Wie was de Minotaurus?

Duid in de strip aan wat koning Minos hierover zegt.

d Van wie kreeg Theseus hulp om de Minotaurus te doden?

e Hij kreeg van haar een touw en een zwaard. Waarvoor zou hij dit gebruiken?

Wist je dat …

… koning Aigeus verdronk in de zee die nu ‘Egeïsche Zee’ wordt genoemd?

Ontrafeld

1 HELLAS VROEGER EN NU

a Hoe heet het volkslied van België? Noteer de titel.

b Ken je het motto van België? Noteer het hier.

c Ook de Griekse vlag is niet zomaar gekozen, maar vertelt iets over hun identiteit. Waar zou het kruis naar verwijzen, denk je?

d Ook de kleuren hebben een betekenis. Noteer waar die naar verwijzen.

e Het aantal horizontale strepen heeft ook een betekenis, namelijk het aantal lettergrepen uit hun motto “Eleftheria y thanatos”, “Vrijheid of dood”. Deze strijdkreet werd gebruikt tijdens de onafhankelijkheidsoorlog tegen het Ottomaanse Rijk. Turkije is een buurland van Griekenland en vocht al vele conflicten uit met het land. Ook de vlag van Turkije verwijst naar hun geloof. Leg uit.

f Dit is een voorbeeld van hoe geschiedenis op verschillende manieren wordt gebruikt. Op welke manier wordt geschiedenis hier gebruikt?

g Zoek het huidige Griekenland op deze kaart. Kleur het land volledig in.

h Dit is een kaart van het vroegere Griekenland of Hellas.

1 Plaats je passerpunt op het eiland Delos en je potlood op de Olympusberg. Maak nu een cirkel. Het gebied dat binnen de cirkel ligt, komt ongeveer overeen met Hellas in de oudheid.

Belangrijkste poleis in Hellas, ca. 3000-338 v.Chr.

2 Vergelijk deze kaart met de kaart van de vorige pagina. Wat is het grootste verschil tussen Griekenland in de oudheid en nu?

3 Probeer uit de kaart af te leiden of de Grieken veel of weinig landbouwgrond ter beschikking hadden. Hoe kun je dat zien?

4 Hellas maakt een verbrokkelde indruk. Leg uit.

5 Hoe heet het grote schiereiland van Hellas? Noteer de naam en duid het aan op de kaart.

6 Hoe heet het grootste eiland van Hellas? Duid het aan op de kaart.

i Waarom zijn deze twee foto’s typisch Griekse landschappen? Vergelijk ze met de kaart hierboven.

2 DE MINOÏSCHE BESCHAVING (3000-1400 V.CHR.)

De Minoïsche beschaving is één van de oudste beschavingen van Hellas. Ze was er al voor de klassieke oudheid begon.

Je kunt zelf deze beschaving ontdekken door verschillende bronnen te bestuderen. Los de vragen op na het bekijken van de bronnen.

Wist je dat …

… een fresco een schilderij is dat op een natte wand werd aangebracht?

Een plattegrond van het paleis van Knossos

Een Lineair A-tablet

Een Minoïsche fresco

Een reconstructie van het paleis van Knossos

Een Minoïsche zegel

Een Minoïsch fresco

Een Minoïsche stierenkop

Een Minoïsch beeldje

Een Minoïsch fresco

Een kaart met Minoïsche vindplaatsen

Een Minoïsche wijnpers Voorraadpotten uit het paleis van Knossos

De schijf van Phaistos met onontcijferd schrift

Een labrys (dubbele bijl)

Een plattegrond van het paleis van Malia

Een Minoïsch fresco

Hieronder staan een aantal uitspraken over het Minoïsche volk. Kruis telkens aan of de uitspraak waar (W) of niet waar (NW) is. Geef uitleg over je keuze en noteer het cijfer (of de cijfers) van de bron(nen) die je gebruikt hebt.

De Minoïsche beschaving bevond zich op de Peloponnesos. 1 W NW

De stier was waarschijnlijk een heilig dier. 2

Uitleg

Gebruikte bron(nen)

De Minoërs deden aan sport. 3

Gebruikte bron(nen) Uitleg

In deze beschaving zijn elementen terug te vinden van het verhaal van Theseus en de Minotaurus. 4 W NW

Gebruikte bron(nen) Uitleg

De

De

3 DE MINOÏSCHE INTERPRETATIE

a Je hebt waarschijnlijk een aantal fouten gemaakt op de vorige bladzijden. Dat is normaal. Verschillende onderzoekers, ook bekende, hebben zich in het verleden soms zwaar vergist. Waarom is dit normaal denk je?

b Het interpreteren van bronnenmateriaal verandert ook. Historici komen vaak tot nieuwe inzichten, bijvoorbeeld door vooruitgang in andere takken van de wetenschap. Op basis van wat men vindt en wat men kent, gaat men een reconstructie maken. Hoe meer we weten, hoe dichter de reconstructie bij de waarheid ligt. Op basis van het Minoïsch beeldje (foto nummer negen) kon men vroeger op wikipedia lezen: “Vrouwen droegen jurken die open waren vanaf de navel en de borsten bloot lieten.” In de vorige oefening interpreteerden wij dit beeldje echter anders. Welke argumenten zou je kunnen bedenken om dit eerder als afbeeldingen van aardgodinnen te zien i.p.v. gewone vrouwen?

c Hoe komt het dat er op Wikipedia vaak fouten voorkomen? Met andere woorden, hoe komt informatie op de site?

d Ga je er mee akkoord dat je Wikipedia nooit mag gebruiken als bron? Bespreek.

