Τεύχος 227

ΟΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΛΙΒΑΝΗ ΠΑΝΤΑ ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΙ ΣΤΙΣ ΙΔΕΕΣ ΚΑΙ ΣΤΗ ΓΝΩΣΗ, ΣΑΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΟΥΙ'

X

Ρ

Ο

Ν

ΕΚΔΟΣΕΙ Σ Γ Κ Ο Β Ο Σ Τ Η

□□Π

□ □ □ Υ Π Ε Ρ Ρ Ε Α Λ ΙΣ Μ Ο Σ

Μ ΙΛ Τ Ο Ν

0 ΧΑΜΕΝΟΣ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ □□□

□ □□

Μ Α Κ ΙΑ Β Ε Λ Ι

Ε Λ ΙΓ ΙΑ

ΑΣΜΑ ΑΣΜΑΤΩΝ

0 ΗΓΕΜΩΝ

□ □ □

□ □ □

A IM .

Κ.

ΦΑΓΚΕ

ΡΑ Π Π Ο Π Ο Ρ

ΣΥΝΤΟΜΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

□□□

□ □ □

ΙΠ Π .

1.

T A IN

Β ΙΓ ΙΟ Ν

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

Η ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ Η ΤΡΕΛΛΑ

□□□

ππ π

NT.

Ρ ΙΚ Α Ρ Ν Τ Ο

Κ.

ΑΡΧΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑΣ

Φ Λ Α Μ Α ΡΙΟ Ν

Η ΤΗΛΕΠΑΘΕΙΑ

ππα

«ΣΊΤΟΥ ΓΚΟΒΟΣΤΗ»! Ζωοόόχου ΙΙηγής 21 · τηλ.: 36154.0

Υ;Η Τhi

Γ ΙΩ Ζ Ε Φ

ΟΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΛΙΒΑΝΗ ΠΑΝΤΑ ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΙ ΟΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΛΙΒΑΝΗ ΠΑΝΤΑ ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΙ ΤΙΣ ΙΔΕΕΣ ΚΑΙ ΣΤΗ ΓΝΩΣΗ, ΣΑΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΟΥΝ ΣΤΙΣ ΙΔΕΕΣ ΚΑΙ ΣΤΗ ΓΝΩΣΗ, ΣΑΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΟΥΝ

ANDREW

vach

Frederique H eb rard

TO ΧΑΡΕΜΙ

0ΡΙΛΕΡ

Σήίιωυοο 94.106 80 Αθήνα. Tnh.: 3600398-3610589-3644409

;

ΟΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΛΙΒΑΝΗ ΠΑΝΤΑ ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΙ ΟΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΛΙΒΑΝΗ ΠΑΝΤΑ ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΙ ΣΤΙΣ ΙΔΕΕΣ ΚΑΙ ΣΤΗ ΓΝΩΣΗ, ΣΑΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΟΥΝ ΣΤΙΣ ΙΔΕΕΣ ΚΑΙ ΣΤΗ ΓΝΩΣΗ, ΣΑΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΟΥ

— — ------- Totopfe^ t

£Vtt ΟΊΕφάνΐ

^ο,νούδη

ΜΥΘΟΣ

TniW.uinrQd 10680Aflm,n Τηλ 1600308.361 0580.3644400

Σόίιωνος 94,106 80 Αθήνα, Tnh.: 3600398-3610589-3644409

ΝΕΑ

ΒΙΒΛΙΑ

1989-1990

ΝΕΑ

ΒΙΒΛΙΑ

1989-1990

ΔΟΚΙΜΙΑ ΣΕΙΡΑ: ΣΚΕΨΗ, ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΙ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΣΩΤΗΡΗΣ ΑΓΓΕΛΑΚΗΣ ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΩΣΤΑΣ ΤΑΧΤΣΗΣ: Η κοινωνική KCU

Διεύθυνση: Θανάσης Θ. Νιάρχος

Η εξέλιξη του ανθρώπου Ανθρωπογένεση - Ανθρωπολογία

ποιητική του περίπτωση

ΜΑΡΔΑΣ ΚΩΣΤΑΣ Η Ε λ λ ά δ α σ τα δ ίχ τ υ α τω ν Β ά σ εω ν

ΑΝΔΡΕΑΔΗ Σ ΠΑΓΚΟΣ

Τα παιδιά της Αντιγόνης

(Ιδεολογική διαχείριση της αρχαιότητας στην Ελλάδα)

ΠΛΩΡΙΤΗΣ ΜΑΡΙΟΣ

ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ ΧΡΗΣΤΟΣ

ΠΑΠΑΔΙΑΜ ΑΝΤΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ

Και πάλι για τον «Ερωτόκριτο»

(Προσπάθεια προσδιορισμού του ποιητή)

Νέα πολιτική

Το κενό στην τρέχουσα πολιτική

Το λάβαρον

ΔΑΛΛΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ

(Κεφάλαια άγνωστου ιστορικού μυθιστορήματος)

Πλάγιος λόγος

(Δοκίμια κριτικής εφαρμογής)

ΠΛΩΡΙΤΗΣ ΜΑΡΙΟΣ Τ η ς σ κ η νή ς κ αι της τέχνη ς

ΕΥΑΓΓΕΛΑΤΟΣ ΣΠΥΡΟΣ

ΣΑΒΒΙΔΗΣ Γ.Π.

Καστανόχωμα

ΜΑΥΡΟ ΪΔ Η Σ ΓΙΩΡΓΟΣ

ΤΕΡΖΑΚΗΣ ΑΓΓΕΛΟΣ

Κρυφό

Πριν από την αυλαία

ΜΥΤΑΡΑΣ ΔΗΜ ΗΤΡΗΣ

ΤΣΑΡΟΥΧΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ

Μη μιλάς πολύ για τέχνη

Λίθον ον απεδοκίμασαν οι οικοδομούντες

ΦΑΤΟΥΡΟΣ ΔΗΜ ΗΤΡΗΣ

Γραπτά αρχιτεκτονικής (1952-1960)

ΒΙ ΒΛΙ Α ΚΛΑΣΙ ΚΑ

ΤΕΧΝΗΣ

ΚΕΙΜΕΝΑ

ΕΥΡΙΠΙΔΟΥ - ΟΡΕΣΤΗΣ

ΕΥΡΥΠΙΔΗ - ΜΗΔΕΙΑ

Μετάφραση: Ι'ιάννης Τσαρούχης

Μετάφραση: I ιώργος Χειμωνάς

ΜΥΤΑΡΑΣ ΔΗΜ ΗΤΡΗΣ

Ημερολόγιο 1990

ΣΙΔΕΡΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ

ΚΑΡΑΒΙΑ ΜΑΡΙΑ

Ιστορία του Νεοελληνικού Θεάτρου Τόμος Α '

Ο στοχαστής του Μαρουσιού

ΧΙΟΥΜΟΡ ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ ΣΤΑΘΗΣ

ΜΟΥΣΙΚΗ

ΙΩΑΝΝΟΥ ΓΙΑΝΝΗΣ

Τα χρωματιστά

Τρίτος δρόμος ήταν και πέρασε

*

*

Οι εντιμότατοι

ΚΑΜΠΑΝΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ

ΠΕΤΡΟΥΛΑΚΗΣ ΑΝΔΡΕΑΣ

Θεωρία της μουσικής σημειογραφίας Τόμος Α'

Τέλος εποχής

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

Η σ ύ γ χ ρ ο ν η ε κ δ ο τ ικ ή π α ρ ο υ σ ία σ τ α ε λ λ η ν ικ ά γ ρ ά μ μ α τ α Ζ. Π η γ ή ς 3 , 1 0 6 7 8 Α θ ή ν α , τ η λ . 3 6 0 .3 2 .3 4 - 3 6 0 .1 3 .3 1

X

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

Μ

Χώρα θαυμάτων

ΚΔΟΣΕΙΣ

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

σ ^ΥΧΡο ν Π ε κ δ ο τ ι κ ή π α ρ ο υ σ ί α σ τ α ε λ λ η ν ι κ ά γ ρ ά μ μ α τ α

Ζ. Π η γ ή ς 3, 1 0 6 7 8

Α θ ή ν α , τ η λ . 3 6 0 .3 2 .3 4 - 3 6 0 .1 3 .3 1

ΝΕΑ

ΒΙΒΛΙΑ ΞΕΝΗ

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΑΠΝΤΑΪΚ ΤΖΩΝ Το παζάρι στο άσυλο (Μυθιστόρημα) ΒΙΤΟΡΙΝΙ ΕΛΙΟ Μικροαστοί (Διηγήματα) ΒΛΑΝΤΥ ΜΑΡΙΝΑ Βλαδίμιρος ή Η πτήση που σταμάτησε ΓΕ ΤΣΟΥΝ-ΤΣΑΝ Το χωριό στο βουνό (Μυθιστόρημα) ΓΚΟΛΝΤΙΝΓΚ ΓΟΥΙΛΙΑΜ Μύησις ταξιδευτού (Μυθιστόρημα) Γειτονικά καταλύματα (Μυθιστόρημα) ΓΟΥΝΤΧΑΟΥΖ ΠΕΛΑΜ Μην μπλέξεις με το Διάβολο (Μυθιστόρημα)

1989-1990

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΕΥΓΕΝΙΟΣ ZAMIATIN Η πλημμύρα (Νουβέλα) ΜΠΕΝΙ ΣΤΕΦΑΝΟ Το μπαρ κάτω από τη θάλασσα (Μυθιστόρημα)

ΝΕΑ

ΒΙΒΛΙΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α Γκανάς Μιχάλης Μητριά πατρίδα (Πεζογράφημα)

Κάραλη Μαλβίνα Αθώος σαν αγαπημένος (Αφήγημα)

ΝΑΝΤΟΛΝΥ ΣΤΕΝ Η ανακάλυψη της βραδύτητας (Μυθιστόρημα)

Κήτος Γιώργος Η βασιλεία των κατσαρίδων

ΝΤΙΝΤΕΡΟ Ο ανιψιός του Ραμώ (Μυθιστόρημα)

Μιλλιέξ-Γκρίτση Τατιάνα Αλλάζουμε;

ΟΥΙΤΓΟΥΕΡΘ ΓΙΟΥΤΖΙΝ Τα εννέα πρόσωπα του Χριστού (Μυθιστόρημα)

(Διηγήματα)

(Μυθιστόρημα)

(Μυθιστόρημα)

Αναδρομές Μπρουντζάκης Ξενοφών Μια κοινή περιπέτεια του σώματος (Πεζογράφημα)

ΣΑΚΣ ΟΛΙΒΕΡ Ο άνθρωπος που μπέρδεψε τη γυναίκα του με ένα καπέλο (22 τρελές ιστορίες) Α Ν Θ Ο Λ Ο Γ Ι ΕΥ.

ΖΕΛΟΥΝ ΤΑΧΑΡ ΜΠΕΝ Ο γραφιάς (Μυθιστόρημα)

ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΠΕΡΟΥΒΙΑΝΟΥ ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΣ (Επιλογή-μετάφραση: Ρήγας Καππάτος)

ΘΕΛΑ ΚΑΜΙΛΟ ΧΟΣΕ Η οιχογένεια του Πασκουάλ Ντουάρτε (Μυθιστόρημα)

ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΧΙΛΙΑΝΟΥ ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΣ (Επιλογή-μετάφραση: Ρήγας Καππάτος)

ΚΑΛΒΙΝΟ ΙΤΑΛΟ Μαρκοβάλντο ή Οι εποχές στην πόλη (Μυθιστόρημα)

ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΓΕΡΜΑΝΙΚΟΥ ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΣ (Επιλογή-μετάφραση: Γιάννης ΓΙάτσης)

Μωράίτης Γιώργος Αναμνήσεις ενός αντάρτη Ξανδούλης Γιάννης Ο χάρτινος Σεπτέμβρης της καρδιάς μας (Μυθιστόρημα)

Πρωτοπαπάς Πάνος Η αθέατη πλευρά της σελήνης (Διηγήματα)

Ρούοοος Τάσος Μιχαήλ και άλλα διηγήματα Σκούρτης Γιώργος Ιστορίες με πολλά στρας Το χειρόγραφο της Ρωξάνης Σουρούνης Αντώνης Τα τύμπανα της κοιλιάς και του πολέμου (Διηγήματα)

Οι πρώτοι πεθαίνουν τελευταίοι (Μυθιστόρημα)

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα Ζ. Π ηγής 3, 106 78 Αθήνα, τηλ. 360.32.34 - 360.13.31

ΕΚΔΟΣ ΕΙ Σ

1989-1990

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Σφυρίδης Περικλής Από πρώτο χέρι (Διηγήματα)

Τομαζάνη Δέσποινα Φωτιά μέσα στο νερό (Διηγήματα)

Φακίνος Άρης Τα παιδιά του Οδυσσέα (Μυθιστόρημα)

Φακίνος Μιχάλης Εφημερεύων θίασος και άλλες ιστορίες Χαριτόπουλος Διονύσης Τη νύχτα που ’φύγε ο Μπούκοβι (Διηγήματα)

Χατζήπαπας Χρίστος Το χρώμα του γαλάζιου υάκινθου (Μυθιστόρημα) Π Ο Ι Η Σ Η

Αγγελάκης Ανδρέας Ο μακρύς μονόλογος της Μαρίας Πολυδούρη Γκανάς Μιχάλης Γυάλινα Γιάννενα Δενέγρης Τάσος Η κατάσταση των πραγμάτων Κακουλίδης Γιώργος Το χρώμα της ορχήστρας Μοσκώφ Κωστής 25 θλιμμένα ποιήματα για τον Έρωτα και την Επανάσταση Νικόδημος (μοναχός) Ερωτικός Αοούριος Παπαδάκη Αθηνά Ωχροτάτη έως του λευκού Σκαρτσής Σωκράτης Το μάρμαρο της άπλας Χέλης Γιώργος 'Οτι στείρα έτεκεν επτά

ΚΑΣΤΑΝΙ ΩΤΗ

Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα Ζ. Π ηγή ς 3, 106 78 Αθήνα, τηλ. 360.32.34 - 360.13.31

Εκδόσεις ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΗ ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ

Εκδόσεις ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΗ ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ

4 ν.

ΓΙΩΡΓΟΥ ΣΤΑΜΑΤΙΟΤ

Ο ΣΥΝΤΑΞΙΟΥΧΟΣ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΔΙΗΓΗΜ ΑΤΑ

Εκδόσεις Χατ-ζηνικολτέ

Η ΜΑΣΚΑ <Ι| ΜΛ IIΛ I \1 I \ΚΙ)

I’ll ΚΚΕ I I 11 OKI

Romain Garv

Η υπόσχεση της

hum ___

ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΗ

Σόλωνος 76 Τηλ. 36.29.923

Σόλωνος 76 Τηλ. 36.29.923

Μ ικ λ Β αλ ι μ *ι Ο Α γγε λ ο ι : Τ ο \ Β ο ρ ιά

I N G M A R

GMAN

Μ Β

ικ α ααταρι

ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ

Η ΜΑΓΙΚΗ ΚΑΜΕΡΑ

κάκτος

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΑΘΗΝΑ Τ.Κ. 105 64 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ 57 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΑΘΗΝΑ Τ.Κ. 105 64 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ 57 & ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ 2ος όροφος · Τηλ. 32.41.200 · 32.41.958

& ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ'2ος όροφος · Τηλ. 32.41.200 · 32.41.958

ΔΙΑΒΑΖΩ

απο τα βιβλία της «γνώσης»

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Α . Μ έ τ α ξ α 26, Α θ ή ν α - 106 8 Ι

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΖΙΟΒΑΣ

ΤΣΒΕΤΑΝ ΤΟΝΤΟΡΟΦ

ΟΥΜΠΕΡΤΟ ΕΚΟ

Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Δ ιαφημίσεις: 36.42.789 Συνδρομές: 36.42.765

ΤοβΜύν Τπντόρμφ

ΜI I Λ ΓΗΝ ΛΙ1(-)ΙΙ1 IK H

ΠΟΙΗΤΙΚΗ

ι

Π ΕΡΙΕΧΟ Μ ΕΝ Α Τ εύχος 227 29 Ν οεμβρίου 1989 Τ ιμ ή: Δ ο χ. 350

Μετά την αισθητική

Ποιητική

Κήνσορες και Θεράποντες

ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

ΑΓΓΕΛΑ ΚΑΣΤΡΙΝΑΚΗ

Μετάφραση

ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΛΟΥΔΗΣ

ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ

KOINnNU-OIKONOMU-nOAITIIlH ΕΤΗΝΕΠΟΧΗΤΟΥ fiMiZUM » ΒιρΙρΊ, ■Γ Γουλψή

Γιώηγ»; Brλ.ιυδή; ΛΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΟΛίίΜΟΣ

ΙΌΜ ΑΧΤΙΚΙΙ110111*11Κ\Ι ΙΙΟΙΙΙΤΙΚΙΙ,

ΟΛΜΟΙ MMUH1« HAfTAPIfAΑΠΠΛ · ΙΙΑΚΜΜΙ Μ»Ι«.Α1 ΑΛΙJANARII Aimj·· · IKΗΑΙΟ11OUt,· (AUAMI ΙΟΗΓΜΙ UUIA1 UHM AHAMUATOOI· · AIAMUAAPAAH

'£ΐ:ΐϊ -ϋτ -inusii.

II 3

jg fc

Ιδρυτής: Περικλής.Αθανασόπυυλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Σύνταξη: Κατερίνα Γρυπρνησιώτυυ. Βασίλης Καλαμαράς. Ηρακλής Πιιπαλέξης. Νένη Ράις, Βάοιιι Σπάθή. Καίτη Γοπάλη Οικονομικός υπεύθυνος: Βάοω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Γλωσσική επιμέλεια-Διορθώσεις: Βίκυ Κωτσοδέλου Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο ΕΠΕ. Υμηττού 219. τηλ. 75.16.333 Φωτογραφίσεις-Μοντάζ: I. Χριοτοδου λάκος - I. Κοργιαλάς Ο.Ε., Λ. Μεταξα 26. τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Λφ,οί Τοαλδάρη Ο.Ε.. Φυ­ λής 35. Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48. τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου Ιδιοκτήτης-Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς

«ΓΝΩΣΗ·

Κεντρική διάθεση:

^

ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ

Διονύσιος Σολωμός

ΚΟΙΝΩΝΙΑ - ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ - ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ

ΡΟΜΑΝΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΠΟΙΗΤΙΚΗ

Επιμέλεια:

Οι γερμανικές πηγές

θ. Βερέμης - Γ. Γουλιμή

ΖΗΤ Η Π Ε Τ ° U $ 0 0 ^ -Υ^ΤΑΛΟΓΟ ΤΩΝ Ε—^

εκδόσεις «γνώση» Ιππ ο κρ άτο υς 31, 106 8 0 Α θ ή να , τ η * 3620941 · 36 2119 4

Αθήνα: Πομώνης Διονύσιος Ζαλόγγου 1 τηλ. 36.20.889 Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο «Κέντρο του βιβλίου» Λασσάνη 9 τηλ. 237.463 Εξώ φυλλο: Γιώργος Γαλάντης

ΧΡΟΝΙΚΑ

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ: Γράφει ο Μπάμπης Καθροχωριανός ΔΙΑΛΟΓΟΙ: Γράφουν οι Δημήτρης Αρβανίτης, Χ ρήστος Αάζος, Δή­ μητρα Παυλάκου, Α. Τοννέ και Κώστας ΧωρεάνΟης

16 17 18

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Αγγελική Σπυροπούλου: Τ ί είναι ο Δομισμός Γιώργος I. Εξαδάκτυλος: Στρουκτουραλισμός στη γλωσσολογία Γιούρι Τυνιάνοφ - Ρομάν Γιάκομπσον: Προβλήματα στη Σπουδή της Γλώσσας καί της Λογοτεχνίας Ρολάν Μπαρτ: Η Δομική Δραστηριότητα Κλωντ Λεβί - Στρως: Η δομική μελέτη του μύθου Αγγελική Σπυροπούλου: Δομισμός και Λογοτεχνία Ζαν Μιελ: Ο Ζακ Λακάν και η Δομή του Ασυνειδήτου Γιάννα Μυλωνάκη: Φραντς Στέντζελ: Θεωρία της αφήγησης

24 28 35 53 57 61 66 69

Ο ΔΗ ΓΟ Σ ΒΙΒΛΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφει ο Κώστας ΧωρεάνΟης ΠΟΙΗΣΗ: Γράφουν οι Γιώργος Βέης και Γιώργος Κεντ(ίωτής ΙΣΤΟΡΙΑ: Γράφει ο Δ. I. Λοίζος ΠΛΑΙΣΙΟ: Γ ράφει η Σοφία Στάγκα

75 83 87

ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

37

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

46

στο επόμενο «Διαβάζω» αφιέρωμα στον Τάσο Λειβαδίτη

η ΑΓΟΡΑ του ΒΙΒΑΙΟΥ 16 Νοεμβρίου έως 30 Νοεμβρίου 1989

Τα είκοσι βιβλιοπωλεία που ρωτήθηκαν για τη σύνταξη της αγοράς του βιβλίου είναι κατά αλφαβητική σειρά: Γκοβόστης-ΑΘ., Γρηγόρης-ΑΘ., Δοκιμάκης-Ηράκλειο, Δωδώνη-ΑΘ., Ενδοχώρα-ΑΘ.( Ελευθερουδάκης-Αθ., Εξαρχόπουλος-ΑΘ., Εοτία-ΑΘ., Ιανός-Θεσσ., Κατώι του Βιβλίου-Θεσσ., ΚεντρίΘεσσ., Κιβωτός-Πειραιάς, Λαμπριάδης-Παγκράτι, Λέσχη του Βιβλίου-Θεσσ., Libro-Θεσσ., ΜεθενίτηςΠάτρα, Μιχαλάς-ΑΘ., Παράμετρος-ΑΘ., Σάκης-Ν. Σμύρνη, Όμηρος-Βόλος.

D ^ πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικότερα βιβλία ενός δεκαπενθημέρου, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώ, ρηοον 20 βιβλιοπώλες απ' όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο καθένας τους τέσσερα βιβλία που είχαν τις περισσότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κατά το διάστημα αυτό. Έτσι κάθε βιβλιοπωλείο δίνει τέσσερις βαθμούς στο βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις, τρεις βαθμούς στο αμέσως επόμενο, δύο βαθμούς στο τρίτο κατά σειρά βι­ βλίο, ενώ ένα βαθμό παίρνει το τέταρτο.

ΡΑΣΝΤΙ Σ.: Οι Σατανικοί Στίχοι ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ ΞΑΝΘΟ ΥΛΗ Γ.: Ο χάρτινος Σεπτέμβρης της καρδιάς μας ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ ΘΕΛΑ Κ. X..: Η οικογένεια του Πασκουάλ Ντουάρτε ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ ΠΑΠΑΝΘΙΜΟΥ Α.: Αυριανισμός. Το σημερινό πρόσωπο του Φασισμού ΘΕΜΕΛΙΟ ΜΠΡΑΝΤ Β.: Μια Ζωή Αγώνες. ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΛΑΜΠΡΑΚΗ ΕΝΤΕ Μ.: Ο καθρέφτης μέσα στον καθρέφτη ΨΥΧΟΓΙΟΣ ΜΟΥΡΑΤ Κ.Ν.: Της νεκρής Πριγκίπισσας ΩΚΕΑΝΙΔΑ ΚΑΡΑΒΙΑ Μ.: Ο στοχαστής του Μαρουσιού ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ

q

Ο κατάλογος που ακολουθεί παρουσιάζει, με αλφαβητική σειρά, τα υπόλοιπα βιβλία που δεν προτάθηκαν από δύο τουλάχιστον βιβλιοπωλεία.

Αλιέντε I.: Εϋα Λούνα (Ωκεανίδα) · Βαλτάρι Μ.: Ο Αιγύπτιος (Κάκτος) · Βαλτινού Θ.: Στοιχεία της δεκαε­ τίας του ’60 (Στιγμή) · Γκίρντερ Γκρεκ.: Μπάτμαν (Νέα Σύνορα) · Γουμενοπούλου Μ.: Η αλεπού της Ρά­ χη ς (Ηλιοσκόπιο) · Δημητρακόπουλος Γ.: Η τεχνική της έκθεσης. Α' Λυκείου (Gutenberg) · Η Ελληνική Μυθολογία (ΔεληΟανάση) · Εκο Ου: Το εκκρεμές του Φουκώ (Γνώση) · Ιορδανίδου Μ.: Λωξάντρα (Εστία) • Καπάνταη I.: Επτά φορές το δαχτυλίδι (Εστία) · Κεραμά Β.: Το απόρρητο ημερολόγιο στο Καστρί (Παπαζήσης) · Κέσνερ Ε.: Η τάξη που πετάει (Ψυχογιός) · Κοντολέων Μ.: Το ταξίδι που σκοτώνει (Καστανιά)της) • Κορόμηλά Μ.: Πόντος - Ανατολή (Μ πρατσιώτης) · Κοτζιά Α.: Η μηχανή (Κέδρος) · Κουμανταρέα Μ.: Ο πλανόδιος σαλπιγκτής (Κέδρος) · Κουρίλσκι Φ.: D NA Το νήμα της ζωής και οι γενετικές επεμβάσεις (Κέ­ δρος) · Μάκ Λέην Σ.: Ψάχνοντας τον εαυτό μου (Κάκτος) · Μανουσάκη Γρ.: Η εξωτερική πολιτική της Ελλάδας στην περίοδο 80-89 · Πρόισλερ Ο.: Το μικρό φαντασματάκι ( Ψυχογιός) · Ρομαίν Ρολλάν: Η μαγε­ μένη Ψυχή (Γκοβόστης) · Σεμπρούν X.: Τι ωραία Κυριακή (Εξάντας) · Τζώρτζογλου Ν.: S.O .S. Κίνδυνοί (Καστανιώτης) · Χάντκε Π.: Σύντομο γράμμα για έναν αποχαιρετισμό (Ά γρ α ) · Χατζή Δ.: Το τέλος τη . μι­ κρής μας πόλης (Κείμενα) · Ψαραύτη Λ.: Το διπλό ταξίδι (Πατάκηο I

χρονικα/17

Χοσέ Καμίλο Θέλα Στον πολυγραφότατο Ισπανό πεζογράφο Χοσέ Καμίλο Θέλα απονεμήθηκε το φετινό Νόμπελ Λογοτεχνίας. Γεννήθηκε το 1916 στην επαρχία Λα Κομούνια. Από το 1954 εγκαταστάθη­ κε μονίμως στη Μαγιόρκα. Το 1957 έγινε μέλος της Βασιλικής Ισπανικής Ακαδημίας Γλωσσών. Ένα χρόνο πριν είχε ιδρύσει τη λογοτεχνική εφημερί­ δα «Χαρτιά του Σον Αρμαδάνα». Το μυθιστόρημά του «Η Οικογένεια του Πασκουάλ Ντουάρτε» (1942) έγι­ νε δεκτό με θερμό ενθουσιασμό. Άλ­ λα μυθιστορήματά του στη δεκαετία του ’40 είναι το «Περίπτερο Ανάπαυ­ σης» (1943) και το «Νέες περιπλανή­ σεις και κακοτυχίες του Λαθαρίγιο Ντε Τόρμες». Το μυθιστόρημά του «Κυψέλη» γραμμένο το 1951, πορτραίτο της μετεμφυλιακής Μαδρίτης, κάνει πε­ ρισσότερο γνωστό έξω από τα σύνορα της Ισπανίας τον Θέλα. Τέσσερα χρό­ νια αργότερα γράφει το μυθιστόρημα «Ξανθιά». Ενώ το 1953 είχε εκδώσει το πολύπλοκο μυθιστόρημά του «Η κ. Κάλντγουελ μιλάει στο γιο της». Γνωστά διηγήματα και νουβέλες του είναι: «Αυτά τα σύννεφα που περ­ νούν» (1945), «Ο Γαλικιανός και η συμμορία του» (1951) και ο «Ανεμό­ μυλος» 1956. Το καλύτερό του ταξιδιωτικό μυθι­ στόρημα θεωρείται το «Ταξίδι στην Αλκάρια» (1948). Γνωστά έργα του στη δεκαετία του ’60 είναι: «Οι παλιοί φίλοι», «Ταξίδι στα Πυρηναία» της περιοχής της Λέριδα (1965), «Πόρνες, Πουτάνες και Καριόλες» (1964), «Μονήρης» (1963). Στη δεκαετία του 70 παρουσίασε το «Μυστικό Λεξικό Σεξουαλικής Ορολο­ γίας και ο Ρόλος των Κερατάδων» και η «Τουλήθρα για πεινασμένους». Το έργο του Θέλα είναι ελάχιστα γνωστό στην Ελλάδα. Από τις εκδόσεις Καστανιώτη κυκλοφόρησε «Η Οικογέ­ νεια του Πασκουάλ Ντουάρτε», ενώ σειρά έργων του πρόκειται να εκδοθούν από τις εκδόσεις «Νέα Σύνορα».