Ook deze bron bevat een nieuwe interpretatie:

“Hoewel we over Minoïsche “paleizen” spreken, denken vele onderzoekers nu dat ze geen koninklijke rol speelden. Het is ook onduidelijk of er een echte koninklijke dynastie was. Sommige archeologen denken dat deze paleizen meer een burgerlijke rol speelden om materialen te controleren en verdelen, rituelen uit te voeren, recht te spreken, waterdistributie te regelen en om festivals te organiseren.”

Vertaald uit M. Movellán Luis, The Rise and fall of the mighty Minoans, National Geographic, history magazine, nummer september-oktober 2017

e Hoe kun je de betrouwbaarheid van deze bron nagaan? Gebruik hiervoor je Janusje-van-alles.

f Deze bron is een vertaling uit een Engelstalig magazine. Het is dus een historisch werk historische bron.

g Welke risico’s zou de bewerking van een bron kunnen inhouden?

Arthur Evans, de archeoloog die de Minoïsche beschaving ontdekte, kreeg ook kritiek. Hij reconstrueerde een deel van het paleis van Knossos (zie foto).

h Ook dit is een “bewerking”. Waarom zou Evans dit reconstrueren?

i Waarom zouden sommige archeologen en historici dit geen goed idee vinden?

4 DE ONDERGANG VAN DE MINOÏSCHE BESCHAVING

Economie en handel Minoïsche beschaving, ca. 3000-1400 v.Chr.

GRIEKENLAND

Athene

naarItalië

KRETA

Knossos

ANATOLIË

naar Cyprus

belangrijkste minoïsche commerciële route hout wol

dolken

lampen en stenen vaten

keramiek

bronzen vaten

a Dit is een lokale kaart regionale kaart globale kaart.

b Dit is een maritieme kaart (verwijzend naar de zee) continentale kaart (verwijzend naar het vasteland).

c Kruis aan over welk domein deze kaart ons info geeft over de Minoïsche beschaving.

d Leid uit de kleine kaart op pagina 58 af waarom Kreta goed gelegen was om een bloeiende cultuur en handel uit te bouwen.

e Bekijk de info op de kaart heel goed. Hoe kunnen historici de info op de kaart “bewijzen” denk je? Je vindt inspiratie voor je antwoord in je Janusje-van-alles.

f Waarom eindigde de bloeiperiode van de Minoïsche beschaving rond 1400 v.Chr.?

g Waarom is dit een historische vraag? Gebruik hiervoor je Janusje-van-alles.

h In welk tijdvak situeert het einde van de Minoïsche beschaving zich?

i In welk millennium situeert 1400 v.Chr. zich?

j Hiernaast vind je een foto van het eiland Santorini, een eiland voor de kust van Kreta. Wat is er zo opvallend aan de vorm ervan?

Het einde van de Minoïsche beschaving

Omstreeks 1600 v.Chr. beleefde de beschaving haar hoogtepunt maar een eeuw later werden de Minoïsche paleizen verwoest. De reden hiervoor blijft een mysterie. Was er een opstand tegen de heersers in het paleis? Een invasie of plundertocht vanuit de zee?

Ongeveer tegelijkertijd werden ook de belangrijkste Egeïsche eilanden door brand verwoest, wellicht door een aardbeving. Deze aardbeving moet een enorme vloedgolf en andere aardbevingen teweeg gebracht hebben waardoor dit een vernietigende uitwerking gehad heeft op de akkers van Kreta.

‘Bron: https://www.infonu.nl/ zoals geraadpleegd op 17/01/2020’

Verspreiding Myceense beschaving, ca. 1600-1100 v.Chr.

De vulkaanuitbarsting op het huidige eiland Santorini was niet de rechtstreekse oorzaak van het einde van de Minoïsche beschaving. De Kretenzers werden vooral economisch geraakt door de vloedgolven. Er is archeologisch bewijs dat verschillende paleizen in het midden van de 15e eeuw v.Chr. afgebrand zijn in Zuid-Kreta. Waarschijnlijk is de Minoïsche regering omvergeworpen door buitenlandse overheersers.

MIDDELLANDSE

Myceense steden

Steden die door de Myceners veroverd of vernietigd werden

k Welke informatie kan je uit deze bronnen afleiden over de ondergang van de Minoïsche beschaving? Onderstreep deze in de tekst.

l Welk antwoord op de historische vraag, bij vraag f, benadert het best de waarheid? Kruis het juiste antwoord aan.

Een vulkaanuitbarsting op het eiland Kreta

Een vulkaanuitbarsting op het eiland Santorini

Invallen van vreemde overheersers

Mislukte oogsten

Een grote brand

Een combinatie van natuurrampen en vreemde overheersers

m Welke twee domeinen beïnvloedden elkaar bij de ondergang van de Minoïsche beschaving? Gebruik je Janusje-van-alles.

5 DE MYCEENSE BESCHAVING (1600-1100 V.CHR.)

Sparta

Athene

Mycene

Knossos

Troje

Istanbul

MIDDELLANDSE ZEE

EGEÏSCHE ZEE

Heinrich Schliemann

Heinrich Schliemann (1822-1890) groeide op in een arm, Duits plattelandsgezin. Op zijn veertigste had hij met zakendoen heel wat rijkdom vergaard. Hij las met grote belangstelling de ‘Ilias’ van Homerus (zie hoofdstuk 6 ‘Griekse kunst’).

Schliemann geloofde dat het verhaal historische waarheid bevatte en besloot op zoek te gaan naar de stad Troje. Uiteindelijk vond hij een stad in het huidige Turkije. In 1873 groef hij een schat op die volgens hem van Priamus was, de laatste Trojaanse koning. De schat is echter veel ouder dan Schliemann dacht en dateert niet uit de tijd waarin de Trojaanse oorlog zou hebben plaatsgevonden. Zijn vrouw, een 17-jarige Griekse schoonheid liet hij pronken met de vondsten.

Hierna vertrok Schliemann naar Mycene, waar hij het graf van Agamemnon hoopte te vinden, een Griekse koning die meevocht in de Trojaanse oorlog. Hij vond opnieuw grote schatten, waaronder het zogenaamde masker van Agamemnon, hoewel in dit geval opnieuw gebleken is dat zijn vondsten ouder zijn dan de Trojaanse Oorlog. Schliemann schonk de schat aan Duitsland. Toen Rusland Berlijn veroverde in 1945, nam het de schat mee naar Moskou. De vondsten zijn daar nog steeds te bewonderen.

a Schliemann gedroeg zich niet als een huidige archeoloog. Welke twee elementen bewijzen dit? Onderstreep ze in de tekst.

b Welke twee belangrijke steden groef Schliemann op? Markeer ze in de tekst.

c Op welke bron baseerde hij zich om die steden te zoeken? Omcirkel deze in de tekst.

Schliemann bij de leeuwenpoort

De

De

a Vergelijk deze burcht van Mycene met het paleis van Knossos (pagina 52, afb. 4). Wat is het grootste verschil?

b Waaraan heeft de toegangspoort van de burcht haar naam te danken?

c De grafcirkel, die binnen de muren van de burcht ligt, bevatte negentien geraamtes: negen mannen, acht vrouwen en twee kinderen. Er werden allerlei grafgiften gevonden en ook dodenmaskers.

Heinrich Schliemann, die de burcht van Mycene opgroef, was ervan overtuigd dat een van de dodenmaskers van koning Agamemnon was. Welk dodenmasker zou hij hiervoor gekozen hebben? Kruis het juiste dodenmasker aan.

d Bekijk bovenstaande bronnen over de begraafplaats. Hoe kun je afleiden dat er waarschijnlijk belangrijke mensen begraven werden?

e Bij welke andere beschaving hebben we in Janus 1 dodenmaskers gezien?

f Wat kunnen we hieruit afleiden?

g Schlieman was ervan overtuigd dat hij het graf van Agamemnon gevonden had en het verhaal uit de Ilias dus ook waar moest zijn. Later bleek dat het masker enkele eeuwen ouder is dan Agamemnon geweest zou zijn, als de mythe zich echt had afgespeeld. Toch is dit nog steeds de officiële naam van het masker. Ken je nog historische objecten die (ten onrechte) een mythologische of verkeerde naam dragen? Bespreek.

De Myceense beschaving kwam uiteindelijk ten val, maar niemand weet precies wat daarvan de oorzaak was. De Doriërs namen daarna het gebied in bezit. Vanaf 1200 v.Chr. tot 800 v.Chr. spreken we over de ‘donkere eeuwen’, een periode van verval met verminderde handelsactiviteit.

7 BRONNENONDERZOEK GOUDEN PLAATJES VOOR EEN KINDERLIJKJE

Dit zijn bladgouden plaatjes die op een kinderlijk gevonden werden. Het lijkje bevond zich in de grafcirkel binnen de burcht van Mycene en het graf dateert uit de 16e eeuw v.Chr.

Bron

Stap 2

Stap 3

Welk soort bron is het?

Stap 1 bronnen

geschreven bronnen ongeschreven bronnen

gesproken bronnen materiële bronnen

Stap 4

Is de bron primair of secundair?

Analyseer de bron.

Waar werden de plaatjes gemaakt?

Waar?

Wanneer?

Waarom?

Wanneer werden ze gemaakt? Kun je de juiste datum achterhalen?

Waarom werden ze gemaakt? Was er een bepaald doel (voor zichzelf, om iemand plezier te doen, om te overtuigen, om te overweldigen, om te gebruiken, om te verkopen …) aan verbonden?

Is de bron betrouwbaar?

Wat kun je besluiten over het belang van het begraven kind? Waarom denk je dat?

Hellas, of de Griekse wereld, was in de oudheid groter dan het huidige Griekenland. Het was ook geen land, maar een verzameling van verschillende stadstaten met een aantal gemeenschappelijke kenmerken. Deze kenmerken worden uitgebreid behandeld in het volgende hoofdstuk ‘De Helleense staten en hun uitzwerming’.

Hellas bestond uit drie grote delen: het Griekse vasteland (met het grote schiereiland, de Peloponnesos), de eilanden van de Egeïsche Zee en de westkust van Klein-Azië (het huidige Turkije). Hellas was een heel bergachtig gebied met vele eilanden en een lange, maar verbrokkelde kustlijn.