Προτάσεις της Εταιρείας Συγγραφέων Να σωθεί το βιβλίο. Να θεμελιωθεί μακρόπνοη πολιτική βιβλίου. Έκκληση στην κυβέρνηση κάνει η Εταιρεία Συγγραφέων με υπόμνημά της στο οποίο συμπεριλαμβάνεται σειρά προτάσεων για τη βελτίωση της κατάστασης του βιβλίου. Είναι επιτα­ κτική ανάγκη, σημειώνεται στο υπό­ μνημα, να εκσυγχρονισθεί η οργάνω­ ση των Βιβλιοθηκών και βέβαια της Εθνικής Βιβλιοθήκης, να εικοσαπλασιαστούν οι Βιβλιοθήκες, να εκδοθεί Εθνική Βιβλιογραφία. Να καθιερω­

Γ ια το αφιέρωμα στον Μάρκες απαραίτητες διορθώσεις Στο άρθρο του Τσβέταν Τοντόροφ το «Μακόντο στο Παρίσι» όπου υπάρχει ο όρος “εκφώνημα” να διαβαστεί εκφώνηση και ο όρος “ εκφώνηση” να διαβαστεί εκ­ φώνημα. Στις σημειώσεις που ακολουθούν το ίδιο άρθρο η εκφώνηση αντιστοιχεί στα γαλλικά με τον όρο enonciation και το εκ­ φώνημα με τον όηοησό. Επίσης στο “ Χ ρονολόγιο" του Μάρκες στη οελ. 13 και στη χρονολογία 1948 το περιοδικό είναι το «Ε σπεκταόόρ» (και όχι

θούν υποτροφίες και οικονομικά και ηθικά κίνητρα για τους συγγραφείς, η προβολή του βιβλίου από τα ΜΜΕ, να προστατευθεί η πνευματική ιδιοκτη­ σία. Αποτελεί εθνική επιταγή η προώ­ θηση της μετάφρασης και της προβο­ λής της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό, σημειώνεται ακόμη στο υπόμνημα. Επισημαίνεται επίσης ανά­ γκη ίδρυσης ελληνικών πολιτιστικών κέντρων σε πόλεις του εξωτερικού και να ενισχυθούν τα υπάρχοντα. Το ζητούμενο θα ήταν, καταλήγει το υπόμνημα, όχι μόνο να τονιστεί η παρουσία της Ελλάδας στον σύγχρο­ νο κόσμο, αλλά να προωθηθεί ο διά­ λογος του πολιτισμού μας με τους άλλους πολιτισμούς (πράγμα που και την εθνική μας αβτογνωσία θα προαγάγει).

«Εξέλσιορ» όπως αναφέρεται). Ενώ στη χρονολογία 1967 ο εκδοτικός οίκος είναι Sudatnericana Ediciones. Τέλος, ας αποκαταστήσουμε και τις ζη­ μιές του “δαίμονα της φωτοσύνθεσης” . Σελ. 22, σημ. 7 είναι Mario Vargas Llosa (όχι Alosa). Σελ. 27, 1η στήλη, 5η αράδα να διαβαστεί “μια ποιητική μαγεία...” (όχι πολιτική). Και σελ. 53, στο άρθρο του Mario Benedetti, 2η στήλη, προτελευταία αράδα, να διαβαστεί “τα τρία μεγάλα...” (όχι τριάντα). Ζητούμε συγγνώμη από τους αναγνώ­ στες και τις αναγνώστριές μας.

18/χρονικα

-

Για το αφιέρωμα στην Επιστημονική Φαντασία

Αγαπητό ΔΙΑΒΑΖΩ, Το τεύχος σας-αφιέρωμα στην ε.φ. ήταν πραγματικά μια ευχάριστη έκπλη­ ξη, μια και οι σοβαρές αναφορές στο αγνοημένο αυτό είδ ο ς είναι πολύ σπάνιες. Επιτρέψτε μου κάποιες παρατηρή­ σεις, και κατ’ αρχάς στο Μικρό Ιστορι­ κό Ε.Φ. του Μάκη Πανώριου: Η Οκτάβια Μπάτλερ δεν θεωρείται πως ανήκει στο χώρο των «κυβερνοπανκ», τη στιγμή μάλιστα που οι περισ­ σότεροι από τους συγγραφείς που το­ ποθετούνται στην κατηγορία αυτή δεν αποδέχονται τον χαρακτηρισμό. Δημιουργός του Ταρζάν ήταν ο Έντγκαρ Ράις Μπάροουζ και όχι, όπως σί­ γουρα κατά λάθος αναφέρεται, Έντγκαρ Άλλαν - αυτός ήταν ο Πόε. Αντί του αδόκιμου «αντιουτοπία» θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ο όρος «δυστοπία», που πιστεύω πως είναι ορ­ θότερος, και έχει καθιερωθεί και μετα­ ξύ των ξένων μελετητών (dystopia). Οι εξωγήινοι του Στάνισλαβ Λεμ (υ­ ποθέτω πως αναφέρεται στο Σολάρις) δεν «αγωνίζονται λόγω ιδιοσυστασίας να δημιουργήσουν την πολυπόθητη «ε­ παφή». Είναι ο άνθρωπος που αγωνίζε­ ται να επικοινωνήσει, ενώ ο εξωγήινος παραμένει - λόγω ιδιοσυστασίας έξω από το χώρο της ανθρώπινης κα­ τανόησης. Τέλος, είναι ενδιαφέρον πως οι δυο «πατέρες» της ε.φ., ο Βερν και ο Ουέλς, εξέφρασαν τα δυο βασικά ρεύματα που διατρέχουν το είδος ώς σήμερα. Ο Βερν εκπροσωπεί τη «σκληρή» (hard) ε.φ., δίνοντας τη μεγαλύτερη έμφαση στην τεχνολογία, ενώ ο Ουέλς την «μα-

χρονικα/19

. λακή» (soft) ε.φ., ενδιαφερόμενος για τον άνθρωπο ως κοινωνικό ον. Στο πολύ ενδιαφέρον άρθρο του Χρήστου Δ. Λάζου, που φαίνεται να γνωρίζει πολύ καλά τον ελληνικό χώ­ ρο, χρησιμοποιείται επιτέλους η συντομογραφία «ε.φ.» αντί του περίερ­ γου «Ε.Φ.». Ο Κος Λάζος, στη μία από τις δύο σημειώσεις του, αναφέρεται στον Απα­ γορευμένο Πλανήτη, απορώντας για­ τί δεν δημοσιεύει ώς τώρα διηγήματα Ελλήνων συγγραφέων. Πιστεύω πως την απάντηση τη γνωρίζει. Αναφέρει ο ίδιος στο άρθρο του τους λόγους για τους οποίους δεν υπήρξε σχετικά πρό­ σφατη λογοτεχνική παραγωγή - πό­ σο μάλλον ε.φ. - στη χώρα μας (Κα­ τοχή, ’60, ’66, χούντα κ.λπ.). Άλλωστε εφόσον έχει στο αρχείο του τα διηγή­ ματα του διαγωνισμού ε.φ. των Αινιγ­ μάτων του Σύμπαντος, θα μπορούσε, αν πίστευε πως ήταν δημοσιεύσιφ», να εκδώσει μια συλλογή με τα καλύτερα απ’ αυτά. Προσωπικά πιστεύω πως ένα ελλη­ νικό φανζίν θα ήταν ο καλύτερος χώ­ ρος για τη δημοσίευση και την ανάπτυ­ ξη των Ελλήνων συγγραφέων. Ακόμη, διαφωνώ με τον Κο Λάζο στην εκτίμησή του για την ανάπτυξη της ε.φ. στη χώρα μας μετά το 1975. Υ­ ποστηρίζει πως η Ανδρομέδα απέτυχε επειδή δεν υπήρχε το κατάλληλο κοι­ νό, καθώς επίσης και ότι τα «Αινίγμα­ τα» έφτιαξαν το χώρο όπου άνθησαν τα βιβλία της ε.φ., και όταν έκλεισαν, το 1981, «έπαψε να υπάρχει το ερέθι­ σμα, έπαψε να υπάρχει και η ανταπό­ κριση. Παρουσιάστηκε μια πτώση στην κίνηση των βιβλίων, όσο και στη συγ­ γραφ ή έργω ν από Έ λ λη νες σ υ γ ­ γραφείς». Δεν μπορώ να πιστέψω πως η Αν­ δρομέδα (1977) έβγαλε ένα μόνο τεύ­ χος - ενώ το Nova έβγαλε τέσσερα

(1978) και το Αναλόγιο εννέα (1976- 78) - επειδή δεν υπήρχε το «κατάλληλο» κοινό και όχι λόγω του ξεπερασμένου περιεχομένου της (τα πιο πρόσφατα δι­ ηγήματα ήταν συγγραφέων της γενιάς του ’50). Η άνθηση της ε.φ. την εποχή εκείνη εκφράζεται κυρίως με τις εκδόσεις του «Εξάντα» και του «Κάκτου». Το 1976 αρχίζει η έκδοση της πολύ σημαντικής και αξιόλογης Ανθολογίας Ε.Φ. του «Ε­ ξάντα» και η σειρά των βιβλίων του «Κάκτου», με έργα κυρίως του Άρθουρ Κλαρκ και του Ισαάκ Ασίμωφ. Δυστυχώς, η σειρά του «Κάκτου» συ­ νέβαλε και στη δυσφήμιση του είδους. Πραγματικά καλοί συγγραφείς ανακα­ τεύτηκαν με άσημες μετριότητες και δυσφημήθηκαν με κακές μεταφράσεις (οι καλές δουλειές, όπως αυτή της Ροζίτας Σώκου, αποτελούν εξαιρέσεις) και πρόχειρες επιμέλειες. Για παρά­ δειγμα, ο Πιανίστας του Βόνεγκατ φαί­ νεται πως δεν πέρασε καθόλου από τα χέρια διορθωτή. Η παράλληλη έκδοση ψευδοεπιστημονικών και μεταφυσικών βιβλίων μπέρδεψε ακόμα περισσότερο τα πράγματα. Έτσι, οι αναγνώστες σχημάτιζαν λανθασμένη εικόνα για την ε.φ., ενώ ο «Εξάντας» άρχιζε να ε­ ξαντλείται (ο πέμπτος τόμος της Θεμα­ τικής Ανθολογίας, ένατος συνολικά, ή­ ταν και ο χειρότερος): Ήταν φυσικό λοιπόν να υπάρξει η αντίστοιχη αντί­ δραση από το αναγνωστικό κοινό και να σταματήσει η παραγωγή σημαντι­ κών βιβλίων. Ο «Κάκτος» συνέχισε με Κλαρκ και Ασίμωφ μόνο, ενώ ο «Εξάντας» έβγα­ λε έναν ακόμα τόμο της Ανθολογίας (Τα Παιδιά του 2000μ.Χ.) όπου, προφα­ νώς λόγω της αποχώρησης του Καλλιπολίτη, δεν αναφέρονται καν τα ονό­ ματα των μεταφραστών, ενώ είναι ολο­ φάνερη η έλλειψη επιμέλειας των με­ ταφράσεων. Όσο για την πρόσφατη έξαρση στο χώρο, δεν αμφισβητώ τους λόγους που αναφέρει ο Κος Λάζος. Παραλεί­ πει όμως να αναφέρει την έκδοση του μυθιστορήματος του Νόρμαν Σπίνραντ Ο Τζακ Μπάρον και η Αιωνιότητα το 1984 από την ARS LONGA, που πι­ στεύω πως είναι ένα λαμπρό παράδειγ­ μα του πραγματικού προσώπου της ε.φ., την προσπάθεια της Επόμενης Μέρας το 1985- 86 και τα βιβλία που α­ κολούθησαν. Τέλος, για το άρθρο της Δ. Παυλάκου, το μόνο που μπορώ να πω είναι πως μια αντιπαραβολή με το άρθρο για την ε.φ. στο πρώτο τεύχος του Απαγο­ ρευμ ένο υ Πλανήτη (Μάρτιος-Απρίλιος 1987) δείχνει ξεκάθαρα πως οι συντομεύσεις και η διαφορετική διατύ­ πωση κάποιων φράσεων, όταν συνδυά­ ζονται με την άγνοια, παράγουν ε­ κτρώματα. Δεν μπορώ να μην αναφέ­ ρω τη σύγχυση του μουσικού new w a­ ve “νέο κύμα» της ε.φ., που το μεταθέτει στις αρχές του '70, οπότε το μεν πρώτο δεν είχε υπάρξει ακόμη, το ' δε δεύτερο είχε ήδη μεταλλαχτεί σε

κάτι το διαφορετικό. Κι επιτέλους, αν θέλει κανείς ν’ απο­ δώσει το cyberpunk (κι όχι cybernopank) με την αγγλική του προφορά, θα το πει σάιμπερπανκ, κι όχι κύμπερπανκ. Βέβαια, υπάρχει πάντα και η λύ­ ση του «τεχνοπανκ» ή «μεταμοντέρ­ νου»... % Ευχαριστώ για τη φιλοξενία Δημήτρης Αρβανίτης Δ ιευθυντή ς Σύνταξης του Απαγορευμένου Πλανήτη

Στα γραφεία μας φθάσανε ακόμα τρία γράμματα με θέμα την Επιστημονική Φαντασία. Θα ζητούσαμε από τους ε­ πιστολογράφους μας (κατ’ αλφαβητική σειρά κ.κ.Ανδρέου, Γεωργίου, Ιωάννου) να μας στείλουν και τις διευθύν­ σεις τους, όπως συνηθίζεται στην αλ­ ληλογραφία και όπως επιβάλλεται σε κάθε περίπ τω σ η δ η μ ο σ ιευ ό μ ενο υ γράμματος.

Απάντηση του Χρήστου Δ. Λάζου Αγαπητό περιοδικό, Θα ’θελα ν’ απαντήσω στην επιστολή του κ. Δ. Αρβανίτη, για το τμήμα εκεί­ νο που με αφορά, φυσικά. Πιστεύω ότι το περιοδικό Απαγορευ­ μένος Πλανήτης είναι πολύ καλό σαν εκδοτική απόπειρα και καλύπτει ένα μεγάλο κενό. Είναι άλλωστε το μονα­ δικό περιοδικό ε.φ. που κυκλοφορεί στα ελληνικά και βέβαια εξακολουθώ να μην καταλαβαίνω γιατί δεν κάνει κά­ ποιο άνοιγμα στους Έλληνες συγγρα­ φείς. Δεν είναι απαραίτητο κάτι τέτοιο φυσικά, αλλά θα ήταν μια ωραία από­ πειρα, και οπωσδήποτε δεν εξυπηρε­ τείται η ελληνική ε.φ. με κάποιες ανθο­ λογίες σε βιβλία που δεν έχουν περά­ σει τα διηγήματά τους μέσα από τις σε­ λίδες κάποιου περιοδικού. Πάντως ε­ τοιμάζεται μια παρόμοια ανθολογία α­ πό μένα για λογαριασμό κάποιου εκδό­ τη με αφορμές τα όσα γράφτηκαν στο ΔΙΑΒΑΖΩ. Ένα ελληνικό περιοδικό φαντασίας, τρόμου και ε.φ. θα ήταν ιδανική λύση, αλλά θέλει κάποια προσπάθεια. Νομί­ ζω ότι η ARS LONGA έχει την υποδο­ μή για κάτι τέτοιο· ας το τολμήσει. Για τα υπόλοιπα και τις εκτιμήσεις σχετικά με το πώς διαμορφώθηκε ένα κοινό ε.φ. στη χώρα μας, οι προσωπι- ■, κές απόψεις παραμένουν πάντα τέ­ τοιες· αλλά εγώ μιλώ πάντα για την ελ­ ληνική ε.φ. παράλληλα με την ξενό­ γλωσση. Άλλωστε την μικρή και ασύμ­ φορη κυκλοφορία της Ανδρομέδας κά­ που την περιμέναμε, αφού είχε ήδη προηγηθεί ένα άλλο πείραμα: το τεύ­ χος 25-27 των Αινιγμάτων του Σύμπα­

ντος ήταν όλο αφιέρωμα στην ε.φ. με έγχρωμο φωτογραφικό υλικό και θαυ­ μάσια σκίτσα του Μάκη Πανώριου. Εί­ χαμε δε κάνει την επιλογή των διηγη­ μάτων προσπαθώντας να παρουσιά­ σουμε μια ποικιλία από όλες τις τάσεις της ε.φ. Έτσι είχαμε διήγημα του Ου­ έλς όσο και του Χενλάιν, αλλά η κυκλο­ φορία εκείνου του διπλού τεύχους ή­ ταν χαμηλή. Άρα κάπως γνωρίζαμε ό­ τι υπήρχε ένα κενό, μια αδυναμία, πι­ στεύαμε όμως ότι η ε.φ. θα είχε καλύ­ τερη τύχη αν είχε το δικό της ανεξάρ­ τητο περιοδικό. Ως εκ τούτου δεν νο­ μίζω ότι ήταν τα διηγήματα που έφται­ γα ν αλλά αυτό που έγραψα. Δεν υπήρχε ανάλογο αναγνωστικό κοινό. Λ.χ. αν για ένα βιβλίο ε.φ. που πουλά 2.000 αντίτυπα, μπορούμε να πούμε ό­ τι είναι μια καλή κυκλοφορία, ένα πε­ ριοδικό ειδικευμένο θα έπρεπε τουλά­ χιστον να πουλά 3.500-5.000 φύλλα μη­ νιαία. Η Ανδρομέδα πούλησε 1.800 στην αστική ζώνη και γύρω στα 1.400 στην περιφέρεια. Ήταν ένα πρόωρο εγχείρημα, όπως και εκείνα των άλλων περιοδικών που έκλεισαν. Άλλωστε το NOVA είχε μόνο ε.φ., ενώ το Αναλόγιο είχε και επιστημονικά άρθρα. Η σειρά των βιβλίων που έβγαλε ο «Εξάντας» με επιλογή του Βασίλη Καλλιπολίτη εξακολουθεί να είναι, κατά τη γνώμη μου, αξεπέραστη προσπάθεια για τα ελληνικά δεδομένα αφού ο Βα­ σίλης έχει μεγάλη αγάπη για το είδος αυτό της λογοτεχνίας. Όταν όμως λέω ότι διαμορφώθηκε μια κατάσταση, εν­ νοώ ότι κάποιο ή κάποια έντυπα, με συ­ χνή κυκλοφορία διαμορφώνουν και δη­ μιουργούν κάποιες προϋποθέσεις για την επικράτηση ενός είδους λογοτε­ χνίας. Με αυτή την έννοια εξακολου­ θώ να πιστεύω ότι τα περιοδικά μου Αινίγματα του Σύμπαντος/Ανδρομέδα - πρώτα αυτά και κατόπιν τα άλλα, διαμόρφωσαν μια κατάσταση ή, αν θέ­ λουμε, δημιούργησαν ερεθίσματα και προϋποθέσεις για μια καλύτερη απο­ δοχή της ε.φ. σήμερα. Χαίρομαι που το είδος σήμερα βρί­ σκεται σε νέα έξαρση γιατί το αγαπώ· το περιοδικό Επόμενη Μέρα ήταν μια

γοητευτική και προωθημένη προσπά­ θεια, ο δε Απαγορευμένος Πλανήτης ουσιαστική προσφορά. Τώρα αναφορι­ κά με το μυθιστόρημα του Νόρμαν Σπίνραντ, Ο Τζακ Μπάρον και η Αιωνιό­ τητα είναι βιβλίο σοκ πράγματι και ε­ ντελώς ανατρεπτικό. Όμως εξακολουθώ να πιστεύω ότι χρειάζεται άνοιγμα στον ελληνικό συγ­ γραφικό χώρο είτε μέσα από κάποιες σελίδες του Απαγορευμένου Πλανήτη, είτε κάποιου άλλου περιοδικού. Ευχαριστώ για τα καλά του λόγια τον κ. Δ. Αρβανίτη και τον πληροφορώ, μαζί και τους άλλους λάτρες του εί­ δους, ότι ετοιμάζω το βιβλίο σχετικά με την ιστορία της ελληνικής ε.φ: που πιστεύω ότι θα συμβάλει αρκετά στην κατανόηση του είδους αυτού. Ευχαριστώ για τη φιλοξενία Χρήοτος Δ. Λάζος

Μια μικρή διευκρίνιση Το κείμενο μου στο υπ’ αριθμ. 220 τεύχος του «Διαβάζω» έχει ως μοναδι­ κό στόχο να υπερασπιστεί την επιστη­ μονική φαντασία ως είδος έντεχνου γραπτού λόγου, παρότι αρκετοί τη θε­ ωρούν παραφιλολογικό είδος. Δεν γνώριζα ότι για να γράψω έπρε­ πε να κατέχω... πιστοποιητικά σπου­ δών. Η επιστημονική φαντασία δεν εί­ ναι κλάδος επιστήμης. Οι πηγές που παραθέτω στο τέλος του κειμένου (το οποίο περιεκόπη λόγω αναγκών, η σπουδαιότερη των οποίων ήταν η πλη­ θώρα της ύλης) και οι αναγνώσεις μου, νομίζω, αρκούν. Σίγουρα υπάρχουν πιο πληροφορημένοι από μένα. Δεν υποδύομαι την... πανεπιστήμονα. Αν ο κ. Αρβανίτης αυ­ τό το θεωρεί κακό, λυπάμαι, αλλά θα το επαναλάβω αν μου ζητήσουν να γράψω για τον Μίκυ Μάους, τον Λούκυ Λουκ και την Βαβέλ. Θα γράψω μ£ το ίδιο πάθος που με ακολουθεί στα άρθρα και τις κριτικές που αφορούν τ

Από τον θίασο • ΧΟΡΙΚΙΟΣΕπαναλαμβάνεται για τις γιορτές η παράσταση

ΜΙΑ ΠΑΡΕΛΑΣΗ... ΜΕΤΑΠΑΡΕΛΑΣΗ Μια σατυρική βουβή επιθεώρηση * ΘΕΑΤΡΟ ΟΡΒΟ ΑΠΟ 21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ

20/χρονικα

χρονικα/21

επιστήμες στις οποίες τυχαίνει να εί­ μαι διδάκτορας, δηλ, την κοινωνιολογία και την ψυχολογία. Αυτά μόνο Δήμητρα Παυλάκου

Έλληνες και οι πρόδρομοι της ε.φ.; Αγαπητοί φίλοι του «Διαβάζω» Από καιρό ήθελα να σας γράψω για να σας συγχαρώ για το ωραίο τεύχος 220, το αφιερωμένο στην «Επιστημονι­ κή φαντασία». Με την ευκαιρία αυτή σας στέλνω ε­ πίσης τα συγχαρητήριά μου για παλιά τεύχη με παρόμοια θέματα, όπως το υπ’ αριθμό 86 για την αστυνομική λο­ γοτεχνία και το υπ’ αριθμό 100 για το αισθηματικό μυθιστόρημα. Ο ιστορικός της νεοελληνικής λογοτεχνίας σας χρωστά πολύτιμα βοηθήματα για πλευ­ ρές λίγο γνωστές της γραμματολογίας σας. Συγκεκριμένα στο τεύχος 220, μου άρεσαν πολύ τα δύο άρθρα του συνερ­ γάτη σας Χρήστου Δ. Λάζου για την ελ­ ληνική λογοτεχνία της επιστημονικής φαντασίας για τους μεγάλους και για τα παιδιά. Πολύ σημαντικά μου φαίνο­ νται τα βιβλιογραφικά σημειώματα σε χρονολογική σειρά που ακολουθούν τα δύο άρθρα αυτά. Ο μελετητής της ελληνικής παραγωγής στο λογοτεχνι­ κό είδος αυτό διαθέτει μ’ αυτούς τους πίνακες πολύ χρήσιμα βοηθήματα. Πιο γενικά οι περιλήψεις αυτές μας επιτρέ­ πουν μια γενική ιδέα για τις υποθέσεις πολλών άγνωστων σε μας έργων. Ανα­ καλύπτουμε τον πλούτο και τη μεγάλη ποικιλία μιας σύγχρονης νεοελληνικής φαντασίας που δεν υποψιαζόμαστε. Και τίθεται το συναρπαστικό πρό­ βλημα. Μήπως αυτός ο κυρίως αμερι­ κανικής προελεύσεως φανταστικός κό­ σμος παραμένει ελληνικός; Μια ειδική έρευνα θα μας επέτρεπε, νομίζω, να α­ παντήσουμε καταφατικά. Η ανάγνωση ενός βιβλίου σαν τη «Μεγάλη Πομπή» του Αλέξη Πανσέληνου, που δεν αναφέρεται ατο αφιέρωμα αυτό, θα μπο­ ρούσε να μας βοηθήσει να λύσουμε το λογοτεχνικό αυτό πρόβλημα. Θα ήθελα να προσθέσω δύο τίτλους στους εξάλλου πληρέστατους καταλό­ γους του Χρ. Λάζου. Πρόκειται για δύο διηγήματα του Δ. Βουτυρά, «Από τη Γη στον Άρη - Σάτυρα» (1929 - 120 σελ.) και «Κάλπικοι πολιτισμοί» (1934, εκδ. Εφημερίδος «Ανεξάρτητος» 135 σελ.). Στο πρώτο κείμενο ο Βουτυ­ ράς μας δείχνει 'Ελληνες που πάνε στον Άρη μ’ έναν πύραυλο και βρί­ σκουν εκεί πολιτισμένα ζώα που δεν έ­ χουν ούτε μηχανές ούτε βιβλία και ζουν πολιτισμένα και φρόνιμα μέσα στη φύση. Ανακαλύπτουμε πως είναι μετενσαρκώσεις ορισμένων πεθαμέ­ νων ανθρώπων. Δυστυχώς μερικά απ’ αυτά τα ζώα, όταν φτάσουν στη Γη, θα