Op het eiland Kreta bloeide tussen 3000 v.Chr. en 1400 v.Chr. de Minoïsche beschaving. Arthur Evans, een Britse archeoloog, ontdekte de resten van deze beschaving en noemde deze naar de legendarische koning Minos. Omdat het schrift van deze beschaving, het Lineair A, tot op vandaag niet ontcijferd is, zijn we vooral aangewezen op archeologische bronnen en fantastische mythologische verhalen, zoals het verhaal over de Minotaurus.

Uit deze archeologische bronnen kunnen we toch een aantal zaken afleiden. Het Minoïsche Kreta bevatte een aantal koninklijke paleizen die op eenzelfde manier opgebouwd waren. De paleizen waren waarschijnlijk politieke, economische en godsdienstige centra. Ondanks hun rijkdom werden ze niet omwald door verdedigingsmuren. De Kretenzers kenden blijkbaar weinig oorlog.

De Kretenzers waren de belangrijkste handelaars van de Middellandse Zee. Hun vloot zorgde voor contacten met Europese en Afrikaanse nederzettingen. De koning gebruikte de handelsinkomsten onder andere voor het verfraaien van zijn paleis met fresco’s en beeldhouwwerken.

De beschaving verloor steeds meer aan belang door een aantal factoren. Waarschijnlijk zorgden een aardbeving, een vulkaanuitbarsting en/of een tsunami voor heel wat ellende. Bovendien stond een andere beschaving klaar om de positie van Kreta over te nemen: de Myceense beschaving.

Vanaf 1600 v.Chr. tot 1100 v.Chr. bloeide op de Peloponnesos een andere beschaving, met Mycene als belangrijkste centrum. De Myceners namen de handelsroutes van de Minoërs over en werden de overheersende beschaving in het Egeïsch gebied.

Heinrich Schliemann, een Duitse archeoloog, slaagde erin om de Myceense burcht te ontdekken. In tegenstelling tot de Minoërs bouwden de Myceners stevige muren om hun koninklijke burchten te verdedigen. Waarschijnlijk werden de koningen begraven met dodenmaskers.

Minoïsche beschaving

• v.Chr.

• het eiland

• Arthur

• rijke, onbeschermde paleizencultuur

• verering van de

• hoogstaande kunst zoals

de

Myceense beschaving

• v.Chr.

• burchten op de

• Heinrich

• dodenmaskers (Agamemnon)

• einde door invallen van de

Hellas = verzameling stadstaten

•

• eilanden van

• westkust van

KENNEN EN KUNNEN

Je kunt het vroegere Hellas op een kaart situeren.

Je kunt volgende plaatsen op een kaart aanduiden: Kreta, Athene, Sparta, de Peloponnesos, Middellandse Zee, Zwarte Zee.

Je kunt uitleggen hoe het reliëf van Hellas een invloed had op de politieke ontwikkeling van de streek.

Je kunt een typisch Grieks landschap herkennen en benoemen.

Je kunt enkele kenmerken geven van de Minoïsche beschaving.

Je kunt de Minoïsche beschaving situeren in tijd en ruimte.

Je kunt enkele Minoïsche en Myceense taferelen uitleggen.

Je kunt een verband leggen tussen het legendarische verhaal van Theseus en enkele archeologische overblijfselen.

Je kunt enkele kenmerken van de Myceense beschaving opnoemen.

Je kunt de Myceense beschaving situeren in tijd en ruimte.

Je kent de oorzaken van het einde van de Minoïsche beschaving.

Je kunt aan de hand van bronnen besluiten trekken over een volk.

Je kunt de donkere eeuwen situeren in de tijd en de naam verklaren.

Je kunt iets vertellen over Heinrich Schliemann.

Je kunt een maritieme en continentale kaart herkennen.

Je kunt de moeilijkheid van interpretatie van bronnen aantonen.

Je kunt de gevaren van bewerkte bronnen afleiden.

Je kunt een theorie over het einde van de Minoïsche beschaving geven of afleiden.

De Romeinen

Bespreek volgende vragen.

a Bekijk de illustraties. Waaraan doen ze je denken?

b Wat wil je over de Romeinse oudheid te weten komen?

c Welke foto spreekt jou het meest aan? Kruis aan tot welk domein deze behoort.

P 476

10 000

1492 1789

nieuwe steentijd

1945 vroegmoderne tijd hedendaagse tijd

klassieke oudheid middeleeuwen moderne tijd

Hoofdstuk 1 Het ontstaan van Rome

PALAZZO DEI CONSERVATORI - ROME

IS DAT EEN STANDBEELD OVER HET JUNGLEBOEK?

NEE HOOR, DIT STANDBEELD HEEFT TE MAKEN MET DE LEGENDE VAN ROMULUS EN REMUS.

DAT KEN IK, HET GAAT OVER DE TWEELING DIE ROME HEEFT GESTICHT.

VERTEL!

HET BEGON TOEN AENEAS, EEN LID VAN DE TROJAANSE KONINKLIJKE FAMILIE NA DE TROJAANSE OORLOG NAAR LATIUM IN ITALIË VLUCHTTE.

ER ONTSTOND EEN MACHTSSTRIJD TUSSEN AENEAS’ NAKOMELINGEN. DE KINDEREN VAN RHEA SILVIA, DE DOCHTER VAN DE RECHTMATIGE KONING, NUMITOR, MOESTEN GEDOOD WORDEN.

DE TWEELING WERD ECHTER GEVONDEN DOOR EEN WOLVIN DIE DE KINDEREN VERZORGDE.

LATER WERDEN ZE DOOR EEN HERDER, FAUSTULUS, ONTDEKT, DIE HEN VERDER OPVOEDDE.

TOEN ZE VOLWASSEN WAREN, VERMOORDDEN ZE HUN GROOTOOM AMULIUS, DIE HUN GROOTVADER VAN DE TROON HAD GESTOTEN. NUMITOR WERD OPNIEUW KONING VAN ALBA LONGA.

ROMULUS EN REMUS BESLOTEN DAARNA EEN STAD OP TE RICHTEN.

DAT WAS EEN FANTASTISCH VERHAAL!

Gestript!

a Waar kwamen de voorouders van de tweeling vandaan? Kruis het juiste antwoord aan.

Latium Rome Troje

b 1 Waar ligt deze plaats? Gebruik de kaarten achterin het boek vanaf pagina 292 en duid de plaats aan op de kaart.

2 Duid in een andere kleur de plaats aan waar de voorouders naartoe vluchtten.

c Hoe heet de rivier die in het midden van Italië stroomt? Zoek het op in de kaarten achterin je boek vanaf pagina 292. Omcirkel het juiste antwoord.

Donau Taag Nijl Tiber Eufraat Po

d Teken de rivier op de kaart en duid Rome aan.

e Gebruik de informatie uit de strip om de stamboom in te vullen. De namen die hiervoor nodig zijn, vind je hieronder. Rhea Silvia • Romulus • Remus • Amulius • Aeneas • Numitor

f Ken je nog een ander verhaal waarin een baby in een mandje in een rivier wordt gelegd? Zoek in de bibliotheek of via het internet een gelijkaardig verhaal en noteer het kort.

g Op het einde van de legende vermoordt de ene broer de andere. Welke broer is er overgebleven volgens jou? Waarom denk je dat?

h In welke eeuw zou de Trojaanse oorlog volgens de mythe hebben plaatsgevonden? Denk terug aan het hoofdstuk ‘De Egeïsche wereld’. Waarom zou het voor de Romeinen zo belangrijk geweest zijn om hun herkomst aan Troje te verbinden?

i De mythe van Romulus en Remus is bijna 3000 jaar oud, toch leeft ze nog steeds verder. Hier zie je het logo van AS Roma. Wat voor een organisatie is dit en welk verband heeft het met de legende?

Ontrafeld

1 ROME: GOED GELEGEN

a Volgens de legende hebben de tweeling Romulus en Remus Rome opgericht op de heuvels nabij een oversteekplaats van de rivier Tiber en een moerasgebied. Deze vier landschapselementen boden verschillende voordelen. Bedenk wat deze kunnen zijn. Baseer je antwoorden op de vorige hoofdstukken en op Janus 1.

rivier heuvel moeras oversteekplaats

b De eerste nederzettingen werden teruggevonden op zeven heuvels. Bekijk de kaart en de legende. Op welke heuvel werd de eerste nederzetting teruggevonden? Hoe weet je dit?

Eerste nederzettingen in Rome, ca. 4e eeuw v.Chr.

c Hoe heet de centrale plaats tussen de zeven heuvels? Duid deze aan op de kaart.

d Wat zou de functie van deze centrale plaats zijn geweest in die beginperiode? Bekijk opnieuw de kaart.

e Deze tekening is gemaakt op basis van archeologische vondsten die men gedaan heeft in Rome. Beschrijf wat hier wordt afgebeeld.

Deze dorpen bestonden uit verschillende familiae (= families). Een familie was zeer hiërarchisch opgebouwd. Het hoofd van een familia was de pater familias. Hierover zien we meer in het hoofdstuk ‘Het dagelijkse leven in Rome’. Na verloop van tijd verbonden de dorpen zich en omwalden ze hun gebied. Rome was geboren.

2 WIE WAREN DE BUREN VAN DE ROMEINEN?

a De Romeinen waren afkomstig van Latijnse stammen. Er waren nog andere volkeren aanwezig op het huidige Italiaanse grondgebied. Welke volkeren vond men er nog en waar leefden die precies?

Italiaans Schiereiland, ca. 8e eeuw v.Chr.

Kelten

b Deze andere volkeren waren van belang voor de ontwikkeling van Rome. De Romeinen namen een groot aantal technieken, tradities en gewoonten van hen over. Zo zie je bijvoorbeeld Griekse en Etruskische invloeden in de Romeinse tempels. Ook wij nemen zaken over van andere culturen. Geef een aantal voorbeelden van wat wij hebben overgenomen van de Amerikaanse cultuur.

Italiërs

Carthagers

Grieken

llyriërs

Etrusken

Carthago

Rome

3 DE ETRUSKEN

a Er zijn verschillende archeologische bronnen over de Etrusken teruggevonden. Bekijk de foto’s en lees de beschrijvingen. Plaats de letter van de beschrijving bij de juiste foto.

D

Votiefgeschenk of wijgeschenk. Om de goden gunstig te stemmen, schonken de Etrusken beelden. Bekend zijn de anatomische ex voto’s in de vorm van bijvoorbeeld een voet of baarmoeder. Zo hoopte men genezen of vruchtbaar te worden.