αλλάξουν χαρακτήρα, θα εξαγριωθούν και θα αλληλοσκοτωθούν. Στο δεύτε­ ρο βιβλίο ο Βουτυράς περιγράφει έναν άλλο ιδανικό κόσμο, που κρύβεται κά­ τω από το Νότιο Πόλο. Σ’ αυτήν την Α­ γνή χώρα, δεν υπάρχουν ούτε χρήμα, ούτε στρατός ή χώροφυλακή ούτε ο θεσμός του γάμου. Το κακό δεν υπάρ­ χει παρά στη φαντασία των κατοίκων που μερικές φορές βλέπουν, σαν κακά όνειρα, τις κακές σκέψεις των ανθρώ­ πων του πάνω κόσμου. Παρά τη μέτρια λογοτεχνική αξία τους, αυτά τα βιβλία μας επιτρέπουν να θεωρήσουμε τον Βουτυρά σαν έναν από τους προδρόμους της νεοελληνι­ κής επιστημονικής φαντασίας. Καλ­ λιέργη σε κυρίως την ψυχολογική πλευρά του είδους αυτού. Με εκτίμηση Henri Tonnet καθηγητής στην Inalco

Συμπληρώσεις Αγαπητό «Διαβάζω», Στο αξιόλογο τεύχος το αφιερωμένο στην επιστημονική φαντασία (220 (9.8.1989)], τόσο στο Χρονολόγιο της ελληνικής λογοτεχνίας της επιστημο­ νικής φαντασίας (σελ, 31 κ.ε.), όσο και στο άρθρο του Χρήστου Δ. Λάζου, «Η ελληνική λογοτεχνία της επιστημονι­ κής φαντασίας: μια σύντομη επισκόπη­ ση» (σελ. 23 κ.ε.), τίθεται ως αρχή ο Λουκιανός ο Σαμοσατεύς (γύρω στο 120 - μετά το 181 μ.Χ.) με το έργο του «Ικαρομένιππος», όπου ο κυνικός του ήρωας «ταξιδεύει στο φεγγάρι για να βρει μιαν άκρη μέσα στη σύγχυση των γνωμών» (Lesky). Κι εδώ, βέβαια, θυμί­ ζει δύο επιφανή παραδείγματα από τη μεγάλη ποίηση του αρχαίου αττικού δράματος: το Βελλεροφόντη, που ο Ευ­ ριπίδης στην ομώνυμη τραγωδία του (χαμένη για μας σήμερα) τον βάζει ν’ ανεβαίνει με τον Πήγασο στον ουρανό, για ν’ αποδείξει πως εκεί δεν υπάρ­ χουν Θεοί, και τον Τρυγαίο στην αριστοφανική «Ειρήνη», που με τον περί­ φημο κάνθαρό του ανεβαίνει στον Ό ­ λυμπο. Ωστόσο, η ποιητική υπέρβαση της πραγματικότητας έχει στην τραγω­ δία και στην κωμωδία διαφορετικούς στόχους, από εκείνους του Λουκιανού, και, βέβαια, δε συνιστούν οπωσδήπο­ τε στοιχεία αναφοράς για το θέμα. Θα ’θελα, όμως, να σημειώσω ότι περ’ απ’ τον «Ικαρομένιππο» και ένα άλλο έργο του Λουκιανού (πιθανώς και αρχαιότε­ ρο από το αναφερόμενο) θα ’πρεπε να αναφερθεί: εννοώ το έργο «Αληθής Ι­ στορία», που αποτελείται από δύο μέ­ ρη (Αληθούς Ιστορίας, λόγος πρώτος, Αληθούς Ιστορίας λόγος δεύτερος, ό­ πω ς καταχω ρίζεται στην έκδοση Loucianl Sam osatensis opera, exrecognltione Caroll Jacobitz, Llpslae, Aeadlbus B.G., Teubneri MDCCCLIII, τ.

II, σελ. 30-74- βλ. και μετάφραση στο:

Λουκιανού Σαμοσατέως Άπαντα, μετενεχθέντα εις την καθωμιλημένην υπό Α.Γ. Σκαλίδου, εν Αθήναις, τυπογραφείον - βιβλιοπωλείον Σπυρίδωνος Κασουλίνου 1883, τομ. δεύτερος, σελ.

35-84). Το έργο αυτό ο Λουκιανός το έ­ γραψε, όπως λέει στο προοίμιό του, «ϊνα μή μόνος άμοιρος ή τής έν τώ μυθολογεϊν έλευθερίας», σε σχέση με προγενέστερους παραμυθάδες, όπως ο Κτησίας, που έγραψε για τους Ιν­ δούς, Ο Ταμβούλος που έγραψε «περί τώ έν τή μεγάλη θαλάττη πολλά παρά­ δοξα»... αλλά και ο ίδιος ο Όμηρος που μιλά για «δουλείαν άνέμων καί μονοφθάλμους καί ώμοφάγους καί άγρίους τινάς άνθρώπους», μιλάει ακόμα για «πολυκέφαλα ζώα καί τάς ύπό φαρμά­ κων τών έταίρων μεταβολάς, οΐα πολ­ λά έκεϊνος ( ο Οδυσσέας) ώς πρός ίδιώτας άνθρώπους έτερατεύσατο τούς Φαίακας» (3.71-72). Κι ακόμα, την ιστο­ ρία αυτή την έγραψε «έπεί μηδέν άληθές ίστορεϊν είχον.,.έπί τό ψεύδος έτραπόμην πολύ τών άλλων εύγνωμονέστερον κάν έν γάρ δή τούτο άληθεύσω λέγων, δτι ψεύσομαι» (4.72). Στο έργο λοιπόν αυτό η φαντασία του Λου­ κιανού κυριολεκτικά οργιάζει, και αυ­ τή η ελευθερία «έν τώ μυθολογεϊν» τον μεταφέρει, μαζί με άλλους συντρό­ φους του, εκτός των άλλων, και στο διάστημα, στη Σελήνη και στον Ήλιο και στον Εωσφόρο, όπου συναντά τους κατοίκους αυτών των πλανητών και μά­ λιστα ο ίδιος με τους συντρόφους του παίρνουν μέρος σε πόλεμο που είχαν στο διάστημα μεταξύ τους οι Σεληνιώτες και οι Ηλιώτες, για την κατάκτηση ουρανίων σωμάτων και πλανητών. Με περισσή φαντασία περιγράφει εκεί τα αντίπαλα στρατεύματα, όπου τα υπεργήινα ή εξωγήινα όντα, που προέρχο­ νται από το Γαλαξία, προκαλούν και σ’ εμάς φόβο και έκπληξη: Ιππομύρμηκες, Αεροκώνωπες, Ανεμοδρόμοι, Σκοδοροφάγοι, Στρουθοβάλανοι, Ιππογέρανοι, Ιππόπυγοι, Αεροκάρδακες, Καυλομήκυτες... Κι όταν τελειώνει ο πόλε­ μος (με νικητές του Σεληνιώτες), ο συγ­ γραφέας βρίσκει την ευκαιρία να περι­ γράφει «τα κοινά και παράδοξα» που είδε κατά τη διατριβή του στη Σελήνη. Ύστερα, ο βασιλιάς της Ενδυμίων ξε­ προβοδίζει τη συντροφιά, κι εκείνοι (ι­ στορεί ο Λουκιανός) «έμβάντες (στο κήτος) άνήχθημεν.,.έν δέ τφ παράπλφ πολλάς μέν καί άλλας χώρας παρημείψαμεν, προσέσχομεν δέ καί τώ Έωσφόρω άρτι συνοικιζομένω καί άποβάντες ύδρευόμεθα. έμβάντες δέ είς τόν Ζωδιακόν έν άριστερή παρήειμεν τόν "Ηλιον έν χρώ τήν γην παραπλέοντες... πλεύσαντες δέ τήν έπιοϋσαν νύκτα καί ήμέραν περί έηπέρπν άφικόμεθα είς τήν Λυχνόπολιν καλουμένην.,.ή δέ κεϊται μεταξύ τού Πλειάδων καί τού Ύάδων άέρος...» (27.91, 28.92). Και οι περιπέτειες στο διάστημα συνε­ χίζονται, ώσπου με το δεύτερο λόγο της «Αληθούς Ιστορίας» μεταφερΰμαστε με το συγγραφέα στα νησιά των μακάρων, όπου παρακολουθούμε κι ε-

κεί τα καινά και παράδοξα που συμ­ βαίνουν. Νομίζω πως η αναφορά και σ’ αυτό το έργο του Λουκιανού έπρεπε να γί­ νει και συμπαθήστε με για την απασχό­ ληση του χώρου με τα παραθέματα: έ­ πρεπε να θεμελιωθεί η παράλειψη. Θέλω ακόμα με την ευκαιρία να ση­ μειώσω ότι ένα απόσπασμα από το έρ­ γο αυτό του Λουκιανού, σε σύγχρονη μετάφραση, έχει μπει στο βιβλίο «Η γλώσσα μου για την Τετάρτη Δημοτι­ κού», δεύτερο τεύχος (σελ. 10-11) με τον χαρακτηριστικό τίτλο: «Πόλεμος στο διάστημα» και με χαρακτηριστική επίσης εικονογράφηση του Σπύρου Ορνεράκη. Έχω την εντύπωση, τέλος, πως η προώθηση ενός διαλόγου πάνω στο θέμα του αφιερώματος θα φέρει ο­ πωσδήποτε καρπούς από αυτήν την τό­ σο παρεξηγημένη περιοχή της λογο­ τεχνίας.

Κ.Θ. Δημαράς ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ 'Η Πορεία του πρός την Τέχνη

Με την αγάπη μου Κώστας Χωρεάνθης Κλείνοντας την αλληλογραφία με θέ­ μα το αφιέρωμα στην Επιστημονική Φαντασία δημοσιεύουμε ευχαριστήριο του X. Λάζου προς τους αναγνώστες του περιοδικού μας για το θερμό ενδια­ φέρον που εκδήλωσαν σχετικά με το θέμα.

Ο Χρηστός Δ. Λάζος ευχαριστεί Το αφιέρωμα του περιοδικού στην Ε­ πιστημονική Φαντασία είχε ευρύτερο αντίκτυπο και κατά τα φαινόμενα συ­ ζητήθηκε πολύ δημιουργώντας και τις ανάλογες αντιδράσεις. Πέρα από τα πάρα πολλά τηλεφωνήματα npoc το περιοδικό , θα ’θελα να ευχαριστήσω και κάποιους αναγνώστες ιδιαίτερα, α­ φού μπήκαν στον κόπο να μου στείλουν κάποια βιβλία ή να συζητήσουμε πιο διεξοδικό το θέμα. Έτσι ευ ­ χαριστώ: - Το συγγραφέα Στέλιο Αρώνη για τη θετική αντιμετώπιση της κριτικής μου και την αποστολή του νέου του βι­ βλίου, Αφιλόξενη Πόλη (Λωτός, 1989).

- Τη βιβλιοπώλη Ελένη Νέστωρα, α­ πό το βιβλιοπωλείο «Νέστωρ» της Κα­ τερίνης, που είχε την ευγενική ιδέα να μου στείλει ένα απο τα παιδικά βιβλία ε.φ. που δεν έχω, το Πλανήτης... Φουρ του Γιάννη ^ανθούλη, (εκδ. Αστέρι, 1980).

- Τον φιλόλογο κ. Νουνανάκη για την επισήμανση του βιβλίου του Γιόρκα Νόσου, Σίλα, Αστροναύτες από τον Πλούτωνα (εκδ. Καμπάνα).

- Τον φίλο συγγραφέα Μιχάλη Παπανατσίοη για τή διεξοδική μας φιλο­ λογική συζήτηση γύρω από το θέμα και τη δική του συμμετοχή. Είναι πολύ ενδιαφέρουσα μια πλη­ ροφορία που διαβιβάστηκε προς τη Διεύθυνση του περιοδικού ότι μετά τη δημοσίευση του κειμένου μου άρχισε μια ζήτηση κάποιων βιβλίων ε.φ. που πολλοί δεν τα εγνώριζαν. Αυτό με ικα­ νοποιεί ιδιαίτερα.

Σ τό βιβλίο αύτό συνδυάζεται, γιά πρώτη φορά στή γλώσσα μας, ή φιλολογική ερευνά μέ τήν κριτική εύαισθησία καί ή ψυχογραφική οξύνοια μέ τή φιλοσο­ φική πειθαρχία. Ή έργασία αύτή άποτελεϊ άξεπέραστο ’ίσαμε τώρα μεθοδολογικό πρότυπο γιά τήν πρι­ σματική προσέγγιση καί έρμηνεία μιας κεντρικής μορφής τής νεοελληνικής ποίησης καί κριτικής. ΣΤΗΝ ΙΔΙΑ ΣΕΙΡΑ ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ Γ. Π. ΣΑΒΒΙΔΗΣ: ΣΤΑ ΧΝΑΡΙΑ ΤΟΥ ΚΑΡΥΩΤΑΚΗ ΣΕ ΛΙΓΕΣ ΜΕΡΕΣ ΘΑ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕΙ Κ. Γ. ΚΑΡΥΩΤΑΚΗΣ; ΤΑ ΠΕΖΑ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Γ. Π. ΣΑΒΒΙΔΗΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΦΕΛΗ Μαυρομιχάλη 9, ’Αθήνα 106 79 Τηλ. 360.77.44 — 363.99.62

εκδόσεις,

ΚΕΔΡΟΣ 4

Σ Ω Τ Η ΡΗ Σ Φ . Δ Η Μ Η Τ Ρ ΙΟ Υ

Γ. Γ ε ν ν α δ ίο υ 3 - τ η λ . 3 6 .0 2 .0 0 7

Μόλις Κυκλοφόρησαν Έ ν α π α ιδί α π ’ τη Θ εσσαλονίκη

Στρουκτουραλισμός ΕΝΑ ΠΑΙΔΙ ΘΕΣΣΛΛΟΝ]

Οι ήρωες των διηγημάτων του Σ. Δημητρίου ακροβατούν στο όριο μεταξύ κοινωνίας και περιθωρίου. Στιγματισμένοι από μια σκοτεινή μοίρα, κυνηγημένοι από την αγωνία που γεννά η αδυναμία αφομοίωσης του κοινωνικού προτύπου, με τραυματισμένο ερωτισμό και οδυνηρά βιώματα, μοιάζουν να μην έχουν πολλές επιλογές. Στο επόμενο βήμα τους, παραμονεύει ο θάνατος ή το άσυλο.

Ε Λ ΙΑ Ν Α Χ Ο Υ Ρ Μ Ο Υ Ζ ΙΑ Δ Ο Υ

Η Γειτονιά των Κ αλών Κλεφτών

■

Σε κάθε μεγαλούπολη υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι που προτιμούν να ζουν τη νύχτα. Έ τσι και σε τούτη την πόλη υπάρχουν οι κάτοικοι της Γειτονιάς των Καλών Κλεφτών. Με τις απόψεις, τις συνήθειες, τις αδυναμίες και τα όνειρά τους. Μέσα από τις παράλληλες ιστορίες δύο νέων γυναικών της Γειτονιάς που αναζητούν κάποιο υποκατάστατο για να γεμίσουν την «άδεια θέση της ευτυχίας» στη ζωή τους και με φόντο την Αθηναϊκή νύχτα και την ατμόσφαιρα των μπαρ διαγράφεται μια πορεία από το ποτό και τα ναρκωτικά προς την παρακμή και το θάνατο.

Οι όροι «στρουκτουραλισμός» και «στρουκτούρα» ακούγονται πολύ συχνά σε διάφορους χώρους της πνευματικής μας ζωής, όμως η ακριβής έννοιά τους δεν είναι ευρέως γνωστή. Ο στρουκτουραλισμός, λοιπόν, είναι μια επιστημονική μ έ­ θοδος ανάλυσης των π ολιτιστικώ ν συστημάτων και συνδέεται στενά με την επι­ στήμη της σημειολογίας. Στα ελληνικά ο αντίστοιχος όρος είναι «δομισμός» και στο αφιέρωμά μας θα χρησιμοποιούμε την ελληνική λέξη για ν ’ αναφερθούμε στον όρο στρουκτουραλισμό και τα παράγωγά του. Ο Δομισμός θεμελιώθηκε ως με­ θοδολογία ταυτόχρονα με την επιστήμη της Σημειολογίας, στις αρχές του αιώνα μας, από τον Ελβετό γλωσσολόγο Ferdinard de Saussure και βρήκε πρόσφορο έδαφος στον γαλλόφωνο κυρίως πνευματικό χώρο. Ο Saussure εισήγαγε τη συγ­ χρονική μελέτη της γλώσσας ως σύστημα σημείων που σχετίζονται μεταξύ τους σύμφωνα με εγγενείς νόμους. Α υτή η θεώρηση της γλώσσας είχε σημαντική απήχηση σ ’ όλους τους κλάδους των θεωρητικών επιστημών γ ια τί η γλώσσα αποδεικνύεται θεμελιώδης παράγοντας όλων των συμβολικών συστημάτων (π.χ. τέ­ χνη, μύθοι) και των κοινωνικών σχέσεων. Έ τσ ι η Δ ομική Γλωσσολογία αναδεικνύεται το μεθοδολογικό πρότυπο σε όλες τις ανθρωπιστικές επιστήμες. Ό ­ ντας δι-επιστημονική μέθοδος, ο δομισμός εφαρμόζεται σε οποιοδήποτε α ν τικ εί­ μενο μελέτης, από το σύστημα της μόδας έως το ασυνείδητο. Ο σκοπός της δο­ μική ς μεθόδου είναι να αποκαλύψει τους σχεσιακούς νόμους που δομούν το κ ά ­ θε σύστημα και του προσδίδουν νόημα. Το αφιέρωμα που ακολουθεί είναι μια προσπάθεια εισαγωγικής παρουσίασης του δομισμού, αρχίζοντας από την επιστήμη - πρότυπο, τη γλωσσολογία. Το άρ­ θρο του Barthes διατυπώνει μια περιεκτική εξήγηση της δομικής πρακτικής γενι­ κότερα, ενώ το απόσπασμα από το ανθρωπολογικό έργο του Levi - Strauss απο­ τελ εί ένα δείγμα δομικής ανάλυσης των μύθων. Συμπληρώνοντας το αφιέρωμα με το άρθρο γιά τη δομική προσέγγιση στο χώρο της λογοτεχνίας, παραθέτουμε ένα εισαγωγικό απόσπασμα στο έργο του Lacan, που προέκτεινε τη δομική θεω­ ρία στην επιστήμη της ψυχανάλυσης. Η παρουσίαση της αφηγηματικής θεωρίας του Stanzel, παρ’ όλο που δεν εμπί­ πτει στα πλαίσια της αμιγούς δομικής ανάλυσης, εμφανίζει μια τάση συστηματοποίησης της λογοτεχνικής κρ ιτική ς που εισήγαγε ο δομισμός. Τέλος, θα θέλαμε να υπενθυμίσουμε στους αναγνώστες ότι το «Διαβάζω» έχει επανειλημμένως αφιερώσει τεύχη σε εκπροσώπους του δομισμού και στη συγγε­ νή του επιστήμη, τη Σημειολογία.* Επιμέλεια αφιερώματος: Αγγελική Σπυροπούλου

* Παραπέμπουμε στα τεύχη: 71, «Σημειολογία» - 93, «Ρολάν Μπαρτ» - 125, «Φουκώ» - 126, «Λακάν» - 158, «Λεβί- Στρως» — 144, «Γλωσσολογία» και 184, «Κριτική» (όπου δημοσιεύτηκε ένα άρθρο του Ευγένιου Ντονά-

αφιερωμα/25

24/αφιερωμα

Αγγελική Σπυροπούλου

Τι είναι ο Δομισμός (Στρουκτουραλισμός)

Magritte: Η χρήση της ομιλίας

Ο Δ ο μ ισ μ ό ς ε ίν α ι έ ν α π ο λ υ δ ιά σ τα το κ α ι κάπ ω ς ά μ ο ρ φ ο φ α ιν ό μ ε ν ο που ε μ φ α ­ ν ίσ τη κ ε σ τ ις α ρ χ έ ς το υ α ιώ να μ α ς κ α ι έ γ ιν ε π ολύ δ η μ ο φ ιλ έ ς σ τη Γ α λ λ ία τη δ ε κ α ε τ ία το υ W κυρ ίω ς. Ό ν τ α ς π ο λ υ δ ιά σ τα το , δ ύ σ κ ο λ α μ π ο ρ ε ί να π ροσδιοΡ ίσ τ ε ι μ ε α κ ρ ίβ ε ια σ ’ έ ν α ε ισ α γ ω γ ικ ό σ η μ είω μ α . Ό π ω ς χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ά αναB a trh e s> ° δ ο μ ισ μ ό ς δ ε ν ε ίν α ι μ ια σ χ ο λ ή ο ύ τ ε έ ν α κ ίν η μ α ■ε ίν α ι μ ια μ έ θ ο δ ο ς α ν ά λ υ σ η ς που π ρ ο τε ίν ε ι (και π ρ ο ϋ π ο θ έτει) μ ια νέα δ ια ν ο η τ ικ ή σ τά σ η σ τα π ρ ά γ μ α τα κ α ι που έ χ ε ι χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ε ί ω ς «επ ανάσ ταση» (νο ο ύ μ εν η Φ ιλο­ σ ο φ ικά , μ ά λ λ ο ν , παρά π ο λιτικά ). ατ’ αρχάς ο όρος δομισμός αποδίδεται σε κά­ θε εγχείρημα, που χρησιμοποιεί και επε­ Κ κτείνει τις θεωρίες του Ελβετού γλωσσολόγου Ferdinard de Saussure, όπως διατυπώθηκαν στις διαλέξεις του και στην post - humous δημοσίευσή τους από τους μαθητές του, με τον τίτλο Μαθή­ ματα Γενικής Γλωσσολογίας. Πριν όμως προχω­ ρήσουμε σε λεπτομέρειες σχετικά με τη θεωρία του

Saussure και τη θέση της γλωσσολογίας στη δομι­ κή ανάλυση, θα έπρεπε να πούμε ότι και άλλοι ε­ πιστήμονες προσέγγισαν το αντικείμενο μελέτης τους με σκοπό την περιγραφή της δομής του. Για παράδειγμα ο Bloomfield στην γλωσσολογία και ακόμη ο Ν. ( homsky με την ίδρυση της γενετικής μετασχηματιστικής γραμματικής, ο Piaget στην ψυχολογία με τα αναπτυξιακά στάδια, οι εκπρό­

σωποι της Νέας Κριτικής στην Αμερική έχουν κά­ ποια στοιχεία κοινά με τις αρχές του δομισμού ό­ πως τον ανέπτυξε ο Saussure. Ό μω ς, έχει καθιε­ ρωθεί να συνδέουμε τον όρο δομισμός με την α­ πήχηση του έργου του Saussure κυρίως στους γαλ­ λόφωνους θεωρητικούς. Η προβληματική του σημείου που εισήγαγε ο Saussure είναι κεντρικό θέμα κάθε δομικής προ­ σέγγισης. Ο δομισμός είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με την ευρύτερη επιστήμη της σημειολογίας, την ίδρυση της οποίας πρότεινε ο ίδιος ο Saussure ταυτόχρονα με τη διαπίστωσή του ότι η γλώσσα είναι ένα σύστημα σημείων. Πρόδρομοι του Saus­ sure στη μελέτη του σημείου ήταν οι Έλληνες Στωικοί και ο Αμερικανός φιλόσοφος Peirce. Ο Saus­ sure όμως ανέπτυξε πρώτος μια ολοκληρωμένη ε­ πιστημονική ανάλυση του γλωσσικού σημείου. Ό ­ πως γράφει ο R. Barthes, ο δομισμός είναι ένας συγκεκριμένος τρόπος ανάλυσης των πολιτιστι­ κών προϊόντων στο βαθμό που αυτός ο τρόπος έ­ χει τις ρίζες του στη μεθοδολογία της σύγχρονης γλωσσολογίας. Η γλωσσολογία λοιπόν είναι ο χώ­ ρος απ’ όπου ξεκίνησε ο δομισμός και όπου επι­ κυρώνεται κάθε εγχείρημα δομικής ανάλυσης. Ο Saussure κάνοντας μια διάκριση της προσέγ­ γισης της γλώσσας σε συγχρονία και διαχρονία, θεμελίωσε τη συγχρονική γλωσσολογία αντιτιθέμενος στην παράδοση της συγκριτικής (διαχρο­ νικής) μελέτης της γλώσσας. Η συγκριτική γλωσ­ σολογία μελετούσε τη γλώσσα ιστορικά, όπως ε­ ξελισσόταν μέσα στο χρόνο. Ο Saussure, έθεσε σαν αντικείμενο μελέτης της συγχρονικής γλωσσολο­ γίας το σύστημα της γλώσσας σε μια δεδομένη χρονική στιγμή (ή εποχή). Χωροθετικά θα μπορού­ σαμε να αναπαραστήσουμε τη διαχρονία με μια κάθετη γραμμή και τη συγχρονία με μια οριζό­ ντια. Με την ίδρυση της συγχρονικής μελέτης της γλώσσας το ερώτημα σχετικά με την προέλευσή της εγκαταλείπεται σαν άκαρπο. Η μελέτη της συγχρονίας είναι η μελέτη των σχέσεων των όρων της γλώσσας. Η θεώρηση της γλώσσας σαν ένα σύστημα σχέ­ σεων διαφαίνεται από μια άλλη διάκρισή της από τον Saussure σε langue (λόγος) και parole (ομιλία). Ο λόγος είναι το σύστημα της γλώσσας ενώ η ο­ μιλία οι ατομικές εκφράσεις (πραγματώσεις) του συστήματος. Κάθε γλωσσικός συνδυασμός εκφερόμενος από ένα χρήστη της γλώσσας προϋποθέ­ τει, για να έχει νόημα, ένα σύστημα κανόνων που επιτρέπει ένα ορισμένο αριθμό λεκτικών συνδυα­ σμών. Αυτή η διάκριση, όπως και τα άλλα αντι­ θετικά ζεύγη που επινοεί ο Saussure, είναι καθαρά μεθοδολογικής σημασίας. Δηλαδή κάθε όρος της διάκρισης είναι αδιανόητος από μόνος του. Αυτό ισχύει και για τη διάκριση του γλωσσικού σημείου σε σημαίνον και σημαινόμενο (signifier - signi­ fied)· αυτά τα δύο δεν υφίστανται ξεχωριστά. Το σημαίνον είναι η ακουστική εικόνα (γ - ά - τ - α)

και το σημαινόμενο η έννοια («γάτα»). Κάθε ση­ μείο ανήκει στο ευρύτερο σύστημα απ’ όπου παίρ­ νει το νόημα και την αξία του. Δηλαδή το νόημα κάθε έκφανσης εξαρτάται από το σύστημα σχέ­ σεων του λόγου (langue). Ένα ζεύγος βασικών σχέ­ σεων που έθεσε ο Saussure είναι οι παραδειγματι­ κές και οι συνταγματικές σχέσεις. Οι παραδειγ­ ματικές σχέσεις είναι σχέσεις υποκατάστασης ε­ νός σημείου μ’ ένα άλλο διαφορετικό αλλά παρό­ μοιο στο βαθμό που μπορεί να καταλάβει την ί­ δια θέση στο σύνταγμα. Οι συνταγματικές σχετί­ ζονται με τους συνδυασμούς των σημείων, τη θέ­ ση που μπορούν να πάρουν όταν συνδυάζονται μεταξύ τους. Οι παραδειγματικές σχέσεις λοιπόν είναι σχέσεις εν απουσία ενώ οι συνταγματικές εν παρουσία. Η εκλογή ενός σημείου από τον ομιλη­ τή και ο τρόπος που θα το συνδυάσει με άλλα ση­ μεία καθορίζονται από ορισμένους κανόνες που διέπουν το σύστημα του λόγου. ο γλωσσικό σημείο δεν έχει ένα εγγενές νόη­ μα, αλλά το αποκτά μόνο μέσα στο σύστημα σχέσεων διαφοράς και ομοιότητας με άλλα σημεία στο σύστημα της γλώσσας. Ό π ω ς γράφει ο Saus­ sure: «Στη γλώσσα υπάρχουν μόνο διαφορές, χω­ ρίς θετικούς όρους». (Course in General Linguistics, Fontana, London, 1974, σελ. 120). Απ’ αυτή τη θε(όρηση απορρέει μια θεμελιώδης λογική συνέπεια: ότι η γλώσσα είναι ένα αυτοδύναμο σύστημα, το νόημα δεν παράγεται με αναφορά στην πραγμα­ τικότητα έξω απ’ τη γλώσσα, αλλά από τη σχεσιακή δομή της γλώσσας. Η αναφορική λειτουρ­ γία της γλώσσας αμφισβητείται και επομένως η κοινή αντίληψη ότι η γλώσσα αντανακλά την πραγματικότητα, ότι είναι απλά ένα «διαφανές» μέσο της σκέψης και της έκφρασης της πραγμα­ τικότητας κλονίζεται συθέμελα. Χωρίς γλώσσα δεν υπάρχει σκέψη. Με τη διαπίστωση του Sau­ ssure ότι η σχέση σημαίνοντος και σημαινομένου είναι αυθαίρετη (αφού ακόμη και η ονοματοποιία διαφέρει από γλώσσα σε γλώσσα), η γλώσσα αποδεικνύεται ένα κοινωνικό προϊόν, προϊόν κοι­ νωνικής σύμβασης. Οι θεωρίες του Saussure ριζο­ σπαστικές όπως ήταν είχαν μεγάλη απήχηση στους επιστημονικούς κύκλους όχι μόνο της γλωσ­ σολογίας, αλλά και των άλλων ανθρωπιστικών ε­ πιστημών. Με σημείο αναφοράς τη γλωσσολογία, μελετη­ τές από άλλους χώρους χρησιμοποίησαν τις θεω­ ρήσεις του Saussure προεκτείνοντας τες. Έ να απ’ τα πιο ελκυστικά στοιχεία του δομισμού ήταν ότι εισήγαγε μια δι-επιστημονική θεώρηση που υποσχέθηκε να ενοποιήσει τις θεωρητικές επιστήμες. Το σώμα του δομισμού συνίσταται κυρίως σε με­ μονωμένα έργα που αν και έχουν κοινά στοιχεία μεταξύ τους, δεν παύουν να διατηρούν την ιδιαιτερότητά τους. Σαν πιο επιφανείς εκπρόσωποι της δομικής θεωρίας θεωρούνται οι R. Barthes (τουλά­

Τ

26/αφιερωμα χιστον στην πρώτη φάση του έργου του), Todorov, Genette, Propp, Sourieu στο χώρο της λογοτεχνι­ κής κριτικής (ή ποιητικής)· ο Levi-Strauss στο χώρο της κοινωνικής ανθρωπολογίας, ο Lacan στο χώρο της ψυχανάλυσης και οι Athousser και Fou­ cault στους χώρους της κοινωνιολογίας και της ι­ στορίας αντίστοιχα (αν και οι ίδιοι θα διαφωνού­ σαν με τον χαρακτηρισμό τους σαν δομιστές). Το έργο των ανωτέρω επιστημόνων ήρθε σε σύγκρου­ ση με τη παραδοσιακή προσέγγιση του εκάστοτε αντικειμένου αφού ήταν στη βάση του κατά του εμπειρισμού και του θετικισμού που επικρατούσε στο χώρο των ανθρωπιστικών επιστημών. Η κρι­ τική που ασκήθηκε στο δομισμό είναι Μαρξιστι­ κής προέλευσης κυρίως και σχετίζεται με το πρό­ βλημα της «ανιστορικότητας» της συγχρονικής θεώρησης του εκάστοτε αντικειμένου μελέτης, (βλ. Ρ. Macherey «Literary Analysis and The Tomb of Structures» στο A Theory o f Literary Production, Routhledge & Kegan Paul, London, 1978). Επίσης, το ότι o Saussure έδωσε πιο πολύ βάρος στην α­ νάλυση του λόγου (langue) παρά της ομιλίας (pa­ role) είχε σαν συνέπεια να παραβλέψει το πρόβλη­ μα του πώς επέρχονται οι αλλαγές στο σύστημα της γλώσσας όπως και του ποια είναι η θέση του ομιλούντος υποκειμένου σ ’ αυτό (βλ. Julia Kristeva «From one Identity to Another» στο Desire in Language, Columbia UP, N. York, 1980). Με την πρώτη ματιά η δομική θεώρηση της γλώσσας φαί­ νεται στατική (αποκλείοντας τον παράγοντα της ιστορίας) και χωρίς υποκείμενο. Με την αυστηρή διχοτόμηση μεταξύ του συγχρονικού συστήματος και της διαχρονικής αλλαγής, η θεμελίωση της σή­ μανσης σαν απόρροια των διαφορών παίρνει ένα στατικό χαρακτήρα, εφόσον δεν διαγράφεται σαν μια συνεχής διαδικασία άρθρωσης νέων σημαινομένων απ’ την αλυσίδα της σήμανσης. Με το να νοείται η γλώσσα σαν δομικός μετασχηματισμός, το υποκείμενο εξορίζεται από τη σφαίρα της επι­ σ τημ ονικής ανάλυσης στη σφαίρα του μη - συστηματικού. Ό σ ο κι να υπάρχει μια ριζο­ σπαστική όψη της θεωρίας του Saussure αναφορι­ κά με τη σχέση γλώσσας και πραγματικότητας, γλώσσας καί υποκειμένου αφού η γλώσσα θεωρεί­ ται σαν υπέρ - ατομική δομή που καθορίζει παρά καθορίζεται απ’ το υποκείμενο, στη βάση της η θε­ ώρηση του Saussure είναι ιδεαλιστική, στο βαθμό που προϋποθέτει ένα «υπερβατικό υποκείμενο», το χρήστη του συστήματος της γλώσσας. «Από ψυχολογικής άποψης η σκέψη μας, έξω από την έκφρασή της, είναι μόνο μια άμορφη και αδιοφοροποίητη μάζα. Ο χαρακτηριστικός ρόλος της γλώσσας σε σχέση με τη σκέψη δεν είναι να δημιουργήσει ένα υλικό φωνητικό μέσο για να εκφράσει ιδέες, αλλά να λειτουργήσει σαν σύνδεσμος μεταξύ σκέψης και ήχου κάτω από όρους που α­ ναγκαστικά επιφέρουν αμοιβαία οριοθέτηση των μονάδων.» (Saussure, op. sit. σελ. 112).

αφιερωμα/27 Ά ρα κατά κάποιο τρόπο ο Saussure υποσκάπτει τις συνέπειες της αρχικής του θέσης ότι σκέψη και γλώσσα είναι αδιαχώριστα, με το να αφήνει να εν­ νοηθεί ότι η σκέψη προϋπάρχει της γλιόσσας, ότι στη σχέση υπερβατικού υποκειμένου και πραγμα­ τικότητας, αυτό που είναι αυθαίρετο είναι το ση­ μαίνον. Αυτή η έλλειψη προβληματικής όσον α­ φορά τη σχέση του σημείου (σημαίνον - σημαινόμενο) με την πραγματικότητα έξω απ’ αυτό, ο­ δηγεί αναπόφευκτα στην προϋπόθεση μιας υπερ­ βατικής διάνοιας που παρατηρείται και στο έργο άλλων δομιστών. Ο ανθρωπολόγος Levi - Strauss, ενώ αναγνωρίζει ότι το υποκείμενο υπό - κειται σε μια τάξη, την συμβολική τάξη (ένας όρος που επεξεργάστηκε ο Lacan) που διευθετεί τη δ ι ατομική πραγματικότητα και δομεί τη σχέση του υποκειμένου με το νόημα, δεν «ριζοσπαστικοποιεί» αυτή τη σύλληψη αλλά την υποσκάπτει με το να θέτει ένα υπερβατικό κέντρο (την ανθρώπι­ νη διάνοια) στις δομές που ανακαλύπτει, το οποίο και δεν αναλύει παραπέρα. Επομένως η θεώρηση της γλώσσας σαν παρα­ γωγικής διαδικασίας μέσα από συνεχείς μετασχη­ ματισμούς και επανοριοθετήσεις των όρων της, που θα προέκυπταν όχι από απλές αντιθέσεις αλ­ λά από τη δυναμική των αντιφάσεων, θα είχε σαν λογική συνέπεια τη θεώρηση του υποκειμένου σαν παραγωγό αυτής της διαδικασίας και όχι σαν πα­ ραγωγό. Η ταυτότητα του υποκειμένου εκφράζε­ ται στη γλώσσα με την αντωνυμία «εγώ». Ό μω ς η προσωπική αντωνυμία, όπως δείχνει ο Ε. Benveniste, είναι απ’ τα πιο ασταθή μέρη του λόγου, α­ φού το «εγώ» αναφέρεται σε οποιονδήποτε το χρη­ σιμοποιεί κάθε φορά. («The Nature of Pronouns», στο Problems in General Linguistics, University of Miami Press, Florida, 1971). Αυτή η προβληματική του ομιλούντος υποκει­ μένου και της συγκρότησής του μέσα στην παρα­ γωγική διαδικασία της γλώσσας αναπτύσσει ο La­ can προεκτείνοντας τις θεωρίες του Saussure στην εξερεύνηση του ασυνειδήτου. Στο βαθμό, λοιπόν, που ο δομισμός προεκτεινόμενος θεωρεί το υπο­ κείμενο ως παράγωγο των δομών μπορεί να χα­ ρακτηριστεί σαν ουσιαστικά αντί - ουμανιστική θεωρία. Επιλεγμένη βιβλιογραφία Althousser, Louis, For Marx, Penguin, Harmondsworth, 1969.

Lenin and Philosophy, New Left Books, London, 1971. Σ’ αυτά τα βιβλία περιλαμβάνεται η βασική μεθοδολο­ γία του Althousser και η πολύ σημαντική του δουλειά για τις ιδεολογικές δομές. Ο Althousser «ξαναδιαβάζοντας», τον Μαρξ βάλλει κατά της εγκελιανής ερμηνείας του Μαρξ (όπως υποστηρίζεται από τον Λούκατς) τονίζο­ ντας τα «δομικά» χαρακτηριστικά της θεωρίας του Μαρξ, όπως είναι η ανακάλυψη της οικονομικής δομής πίσω από τα κοινωνικά φαινόμενα. Γι' αυτό και το έρ­ γο του Althousser μπορεί να χαρακτηριστεί σαν μια προ­ έκταση της δομικής θεωρίας, αν και ο ίδιος αποποιεί­ ται κάθε σχέση με το δομισμό.

Barthes, Roland, On Racine, Hill & Wang, New York, 1964.

Writing Degree Zero and Elements of Semiology, Beacon, Boston, 1970.

Critical Essays, Norhwestern, Evanston, 1972.

Mythologies, Hill & Wang, N. York, 1973.

S/Z, Hill & Wang, N. York, 1974.

The Fashion System, Hill & Wang, N. York, 1983.

The Rustle o f Language, Hill & Wang, N. York, 1984. Τα περισσότερα από τα παραπάνω έργα του Barthes έχουν εκδοθεί απ’ τις εκδόσεις Ράππα. Το Στοιχεία Σημειο­ λογίας περιλαμβάνεται στην ανθολογία Κείμενα Σημειο­ λογίας, Νεφέλη, 1981. Ο Barthes είναι ίσως από τους πιο γνωστούς εκπροσώπους του δομισμού, αν και το έργο του παρουσιάζει μια μετατόπιση στη μετά - δομική κρι­ τική του δομισμού. Έτσι τα Μυθολογίες, Σύστημα της Μόδας, Για τονΡακίνα θεωρούνται έργα της «δομικής» περιόδου του Barthes, ενώ η ερμηνεία του Sarrasine του Balzac στο S/Z ορίζει τη νέα κριτική του θέση. Ο Bar­ thes τώρα θεωρεί ότι το κείμενο παράγεται στο χώρο ε­ κείνο μεταξύ του αναγνώστη και του κειμένου, που εί- ναι η γραφή (ecriture). Έτσι από την ανάλυση των δο­ μών, ο Barthes καταλήγει στην ανάλυση της διαδικα­ σίας της σήμανσης και η ανθολογία The Rustle of Lan­ guage διαγράφει αυτή την πορεία του Barthes στο χώρο της κριτικής.

Benveniste, Emile, Problems in General Linguistics, Miami UP, Florida, 1971. O Benveniste είναι πολύ σημαντικός, για­ τί επεξεργάζεται τις θεωρίες του Saussure και τις επε­ κτείνει.

Foucault, Michel, The Order o f Things, Pantheon, N. York, 1970.

The Archaeology of Knowledge, Pantheon, N. York, 1970. Παρ' όλο που o Foucault αρνείται ότι είναι δομιστής, η προσέγγισή του, στο βαθμό που αφορά τη «συστηματοποίηση» των ιστορικών διαδικασιών, επιτρέπει τον χα­ ρακτηρισμό της σαν δομικής. Η «αρχαιολογία» του εί­ ναι μια μέθοδος συγχρονικής ανάλυσης και αναπαρά­ στασης της ιστορίας των συστημάτων σκέψης. Όμως ο Foucault διεκδικείται και από τον μετά-δομισμό, α­ φού το έργο του χαρακτηρίζεται από μια «αυτό κριτική» τάση, που θεωρείται γνώρισμα της «μετά δομικής» σκέψης.

Jakobson, Roman, Selected Writings, V3 The Grammar o f Poetry and the Poetry o f Grammar, The Hague, Mouton, 1981.

To έργο του Jakobson αφορά τη γλωσσολογία και την κριτική λογοτεχνίας, κυρίως, και αποτελεί περιεκτικό δείγμα της έρευνας της Σχολής της Πράγας, που εφάρ­ μοσε τις θεωρίες του Saussure.

Kristeva, Julia, Desire in Language, Columbia UP, N. York, 1980.

H Kristeva, δουλεύοντας στο χώρο της σημειολογίας αρ­ χικά, παρουσιάζει μια σημαντική κριτική των περιορι­ σμών του δομισμού. Απ' αυτή την ανθολογία τα πιο σχε­ τικά με το δομισμό άρθρα, είναι τα «From one Identity to Another», «The Ethics of Linguistics» και «Word, Dialogue, and Novel».

Lacan, Jacques Ecrits: A Selection, Tavistock, London, 1977. Οι Τέσσερες Θεμελιώδεις Έννοιες της ψυχανάλυσης, εκδόσεις Ράππα, Αθήνα, 1982. Ο Lacan έχει συνεισφέ­ ρει πολύ στην κατανόηση του θεωρητικού έργου του Freud. Αντλώντας από τις θεωρίες του Saussure, ερεύ­ νησε τη δομή του ασυνειδήτου και τη συγκρότηση του υποκειμένου μέσα στη γλώσσα.

Levi —Straussj Claude, The Savage Mind, Uninersity of Chicago Press, 1966.

Elementary Structures of Kinship, Eyre & Spottiswoods, 1969.

Structural Anthropology, Penguin, Harmondsworth, 1972.

•Totemism, Penguin, Harmondsworth, 1972. To έργο του Levi-Strauss ήρθε σε ρήξη με τη θετικιστική, εμπειρι­ κή παράδοση στο χώρο της κοινωνικής ανθρωπολογίας, εφόσον εισήγαγε τη συστηματική, θεωρητική μελέτη της δομής των πρωτόγονων κοινωνιών και των συμβολικών φαινομένων. Με οδηγό τη δομική μεθοδολογία ανέλυσε τις σχέσεις συγγένειας, μύθους, έθιμα και συνέβαλε στην

άρση της προκατάληψης ότι ο πρωτόγονος τρόπος σκέ­ ψης είναι «κατώτερος» του πολιτισμένου.

Saussure, Ferdinard de, Course in General Linguistics, Fontana, London, 1974. Εκδόθηκε απ’ τον οίκο Παπαζήση σαν Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας, 1979. Ανθολογίες Coward R. & Ellis J., Language and Materialism, Routledge & .

Kegan Paul, London, 1977. Αυτό το βιβλίο δεν είναι αν­ θολογία αλλά μάλλον μια κριτική παρουσίαση του δο­ μισμού και της σημειολογίας σ' όλες τους τις προε­ κτάσεις.

Ehrman, Jacques (eds) Structuralism, Doubleday Anchor Books, New York, 1970. Αυτή η ανθολογία περιλαμβάνει άρθρα δομιστών, αλλά και άρθρα για το δομισμό στους χώ­ ρους της γλωσσολογίας, της ανθρωπολογίας, της τέ­ χνης, της ψυχολογίας και της λογοτεχνίας. Απ’ αυτά ξε­ χωρίζουμε το άρθρο του G. Hartman για την Αγγλο - Αμερικανική κριτική και την ανάλυση του Les Chats του Baudelaire από τον Μ. Riffaterre.

DeGeorge F. & R., (eds) The Structuralists: From Marx to Levi - Strauss, Anchor Books, N. York. 1972. Αυτή η συλ­ λογή βασικών άρθρων εκπροσώπων του δομισμού πε­ ριλαμβάνει τον Marx και τον Freud σαν πρώτο -δομιστές, γιατί εξήγησαν φαινόμενα ερςυνώντας τη δομή τους.

Macksey R. & Donato Eug. (eds) The Languages o f Criticism and the Sciences o f Man, Johns Hopkins, Baltimore, 1970. H ανθολογία αυτή είναι σημαντική γιατί περιλαμβάνει υ­ πέρ και κατά του δομισμού από τους Barthes, Girard, Poylet, Goldman, Todorov, Lacan και Derrida. Παπαγιώργης, Κωστής (εκ. μετ.) Κείμενα Σημειολογίας, Νεφέ­ λη, Αθήνα, 1981. Είναι η πιο ολοκληρωμένη συλλογή άρ­ θρων σύγχρονης κριτικής θεωρίας στα ελληνικά και πε­ ριέχει αποσπάσματα από έργα των Barthes, Derrida, Peirce, Benveniste και Foucault.

Young, Robert (eds) Untying the Text, Routledge & Kegan Paul, London, 1981. Αυτή η ανθολογία περιέχει μια «μεταδομική» κριτική του δομισμού στα άρθρα συγγραφέων, που θεωρούνται δομιστές, αλλά διεκδικούνται και από τον μετά - δομισμό όπως ο Barthes, ο Foucault K a t ο Lacan. Επίσης περιλαμβάνει σημαντικά άρθρα των Paul De Man, Hillis Miller, Barbara Johnson μεταξύ άλλων.

ύ λ ε β α ν έρεννά ν

Ησύχιος Λ 28Η8 Τριμηνιαίο περιοδικό ερευνάς, κριτικής καί δημιουργικής λογοτεχνίας

Έκδότης-Διευθυντής: Δημήτρης Γΐϋκουμάκης. Συντακτική Επιτροπή: Γεράσιμος Γ.Ζιόρας-Ιωάννης Γ. Ταϊφάκος.

.' Στό ίο τεύχος συνεργάζονται:

·

' Ν ικηφόρος Β ρ εττά κ ος, Γ ερ άσ ιμ ος Γ. Ζ ώ ρ α ς, Μ αρίκο Θωμαδάκη, ’Ερατοσθένης Γ. Καψωμένος, Ή λ ία ς Κεφάλας, Χρίστος Ρουμελιωτάκης, Γ. Π. Σαββίδης,Κΐunisluw Srokowski, John Taylor , 'Ιω άννης Γ. Ταϊφάκος, Βαγγέλης Χατζηβασιλείου. Συνεντεύξεις: Νικηφόρος Βρεττάκος—ΜελισάνΟη ΙΙορτραϊτο: Γιώργος Μαρίνος

αφιερωμα/29

28/αφιερωμα Δομισμός και γλωσσολογία

Γιώργος I. Εξαδάκτυλος

Ο Στρουκτου­ ραλισμός στη Γλωσσολογία Εισαγωγή Το 1816 ο Franz Βορρ δημο­ σίευσε το έργο του «Για το κλι,$ τικό σύστημα της Σανσκριτι1 κής σε σύγκριση με εκείνο της | ελληνικής, της λατινικής, της ® περσικής και της γερμανικής» * που σημάδεψε τη γέννηση της JL γλωσσολογίας ως επιστήμης, i άμεσα όμως επηρεασμένης α\. πό τη συγκριτική και διαχρονική έρευνα. Η επιστήμη της γλώσσας απέκτησε και ιστορική διάσταση το 1819 με το έργο του Jacob Grimm «Γερμανική Γραμματική» που καθιέρωσε την ιστορικο-συγκριτική γλωσσολογία. Θα χρειαστεί να περάσουν 100 ολόκληρα χρόνια για να ταραχτούν οι παραδοσιακές θέσεις της γλωσσολογικής κοινότη­ τας από τη δημοσίευση του βιβλίου του Ελβετού γλωσσολόγου Ferdinard De Saussure (1913 + ) «Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας» (1916, Λωζάνη-Παρίσι). Το έργο αυτό θα σημάνει την ίδρυση του Ευρωπαϊκού Δομισμού και τη θεμελίωση της Συγχρονικής (Νεότερης) Γλωσσολογίας. Το έργο του Saussure συνεχίζουν και πλουτίζουν οι Ch. Bally, C. Η. Sechehaye, S. Karcevski, R. Englernou αποτελούν τη «Σχολή της Γενεύης». Οι δύο πρώτοι διαδέχτηκαν τον Saussure στην έδρα της γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου της Γενεύης και είναι υπεύθυνοι για τη μεταθανά­ τια έκδοση των «Μαθημάτων» του. Ο δε Karcevski ίδρυσε τα «Cahiers Ferdinard de Saussure». Μεγάλη ήταν η συμβολή των Godel και Engler στην κατανόηση της σωσσυρικής διδασκαλίας με τη σύνταξη κριτικών έργων. Πιστοί στον ευρωπαϊκό δομισμό, αλλά δίνοντας μεγαλύτερη έμφαση στις λειτουργίες που επιτελούν τα στοιχεία της γλώσσας, είναι οι οπαδοί της θεωρίας του Λειτουργισμού που ανή­ κουν στις Σχολές της Πράγας, των Παρισίων και του Λονδίνου. Ο κύκλος της Πράγας έκανε την εμφάνισή του στο Α 'Διεθνές Γλωσσολογικό Συνέδριο της Χάγης το 1928 και περιλαμβάνει τους Ν. S. Trubetckoy και R. Jakobson που υπήρξαν πρωτοπόροι με τις μελέτες τους στη Φωνο­ λογία. Πυρήνας της ομάδας των Παρισίων είναι ο A. Martinet που ερμήνευσε με επιτυχία τις μεταβολές των φωνολογικών συστημάτων των φυσικών γλωσσών («Economie des changements phonetiques. Traite de phonologie diachronique», 1955). Ιδρυτής της Σχολής της Κοπεγχάγης είναι ο L. Hjelmslev που διατύπωσε τη «γλωσσηματική» θεωρία για τη γλώσσα (1962, «Prolegomena to a theory o f language»). Βαθιά επηρεασμένος από τον Saussure θεωρεί τη γλώσσα αντικείμενο φορμαλιστικής ανάλυσης που μπορεί να ε­ λεγχ θ εί επιστημονικά.

ο κίνημα του δομισμού επηρέασε τόσο πολύ την επιστημονική μελέτη της γλώσσας ώστε Τ οι όροι «Δομική (Στρουκτουραλιστική)» και «Σύγ­ χρονη» Γλωσσολογία να έχουν πλέον ταυτιστεί. Ο τρόπος ανάλυσης της γλώσσας, η μεθοδολογία άλλαξε ριζικά. Η γλώσσα (εφεξής γλ.) θεωρείται πια σαν ένα σύστημα σχέσεων και για την ακρίβεια ένα σύνο­ λο συστημάτων που σχετίζονται μεταξύ τους. Τα στοιχεία, τα μέρη που συνθέτουν αυτό το δίκτυο σχέσεων (οι ήχοι, οι λέξεις, κ.τ.λ.) παίρνουν αξία μόνον από τις σχέσεις ομοιοτήτων και αντιθέσε­ ων που τα διέπουν. Εκείνο λοιπόν που απασχολεί τον δομιστή γλωσσολόγο δεν είναι τα μεμονωμέ­ να γλωσσικά στοιχεία και η απλή τους μορφή αλ­ λά η συστηματική εξέταση του όλου και οι τρό­ ποι ένταξης και λειτουργίας αυτών των στοιχείων μέσα στο σύνολο. Έννοιες του όρου «δομική γλωσσολογία» Από μια γενική άποψη κάθε γλωσσική και γραμ­ ματική θεωρία είναι «δομική» αφού όλες ασχολού­ νται με τη δομή της γλ. - από διαφορετική σκο­ πιά η καθεμιά. Πιο ειδικά, ο αμερικανικός στρου­ κτουραλισμός του Bloomfield και των συνεχιστών του ταυτίζει τον όρο με την καθαρά ταξινομική και φορμαλιστική περιγραφή της γλ. επηρεασμένη α­ πό τη θεωρία του συμπεριφορισμού. Επίσης, ο Σο­ βιετικός στρουκτουραλισμός, ιδιαίτερα όπως τον διατυπώνει ο Saumjan (Saumjan, 1971), ταυτίζει τον δομισμό με τη δυναμική συγχρονική γλωσσι­ κή ανάλυση η οποία πλησιάζει πολύ το μοντέλο της γενετικής - μετασχηματιστικής γραμματικής. Ό μω ς, ο όρος Structural Linguistics χρησιμοποιεί­ ται κατεξοχήν για να δηλώσει το δομολογικό πρό­ τυπο του F. de Saussure που ασχολείται συγχρονι­ κά με τη δομή της γλ. έχοντας συγκεκριμένες με­ θόδους και θεωρητικές αρχές (Μπαμπινιώτης, 1979, 3).