Wijnzeef (500-450 v.Chr.) met een danser gegraveerd op de steel. Dit object werd gebruikt bij het schenken van de wijn om te voorkomen dat bezinksel in de drinkbeker kwamen.

Wandschildering van de Tomba del Triclinio (Tarquinia) met de afbeelding van een Etruskische lierspeler.

Wijnkan met ronde mond (500 v.Chr.) van Etruskische makelij, maar geïnspireerd op Grieks aardewerk. De schilderijen geven drie gewapende mannen weer.

De mooi versierde helm is van 800-750 v.Chr. en had wellicht zowel decoratieve als functionele doeleinden. De helm werd gevonden in een tombe en behoorde waarschijnlijk toe aan een Etruskische krijgsheer. Vaak werd een helm geplaatst op een urne met de gecremeerde resten als een soort deksel, maar ook als teken van status en identiteit.

Mummiewikkels van Zagreb (liber linteus Zagrabiensis) of Linnen Boek. Een kindmummie werd gewikkeld in linnen repen waarop 1200 Etruskische woorden stonden. Het is de langste tekst in het Etruskisch die ooit werd teruggevonden. Het wordt gezien als een rituele kalender, omdat er getallen op stonden die niet boven de 30 gingen, alsook namen van goden en offers.

Lever van Piacenza, een bronzen model van een schapenlever. Het is verdeeld in 40 stukken, waarin telkens de naam van een god te lezen staat. Het werd gebruikt om voorspellingen te doen.

Spiegel met tekeningen gebaseerd op de Griekse mythologie.

H

I

J

Een askos (= buikfles), uit keramiek, om vloeistoffen zoals olie in te bewaren met twee openingen en een handvat. Hier in de vorm van een eend.

Bronzen beeld Chimaera van Arezzo (4e eeuw v.Chr.), een monsterlijk wezen, dat bestaat uit delen van andere dieren. Een chimaera zou bovendien vuur kunnen spuwen.

Beeld van een Etruskisch echtpaar uit Villa Giulia, waarin de genegenheid tussen het koppel duidelijk getoond wordt.

G Reconstructie van een Etruskische tempel waarvan enkel de fundamenten zijn teruggevonden. De tempels werden voornamelijk uit vergankelijke materialen gebouwd.

N

Bronzen wierookbrander (550-450 v.Chr.) met een afbeelding van de halfnaakte liefdesgodin Turan (= Aphrodite), met vier duifjes die rond haar hoofd vliegen.

Een grote grenssteen die oorspronkelijk twee meter hoog was. Die zou op de grens tussen Etrurië en Umbrië (te Cortona) gestaan hebben. De inscriptie Tular (= grens) Rasnal, van de Etrusken staat gegraveerd van boven naar onder.

Etruskisch kolenbekken met tang en pook gevonden in graven bij de stad Vulci (6e eeuw v.Chr.). Deze werden wellicht gebruikt om een dodenmaal mee te maken. Er werden brandsporen en houtskool teruggevonden, wat erop wijst dat het gebruikt werd om vlees te roosteren.

b Kies per domein een van de bovenstaande bronnen uit en leg uit waarom ze bij dat domein hoort.

Domein Letter Uitleg

c Plaats de letters van de foto’s en hun beschrijving in het overzicht van de bronnen.

bronnen

geschreven bronnen ongeschreven bronnen

materiële bronnen gesproken bronnen

d Duid op basis van het overzicht van de bronnen aan wat past. We weten weinig over deze mysterieuze Etrusken omdat ...

… het volk volledig vernietigd werd door de Romeinen.

… er nog maar weinig onderzoek werd gedaan. De Romeinse beschaving was belangrijker.

… de voornaamste bronnen ongeschreven zijn waardoor we ‘onrechtstreeks’ een beeld moeten vormen van dit volk.

… ze eigenlijk nooit hebben bestaan en gewoon gezien moeten worden als een deel van de Romeinse beschaving.

e In onderstaande tabel staan enkele vragen. Antwoord met W (= waar) of NW (= niet waar) als de bewering bovenaan de kolom van toepassing is op de vraag.

historische vraag We kunnen dit beantwoorden aan de hand van de bronnen bij 3a.

Waren Etrusken geïnteresseerd in luxe?

Hoeveel woog een grenssteen ongeveer?

Welke godsdienstige rituelen voerden de Etrusken uit?

Waarom waren de Etrusken een vrij agressief volk?

4 KONINKRIJK ROME

a De goede ligging van de stad als handelsplaats aan de Tiber en beschermd door de heuvels waarop de stad gebouwd werd, zorgde ervoor dat Rome snel aangroeide. In het begin had een koning de leiding in Rome. Hieronder vind je een lijst van de Romeinse koningen. Wie was volgens de legende de eerste koning van Rome? Vul de tabel aan. Plaats een cijfer in de eerste kolom om de goede chronologische volgorde weer te geven.