Το έργο του Saussure και η απήχησή του Στο διάστημα των 73 χρόνων από τότε που τα «Μαθήματα» του Saussure εκδόθηκαν σε βιβλίο, η δομική γλωσσολογία προχώρησε πολύ. Στην Ευ­ ρώπη γνώρισε μεγάλη άνθηση πριν τον Β Παγ­ κόσμιο Πόλεμο αλλά ιδιαίτερα μετά από αυτόν. Αντίθετα στις Η.Π.Α., έδωσε τη θέση της, τα τε­ λευταία 30 περίπου χρόνια, στη νέα θεωρία της γε­ νετικής - μετασχηματιστικής γραμματικής του Ν. Chomsky.1 Αλλά ακόμη και σε αυτό το πρό­ τυπο είναι φανερή η απήχηση των «Μαθημάτων» με τη διάκριση σε γλωσσική ικανότητα (linguistic

competence) και γλωσσική πλήρωση (linguistic per­ formance)2 που είναι ανάλογη των σωσσυρικών langue και parole. Στην Ελλάδα η δομική θεωρία άρχισε να γίνεται γνωστή μόλις ύστερα από το δεύ­ τερο μισό της δεκαετίας του ’60. Σ’ αυτό συνέβα­ λε η μεγάλη απήχηση που εξακολουθούσε να έχει η διδασκαλία του Γ. Χατζηδάκη, οπαδού της ιστο­ ρικής γλωσσολογίας. Επίσης, η συνεχής ανατα­ ραχή της γλωσσολογικής κοινότητας από το γλωσσικό ζήτημα εμπόδισε τους ειδικούς να ασχο­ ληθούν με τα νέα πρότυπα και να τα εφαρμόσουν στην Ελληνική. Θα πρέπει ίσως να τονίσουμε ότι τα «Μαθήμα­ τα» δεν τα έγραψε ο Saussure, αλλά τα «είπε». Εί­ ναι μια ανασύνθεση τριών σειρών παραδόσεων βα­ σισμένη σε δικά του προπλάσματα και τις λεπτο­ μερειακές σημειώσεις δέκα μαθητών του. Έτσι, η εικόνα που παίρνουμε για το έργο του είναι αρ­ κετά επαρκής και πιστή, αλλά όχι πλήρης: χαρα­ κτηριστική είναι η μικρή αναφορά που γίνεται στη σημασιολογία καθώς και η απουσία μιας θεωρίας για την ομιλία. Οι ίδιοι οι εκδότες Ch. Bally και A. Sechehaye στον πρόλογο της α ' έκδοσης μιλούν για τις δυσκολίες που παρουσίασε η ανασύνταξη του προφορικού λόγου του δασκάλου τους σε κεί­ μενο. Τα «Μαθήματα» όμως ανήκουν εξ ολοκλή­ ρου στον F. de Saussure μια και οι μαθητές του πε­ ριορίστηκαν στην ταξινόμηση και οργάνωση του υλικού σύμφωνα με τους σκοπούς του συγγραφέα.

Ό ροι «σύστημα» - «δομή» Στο βιβλίο αυτό παρατηρούμε ότι ο Saussure χρησιμοποιεί πολύ σπάνια τον όρο δομή (structure) και προτιμά τον όρο σύστημα για να δηλώσει την υφή και λειτουργία της γλ.: «...η γλώσσα είναι έ­ να σύστημα που όλοι του οι όροι είναι αλληλέγγυ­ οι κι όπου η αξία του ενός δεν προκύπτει παρά α­ πό την ταυτόχρονη παρουσία των άλλων...» (Sau­ ssure, 1979, 153). Από τον ορισμό προκύπτει ότι τα γλωσσικά στοιχεία δεν υφίστανται απομονω­ μένα αλλά εξαρτώνται το ένα από τ ’ άλλο, συν­ δέονται με ορισμένες σχέσεις. Η ανθρώπινη γλ. λοιπόν δεν είναι παρά ένα σύνολο που συντίθεται από το σύστημα με τους όρους του και τις λειτουρ­ γίες που τους διέπουν. Αυτό το σύνολο καλούμε «δομή» της γλ. ή όπως την αποκαλεί ο Saussure, μορφή «La langue est une forme...» (Saussure, 1979, 162). Θα περάσει μια δεκαετία από την έκδοση των «Μαθημάτων» για να καθιερωθεί ο όρος δομή σαν ταυτόσημος με τη σωσσυρική μορφή, από τους ε­ πιστήμονες της σχολής της Πράγας. Εκείνοι μί­ λησαν για μέθοδο «που θα τους επιτρέπει την α­ ποκάλυψη των νόμων δομής των γλωσσικών συ­ στημάτων» (Saussure, 1979, 18).

30/αφιερωμα '

αφιερωμα/31

Οι σπουδαιότερες θέσεις του Saussure

Διάκριση φθόγγων-γραπτών σημείων Η προτεραιότητα του γραπτού λόγου έναντι του προφορικού αποτελούσε μια από τις βασικότερες θέσεις των οπαδών της ιστορικοσυγκριτικής γλωσσολογίας (Βρρρ). Ο Saussure όχι μόνο υπο­ στήριξε το αντίθετο αλλά απέδειξε ότι υπάρχει κα­ θαρή διάκριση μεταξύ των γραπτών σημείων και των φθόγγων μιας γλ. Το βάρος, λοιπόν, της νεό­ τερης γλωσσικής μελέτης πέφτει σχεδόν αποκλει­ στικά στον προφορικό λόγο μια και το να προσπα­ θήσουμε να γνωρίσουμε τη γλ. μέσα από τη γρα­ φή, «Είναι σαν να πιστεύουμε πως, για να γνωρί­ σουμε κάποιον, είναι προτιμότερο να κοιτάξουμε τη φωτογραφία του παρά το πρόσωπο του» (Sau­ ssure, 1979, 56). Κατά τον Saussure μια γλ. δεν εί­ ναι αχώριστη από το γραφικό σύστημα που χρη­ σιμοποιεί ούτε μεταβάλλεται γρηγορότερα αν δεν έχει γραφή. Παρ’ όλα αυτά, οι οπτικές εντυπώσεις που δημιουργεί η γραφή ασκούν περισσότερο γόη­ τρο από τις ακουστικές του ήχου (σπάνια περίπτω­ ση αρμονίας μεταξύ γραφής και προφοράς απο­ τελεί το ελληνικό αλφάβητο). Η σημασία της γρα­ φής αυξάνει με τη φιλολογική γλ. που έχει πολλά δικά της μέσα έκφρασης όπως τα λεξικά, τις γραμματικές, τα βιβλία. Έ τσι όμως ξεχνάμε ότι ο άνθρωπος μαθαίνει να μιλά πολύ πριν μάθει να γράφει. Διάκριση Langue-Parole Μια από τις σημαντικότερες διακρίσεις του Saussure βρίσκεται στα «Μαθήματα»: Langage (Γλώσσα)

Langur Άόνο;) ΡλγοΙ» Ό . ι ία)3

Ποια είναι όμως η σχέση μεταξύ τους; Ο Saussure επηρεασμένος από τις ψυχολογικές και κοινωνιο­ λογικές θεωρίες του Durkheim την παρουσιάζει πο­ λύπλοκη και κάπως αντιφατική. Ο λόγος χαρα­ κτηρίζεται σαν το κοινωνικό προϊόν της langage, μια και τον μοιράζονται τα μέλη μιας γλωσσικής κοινότητας (όλοι εκείνοι που μιλούν μια συγκεκρι­ μένη γλ., π.χ. Ελληνικά). Είναι όμως και συστη­ ματικός, αφού αποτελείται από στοιχεία που επιτελούν καθορισμένες λειτουργίες και σχετίζονται μεταξύ τους. Από φιλοσοφική άποψη είναι κατ’ εξοχήν μια ταξινομική αρχή: με τη βοήθειά του τα­ ξινομούμε, κατηγοριοποιούμε και συλλαμβάνου­ με τον κόσμο που μας περιβάλλει. Τέλος, αποτε­ λεί την εσωτερική πλευρά της γλ., έχει ψυχολογι­ κή οντότητα, δεν είναι δηλαδή προσιτός στις αι­ σθήσεις και δεν μπορεί να καταγραφεί από όργα­ να. Σαν τέτοιος υπάρχει σε όλους μας και μετα­

βιβάζεται από γενιά σε γενιά, ασυνείδητα και με συνέχεια. Από την άλλη πλευρά, η ομιλία παρουσιάζεται σαν ατομική, καθώς για να υπάρξει χρειάζεται πάντα έναν εκτελεστή, το άτομο. Αυτό έχει σαν συνέπεια η ομιλία του ενός να διαφέρει από εκεί­ νη του άλλου, λίγο ή πολύ.4 Η ομιλία δεν απαρ­ τίζει σύστημα, αλλά πραγματώνει το σύστημα της langage που είναι ο λόγος. Είναι λοιπόν η εξωτε­ ρική πλευρά της γλ., η εφαρμογή του λόγου συ­ νειδητά και στην πράξη. Αντικείμενο της μελέτης του σύγχρονου γλωσ­ σολόγου είναι πλέον η σωσσυρική langue: από την parole των ομιλητών ο επιστήμονας θα συνθέσει την κοινή δομή, την langage.

σημαίνοντος, της μορφής του σημείου, εμφανίζο­ νται σε διαδοχή, ως γραμμή. Συνεπάγεται ότι, α­ φού τα στοιχεία των λέξεων είναι γραμμικά, τότε και οι λέξεις, και κατ’ επέκταση ο λόγος ολόκλη­ ρος χαρακτηρίζεται απο γραμμικότητα. Αυτό έ­ χει σαν συνέπεια, ο περιορισμένος αριθμός φθόγ­ γων μιας γλ. να κάνει ποικίλους συνδυασμούς για να δηλώσει διάφορες και απεριόριστες σημασίες (αρχή της οικονομίας στη γλώσσα). Επιπλέον, τα φωνολογικά στοιχεία ενός σημείου μιας γλ., δια­ δέχονται το ένα το άλλο με συγκεκριμένη τάξη· παραβίαση αυτής της τάξης οδηγεί σε συνδυα­ σμούς που δεν υπάρχουν σε αυτή τη γλ. (αρχή τάξεως στη γλ.). Ομοιότητες-διαφορές στη γλώσσα

Σημειολογία Κατά τον Saussure η γλώσσα είναι ένα σύνολο σημείων. Αλλά σημειακά συστήματα συναντάμε και σε άλλες εκφράσεις της κοινωνικής ζωής ό­ πως η αριθμητική, η μουσική, οι τέχνες. Έ τσι συ­ νέλαβε τη δημιουργία ενός ευρύτερου επιστημονι­ κού κλάδου, της Σημειολογίας (Semiologie) που ε­ ξετάζει τη λειτουργία των σημείων κάθε μορφής. Κατ’ αυτή την έννοια, η γλωσσολογία υπάγεται στη Σημειολογία. Ιδιότητες του γλωσσικού σημείου: συμβατικότητα - γραμμικότητα Ο Saussure θεωρεί σαν βασική ιδιότητα του γλωσσικού σημείου την αυθαιρετότητά του. Το γλωσσικό σημείο (signe), σε αντίθεση με σημεία άλλου είδους, είναι αυθαίρετο (arbitrage): δεν υ­ πάρχει καμιά σχέση αιτιότητας μεταξύ του σημαινόμενου (signifie) και του σημαίνοντος (signifiant)5 που το απαρτίζουν. Για παράδειγμα, δεν υπάρχει καμιά εσωτερική σύνδεση μεταξύ της έννοιας (σημαινόμενο) «παιδί» και της ακουστικής εικόνας /ρεδί/. Η ίδια σημασία θα μπορούσε να δηλωθεί και με άλλους φθόγγους εκτός από τους ρ /, /ε /, /δ /, Λ /, και αυτό αποδεικνύεται από την ύπαρξη άλλων σημαινόντων σε διάφορες γλ.: child (αγγλ.), enfant (γαλλ.) κ.λ.π. Ο Saussure εξηγεί ότι ο χαρακτηρισμός «αυθαί­ ρετο» δεν σημαίνει ότι η επιλογή του σημείου εξαρτάται από τον ομιλητή, αλλά ότι το σημείο εί­ ναι αυθαίρετο σε σχέση μόνο με το σημαινόμενο. Αυτό συμβαίνει διότι τα σημαίνοντα είναι προϊό­ ντα κοινωνικής πίεσης μέχρι να τα αποδεχτεί τε­ λείως η γλωσσική κοινότητα και να συνθέσουν έ­ να σύστημα σχέσεων. Η γλ. λοιπόν δεν μπορεί να αλλοιωθεί αυθαίρετα και μεμονωμένα, οι δε αλ­ λαγές που παρουσιάζονται οφείλοντοη-βτην απο­ δοχή από την κοινότητα των γλωσσικών νεοτερισμών διαφόρων ατόμων. Άλλη βασική ιδιότητα του σημείου είναι η γραμμικότητά του. Κατά τον Saussure τα συστατικά του

Ο Saussure υποστηρίζει ότι «στη γλ. δεν υπάρ­ χουν παρά μόνο διαφορές» (Saussure, 1979, 159). Μπορούμε να συμπληρώσουμε ότι η γλ. είναι ένα σύστημα σχέσεων στα επίπεδα της σημασίας και της μορφής αντίστοιχα. Για παράδειγμα, κάθε ση­ μαίνον διαφέρει εντελώς από τα άλλα, εξαιτίας των φωνημάτων που το απαρτίζουν. Αλλά και η παρουσία ή η απουσία ενός φωνήματος σε κοινό περιβάλλον μπορεί να προκαλέσει διαφορές: /όπος/, /fonos/, /konos/, /ponos/, κ.λπ. Στο επί­ πεδο των σημαινομένων η σημασία κάθε λέξης προσδιορίζεται από τις διαφοροποιητικές σχέσεις της με τις άλλες. Κάθε σημασία εντάσσεται σ’ έ­ να σημασιολογικό πεδίο (αντωνύμων, συνωνύμων, υπωνύμων) απ’όπου αντλεί και την ίδια της την ύ­ παρξη. Ό ταν, για παράδειγμα, χρησιμοποιούμε τη λέξη έξυπνος, η σημασία «έξυπνος» δηλώνεται μό­ νον επειδή υπάρχουν οι σημασίες των λέξεων: χα­ ζός, ηλίθιος, βλάκας ή ευφυής, νοήμων, εύστρο­ φος ή εξυπνότερος, εξυπνότατος, διάνοια, ιδιο­ φυία. Βέβαια, με θέσεις σαν τις παραπάνω, ο Saus­ sure δεν υποτιμά το ρόλο των ομοιοτήτων στη γλώσσα. Ο ίδιος αναγνωρίζει πως ο «γλωσσικός μηχανισμός στηρίζεται πάνω σε ομοιότητες και διαφορές» (Saussure, 1979, 162-166), διαφορές οι οποίες δεν είναι παρά η άλλη όψη των ομοιοτήτων. Αξία του γλωσσικού σημείου Ο Saussure βλέπει τη γλ. σαν ένα σύστημα α­ ξιών. Η ουσία της langage δεν βρίσκεται στα συ­ στατικά της (φθόγγοι, έννοιες, συντακτικά σχή­ ματα) είτε είναι μεμονωμένα είτε αποτελούν σύ­ στημα. Η κύρια ιδιότητα της γλ. είναι ο ρόλος, η λειτουργία, το τι αντιπροσωπεύουν αυτά τα συστα­ τικά μέσα στο σύνολο. Κάθε γλωσσικό στοιχείο δεν υπάρχει από μόνο του στη γλ., αλλά εξαιτίας και μέσω των άλλων στοιχείων της γλ. Είναι σαν να εντάσσεται σ’ ένα πλέγμα ομοιοτήτων και δια­ φορών που διαφέρει από γλ. σε γλ. μια και οι γλώσ­ σες διαφέρουν ως συστήματα αξιών και όχι ως σύ­

νολα σημείων. Για παράδειγμα, αν ανατρέξουμε σ’ ένα λεξικό στο ρήμα παίρνω να βρούμε τη μορφή /ρέτηο/ με ορθογραφία < παίρνω > και σημασία «παίρνω». Παρ’ όλα αυτά, το παίρνω εντάσσεται σ’ ένα ευ­ ρύτερο σημασιολογικό δίκτυο: λαμβάνω-δέχομαι, αγοράζω-αρπάζω, αποσπώ, αφαιρώ (συνώνυμα), δίνω, προσφέρω-παρέχω, χορηγώ (αντώνυμα), α­ ποπαίρνω, ξαναπαίρνω (σύνθετα). Επίσης, συνυ­ πάρχει με τα: έπαιρνα, πάρω, πάρθηκα κ.λπ., η δε ενέργεια που δηλώνει συνεπάγεται πάντα κά­ ποιον δράστη (υποκείμενο) και κάποιον αποδέκτη (αντικείμενο): Η Μαρία παίρνει το περιοδικό. Έ τσι το Ελληνικό παίρνω διαφέρει από το Αγ­ γλικό take και το Γαλλικό prendre διότι έχει δια­ φορετική αξία και όχι επειδή είναι διαφορετικό σημείο.

Huszar: Το λο­ γότυπο του πε­ ριοδικού De Stijl

M A A N D B L A D V O O R DE Μ Ο DERNE BEELD EN D E VAKKEN R E D A C T IE Τ Η Ε Ο V A N D O ESB U R Q M E T M E D E W E R K IN Q V A N V O O R N A M E B IN N E N - EN B U IT E N L A N D S C H E K U N S T E N A A R S . U IT Q A V E X. H A R M S T IE P E N T E D E L F T IN 1917.

Παραδειγματικές-συνταγματικές σχέσεις Οι σχέσεις που συνάπτουν οι λέξεις στο σύστη­ μα τη ςγλ., μπορούν να διακριθδύν σε συνταγμα­ τικές και παραδειγματικές.6 Κάθε γλωσσικό στοι­ χείο συνάπτει συστηματικές σχέσεις με τα λοιπά στοιχεία με τα οποία συνεμφανίζεται στο ίδιο σύ­ νταγμα. Σαν σύνταγμα εννοούμε όλους εκείνους τους γραμμικούς συνδυασμούς σημείων, όπως: Ο Κώστας τρώει το μήλο. Ο κάθε όρος αποκτά α­ ξία ανάλογα με την αντίθεσή του σε ό,τι προηγεί­ ται ή ακολουθεί. Έτσι, συνταγματικές είναι οι συ­ ντακτικές σχέσεις των όρων της παραπάνω προτάσεως: Ο Κώστας συνδέεται με το τρώει σαν Υ­ ποκείμενο και Ρήμα (δράστης και ενέργεια), το τρώει με το μήλο σαν ρήμα και Αντικείμενο (ενέρ­ γεια και αποτέλεσμα ενέργειας), κ.ο.κ. Συνταγμα­ τικές είναι και οι σχέσεις των φωνημάτων που συν-

αφιερωμα/33

32/αφιερωμα θέτουν την ακουστική εικόνα /tro i/ που διαφέρει από το /trio / (με διαφορετική έννοια) ή το V rtoi/ (που δεν επιτρέπεται στην ελληνική). Αλλά και τα μορφήματα της ίδιας λέξης αναλύονται σε tro (λε­ ξικό μόρφημα) και i (δηλώνει τον παρόντα χρό­ νο, τον ενικό αριθμό, το γ ' πρόσωπο). Εξάλλου, ο Saussure παρατηρεί ότι κάθε γλωσ­ σική μονάδα σχετίζεται με πλήθος άλλες που δεν υπάρχουν στο ίδιο σύνταγμα. Αυτές συνδέονται στη μνήμη του ομιλητή και σχηματίζουν ομάδες σχέσεων. Κάθε σημείο δύναται να καταλάβει μα­ ζί με ομάδα άλλων μια συγκεκριμένη θέση στο σύνταγμα. Το σύνολο αυτών των στοιχείων που μπορούν να εμφανίζονται το ένα αντί του άλλου στην ίδια θέση και να λειτουργούν σχεδόν το ίδιο, ονομάζουμε παράδειγμα. Οι παραδειγματικές σχέ­ σεις, λοιπόν, σχηματίζονται σε κάθετο άξονα και εδράζονται στον εγκέφαλο και τη μνήμη. Για πα­ ράδειγμα, η λέξη αγαπώ συνδέεται σημασιολογικά με τις έννοιες λατρεύω, στέργω, επιθυμώ-μισώ, απεχθάνομαι, φωνητικά με τα υπεραγαπώ, αγά­ πη, αγαπησιάρης, αγαπητός και μορφολογικά με τις αγαπάς, αγαπά, αγαπάμε κ.τ.λ. Ως προς δε την κατάληξη με τα ομοιοπαράγωγα σε -ώ τιμώ, περ­ νώ, χτυπώ, πετώ κ.τ.λ. Θα πρέπει τέλος να τονίσουμε ότι και οι παρα­ δειγματικές και οι συνταγματικές σχέσεις δεν υιο­ θετούν συγκεκριμένη σειρά. Στο παραδειγματικό σύστημα λ .χ ., η διάταξη των πτώσεων σε ονομαστική-γενική-αιτιατική-κλητική, είναι καθα­ ρά αυθαίρετη. Ανήκει στους αρχαίους γραμματι­ κούς που χρησιμοποίησαν συμβατικά και εξωγλωσσικά κριτήρια για να βάλουν την ονομαστι­ κή πριν τη γενική, τη γενική πριν την αιτιατική, κ .ο .κ .

Επίλογος Αυτοδυναμία γλωσσολογίας Ίσ ω ς η πιο μεγάλη προσφορά του Saussure στη σύγχρονη γλωσσολογία να είναι το ότι κατόρθω­ σε να την καταστήσει ανεξάρτητη από τις άλλες επιστήμες και να αποδείξει την αυτοδυναμία της που προκύπτει από το ίδιο της το αντικείμενο: με τον ανθρώπινο λόγο. Πρώτος αυτός διατύπωσε συγκεκριμένους νόμους περιγραφής της γλ. αγνο­ ώντας την έρευνα των λεπτομερειών και δίνοντας έμφαση στη θεωρητική σύνθεση. Έτσι, κατά κά­ ποιον τρόπο ανάγκασε τους συναδέλφους του να ασχοληθούν και με εκείνα που μέχρι πριν θεωρού­ νταν αυτονόητα και ανάξια μελέτης. Έμφαση στη συγχρονική μελέτη της γλώσσας Με τη διδασκαλία του διαχωρίζονται σαφώς η συγχρονική (η μελέτη της γλ. σε μια δεδομένη ε­

ποχή) από τη διαχρονική (η μελέτη της ιστορικής εξέλιξης της γλ.) θεώρηση της γλ., θεωρεί ότι η συγχρονική μελέτη υπερτερεί της διαχρονικής και ότι μεταξύ των δύο δεν υπάρχει καμιά σχέση. Για να το αποδείξει παραλληλίζει πολύ επιτυχημένα τη γλ. με μία σκακιέρα: Κατά τη διάρκεια ενός παιχνιδιού, αυτό που βλέπουμε στη σκακιέρα πο­ τέ δεν είναι το ίδιο. Μπορούμε όμως σε κάθε στιγ­ μή να μιλήσουμε για το παιχνίδι αναφερόμενοι στις θέσεις που καταλαμβάνουν τα διάφορα πιόνια ε­ κείνη τη συγκεκριμένη στιγμή. Δεν έχουν σημα­ σία η φύση, ο αριθμός ή η σειρά των κινήσεων που ακολούθησαν οι παίκτες για να φτάσουν στο ση­ μείο του παιχνιδιού που εμείς βλέπουμε. Αυτό το σημείο μπορεί να περιγράφει συγχρονικά χωρίς να αναφερθούμε στις προηγούμενες κινήσεις. Κατά τον Saussure το ίδιο συμβαίνει και στη γλ. Αν και όλες οι γλώσσες μεταβάλλονται συνεχώς, μπορού­ με να αναλύσουμε μια δεδομένη φάση τους ανε­ ξάρτητα από τα στάδια που έχουν προηγουμένως περάσει. Τέλος, θα πρέπει να πούμε ότι η παραπάνω διά­ κριση στις μέρες μας έχει αμφισβητηθεί από πολ­ λούς που προτιμούν τον συνδυασμό των δύο ειδών μελέτης σε «δομική διαχρονική γλωσσολογία» (Lepschy, 1970) ή «διαχρονική λειτουργία της γλώσσας» (Leroy, 1980).

Το έργο των Boas και Bloomfield Ο Αμερικανικός δομισμός (American structu­ ralism) πρωτοεμφανίστηκε στο έργο του Franz Boas Εγχειρίδιο Αμερικανικών Ινδιάνικων γλωσ­ σών.8 Ιδρυτής του όμως θεωρείται ο Leonard Bloomfield με το βιβλίο Language του οποίου οι θέ­ σεις αναπτύχθηκαν ή και τροποποιήθηκαν από τους Β. Bloch, R. Wells, Eu. Nida, Ch. Hockett, Z. Harris (ανέπτυξε στο έπακρο τις απόψεις του Bloomfield) που αποτελούν τη Σχολή του «ταξινομισμού» ή «κατανομισμού».9 Ό π ω ς είδαμε, οι γλωσσολόγοι του Αμερικανι­ κού δομισμού βασίζουν την έρευνά τους στα ε­ μπειρικά δεδομένα της γλ. και ακολουθώντας συ­ γκεκριμένες μεθόδους που καλούνται «ανευρετικές διαδικασίες» (discovery procedures) φτάνουν στην περιγραφή των λειτουργιών και σημασιών της· γλ. Τέτοιες μέθοδοι είναι: η σύγκριση των γλωσ­ σικών στοιχείων για να ευρεθούν οι ομοιότητες και οι διαφορές τους, η υποκατάσταση των στοιχείων για να οριστούν οι παραδειγματικές και συνταγ­ ματικές τους σχέσεις και η περιγραφή του περι­ βάλλοντος (ή των περιβαλλόντων) στο οποίο εμ­ φανίζονται ή συνεμφανίζονται - διαδικασία που έχει να κάνει άμεσα με την έννοια της κατανομής (distribution). Χαρακτηριστικό είναι ότι ξεκινούν

Αμερικανικός δομισμός

ο παράδοξο με τον στρουκτουραλισμό στην Αμερική — και γενικότερα τη νεότερη γλωσσολογική έρευνα — είναι ότι εμφανίστηκε στα τέλη περίπου του 19ου αι. για να εξυπηρετή­ σει συγκεκριμένες ανάγκες της εποχής. Στα πλαί­ σια ενός ευρύτερου ρομαντικού κλίματος οι Αμε­ ρικανοί άρχισαν να αναζητούν τις αγνοημένες για αιώνες ρίζες τους. Έτσι, άρχισαν να ασχολούν­ ται με όλρς τις εκφράσεις του πολιτισμού των πρώ­ των κατοίκων της Αμερικής, των Ινδιάνων. Κα­ θώς οι περισσότεροι ήταν μονόγλωσσοι στάθηκε ανα­ γκαίο να μελετηθούν οι γλ. τους για να τους πλη­ σιάσουν οι μελετητές με πληρότητα. Φυσικά, η έ­ ρευνα των γλ. αυτών παρουσιάζει μεγάλο ενδια­ φέρον από μόνη της μια και δεν είχαν μελετηθεί ποτέ πριν. Οι γλωσσολόγοι έπρεπε να ξεκινήσουν από τη μορφή των γλ. και μόνο, αφού αυτό το υλικό τούς παρεχόταν για να βγάλουν τα συμπεράσματά τους. Αναγκαία, ο τρόπος ανάλυσης που ακολού­ θησαν ήταν πρακτικός και μηχανιστικός· από έ­ να περιορισμένο corpus άγνωστων δομικά προτά­ σεων έπρεπε να ανακαλύψουν τις σημασίες της γλ.8

σύστημα. Η θεωρία του συμπεριφορισμού Η Αμερικανική δομιστική σχολή από πλευράς θεωρίας ακολουθεί τη θεωρία του συμπεριφορι­ σμού (behaviorism) που θεωρεί την ανθρώπινη συ­ μπεριφορά ως σύνολο αντιδράσεων (response) σε αντίστοιχα ερεθίσματα (stimulus). Η γλ. είναι κι αυτή μια μορφή συμπεριφοράς και προκαλείται α­ πό ερεθίσματα πρακτικής υφής.

Από τις ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ ΝΕΑ ΒΙΒΛΙΑ νια ΠΑΙΔΙΑ και νια ΝΕΟΥΣ

Προέλευση και αρχές

Τ

από το φωνολογικό επίπεδο για να συνθέσουν το μορφολογικό. Ό λες αυτές οι διαδικασίες υπάγονται σε δύο βα­ σικές πορείες ανάλυσης: την κατάτμηση και την ταξινόμηση. Η πρώτη (segmentation) έχει να κά­ νει με τον χωρισμό του λόγου σε ελάχιστα τεμά­ χια (segments). Στο μορφολογικό επίπεδο ο Bloom­ field μίλησε για το μόρφημα που είναι μια ελάχι­ στη γλωσσική μονάδα διαφορετική, στη σημασία και τ μορφή, από άλλες μονάδες. Μια λέξη λοι­ πόν δύναται να χωριστεί σε μορφήματα που είναι φορείς σταθερών σημασιών όπως (ΠΛΗΘΥΝΤΙ­ ΚΟΣ), (ΠΑΡΕΛΘΟΝ), κ.τ.λ. Λ.χ. η λέξη κορίτσια αναλύεται σε (κορίτσι) + (ΠΛΗΘ). Με την ταξι­ νόμηση (classification) κάθε στοιχείο κατατάσσε­ ται σε μια κατηγορία βάσει της οποίας προσδιο­ ρίζονται ο ρόλος και η λειτουργία του στο

Ντοκουμέντα

Σύγχρονη λογοτεχνία Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου

Μιπ Γκις

Λάθος, κύριε Νόιγκερ

Αναμνήσεις από την Αννα Φρανκ

Ζωρζ Σαρή

Μυθολογία

Το παραράδιασμα

Ειρήνη Μάρρα

Μόνος Κοντολέων Το 33

Θεογονία, το πιο παλιό παραμύθι του κόσμου '

Ηρώ Παπαμόσχου

Αργυρώ Κοκορέλη

Το πέτρινο σπίτι (2 τόμοι)

Προμηθέας, οι πρώτοι άνθρωποι

Κλασική λογοτεχνία Μαρκ Τοοαίν

Αργυρώ Κοκορέλη Οι θεοί του Ολύμπου

Οι περιπέτειες του Τομ Σόγερ

Ιούλιος Βερν Μιχαήλ Στρογκόφ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΠΑΤΑΚΗ Σ ύγχ ρονα β ιβ λ ία μ ε σεβασ μό σ ιη ν υπ εύθυνη γνώση ΝΙΚΗΤΑΡΑ 3, 10678 ΑΘΗΝΑ. ΤΗΛ. 36.38.362

34/αφιερωμα Α ρχές Έτσι, η επιστημονική μελέτη της γλ. πρέπει να είναι μπηχεβιοριστική και να καταλήγει σε καθο­ ρισμένους τρόπους ανάλυσης (κατάτμηση - τα­ ξινόμηση). Σαν εμπειρικό γεγονός υπόκειται σε αυ­ στηρό επιστημονικό έλεγχο. Τα στοιχεία μελετιό­ νται μηχανιστικά για να αποφευχθεί η μενταλιστική φιλοσοφική προσπέλαση που είναι αόριστη και απροσδιόριστη επιστημονικά.

αφιερωμα/35 λήψεις του παρελθόντος. Αλλά και με τη σχεδόν μαθηματική και αυστηρά επιστημονική μεθοδολο­ γία εγκαταλείπονται οι συχνά αναπόδεικτες θέσεις της παραδοσιακής γραμματικής. Τέλος, η έννοια της δομής που είναι κεντρική σε αυτό το πρότυπο συνδέει το δομισμό με την έννοια του συστήματος. Κάθε γλωσσικό στοιχείο λειτουργεί και εξαρτάται από τα άλλα μέσα στο σύστημα.

Jyrii Tynianov - Roman Jakobson

Προβλήματα στη Σπουδή της Γλώσσας και της Λογοτεχνίας’

Βιβλιογραφία

Ομοιότητες-διαφορές ευρωπαϊκού και αμερικανικού δομισμού Αν και τίποτα δεν μπορεί να βεβαιώσει ότι το έργο του Saussure ήταν ήδη γνωστό στην Αμερι­ κή όταν άρχισε να αναπτύσσεται ο εκεί δομισμός, οι ομοιότητές τους είναι σημαντικές. Και τα δύο πρότυπα ρίχνουν το κύριο βάρος τους στη δομή και τον προφορικό λόγο, ασχολούνται με τη συγ­ χρονική πλευρά της γλ. και αναγνωρίζουν την ύ­ παρξη ορισμένων διαφορετικών επιπέδων στη δομή της γλ. Στη μεθοδολογία και το θεωρητικό τους υπόβαθρο έχουν βασικές διαφορές: Η ιδεαλιστική, νοησιαρχική θεώρηση των Ευρωπαίων δομιστών αντιτίθεται σ’ εκείνη των Αμερικανών που προτείνουν καθαρά μια εμπειριοκρατική και συμπεριφοριστική αντιμετώπιση τηςγλ. Ο Ευρωπαϊ­ κός δομισμός μοιράζει το βάρος της επιστημονι­ κής σπουδής στη μορφή και τη σημασία, ενώ ο Α­ μερικανικός παραμελεί τη μελέτη των σημασιών χάριν της μορφής. Ο άκρατος φορμαλισμός και η στατική αντιμετώπιση των γλωσσικών φαινομέ­ νων από τον Αμερικανικό στρουκτουραλισμό αντιτίθενται στη διάθεση ερμηνείας των λειτουργιών των στοιχείων που χαρακτηρίζει τον Ευρωπαϊκό δομισμό.

Broekman, J. (1974) Structuralism. Moscow - Preague - Paris.

Dordrecht: Reidel.

Lepscshy, Giulio (1970), A Survey o f Structural Linguistics, London: Faber and Faber.

Lerou, Maurice (1980) Les Grands Courants de la Linguistique Moderne, Bryxelles: Editions de P Universite de Bryxelles.

Lyons, John (1968) Introductiion to Theoretical Linguistics, Cam­ bridge: Cambridge University Rress. Μαγουλάς, Γεώργιος (1969), «Η συμβολή του Ferdinard de Saussure εις την εξέλιξιν της Γλωσσολογίας», ΓΙεριοδ. ΠΛΑΤΩΝ, τόμ. 21, έτος ΚΑ ' (19069), τεύχη 41/42, σ. 286-296. Μπαμπινιώτης, Γεώργιος (1980), Θεωρητική Γλωσσολογία. Ει­ σαγωγή στη Σύγχρονη Γλωσσολογία, Αθήνα (1985), Γλωσσολογικές Σχολές. Ευρωττπϊκός και Αμερικανικά; Λυρισμός, Αθήνα.

-Saussure F. De (1979), Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας (Μετφρ. Φ. Δ. Αποστολόπουλος). Αθήνα: Εκδ. Παπαζήση. Επιλεγμένη βιβλιογραφία Bloomfield, Leonard (1933), Language, New York, Rinehart and Winston Inc. Godel, Robert ed. (1969), A Geneva School Reader in Linguistics, U.S.A.:The University of Chicago Press.

Jameson, Fredric (1972), The Prison-House o f Language. A Critical Account o f Structuralism and Russian Formalism Princeton: Princeton University Press.

Martinet, Andre (1985), Θέματα Λειτουργικής Σύνταξης (μτφρ. Ε. Βέλτσου, Φ. Καβουκόπουλος, Γ. Μαγουλάς, Δ. Χειλά- Μαρκοπούλου). Αθήνα: εκδ. Νεφέλη.

Piaget, Jean (1972), Στρουκτουραλισμός (μτφρ. Θ. Παραδέλλης). Αθήνα: εκδ. Καστανιώτη.

Saumjan, S. (1971), Principles o f Structural Linguistics (tran. J. Mil'er), The Hague: Mouton.

Vakhek, Jossef (1966), The Linguistic School o f Prague, U.S.A.

Πλεονεκτήματα-μειονεκτήματα Η αυστηρή παραμέληση της σπουδής της ση­ μασίας που είναι κοινό συνδετικό σημείο όλων των γλωσσών και η ενασχόληση με τη μορφή που εί­ ναι μεταβλητή και ιδιαίτερη από γλ. σε γλ., στέ­ ρησε τον Αμερικανικό δομισμό από έναν «uni­ versal» χαρακτήρα. Επίσης, η έμμονή της μελέτης στην «επιφανειακή» πλευρά της γλ. μείωσε την ερ­ μηνευτική του επάρκεια που χαρακτηρίζει τον Ευ­ ρωπαϊκό δομισμό (μελέτη Iangue) και αργότερα την γενετική - μετασχηματιστική γραμματική (με­ λέτη Deep Structure, Βαθεία δομή) του Chomsky.*123456789 Πρέπει παρ’ όλα αυτά να σημειώσουμε ότι η ε­ νασχόληση των πρώτων Αμερικανών γλωσσολό­ γων με γλώσσες άλλες από τις ινδοευρωπαϊκές, έδωσε καινούρια ώθηση στη μελέτη γλωσσών που μέχρι πριν θεωρούνταν «φτωχές» και «πρωτόγο­ νες» αίροντας έτσι ισχυρές γλωσσικές προκατα­

Σημειώσεις 1. Στα βιβλία του Syntactic Structures (1975) και Aspects o f the Theory o f Syntax (1965).

2. Οι ικανότητες του να καταλαβαίνουμε και να παράγουμε α­ περιόριστο αριθμό προτάσεων, αντίστοιχα.

3. Έτσι μεταφράζονται από τον Γ. Μπαμπινιώτη (1980, 56).

4. Κάποιος μπορεί να χρησιμοποιεί λέξεις που άλλοι αποφεύ­ γουν ή να προφέρει κάποια φωνήεντα με διαφορετικό τρόπο όταν μιλάει.

5. Όροι που πρωτοχρησιμοποίησάν οι Στωικοί.

6. Ο Saussure χρησιμοποιεί τους όρους rapports syntagmatiques και rapports memories ή associatifs (σχέσεις μνημονικές ή συ­ νειρμικές) που έχει όμως έντονο ψυχολογικό χαρακτήρα. ΓΓ αυτό και ο Hjelmslev καθιέρωσε τον όρο «ιμιαμδειγματικός» (1971, Essais linguistiques, Paris: Ed. 'de Minuit, σ. 161).

7. Η συγχρονική μελέτη δεν συνεπάγεται κατ' ανάγκη την ανά­ λυση της σύγχρονης γλ. που ομιλε(ται σήμερα.

8. 1911, Handbook o f American Indian Languages, vol. 1.

9. Η πρώτη (taxinomy) έδωσε βάρος στη μέθοδο της ταξινομίας, ενώ η δεύτερη (distributionalism) έκανε τη χρήση της έννοιας της κατανομής (distribution).

α άμεσα προβλήματα που αντιμετωπίζει η Ρω­ σική λογοτεχνική και γλωσσολογική επιστή­ μη απαιτούν μια σαφή θεωρητική βάση. Πρέπει να αποσυνδεθούνε οριστικά από την αυξανόμενα συ­ χνή πρακτική τού να συνάπτουμε μια νέα μεθο­ δολογία με παλιές ξεχασμένες μεθόδους, και του να εισάγουμε λαθραία αφελή ψυχολογισμό και άλ­ λα μεθοδολογικά απομεινάρια με το επικάλυμμα μιας νέας ορολογίας. Ο ακαδημαϊκός εκλεκτικισμός και ο στενοκέ­ φαλος «φορμαλισμός» που αντικαθιστά την ανά­ λυση με ορολογία ι^αι με καταλογοποίηση των φαι­ νομένων, πρέπει ν’ αποφευχθεί, όπως επίσης πρέ­ πει να αποφευχθεί η συνεχής μετατροπή της σπου­ δής της λογοτεχνίας και της γλώσσας (που είναι μια συστηματική επιστήμη) σε επεισοδιακό και ανεκδοτικό είδος. Η ιστορία της λογοτεχνίας (της τέχνης) είναι στενά συνδεδεμένη με άλλες ιστορικές συνέχειες. Γιατί κι αυτή όπως καθεμιά απ’ τις συνέχειες χα­ ρακτηρίζεται από ένα εσωτερικό σύμπλεγμα συ­ γκεκριμένων νόμων. Αν δεν αποσαφηνιστούν αυ­ τοί οι νόμοι, είναι επιστημονικά αδύνατο να εγκαθιδρυθεί μια συσχέτιση μεταξύ της λογοτεχνίας και άλλων ιστορικών συνεχειών. Η εξέλιξη της λογοτεχνίας δεν μπορεί να γίνει κατανοητή όσο το εξελικτικό πρόβλημα υποσκιά­ ζεται από ερω τήματα επ εισ ο δια κ ή ς, μησυστήματικής λογοτεχνικής προέλευσης. Και το λογοτεχνικό και το μη-λογοτεχνικό υλικό που χρη-

Τ

Ο Tynianov και ο Jakobson ήταν επιφανή μέλη της Σχολής του Ρω σικού Φ ο ρμαλισ μού. Ο Tynianov α σ χ ο λ ή θ η κ ε μ ε τη σπουδή τη ς λ ο γ ο τ ε χ ν ία ς κ υ ­ ρίω ς, ενώ ο Jakob son μ ε τη γλωσσολογία. Ο Jakobson έγινε αργότερα ένα απ’ τα ιδρυτικά σ τελέχη της Σχολής της Πρά­ γας. Εκτός από τις εξα ιρ ετικ ές μ ελ έ τες του στη φωνολογία, ο Jakobson έχει μελετήσ ει τις λ ε ι­ τουργίες της γλώσσας σε σχέση με τη λο γο τεχνία και ακόμα με την ψυχολογία. Οι ακόλουθες «θέσεις» αποτελούν μια αναμόρ­ φωση των φορμαλιστικώ ν θέσε­ ων και ένα σχέδιο για την ανά­ πτυξη της δομικής προσέγγισης στη σπουδή της λογοτεχνίας και της γλώσσας αντλώ ντας από τις θεω ρίες του Saussure .’

36/αφιερωμα σιμοποιείται στη λογοτεχνία μπορεί να ενταχθεί στο χώρο της επιστημονικής έρευνας μόνο όταν εξεταστεί από λειτουργική άποψη. Και για τη γλωσσολογία και για την ιστορία της λογοτεχνίας, μια αιχμηρή αντίθεση μεταξύ των συγχρονικών (στατικών) και των διαχρονικών ό­ ψεων ήταν μέχρι πρόσφατα μια καρποφόρα υπό­ θεση αφού κατέδειξε τον συστηματικό χαρακτή­ ρα της γλώσσας (ή της λογοτεχνίας) σε καθεμιά ξεχωριστή στιγμή της ύπαρξής της. Προς το πα­ ρόν τα επιτεύγματα που επέφερε η έννοια του συγ­ χρονικού, μας αναγκάζουν να επανεξετάσουμε και τις αρχές τις διαχρονίας. Ό πω ς η ιδέα μιας μη­ χανικής συνάθροισης φαινομένων αντικαταστάθηκε από την ιδέα του συστήματος ή της δομής στη σφαίρα της συγχρονικής επιστήμης, έτσι αντικαταστάθηκε και στη σφαρία της διαχρονικής επι­ στήμης. Η ιστορία ενός συστήματος είναι με τη σειρά της ένα σύστημα. Η αμιγής συγχρονία αποδεικνύεται τώρα μια αυταπάτη· κάθε συγχρονικό σύστημα περιέχει το παρελθόν και το μέλλον του σαν αδιαχώριστα δομικά στοιχεία του συστήμα­ τος. (Α: ο αρχαϊσμός σαν υφολογικό γεγονός· η γλωσσολογική και λογοτεχνική υποδομή γίνονται αισθητές σαν passe, παλιομοδίτικο ύφος. Β: οι νεοτεριστικές τάσεις στη γλώσσα και στη λογοτε­ χνία γίνονται αισθητές σαν καινοτομία του συστή­ ματος). Η αντίθεση μεταξύ της συγχρονίας και της διαχρονίας ήταν μια αντίθεση μεταξύ της έννοιας του συστήματος και της έννοιας της εξέλιξης. Χά­ νει την αρχική της σπουδαιότητα στο βαθμό που αναγνωρίζουμε ότι κάθε σύστημα είναι αναγκαία δοσμένο σαν εξέλιξη και ότι απ’ την άλλη μεριά, η εξέλιξη έχει αναπόφευκτα συστηματικό χα­ ρακτήρα.

ΕΚΠΤΩΤΙΚΗ ΚΑΡΤΑ ΕΚΠΤΩΣΙΣ 10-20%

ΔΙΑΡΚΕΙΑΣ ΣΕ ΟΛΑ ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΑ ΕΙΔΗ (ΕΚΤΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥ) ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΕΣ ΜΙΣΟΤΙΜΗΣ ΕΥΚΟΛΙΕΣ ΠΛΗΡΩΜΗΣ

Η ΕΚΠΤΩΣΗ ΙΣΧΥΕΙ ΚΑΙ ΓΙΑ ΤΙΣ ΔΙΑΤΑΚΤΙΚΕΣ ΔΑΣΚΑΛΩΝ ΚΑΙ ΚΑΘΗΓΗΤΩΝ

Η έννοια ενός λογοτεχνικού συγχρονικού συστή­ ματος δεν συμπίπτει με την έννοια μιας αφελώς εννοουμένης χρονολογικής περιόδου, αφού το σύ­ στημα δεν συνίσταται μόνο σε έργα τέχνης σχε­ δόν σύγχρονα, αλλά και σε έργα από ξένες λογο­ τεχνίες και παρελθούσες εποχές. Δεν είναι αρκε­ τό να κάνουμε έναν κατάλογο με τα συνυπάρχοντα φαινόμενα αδιακρίτως· αυτό που είναι σημα­ ντικό είναι η ιεραρχική τους σημασία σε μια δε­ δομένη εποχή. Η επικύρωση δύο διαφορετικών εννοιών - pa­ role (ομιλία) και langue (λόγος) - και μιας ανά­ λυσης του συσχετισμού τους (η Σχολή της Γενεύ­ ης) ήταν εξαιρετικά αποδοτικές για την επιστήμη της γλώσσας. Η εφαρμογή αυτών των δύο κατη­ γοριών (ο τρέχων κανόνας και οι ατομικές εκφρά­ σεις) στη λογοτεχνία και η μεταξύ τους σχέση εί­ ναι ένα κεφαλαιώδες πρόβλημα προς εξέταση. Ε­ δώ, επίσης, η ατομική έκφραση δεν μπορεί να νοη­ θεί ανεξάρτητα από τα υπάρχοντα συμπλέγματα κανόνων (ο ερευνητής που αφαιρεί το πρώτο από το δεύτερο, αναπόφευκτα παραμορφώνει το σύ­ στημα υπό τη θεώρηση καλλιτεχνικών αξιών και χάνει την πιθανότητα του να εξερευνήσει τους εγ­ γενείς του νόμους). Η ανάλυση των δομικών νόμων της γλώσσας και της λογοτεχνίας όπως και της εξέλιξής τους αναπόφευκτα οδηγεί στην εγκαθίδρυση ενός πε­ ριορισμένου αριθμού δεδομένων δομικών τύπων (ή τύπων της εξέλιξης των δομών). Η αποκάλυψη των εγγενών νόμων της ιστορίας της λογοτεχνίας (ή της γλώσσας) μας καθιστά ι­ κανούς να χαρακτηρίσουμε κάθε αλλαγή λογοτε­ χνικών (ή γλωσσολογικών) συστημάτων. Αλλά δεν μας καθιστά ικανούς να εξηγήσουμε το ρυθμό της εξέλιξης ή τη συγκεκριμένη τροπή που παίρνει ό­ ταν έρχεται αντιμέτωπη με αρκετά, θεωρητικά δυ­ νατά, εξελικτικά μονοπάτια. Οι εγγενείς νόμοι της λογοτεχνικής (ή γλωσσολογικής) εξέλιξης μάς δί­ νουν μόνο μια ασαφή εξίσωση, που επιδέχεται την πιθανότητα μερικών - περιορισμένου αριθμού λύσεων, και όχι αναγκαστικά μόνο μίας. Το ερώ­ τημα σχετικά με την επιλογή μιας συγκεκριμένης ή τουλάχιστον μιας επικρατούσας πορείας, μπο­ ρεί να απαντηθεί μόνο μέσω ανάλυσης των συσχε­ τισμών της λογοτεχνικής συνέχειας. Αυτός ο συ­ σχετισμός (το σύστημα των συστημάτων) έχει τους δικούς του δομικούς νόμους που πρέπει να μελε­ τηθούν. Το να εξετάζει κανείς το συσχετισμό των συστημάτων χωρίς να λαμβάνει υπόψη του τους εγγενείς νόμους κάθε συστήματος είναι από μεθο­ δολογική άποιμη ένα μοιραίο βήμα.

ΥΠΕΡΑΓΟΡΑ ΒΙΒΛΙΟΥ

ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ & ΣΙΑ Ο.Ε. ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗ

92 ΠΕΙΡΑΙΑΣ - ΤΗΛ.

41.12.258 ΣΩΤΗΡΟΣ ΔΙΟΣ 13-15 ΠΕΙΡΑΙΑΣ - ΤΗΛ.

41.71.330 ΝΟΤΑΡΑ 75 ΠΕΙΡΑΙΑΣ - ΤΗΛ. 41.12.258

ν \

Μ ετά φ ρ α σ η α π ’ τα α γ γ λ ικ ά : Α γ γ ε λ ικ ή Σ π υ ρ ο π ο ύ λ ο υ

* The Structuralists: From Marx to Levi-Strauss. Eds R. & F. DeGeorge, Anch< r Books, N. York, 1972.

ο

ο

3.

ο

Ο ο

JXT

07

ε

LU

Ο)

> C

'Ρ

X

6 ρ· Ό3 .

QO 0D

^Lf‘

Ο Η ο=L

Ρ" Ό

Ό θ* Ο

ΘΟ Ο/ £ Ρ Ο

Ρ

Ο

'Ρ

Η

*ο

>

ρ·

«ο

3

ο

<Ν <Ν

.ε =*·

ο

ο 3

X Η Ρ"

§■

10

I Νοεμβρίου Νοεμβρίου 1 989

δ § go -§ g S § g -0 .2 2 £ 3 ο < ο Ο Ο ι X ·—I W «· Η £

§

ο ε < 1

CQ ®

<*0 Ο θο.

S

L

.6

£

'5=" >

Ρ3ω >

ί Ο

Ο =τ Η F

ϊ Ο

>

β

fc

> £ 'Ρ ■Ο ST ο Οι

'§■ 0 QJ ο

3 ΰ

_ co

ο > 3 δ· a

Ό

Jo. £ g ε ■

> 3

«ο (λο

>

3 ‘W 9β

QI

£ > 3

-δ JJJ1

'6 ι

C >ε* β X ω 0 < X

W Η

χ

III

< Η < Η <

ΣΤΗ Ν ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ των περιοδικώ ν δεν περιλαμβάνονται εβδομαδιαία έντυπα.

Κ

Ο

τι*/καενούρ ιες^εκδό σειστούς ? λ τ | τα ™ ^ ^ τ ί ο υ , παρακαλούνται ο, εκδότες να μας στέλνου

ο

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

ΘΡΗΣΚΕΙΑ

Γε ν ι κ ά ________________

Μυθολογία

ΣΑΒΒΑΚΗ ΕΛΕΝΗ. Οι παράλληλοι εαυτοί μας και το βουβό δεξί ημι­ σφαίριο. Η ράκλειο, Πανεπιστημια­ κές Εκδόσεις Κρήτης, 1989. Σελ. 134. Δρχ. 650.

Εκπαιδευτική Ελληνική Ε γκυκλο­ παίδεια. Π αγκόσμια μυθολογία. Α­ θήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1989. Σελ.

416. Δρχ. 4.800.

WELLMER ALBRECHT. Λόγος ου­ τοπία και διαλεκτική του διαφωτι­ σμού. Μετ. Γ. Λ υκιαρδόπουλος. Α­ θήνα, Έ ρασμος, 1989. Σελ. 47. Δρχ.

300.

LYKACS GEORG. Από τη φαινομε­ νολογία στον υπαρξισμό. Μετ. Μ α­ νόλης Λ αμπρίδης. (Ανατύπωση, Α­ θήνα, Έ ρασμος, 1989, Σελ. 47. Δρχ.

300.

NAGEL THOMAS. Θεμελιώδη φιλο­ σ ο φ ικ ά π ρ ο β λ ή μ α τα . Μ ετ. X. Μ ιχαλακοπούλου - Βεΐκου. Αθήνα, Σμίλη, 1989. Σελ. 111. Δρχ. 600. ΧΟΜΠΣ ΤΟΜΑΣ. Λεβιάθαν. Τόμος Β *. Μετ. Γ. Π ασχαλίδης - Α. Μεταξόπουλος. Αθήνα, Γνώση, 1989. Σελ. 336. Δρχ. 2.000.

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ Εφαρμοσμένη ψυχολογία

ESTIN COLETTE - LAPORTE HELENE. Το βιβλίο της μυθολογίας. Ελληνική και ρωμαϊκή. Αθήνα, Δεληθανάσης, 1988. Σελ. 261. Δ ρχ.

2 . 000.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ Κοινωνιολογία ΜΟΥΣΟΥΡΟΣ Λ.Μ. Κοινωνιολογία της σύγχρονης οικογένειας. Αθήνα, G utenberg, 1989. Σελ. 204. Δ ρχ.

1.300.

BERNSTEIN BASIL. Π αιδαγωγικοί κώ δικες και κοινω νικός έλεγχος. Εισ. - μετ. - σημ. Ιωσήφ Σολομών. Αθήνα, Αλεξάνδρεια. Σελ. 237. Δρχ.

1. 100.