1 753-716 v.Chr. Latijn

Tarquinius Priscus 616-578 v.Chr. Etrusk

Tullus Hostilius 673-641 v.Chr. Latijn

Tarquinius Superbus 534-509 v.Chr. Etrusk

Numa Pompilius 716-673 v.Chr. Sabijn

Ancus Martius 641-616 v.Chr. Sabijn

Servius Tullius 578-534 v.Chr. Etrusk

b Hoeveel koningen heeft Rome gehad?

c Wat valt er op als je naar de herkomst van deze koningen kijkt?

d Wie was de laatste koning? Markeer zijn naam in het overzicht.

e Livius, een Romeinse geschiedschrijver (59 v.Chr. - 17 n.Chr.), schreef over deze laatste koning in zijn boek ‘Ab Urbe Condita’ (Vanaf de stichting van de stad).

Toen begon Lucius Tarquinius te regeren. Zijn daden hebben hem de bijnaam bezorgd van “de Trotse”: hij weigerde zijn eigen schoonvader met plechtig ritueel te laten begraven, bewerende dat Romulus ook was gestorven zonder begrafenis; hij liet de voornaamste senatoren van wie hij dacht dat ze aanhangers van Servius waren geweest ter dood brengen; daar hij zich ervan bewust was dat de misdadige manier waarop hij zelf naar het koningschap had gestreefd, anderen ten voorbeeld kon strekken, omringde hij zich met een gewapende lijfwacht; hij had geen ander recht op de troon dan het recht van de sterkste, want hij regeerde zonder bevel van het volk en zonder toestemming van de senaat. Bovendien koesterde hij geen illusies omtrent de liefde van zijn volk en was dus genoodzaakt zijn gezag door vrees in stand te houden.

Bron: Livius, Ab Urbe Condita, boek I, 49

1 Tarquinius werd gezien als een tiran. Onderstreep in de tekst de passages waaruit dit blijkt.

2 Wat zou Superbus dan betekenen?

f De aanleiding om Tarquinius weg te jagen was een seksschandaal.

Ze troffen Lucretia bedroefd in haar kamer aan. Bij de komst van haar vader en haar man schoten de tranen in haar ogen en toen haar man vroeg: “’t Is toch wel goed met je?”, antwoordde ze: “Nee, helemaal niet! Hoe kan het goed zijn met een vrouw die haar eerbaarheid verloren heeft. Er zijn, Collatinus (= haar man), sporen van een andere man in je bed; maar alleen mijn lichaam is geschonden; mijn hart is onschuldig; daarvan zal mijn dood getuigen. Maar geef me je rechterhand en je woord van trouw, dat de schender van mijn eer niet ongestraft zal blijven. Sextus Tarquinius is het die hier vannacht vriendschap verruilde voor vijandschap en gewelddadig en gewapend zijn lusten op mij botvierde, tot mijn ondergang en – als jullie mannen zijn – ook tot de zijne!” ... Van nu af aan zal geen ontuchtige vrouw het leven behouden door het voorbeeld van Lucretia.” Met een mes dat zij onder haar kleed had verborgen, doorstak ze haar hart en voorover neerzinkende op haar wond, viel ze en stierf. Haar man en haar vader hieven een jammerklacht aan.

Terwijl zij zich overgaven aan hun smart, trok Brutus het mes uit de wonde, hield het, druipend van bloed, voor zich uit en sprak: “Bij dit bloed, het zuiverst van al, totdat een prins het bezoedelde, zweer ik en maak ik U, goden tot mijn getuigen, dat ik Lucius Tarquinius Superbus met zijn misdadige vrouw en al zijn kinderen met mijn zwaard, mijn vuur, ja, zo gewelddadig als ik maar kan, zal vervolgen en dat ik niet zal dulden dat iemand anders ooit koning zal zijn van Rome.” (...)

Voor Tarquinius werden de poorten gesloten en ballingschap werd hem aangezegd. (...) men joeg de zoons van de koning daaruit weg. Twee van hen zijn hun vader gevolgd; zij gingen in ballingschap naar Caere in Etrurië. Sextus Tarquinius vertrok naar Gabii, alsof het zijn eigen koninkrijk was en is daar door de wrekers van de oude veten, die hij zichzelf op de hals had gehaald met zijn moordaanslagen en berovingen, omgebracht.

Bron: Livius, Ab Urbe Condita, boek I, 49

1 Welke gebeurtenis was de aanleiding voor het beëindigen van het koningschap? Onderstreep de paragrafen die dit duidelijk maken in het blauw.

2 Welke straffen kregen de daders? Onderstreep deze in het rood.

5 ROME ALS REPUBLIEK

a Nadat de laatste koning werd verbannen kreeg de senaat de politieke macht over Rome. Het werd een republiek. Dit was duidelijk te zien aan de afkorting ‘SPQR’ die overal opdook. SPQR staat voor Senatus Populusque Romanus (= senaat en volk van Rome).

Het woord senaat is afgeleid van senex (= oude man). Wat zou senaat dan kunnen betekenen?

b Hoe werden senatoren afgebeeld?

g In het begin bestond de senaat uit patriciërs, rijken en edelen, maar de plebejers, het gewone volk, eisten en kregen na een lange strijd meer inspraak. Om te voorkomen dat één persoon te machtig zou worden, werden twee consuls verkozen voor één jaar. Niet iedereen mocht stemmen. De groepen die mochten stemmen en politieke rechten hadden waren dezelfde als die in Athene. Wie had er dan in Rome ook geen politieke rechten? Denk aan het hoofdstuk ‘Griekse politiek’.