REEBS WINFRIED. Η αναζήτηση για τον ιδανικό τρόπο εξόντωσης. Φυλακές και αρχιτεκτονική. Μετ. Πάνος Πικραμένος. Αθήνα, Αμηχα­

ΝΤΟΑΤΟ ΦΡΑΝΣΟΥΑΖ. Σεμινάριο ψυχανάλυσης παιδιών. Τόμος Α \ Μετ. Ελισ. Κούκη. Αθήνα, Εστία, 1989. Σελ. 278. Δρχ. 1.400.

νία, 1988. Σελ. 60.

REGIMBAL J.P . Rock Ν ’ Roll. Π α­ ραβίαση της συνείδησης με μηνύμα­ τα υ π ο σ υ ν είδ η τα . Μ ετ. Β. Λούρη - Λιμνιάτη. Αθήνα, Ηλιοσκό­ πιό, 1989. Σελ. 128. Δρχ. 600.

Οι εκλογές της 18ης Ιουνίου. Αθήνα, Το Ποντίκι, 1989. Σελ. 134. Δρχ. 400.

Πολιτική

___

ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΥ ΣΟΦΙΑ. Η πο­ λιτική και οικονομική σκέψη της Ρό-

ζας Λούξενμπουργκ. Αθήνα, Παπαζήσης, 1989, Σελ. 85. Δρχ. 500. ΚΟΤΖΙΑΣ ΝΙΚΟΣ - ΜΠΑΤΙΚΑΣ ΚΩΣΤΑΣ. Μια συζήτηση που δεν έ­ γινε... Αθήνα, Διάλογος και Προο­ πτική, 1989. Σελ. 196. Δρχ. 600. ΚΟΥΦΟΥΔΑΚΗΣ Β. - ΤΣΑΡΔΑΝ ΙΔΗΣ X. - ΣΩΤΗΡΕΛΗΣ Κ. Η πολιτική των υπερδυνάμεων στην Α­ νατολική Μεσόγειο και στον Περσι­ κό Κόλπο. Αθήνα, Ίδρυμα Μεσο­ γειακών Μελετών, 1989. Σελ. 266. Δ ρχ. 1.400. ΜΑΝΟΥΣΑΚΙΣ Γ.Μ. Η εξωτερική πολιτική της Ε λλάδος κατά την πε­ ρίοδο 1980-1989. Αθήνα, 1989. Σελ.

397. Δρχ. 2.000. ΠΑΝΟΥ Σ. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Ή θ ο ς και δημοκρατία. Αθήνα, Π απαζήσης, 1989. Σελ. 91. Δρχ. 400. Π Α Π Α Ν Α ΣΤ Α ΣΙΟ Υ Α Λ Ε Ξ Α Ν ­ ΔΡΟΣ. Δ ημοκρατία και εκλογικό σύστημα. Αθήνα, Αγροτική Τράπε­ ζα της Ελλάδος. Σελ. 104. Δρχ. 700. ΙΙΑ ΙI Α Ν Α ΣΤ Α ΣΙΟ Υ Α Λ Ε Ξ Α Ν ­ ΔΡΟΣ. Μελέτες - λόγοι - άρθρα. Τό­ μος Β '. Αθήνα, Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος. Σελ. 396. Δρχ. 1.000.

Π ΕΤΡΙΝ ΙΩ ΤΗ Σ Ξ. Α γορές εργα­ σίας. Αθήνα, Παπαζήσης, 1989. Σελ.

391. Δ ρχ. 2.000.

ρική στο σχολείο. Αθήνα, 1989. Σελ.

184. Δρχ. 1.200.

ΤΑΤΣΟΣ ΝΙΛΟΛΑΟΣ. Η φορολογία των ακινήτων ω ς μέσο χρηματοδότησης της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Αθήνα, 1989. Σελ. 110. Δρχ. 500.

ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΠιΣΤΗΜΕΣ

Δίκαιο Μ Α Ρ ΙΝ Ο Σ Μ .Θ . Λ ο γ ισ μ ικ ό (software) νομική προστασία και συμβάσεις. Αθήνα, Κριτική, 1989. Σελ. 245. Δ ρχ. 2.800.

Λαογραφία Δ Η Μ Η ΤΡΑ Κ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ ΣΟΦΟΚΛΗΣ Γ. Ιστορία και δημοτικό τρα­ γούδι (325-1945). Αθήνα, 1989. Σελ.

375. Δρχ. 1.500. ΜΠΑΡΔΑΚΟΣ Λ. - ΤΟΤΣΙΚΑΣ Α. Κρήνες. Αθήνα, Ο δυσσέας, 1989. Σελ. 140. Δ ρχ. 2.300.

Οικονομία

Τεχνολογία και Εκπαίδευση. Π ρα­ κτικά Γ ' Διεθνούς Παιδαγωγικού Συνεδρίου. Αθήνα, Παιδαγωγική Ε­ ταιρεία της Ελλάδος, 1989. Σελ. 333. Δρχ. 1.500.

40

GARDNER MARTIN. Η μαγεία των παραδόξων. Μετ. Τ. Δημητρίου Γ. Τρουφάκος. Αθήνα, 1989. Σελ.

233. Δρχ. 1.700.

Γενικά______ ___ _________

Φυσική

ΧΡΗΣΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΣ. Η αγρο­ τική ζωή στην τέχνη. Αθήνα, Μορ­ φωτικό Ινστιτούτο, ΑΤΕ. Σελ. 308. Δρχ. 5.000.

ΓΕΩ ΡΓΟΥΣΗΣ ΠΑΝ. Ψ υχολογία των μεθόδων διδασκαλίας. Αθήνα, Βιβλία Για Ό λ ο υ ς, 1989. Σελ. 821. Δρχ. 2.500. ΠΑΠΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΡ. Η πληροφο-

___________

ΒΕΡΓΑΝΕΛΑΚΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Εμείς και η ραδιενέργεια. Η ράκλειο, Πανεπιστημιακές Ε κδό­ σεις Κρήτης, 1989. Σελ. 389. Δρχ.

2 .200.

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ Ιατρική

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ Εκπαίδευση

ΓΙΑΤΖΟΓΛΟΥ ΙΩΑΝΝΗΣ Μ. Έ ξι μέθοδοι για να βρείτε εργασία. Αθή­ να, 1989. Σελ. 207. Δρχ. 1.500.

ΤΕΧΝΕΣ Μ α θ η μ α τικ ά ____________

ΤΣΕΚΟΥΡΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Έ να αντίδωρο (για κάθε σκεπτόμενο πολί­ τη). Αθήνα, Gutenberg, 1989. Σελ. 56. Δρχ. 300.

Τοπική Αυτοδιοίκηση και πρόγραμ­ μα δημοσίων επενδύσεων. Αθήνα, 1989. Σελ. 74 + πίν. Δρχ. 500.

ΛΟΙ. Οικολογία. Το ογκούμενο δί­ λημμα. Μετ. Π. Μ παβάς. Αθήνα, Ε­ λεύθερη Σκέψις, 1989. Σελ. 96. Δρχ.

400.

______________

FARTHING C.F. Έ γχρ ω μ ο ς άτλας για το AIDS και τη νόσο HIV. Β 'έ κ ­ δοση. Μετ. - επιμ. Θ.Γ. Ευστρατιάδης. Αθήνα, Ελευθερουδάκης, 1989. Σελ. 115. Δρχ. 4.300.

Η Ελλάδα του 1895-1930 από παλιές κ αρ τ-π οσ τά λ και χρω μολιθογρα­ φίες. Αθήνα, Συλλέκτης. Σελ. 36. Δρχ. 1.500.

Φωτογραφία

_________

Πόντος-Ανατολία. Φωτογραφικό ο­ δοιπορικό. Κείμενα: Μαριάννα Κο­ ρόμηλά. Φωτογραφίες: Λίζα Έ βερτ, Ντόρα Μηναΐδη, Μαρία Φακίδη. Α­ θή να , Μπαρτζιώτη, 1989. Σελ. 1989. Δρχ. 8.000.

ΓΛΩΣΣΑ Γενικά

Τεχνολογία PURDUM JACK. Ανακαλύψτε τη γλώ σσα C. Μετ. Γιάννης Δ άκαρης. Αθήνα, Δ ίαυλος, 1989, Σελ. 356. Ά(>χ. 2.000.

______________________ Οικολογία ΣΤΟΜΠΑΡΤ ΑΝΤΡΙΟΥ ΚΑΙ ΑΛ-

___

Α ΝΔΡΙΩ ΤΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Π. Το γλω σσικό ιδίω μα του Μ ελένικου. Θ εσσαλονίκη, 1989. Σελ. 98. Δρχ.

1. 200.

Ελληνική γλώσσα ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ. Συ­ ντακ τικ ό της α ρχα ίας ελληνικής.

41

Τόμος A 184.

Θεσσαλονίκη, 1990. Σελ.

ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ

ΚΑΚΟΥΛΙΔΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Το χρώ­ μα της ορχήστρας. Π οιήματα. Αθή­ να, Καστανιώτης, 1989. Σελ. 43. Δρχ.

300.

Αρχαίοι συγγραφείς

ΚΟΤΣΙΡΑΣ ΓΙΩΡΓΗΣ. Η μυθολογία των προσώπων και άλλα ποιήματα. Αθήνα, Αστρολάβος / Ευθύνη, 1989. Σελ. 88. Δρχ. 500.

ΔΕΛΗΣ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΑΛΟΣ. Η Ο­ δύσσεια του Ομήρου. Ραψωδίες ΝΩ. Τ όμος Β '. Αθήνα, Gutenberg, 1989. Σελ. 291.

ΛΑΝΤΑΒΟΣ ΚΩΣΤΑΣ. Νυκτόβιος συλλέκτης. Αθήνα, Αστρολάβος / Ευθύνη, 1989. Σελ. 61. Δρχ. 350.

ΚΑΡΑΤΙΑΝΝΗΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ. Αν­ θολόγιο αρχαίων Ελλήνων συγγρα­ φέων. Θεσσαλονίκη, 1989. Σελ. 63.

Ο ΡΦΑΝΙΔΗΣ ΝΙΚΟΣ. Ανατολική θάλασσα. Π οιήματα. Οι Εκδόσεις των Φίλων, 1989. Σελ. 61.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Ποίηση Στιχάκια του φλαμένκο. Επιλ. - σημ.

- μετ. Ε.Α. Κοκόλης. Αθήνα, Στιγ­ μή, 1989. Σελ. 94. Δρχ. 400. ΑΛΕΕΑΚΗΣ ΟΡΕΣΤΗΣ. Ο ληξίαρχος. Αθήνα, Αστρολάβος / Ευθύνη, 1989. Σελ. 49. Δρχ. 350. ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ Γ.Π. Σκη­ νικά διαλόγου και διαλογισμού. Α­ θήνα, 1989. Σελ. 29. ΓΕΩΡΓΕΛΕΣ Π .Η. Από τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Αθήνα, 1989. Σελ. 105. Δρχ. 500. ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ ΝΑΥΣΙΚΑ ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Τετραφωνία. Ποιήματα. Α­ θήνα, Πιτσιλάς, 1989. Σελ. 48.

ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΔΗΜ. Κ. Σκιαμαχία. Π οιήματα. Αθήνα, Οι Εκδόσεις των Φίλων, 1989. Σελ. 72. Δρχ. 800. ΠΥΛΟΡΩΦ - ΣΩΤΗΡΟΥΔΗ ΣΟΝΙΑ. Ποιήματα του '88. Θεσσαλονί­ κη, 1989. Σελ. 37. ΡΙΤΣΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Ποιήματα. Τό­ μος I Αθήνα, Κέδρος, 1989. Σελ.

478. Δρχ. 4.000.

Πεζογραφία ΒΑΛΤΙΝΟΣ ΘΑΝΑΣΗΣ. Τρία ελληνικά μονόπρακτα. Μυθιστόρημα. Α­ θήνα, Στιγμή, 1989. Σελ. 78. Δρχ.

500. ΒΟΡΝΙΝΓΚ ΑΓΓΕΛΙΚΗ. Η κολοσσαία Αφροδίτη. Αθήνα, Οδυσσέας, 1989. Σελ. 155.

ΔΗΜΟΥΛΗΣ ΣΤΕΡΓΙΟΣ. Τα τελευ­ ταία δέντρα. Λαμία, Πάροδος, 1989. Σελ. 30. Δ ρχ. 300.

Γ Κ ΡΙΤ ΣΗ -Μ ΙΛ Λ ΙΕ Ξ Τ Α Τ ΙΑ Ν Α / Αλλάζουμε; Μυθιστόρημα. Β ’ έκδο­ ση. Αθήνα, Καστανιώτης, 1989. Σελ.

165.

ΖΑΜΑΝΗΣ ΘΕΟΦΙΛΟΣ. Μεταμεσονύχτια. Αθήνα, 1988. Σελ. 47.

Π Α Π Α Δ ΙΑ Μ Α Ν Τ Η Σ Α Λ ΕΞ Α Ν ­ ΔΡΟΣ. Ρεμβασμός του Δεκαπενταυ-

γούστου. Αθήνα, Νεφέλη, 1989. Σελ.

240. Δρχ. 800. ΒΙΖΕΛ ΕΛΙ. Μακρινό ηλιοβασίλεμα. Μ ετ. Λ ίνα Σ τα μ α τιά δ η . Α θήνα, Aquarius, 1989. Σελ. 250. Δρχ. 850.

GIBSON WILLIAM. Νευρομάντης. Μ ετ. Δ. Σ τ α μ α τ ιά δ η ς . Α θήνα, Aquarius, 1989. Σελ. 290. Δρχ. 900. ΚΟΝΡΑΝΤ ΤΖΟΖΕΦ. Λόρδος Τζιμ. Μετ. Δ. Κερεβάντη - Βαλούρδος Γ. Αθήνα, Γράμματα, 1989. Σελ. 444. Δρχ. 1.700.

LIVELY PENELOPE. Ο τίγρης του φεγγαριού, Μετ. Β. Καλλιπολίτης. Αθήνα, Bell, 1989. Σελ. 215. Δρχ.

350. Μ ΠΕΡΝΧΑΡΝΤ ΤΟΜ ΑΣ. Ο ανι­ ψιός του Βίτγκενσταϊν. Μετ. Δ. Βάρσος. Αθήνα, Εστία, 1989. Σελ. 98. Δρχ. 600. ΣΑΡΟΓΙΑΝ ΟΥΙΛΙΑΜ. Με λένε Αράμ. Μετ. Νόρα Α ναγνωστάκη. Α­ θήνα, Νεφέλη, 1989. Σελ. 186. Δρχ.

700. ΤΖΕΪΜ Σ ΠΗΤΕΡ. Φαμπιάν. Μετ. Γιάννης Γαλάτης. Αθήνα, Το κλειδί, 1989. Σελ. 358. Δρχ. 1.200. ΤΟΜΑΣ ΝΤΥΛΑΝ. Ο γιατρός και οι διάβολοι. Μετ. Μ άκης Βαϊνάς. Αθή­ να, Θέμα, 1989. Σελ. 194. Δρχ. 600.

HAW THORNE NATHANIEL. Οι προφητικές εικόνες και άλλα διηγή­ ματα. Μετ. Παλμύρα Ισμυρίδου. Α­ θήνα, Ά γρ α , 1989. Σελ. 292. Δρχ.

1. 100.

^ >Γ\\______________ —----- -------------

Μελέτες

_____________

Π Α Π Α ΔΙΤΣΑ Σ Δ .Π . Ω ς δΓ εσόπτρου. Αθήνα, Αστρολάβος / Ευθύ­ νη, 1989. Σελ. 173. Δρχ. 800.

ΤΟΝΤΟΡΟΦ ΤΣΒΕΤΑΝ. Ποιητική. Μετ. Αγγέλα Καστρινάκη. Αθήνα, Γνώση, 1989. Σελ. 176. Δρχ. 700.

ΘΕΑΤΡΟ Έργα

_________

ΔΗΜ ΗΤΡΙΑΔΗΣ ΔΗΜ ΗΤΡΗΣ. Το ύψωμα. Δράμα. Αθήνα, Ά γρα, 1989. Σελ. 111. Δρχ. 600.

ΙΣΤΟΡΙΑ Αρχαιολογία

_______

ΛΑΜΠΡΙΝΟΥΔΑΚΗΣ Β.Κ. Αργολί­ δα. Α ρχαιολογικοί χώροι και μου­ σεία. (Χωρίς εκ δοτικά στοιχεία). Σελ. 191. Δρχ. 1.500.

Μαρτυρίες ΜΩΡΑΪΤΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Αναμνήσεις ενός αντάρτη. Τόμος A '. Αθήνα, Καστανιώτης, 1989. Σελ. 342. Δρχ.

1.200. ΜΠΑΟΥΜΑΝ ΜΠΟΜΙ. Οδοιπορι­ κό. Μετ. Π άνος Π ικραμένος. Αθή­ να, Αμηχανία, 1989. Σελ. 128.

H A D JIP A T E R A S C.N. - FAFALIOS M.S. Crete 1941 eyewitnessed. A thens, Efstathiadis Group, 1988. Σελ. 328. Δρχ. 980.

Ελληνική ιστορία Β ' Διεθνής Βυζαντινολογική Συνά­ ντηση. Κ ωνσταντίνος Ζ ' ο Πορφυ­ ρογέννητος και η εποχή του. Αθήνα,

43

Ευρωπαϊκό Κέντρο Δελφών, 1989. Σελ. 434. Δρχ. 3.000. Η Ελλάδα 1936-44. Δικτατορία - Κα­ τοχή - Α ντίσταση. Π ρα κτικά του Διεθνούς Ιστορικού Συνεδρίου. Αθή­ να, Μ ορφω τικό Ινστιτούτο ΑΤΕ, 1989. Σελ. 647. Δρχ. 2.000. ΠΛΟΥΜΙΔΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Σ. Κατά­ στιχο υποθηκοφυλακείου Πρεβέζης έτους 1914. Ιωάννινα, Πανεπιστήμιο Ιω α ν νίν ω ν, 1989. Σελ. 75. Δ ρχ.

1.000. ΣΑΜΣΑΡΗΣ ΔΗΜ ΗΤΡΗΣ. Ιστορι­ κή γεωγραφία της ρωμαϊκής επαρ­ χίας Μ ακεδονίας. Θεσσαλονίκη, Ε­ ταιρεία Μ α κ εδονικώ ν Σ π ο υ δ ώ ν, 1989. Σελ. 324 + χάρτες. Δρχ. 1.500. ΨΑΛΙΔΟΠΟΥΛΟΣ ΜΙΧΑΛΗΣ. Η κρίση του 1929 και οι Έ λληνες οικο­ νομολόγοι. Αθήνα, Ίδρυμα Έρευνας και Παιδείας της Εμπορικής Τράπε­ ζας τμς Ελλάδος, 1989. Σελ. 532. Δρχ. 2.800.

Παγκόσμια ιστορία________ Π αγκόσμια ιστορία. Οι πρώτοι πο­ λιτισμοί 3.000-1.500 π.Χ. Αθήνα, Καπ ό π ο υ λο ς, 1989. Σελ. 176. Δ ρ χ.

4.000. Το βιβλίο των Ινδιάνων. Επιμ. Λ. Χρηστάκης. Μετ. Γ. Μ πλάνας - Ο. Δ αβίας. Αθήνα, Κάκτος, 1989. Σελ.

152. Δρχ. 600. ΜΑΡΑΓΚΟΣ ΝΙΚΟΣ. Αφγανιστάν. Κέντρο διεθνούς σύγκρουσης. Αθή­ να, 1989. Σελ. 283. Δρχ. 1.000.

ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ 44

Ελλάδα

ΓΛΩΣΣΑ. Περιοδική έκδοση γλωσ­ σικής παιδείας. Τεύχος 21. Δρχ. 300.

Χαρτογράφηση του ελληνικού παρά­ λιου και νησιωτικού χώρου. Αθήνα, 1989. Σελ. 84. Δ ρχ. 2.000.

ΓΥΝΑΙΚΑ. 15μερο γυναικείο περιο­ δικό. Τεύχος 1036. Δρχ. 300. ΔΑΥΛΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύ­ χος 94. Δρχ. 300.

ΠΑΙΔΙΚΑ Ελεύθερα αναγνώσματα ΛΑΜΠΡΙΝΟΠΟΥΛΟΥ ΕΜΜΥ. Η συναυλία της χαράς. Αθήνα, Μνήμη, 1989. Σελ. 71. Δρχ. 500. ΚΟΝΝΟΛΥ ΠΗΤΕΡ. Ο θρύλος του Οδυσσέα. Μετ Βαγγέλης Κατσάνης. Αθήνα , Ζαχαρόπουλος, 1989. Σελ.

80. Δρχ. 1.600.

ΔΙΑΔΡΟΜ ΕΣ. Τριμηνιαίο περιοδι­ κό. Τεύχος 15. Δρχ. 300. ΕΝΤΕΥΚΤΗΡΙΟ. Τρίμηνο λογοτε­ χνικό καλλιτεχνικό περιοδικό. Τεύ­ χος 8. Δρχ. 500. ΕΠΙΓΝΩΣΗ. Μηνιαία άσκηση στη διάκριση των γεγονότων. Τεύχος 18. ΕΠΙΘΕΣΕΙΣ. Τρίμηνη περιοδική έκ­ δοση σύγχρονου προβληματισμού. Τεύχος 4. Δρχ. 300.

Σχολικά Ελληνο-αγγλο-γαλλικό τριλεξικό. Α­ θήνα, Παπαδόπουλος, 1989. Σελ. 44. Δρχ. 800. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ. Λα­ τινικά Λυκείου. Ε ' έκδοση. Θεσσα­ λονίκη, 1989. Σελ. 68.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ

ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώ­ ρηση του βιβλίου. Τεύχος 224. Δρχ.

350.

__________

ΕΥΘΥΝΗ. Περιοδικό ελευθερίας και γλώ σσας. Σελ. 214. Δρχ. 250. Η ΧΟ Σ ΚΑΙ H I - F I . Τ εύχος 199. Δρχ. 300. ΙΑΤΡΙΚΗ. Διμηνιαία έκδοση Εται­ ρείας Ιατρικών Σπουδών. Τόμος 56, συμπλ. 51. ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ. Τεύχος 256. Δρχ. 350.

ΠΑΝΑΙΓΥΠΤΙΑ. Διμηνιαία έκδοση του Συνδέσμου Αιγυπτιακών Ελλή­ νων. Φύλλο 29, Δωρεάν. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ. Εφημερίδα γνώμης νομού Κοζάνης. Φύλλο 30. Δρχ. 50. Π Ο Λ ΙΤΗ Σ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜ ΗΤΡΙΟΥ. Μ ηνιαία εφημερίδα α δέ­ σμευτου προβληματισμού. Φύλλο 35 (Δ). ΠΡΙΝ. Μηνιαίο πολιτικό περιοδικό. Τεύχος 6. Δρχ. 350. ΣΥΝΑΞΗ. Τριμηνιαία έκδοση σπου­ δής στην Ο ρθοδοξία. Τ εύχος Ί . Δρχ. 500. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Δίμη­ νη επιθεώρηση εκπαιδευτικών θεμά­ των. Τεύχος 47. Δρχ. 500. ΤΟ ΣΧ Ο Λ Ε ΙΟ ΚΑΙ ΤΟ Σ Π ΙΤ Ι.

40ήμερη περιοδική έκδοση εκπαιδευ­ τικού προβληματισμού. Τεύχη 6, 7. Δρχ. 120. ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ ΤΩΝ ΑΙΓΥΠΤΙΩΤΩΝ. Ό ργα νο των επαναπατρισμένων Ελλήνων της Αφρικής. Φύλλο 157. ΦΙΛΥΡΕΣ. Φύλλο 38-39. ΦΥΣΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ. Τεύχος 121. Δρχ. 150.

ΑΝΑΚΥΚΛΗΣΗ. Δίμηνη έκδοση τέ­ χνης του Π ρόσπερου. Τεύχος 24. Δρχ. 200.

ΙΧΝΕΥΤΗΣ. Το περιοδικό των βι­ βλίων. Τεύχος 47-48. Δρχ. 250.

Η ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΚΟΜΜΑΤΙΚΗΣ ΟΡ­ ΓΑΝΩΣΗΣ ΑΙΓΥΠΤΙΩΤΩΝ. Τρίμη­ νο περιοδικό. Φύλλο 10 (25).

ΑΝΟΙΧΤΟΙ ΟΡΙΖΟΝΤΕΣ. Μηνιαίο περιοδικό χριστιανικού προβληματι­ σμού. Τεύχος 870. Δρχ. 50.

ΚΑΣΤΑΛΙΑ. Δ ελτίο.Ελληνικής Ε­ ταιρείας Ιατρών Λ ογοτεχνών. Τεύ­ χος 97.

Η ΦΩΝΗ ΤΟΥ ΒΕΛΕΣΤΙΝΟΥ. Μη­ νιαία εφημερίδα του Συλλόγου Βελεστινιωτών Αθηνών. Φύλλο 43. Δρχ.

ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική και πολιτιστική επιθεώρηση. Τεύχος 417. Δ ρχ. 150.

■■.7 ,νΝ ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ. Διμηνιαίο πολιτιστι­ κό περιοδικό. Τεύχος 197.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ. Τεύχος 19. Δωρεάν.

S E A ΣΚΕΨΗ. Μηνιαίο περιοδικό γραμμάτω ν και τέχνης. Σελ. 305. Δρχ. 500.

100. ΧΙΑΚ Α Χ ΡΟ Ν ΙΚ Α . Τ ό μ ο ς ΙΘ -, 1988.

2

II#ίI*

Πολιτική

.Q-CQt—-CT'2 * 'F

Βιδάλης O.: To σύγχρονο γεωπολιτικό περιβάλον και η εθνική μας πολιτική (Θ. Α. Κουλουμπής, Βήμα, 5/11) Παντελής Α. Μ. - Τριαντάφυλλου Μ.: Τα ελληνικά Εκλογικά συστήματε και οι εκλογές (1926-1985) στον ηλεκτρονικό υ­ πολογιστή (Τ. Γεροζήσης, Δ1, 225) Παπάνθιμος Α.: Αυριανισμός (Γ. Μπουκάλας, ΠΗ, 4/11)

f 1 *0 **

|-gm ^SC

§ aN »Z C *pTW u· g O d8 . ο a

2 * & J 3 -3

,■ y a u s ■£.

5

Z of

ο ® Λ <2 2

q|S«lri

I l® gc 2 |E ° “ se Q, - M-c---cr

i g g.'&s |·

I f “ c N* gf

§ I lip c == 3 -ο | ι ϊ <

g §2

3sc

t

111

Κ Ρ ΙΤ ΙΚ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ

i I Λ |

&< s u -s g < 0 w^ o g <o < CTU 0 o g*

® -f 5 - £ o w g.

■* »a Ty. ® o c Ml a - , λ ·· < > X

Οικονομία

l i t “f iagc eaa .3 x *ωο- '"7^ E ύ*3 cr 2 4 £ 0 jf & *.§ a.