6 HOE WERKTE DE ROMEINSE REPUBLIEK?

Eerder in Janus, in het hoofdstuk ‘Griekse politiek’, zagen we dat er ook in Athene en andere Griekse stadstaten een democratie was. Een republiek is per definitie een democratie, toch was de democratie in Rome sterk verschillend van die in Athene. Burgers kozen bovendien niet alleen consuls, maar ook andere openbare functies.

Quaestor Hij hield toezicht op de schatkist en de financiën.

Aedilis Hij was verantwoordelijk voor de openbare gebouwen en het organiseren van de publieke feesten.

Praetor Hij stond in voor de rechtspraak.

Consuls Zij waren de hoogste magistraten in Rome, te vergelijken met een minister-president. De twee consuls kregen tijdens oorlogperiodes de macht over het leger.

Volkstribuun Ze vertegenwoordigden de plebejers en voerden oppositie.

Censor Zij oefenden controle uit op de senaat en hielden volkstellingen.

Wie was er bevoegd?

1 Marcus beschuldigt Mattheus ervan dat hij zijn kar heeft gestolen.

2 Het belastingsgeld wordt volgende week geïnd.

3 Ter ere van een godheid worden grote feesten gehouden in Rome.

4 De Etrusken hebben een aanval uitgevoerd op een dorpje op Romeins grondgebied.

5 Hij komt op voor de gewone man.

6 Na een aardbeving is een aquaduct beschadigd.

7 Een senator zou gelogen hebben.

8 De bestelde oorlogsschepen moeten betaald worden.

9 Tijdens een ruzie op de markt werd marktkramer Vespasianus gedood.

10 Vandaag moet ik naar de Villa Publica gaan, waar ik melding moet maken van wie ik ben, hoeveel kinderen ik heb en welke eigendommen ik bezit.

Volgens de mythologie werd Rome gesticht door de tweeling Romulus en Remus op 21 april 753 v.Chr. Deze broers waren afkomstig van Trojaanse adel. Ze waren dus niet zomaar van gewone afkomst, maar van een heldhaftig en sterk volk.

De realiteit was echter anders. Het begin van Rome was vrij bescheiden. Er waren nederzettingen opgericht door herders en landbouwers op zeven heuvels nabij de rivier Tiber. Ze woonden in eenvoudige, ronde hutten. Ze hielden voornamelijk schapen en geiten.

Rome lag aan een moerassig gebied dat ideaal was om in te jagen. Bovendien was er dichtbij een oversteekplaats waardoor de stad perfect gelegen was om als handelsplaats te dienen, het Forum werd een drukbezochte plaats. De verschillende nederzettingen werden verenigd en Rome werd geleidelijk aan groter.

De volkeren in de omgeving speelden ook een belangrijke rol in de ontwikkeling van Rome, waaronder de Etrusken in het noorden, en de Grieken in het zuiden. De Romeinen namen onder andere elementen uit de architectuur, godsdienst, techniek en wetenschap over van deze hoogstaande beschavingen.

In de beginperiode werd Rome geleid door een koning. Romulus zou volgens de legende de eerste koning geweest zijn. Hij kwam aan de macht nadat hij zijn broer Remus had vermoord.

De laatste drie koningen die Rome gekend heeft, waren van Etruskische afkomst. De laatste hiervan was Tarquinius Superbus (= de Trotse). Hij was zeer onpopulair bij het volk en deinsde er niet voor terug om tegenstanders uit de weg te ruimen. Bovendien probeerde Tarquinius de macht van de senaat te kortwieken. In 509 v.Chr. had het Romeinse volk genoeg van koningen en Tarquinius Superbus werd verbannen. Rome werd een republiek

De senaat speelde voortaan een zeer belangrijke rol. Burgers, enkel volwassen mannen, kozen hun politieke leiders. In plaats van een koning hadden twee consuls de leiding. Zij werden verkozen voor een jaar. Zo kon voorkomen worden dat één man almachtig werd, zoals dat gebeurd was tijdens het koninkrijk. Aanvankelijk lag de politieke macht in handen van de adel, de patriciërs. De plebejers of het plebs, het gewone volk, wilden ook een deel van de macht. Na een krachtmeting met de patriciërs verkregen ze de toestemming om hun eigen afvaardiging te stemmen, de volkstribunen

Overzicht

opgericht door

eerste koning =

mythologie

werkelijkheid

ontstaan uit kleine landbouwgemeenschappen op

invloed van naburige volkeren onder andere Etrusken, Grieken …

Ontstaan van Rome

laatste koning = werd weggejaagd

oprichting van met aan het hoofd

KENNEN EN KUNNEN

Je kunt aangeven wat het belang is van het laten opschrijven van een legende over de ontstaansgeschiedenis van de stad.

Je kunt de legende over het ontstaan van Rome navertellen.

Je kunt beschrijven hoe Rome echt is ontstaan.

Je kunt uitleggen wat er gunstig was aan de ligging van Rome.

Je kunt uitleggen waar het symbool van de wolvin vandaan komt.

Je kunt omschrijven wat het belang van de Etrusken en Grieken was voor Rome.

Je kunt uitleggen waarom Rome geen koningen meer wilde.

Je kent de volgende begrippen: patriciërs, plebejers, consul en volkstribuun.

stichting Rome

27

753

509

verbanning Tarquinius

Romeins koninkrijk

Romeinse Republiek