5 <·ο -M o f / o 3 J£W ™ | s S c - S g 'S '

Νόνικας Σ.: Οικονομία και Ελευθερία (Σ. Π. Σπέντζας, ΚΑ, 9/11)

e ySjj £ § e

Παιδαγωγική

.a g ; ^ 9 |l 3 o

S * *

« fl*

g

< <j S3 £ a > § X

'3 ^ Si o ^ 5 w i »

s'

—

O.S '■

CD Q.

|1

Ξ e *-* < s * ~

WΟ

Ξ·

Παπαδημητρίου Ν.: Οι συγγραφείς της α­ θηναϊκής δημοσιογραφίας. Τομ. Α ’ (ΣΤ, ΕΛ, 1/11)

Μελέτες

Τέχνες_____________________ Μπότινες Θ.: Η κρυφή γοητεία του κινη­ ματογράφου (Ν. Κολοβός, ΔΙ, 225) Πόντος - Ανατολία (ΣΤ, ΕΛ, 1/11) Κλέε Π.: Η εικαστική σκέψη (ΜΑΤΖ, ΑΥ, Σ/11), (Β. Τ. ΜΕ, 10/11)

E o w 6 .3 - | e “* S o Wz j .3·^·

t< g<Ngl 3

g

· ν>Γί ^

-c o S-s- !g § Pc * S'® g 'g. x

o 9

Ανθολογίες Λογοτεχνικών Κειμένων

f|s p !l §

a -ui 3 < < h

r- -a |

Αρανίτσης Ε.: Αφρική (Θ. Ντόκος, ΑΝ, 3/11) Ασυνήθιστες ιστορίες (Σειρά) (Κ. Χωρεάνθης, ΔΙ, 225) Γκρίτση - Μιλλιές Τ.: Από την άλλη ό­ χθη του χρόνου (Δ. Κούρτοβικ, ΕΛ, 8/11) Καλιότσος Π.: Στρατιωτικές ασκήσεις (ΚΤ, ΕΘ, 1/11) Κοτζιάς Α.: Η μηχανή (ΚΣ, ΤΑ, 2/11) Μούλιος Φ.: Οι κληρονόμοι (Δ. Κούρτοβικ, ΕΛ, 1/11) Ράπτη - Τρύφωνα Α.: Ενώπιος Ενωπίω (Κ. Βαλαβάνης, Ελεύθερη Ωρα, 5/11) Γκαρσία - Μάρκες Γ.: Η περιπέτεια του Μιγκέλ Λιτίν (ΚΣ, ΤΑ, 9/11) Κανταρέ I.: Το γεφύρι με τις τρεις καμά­ ρες (Τ. Μενδράκος, ΑΥ, 5/11) Σεμπρούν X.: Η ωραία Κυριακή (ΚΤ, ΕΘ, 1/11)

Ζαφρανώς A. Β. - Κάτσου - Ζαφρανά Μ.: Η φυσιολογία της μάθησης (Γ. Κ. Μωραΐτης, Pi, 9/11)

< -a '2 i ' g - f g

e ^ s l g l e •e < ^ g i g f g-u ui ΐ < “ E

| g a E>i C ^

If? ^ * 2 2Φ ??Cw z ? ^ "® !s i ίβί i^ s t I S ί 1 Hz w

< a s .* § g « 3 ΐ ^ & § y· έ ■<! S UJ £ a. CDto

Παπαδάκη Α.: Ωχροτάτη έως του λευκού (ΚΤ, ΕΘ, 1/11) Χατζόπουλος Θ.: Η κοίμηση (Δ. Κ., ΕΛ, 1/11) Αλμπέρτι Ρ.: Επί των αγγέλων (ΚΣ, ΝΕ, 4/11) Αχμάτοβα Α.: Τα εκατόχρονα από τη γέννησή της (Β. Ψυρράκης, ΚΑ, 23/10) Γκολ Υ.: Μαλαισιακά τραγούδια (ΚΣ, ΝΕ, 4/11). Όνειρο μέσα σε όνειρο (ΚΣ, ΝΕ, 4/11) Ταγκόρ Ρ.: Μοχούα (ΚΣ, ΝΕ, 4/11) Υφαντής Γ.: Οι μυστικοί της Ανατολής (ΚΣ, ΝΕ, 4/11)

Πεζογραφία

gtStt^g s-3 g-

» S tf2 a £

■§?c &< = ■§■ |022* ££

χή (Δ. Κ., ΕΛ, 1/11)

< a -c·3· F if

Ι·π

3 £ 1 1 1 = 1 ji i l l I f

lisjlli!

K O -O 3 Z ί 3 ^

< 3 ·^“ ··

λ

Μ

5

H ill

/C

οίηση Κακουλίδης Γ.: Το χρώμα της ορχήστρας (ΕΑ, ΕΛ, 1/11) Κρανιδιώτης Δ.: Άβυσσος άνοιξις (Δ. Κ., . ΕΛ, 1/11) Μαθόπουλος Γ.: Ένα στιλέτο ζει στη βρο-

>- «0 . 2 , 0^ E λ

\Q

ys»v s K > y7

Ντελόπουλος Κ.: Η παιδική Αποθήκη και ο Δημήτρης Πανταζής (ΚΤ, ΕΘ, 1/11)

Περιοδικά Ζάλη (ΕΑ, ΕΛ, 8/11)

47

Ιστορία Βιογραφίες Μαρτυρίες Αντωνίου Τ.: Προσωπογραφίες (Γ. Κορίδης, Κέρδος, 8/11) Δεσποτόπουλος Α.: Μελέτες πολιτικής ι­

στορίας (ΚΤ, ΕΘ, 5/11) Καραγιάννης Β. X.: Στα στενά μονοπά­ τια του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (Γ. Μαργαρίτης, Πολίτης, 101) Καρυάς Α.: Πτυχές μιας τραγωδίας. Εμ­ φύλιος (Γ. Μαργαρίτης, Πολίτης, 101) Μιρμίρογλου Β.: Οι Δερβίσσαι (Μ. Δήτσα, Πολίτης, 101) Πρακτικά Α ' Συνεδρίου Σύγχρονης Ιστο­ ρίας (Α. Ελεφάντης, Πολίτης, 101) Τσαντίνης Κ.: Μουργκάνα (Γ. Μαργαρί­ της, Πολίτης, 101)

X α ιο CD

Ό

Γραφτείτε συνδρομητές

Παιδικά Τζώρτζογλου Ν.: Τα τρία σίγμα (Ε. Ξαραντίτη, ΕΛ, 8/11)

Ο ί­ ο * X ο. ιο ο ID CO σ α. ω 3.

CD

> ω C ο * ω ιο x

a. io > 3

o

j ^ η °

kj-

<Ν § > < .1 ·3 C ft * X £ £ ω ο Ο LO ^

O *

ι ο CM S2

5

o ω H O g > cr 3.

■3 6 I ω

d

=t

H 2 a oj w i2

■g x O tr

CO CD

CT

s i? <o -3

o a •o F

'

6 3 c i > a> ? <

D L- „ Η _ Ό a o =L >

ur O

2U °· ΐω Ό CD H 2 =l a

UJ *

.

<

ΕΝΤΕΥΚΤΗΡΙΟ

Π

Ε

Ρ

Ι

Ε

Χ

Ο

Μ

Ε

Ν

Α

Μπροστά στις εκλογές του Νοεμβρίου ΕΠΕΑ ΠΤΕΡΟΕΝΤΑ

Γράφουν οι: Σταύρος Τσακυράκης, Νικήτας Λιοναράκης,Α.Β. Περί αρχιτεκτονικής ο λάγος ............................................................ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΦΙΛΙΠΠΙΔΗΣ: Ο λάγος του Πικιώνη ................................ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΟΥΡΝΙΚΙΩΤΗΣ: Ο Bruno Zevi, το μάθήμα της ιστορίας και ή μοντέρνα γλώσσα της αρχιτεκτονικής .......................... ΒΑΣΙΛΗΣ ΓΚΑΝΙΑΤΣΑΣ: Οι αντιθετικές διαστάσεις της αρχιτεκτονικής στη θεωρία του R. Venturi. Ο αρχιτεκτονικής λάγος για το με­ ταμοντέρνο στην Ελλάδα ......................................... ............ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΑΠΑΛΕΞΟΠΩΥ7ΩΣ: Η τεχνολογία στον αρχιτεκτονικά λάγο. Ο εντοπισμάς μιας απουσίας ....................................... ΝΙΚΟΣ ΚΟΜΝΗΝΟΣ: Σχεδιασμός και γεωμετρία της πάλης. Ανιδιο­ τέλεια ή ρύθμιση .......................................................................

I. π. ΤΡΙΠΟΛΙΤΗΣ: Ο αρχιτεκτονικής λάγος στον μη ειδικά αρχιτεκτο­ νικό τύπο. «Αντί»: 1974-Θ3, «Πολίτης»: 1976-84 ............... ΑΛΕΚΑ ΚΑΡΑΔΗΜΟΥ-ΓΕΡΟΛΥΜΠΟΥ: Μεταρρυθμιστικές αντιλήψεις στην οργάνωση των αστικών χώρων, 1917-1920 ................. ΜΑΡΙ-ΚΛΩΝΤ ΒΕΤΡΕΝΟ-ΣπγΛΑΡ: Τα δίκτυα: Ορισμένες επιπτώσεις επί των αισθήσεων και κάποιες πολιτισμικές και κοινωνικές συνέπειες ................... ....................... ..................................: ■· Α. ΜΑΚΡΥΔΗΜΗΤΡΗΣ: Το ζήτημα της γραφειοκρατίας: Εναλλακτικές θεωρήσεις και προοπτικές ...................................................... ΚΩΣΤΑΣ Μ. ΣΤΑΜΑΤΗΣ: Κριτικές νομικές σπουδές στη Μ. Βρετανία. Προς μια μεταμοντέρνα αντίληψη του δικαίου; ...................

JANINE FILLOUX: Κλινική εμπειρία και παιδαγωγική ..................... ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΤΙΚΗ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ-ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΥΡΤΣΗΣ: Ιστορία κα ι Κ οινω νιολογία. Η ελ-

αφιερωμα/53

Η Δομική Δραστηριότητα’ Ρολάν Μπαρτ

Τι είναι ο Δομισμός; Δ εν ε ί­ ναι μια σχολή, ούτε καν έ ­ να κίνημα (τουλάχιστον ό­ χι ακόμα), γ ια τί οι περισσό­ τερ ο ι από τους σ υ γ γ ρ α ­ φείς που c 'νήθως αποκαλούνται δομισ τές αγνοούν ότι τους ενώ νει μια αλλη­ λ εγ γ ύ η θεω ρίας ή σ τρ ά­ τευσης. Ούτε είναι ένα λ ε ­ ξιλόγιο. Η Δομή είναι κιό­ λας μια παλιά λέξη (ανατο­ μικής και γραμματικής προ­ έλευσης), σήμερα μάλλον παραχρησιμοποιούμενη: ό­ λες οι κοινω νικές επ ιστή­ μ ες προσφεύγουν σ’ αυτήν αφειδώ ς και η χρήση της λέξης δεν μπορεί να αποτελέσ ει διακριτικό γνώρισμα κανενός, εκτός εάνεμπ λακ ε ίσ ε πολεμική σχετικά με TO

Π ε ρ ιε χ ό μ ε ν ο ΠΟυ αΠΟδί-

Leger. Η Μόνα ,,ίζα μ,: κλειδιά

δ ετα ι στη λ έ ξ η ■λ ε ιτο υ ρ ­ γίες, μορφές, σημεία και σημάνσεις είναι μ ό λις μ ετά βίας πιο σχετικές: είναι σήμερα λ έ ξ ε ις κοινής χρήσης από τις οποίες κανείς ζητάει (και παίρνει) ό,τι θέλει, ειδικότερα το καμουφλάζ του παλιού αιτιοκρατικού (determinist) σχήματος της α ιτία ς και του α­ ποτελέσματος: πρέπει αναμφίβολα να επανέλθουμε σε ζεύγη όπως τα σημαίνον/σημαινόμενο και συγχρονία/διαχρονία για να προσεγγίσουμε αυτό που διαφοροποιεί τον δομισμό από άλλους τρόπους σκέψης: στο πρώτο γ ια τία ν α φ έρ ετα ι στο γλωσσολογικό μοντέλο του Saussure και γ ια τί π αράλληλαμε τα οικονομικά, η γλω σσολογία είναι στην παρούσα κατάσταση πραγμάτων η αληθινή επιστήμη της δομής, στο δεύτερο, πιο αποφασιστικά, γ ια τ ί φαίνεται να/υήοδηλώ νεί μια ορισμένη αναθεώρηση της έν­ νοιας της ιστορίας, στο βαθμό πουίτξ έννόια του συγχρονικού (παρ’ όλο που στον Saussure είναι μια κυρίως μεθοδοΧργική έννοια) προσδίδει μια ακινητοποίηση στον χρόνο και στο βαθμό που η έννοια του διαχρονικούχείνει ν ’ αναπαριστά την ιστορική διαδικασία σαν μια αμιγή διαδοχή μορφών.

αφιερωμα/55

54/αφιερωμα υτό το δεύτερο ζεύγος είναι πιο χαρακτηρι­ Α στικό λόγω του ότι η κύρια αντίσταση στον δομισμό, σήμερα, φαίνεται να είναι μαρξιστικής προέλευσης και του ότι εστιάζει στην έννοια της ιστορίας (και όχι της δομής). Σ’ οποιαδήποτε πε­ ρίπτωση είναι πιθανότατα η προσφυγή στη νομενκλατούρα της σήμανσης (και όχι στη λέξη καθαυ­ τή που παραδόξως δεν είναι καθόλου χαρακτηρι­ στική) που πρέπει τελικά να εκλάβουμε σαν το εκφερόμενο σημείο (spoken sign): παρατήρησε ποιος χρησιμοποιεί σημαίνον και σημαινόμενο, συγχρο­ νικό και διαχρονικό και θα μάθεις αν συγκροτεί­ ται η δομική οπτική. Αυτό ισχύει για τη διανοούμενη μεταγλώσσα, που σαφώς χρησιμοποιεί μεθοδολογικές έννοιες. Αλλά αφού ο δομισμός δεν είναι ούτε σχολή ούτε κίνημα, δεν υπάρχει λόγος να το ανάγουμε εκ των προτέρων, ακόμα και μ’ ένα προβληματικό τρό­ πο, στη δραστηριότητα των φιλοσόφων θα ήταν καλύτερο να προσπαθήσει κανείς να βρει την πλα­ τύτερη περιγραφή του (αν όχι τον ορισμό του) σ’ ένα άλλο επίπεδο απ’ αυτό της μεταγλώσσας. Στην πραγματικότητα μπορούμε να υποθέσουμε ότι υπάρχουν μερικοί συγγραφείς, ζωγράφοι, μου­ σικοί στα μάτια των οποίων μια ορισμένη άσκη­ ση της δομής (και όχι μόνο η σκέψη της) αποτε­ λεί μια ξεχωριστή εμπειρία, και ότι και οι αναλυ­ τές και οι δημιουργοί πρέπει να τοποθετηθούν κά­ τω από το κοινό σημείο αυτού που θα μπορούσαε να ονομάσουμε δομικός άνθρωπος, ορισμένος χι από τις ιδέες του ή απ’ τις γλώσσες του αλλά απ’ την φαντασία του- με άλλα λόγια, απ’ τον τρό­ πο με τον οποίο βιώνει νοητικά τη δομή. Ά ρ α το πρώτο πράγμα που θα μπορούσε να ει­ πωθεί είναι ότι σε σχέση με όλους τους χρήστες του, ο δομισμός είναι ουσιαστικά μια δραστηριό­ τητα, δηλαδή, η ελεγχόμενη διαδοχή ενός ορισμέ­ νου αριθμού νοητικών εργασιών: θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για τη δομική δραστηριότητα, όπως κάποτε μιλήσαμε για τη σουρρεαλιστική δραστη­ ριότητα (ο σουρρεαλισμός, επιπλέον, θα μπορού­ σε άνετα να έχει παραγάγει την πρώτη εμπειρία δομικής λογοτεχνίας· μια πιθανότητα που πρέπει κάποτε να διευρευνηθεί). Αλλά πριν να εξετάσου­ με ποιες είναι αυτές οι λειτουργίες, πρέπει να πούμε κάτι για το σκοπό τους. · Ο σκοπός κάθε δομικής δραστηριότητας, είτε στοχαστικής είτε ποιητικής, είναι να αναδομήσει ένα «αντικείμενο» με τέτοιο τρόπο ώστε να δηλώ­ σει τους λειτουργικούς κανόνες (τις «λειτουργίες») αυτού του αντικειμένου. Η Δομή είναι συνεπώς έ­ να ομοίωμα του αντικειμένου, αλλά ένα κατευθυνόμενο ομοίωμα, αφού το μιμούμενο αντικείμενο εμφανίζει κάτι που παρέμενε αόρατο ή καλύτερα ακατανόητο στο φυσικό αντικείμενο. Ο δομικός άνθρωπος παίρνει το πραγματικό, το αποσυνθέ­ τει και μετά το ανασυνθέτει- αυτό φαίνεται λίγο (και κάνει μερικούς να λένε ότι το εγχείρημα του

δομισμού είναι «χωρίς νόημα», «αδιάφορο», «ά­ χρηστο» κ.τ.λ.).Αλλά από μια άλλη άποψη, αυ­ τό το «λίγο» είναι καθοριστικό: γιατί μεταξύ των δύο αντικειμένων ή των δύο χρόνων της δομικής δραστηριότητας συμβαίνει κάτι νέο και αυτό που είναι νέο δεν είναι τίποτε άλλο από το γενικά κα­ ταληπτό: το ομοίωμα είναι νόηση προστεθειμένη στο αντικείμενο, και αυτή η προσθήκη έχει μια ανθρωπολογική αξία στο ότι είναι ο ίδιος ο άνθρω­ πος, η ιστορία του, η κατάστασή του, η ελευθερία του και η ίδια η αντίσταση που η φύση προβάλλει στη διάνοιά του. λέπουμε, λοιπόν, γιατί πρέπει να μιλάμε για Β δομική δραστηριότητα: η δημιουργία ή ο στο­ χασμός δεν είναι εδώ μια αυθεντική εντύπωση του

Duchamp: Θήκη για μπουκάλια

κόσμου, αλλά μια αληθοφανής επεξεργασία ενός κόσμου που μοιάζει με τον πρώτο, όχι για να τον αντιγράψει αλλά για να τον κάνει κατανοητό. Έ ­ τσι κάποιος μπορεί να πει ότι ο δομισμός είναι ου­ σιαστικά μια πράξη μίμησης, που είναι επίσης ο λόγος που μιλώντας κυριολεκτικά δεν υπάρχει τε­ χνική διαφορά μεταξύ του δομισμού σαν διανοη­ τική δραστηριότητα απ’ τη μια μεριά και τη λο­ γοτεχνία ή την τέχνη γενικότερα απ’ την άλλη: και τα δύο προέρχονται από μιαμίμηση που δεν στη­ ρίζεται στην αναλογία των ουσιών (όπως στην ο-

νομαζόμενη ρεαλιστική τέχνη), αλλά στην αναλο­ γία των λειτουργιών (αυτό που ο Levi - Strauss ο­ νομάζει ομολογία). Ό τα ν ο Troubetskoy αναδο­ μεί το φωνητικό αντικείμενο σαν σύστημα παραλ­ λαγών (variations)· όταν ο Dumezil επεξεργάζεται μια λειτουργική μυθολογία· όταν ο Propp κατα­ σκευάζει ένα λαϊκό παραμύθι με τη δόμηση όλων των Σλαβικών παραμυθιών που είχε αποσυνθέσει προηγουμένως· όταν ο Levi - 8ΐΓ3υ55αποκαλύπτει την ομολογική λειτουργία της τοτεμικής φαντα­ σίας,ή ο Grager μορφικούς κανόνες της δομικής σκέψης, oGardin τα σχετικά χαρακτηριστικά των προϊστορικών χάλκινων, όταν ο Richard αποσυν­ θέτει ένα ποίημα του Mallarme στις διακριτικές του δονήσεις — όλοι δεν κάνουν τίποτε διαφορετικό από αυτό που κάνουν οι Mondrian, Βοϋίεζή Butor

τεχνική, ο δομισμό υπάρχει με ένα χαρακτηριστι­ κό τρόπο σε σχέση με άλλους τρόπους ανάλυσης ή δημιουργίας: ανασυνθέτουμε το αντικείμενο για να κάνουμε μερικέςλειτουργίες φανερές και, κα­ τά μία έννοια, είναι ο τρόπος που κάνει το έργο: γι’ αυτό πρέπει να μιλάμε για δομική ενέργεια αν­ τί για δομικό έργο.

όταν διαρθρώνουν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο - αυτό ακριβώς που θα ονομαστεί μια σύνθεση (composition) με την ελεγχόμενη εκδήλωση ορισμέ­ νων ενοτήτων και ορισμένων συνδυασμών αυτών των ενοτήτων. Είναι συνεπώς μικρής σημασίας το αν το αρχικό αντικείμενο έχει αντληθεί από την κοινωνική πραγματικότητα ή μια φαντασιακή πραγματικότητα. Δεν είναι η φύση του αντιγραμ­ μένου αντικειμένου που ορίζει την τέχνη (παρ' ό­ λο που αυτή είναι μια ισχυρή προκατάληψη στον ρεαλισμό), είναι το γεγονός ότι ο άνθρωπος του προσθέτει με το να το ανακατασκευάζει: η τεχνι­ κή είναι η ουσία κάθε δημιουργίας. Συνεπώς στο βαθμό που οι στόχοι της δομικής δραστηριότητας είναι άρρηκτα συνδεδεμένοι με μια συγκεκριμένη

γή που επιφέρεται στο σχηματισμό του προκαλεί μια αλλαγή στο όλον ένα τετράγωνο του Mon­ drian, μια σειρά από τον Poiisseur, ένα εδάφιο α­ πό το Mobile του Butor, το «μύθευμα» στον Levi - Strauss, το φώνημα στη δουλειά των φωνο­ λόγων,το «θέμα» σε ορισμένες θεωρίες λογοτεχνι­ κής κριτικής - όλες αυτές οι ενότητες (οποιαδή­ ποτε κι αν είναι η εσωτερική ανάλογα με την πε­ ρίπτωση) δεν έχουν ουσιαστική υπόσταση έξω απ’ τα σύνορά τους: εκείνα που τα διαχωρίζουν από τις άλλες υπάρχουσες ενότητες του συνεχούς λό­ γου (discourse) (αλλά αυτό είναι πρόβλημα διατύ­ πωσης) και εκείνα που τα ξεχωρίζουν από άλλες υπαρκτές ενότητες με τις οποίες σχηματίζουν ο­ ρισμένη τάξη (την οποία οι γλωσσολόγοι ονομά-

Η δομική πράξη προϋποθέτει δύο τυπικές εργα­ σίες: αποδιάρθρωση και αναδιάρθρωση. Το να κα­ τατέμνει κανείς το πρώτο αντικείμενο, αυτό που δίνεται στην πράξη - ομοίωμα σημαίνει το να βρί­ σκει ορισμένα μετακινητέα τμήματα των οποίων η διαφοροποιητική κατάσταση γεννά ορισμένο νόημα· το τμήμα καθαυτό δεν έχει νόημα, αλλάείναι όμως τέτοιο που και η παραμικρή παραλλα-

56/αφιερωμα ζουν παράδειγμα)· αυτή η έννοια του παραδείγμα­ τος είναι καταφανώς ουσιώδης αν πρόκειται νακαταλάβουμε την οπτική του δομισμού: το παρά­ δειγμα είναι μια ομάδα,ένα reservoir - όσο πιο πε­ ριορισμένο γίνεται - αντικειμένων (ενοτήτων) α­ πό τα οποία κανείς ανακαλεί με μια πράξη παρά­ θεσης το αντικείμενο ή την ενότητα που κάποιος επιθυμεί να προικίσει μ’ ένα συγκεκριμένο αντι­ κείμενο vis - a - vis άλλων αντικειμένων της τάξης του, είναι σε σχέση συγγένειας και διαφοράς: δύο ενότητες του ιδίου παραδείγματος πρέπει να μοιά­ ζουν μεταξύ τους κατά τέτοιο τρόπο, ώστε η δια­ φορά που τις χωρίζει να είναι πραγματικά έκδηλη: τα ς και z πρέπει να έχουν ένα κοινό χαρακτη­ ριστικό (οδοντικότητα) και ένα διαφοροποιητικό χαρακτηριστικό (παρουσία ή απουσία ηχηρότητας), έτσι ώστε να μην μπορούμε στα γαλλικά να αποδώσουμε το ίδιο νόημα στα poisson και poi­ son· τα τετράγωνα του Mondrian πρέπει να έχουν ορισμένες ομοιότητες από το τετράγνωο σχήμα τους και ορισμένες ανομοιότητες από την αναλο­ γία και το χρώμα τους· τα αμερικάνικα αυτο­ κίνητα (από TaMobiles του Butor) πρέπει να θεω­ ρούνται σαν ίδια- όμως πρέπει να διαφέρουν κάθε φορά και από την κατασκευή του και από το χρώ­ μα· τα επεισόδια του μύθου του Οιδίποδα (στην α­ νάλυση του Levi-Strauss) πρέπει να είναι και ταυ­ τόσημα και ποικίλα - έτσι ώστε όλες αυτές οι γλώσσες, αυτές οι εργασίες να είναι αντιληπτές. Η εργασία της αποδιάρθρωσης συνεπώς, παράγει μια αρχικά διασκορπισμένη κατάσταση του ο­ μοιώματος, αλλά οι ενότητες της δομής δεν είναι καθόλου άναρχες: πριν να κατανεμηθούν και να σταθεροποιηθούν στην αλληλουχία της σύνθεσης, κάθε ένα σχηματίζει με την υπαρκτή του ομάδα ή reservoir έναν έλλογο οργανισμό, κείμενο σε μια δεσπόζουσα κινητήριο αρχή· αυτή της μικρότερης διαφοράς. όλις τοποθετηθούν οι ενότητες, ο δομικός Μ άνθρωπος πρέπει ν’ ανακαλύψει σ’ αυτές ή να θέσει γι’ αυτές ορισμένους συνδυαστικούς κα­ νόνες: αυτή είναι η πράξη της διάρθρωσης που δια­ δέχεται την πράξη της ανάκλησης. Η σύνταξη των τεχνών και του συνεχούς λόγου, όπως ξέρουμε, ποικίλλει σημαντικά· αλλά αυτό που ανακαλύ­ πτουμε σε κάθε έργο δομικής επιχείρησης είναι η υποταγήσε κανονικούς περιορισμούς η τυπικότητα των οποίων - που έχει κακώς καταγγελθεί είναι πολύ λιγότερο σημαντική από τη σταθερό­ τητά τους· γιατί αυτό που συμβαίνει σ’ αυτό το δεύ­ τερο στάδιο της πράξης ομοίωμα είναι ένα είδος μάχης κατά της τύχης· γι’αυτό ο περιορισμός της επανόδου των ενοτήτων έχει μια σχεδόν δημιουρ­ γική αξία: είναι με την τακτική επανάληψη των ενοτήτων και των συνδυασμών των ενοτήτων που το έργο εμφανίζεται σαν κατασκευασμένο, δηλα­ δή προικισμένο με νόημα· η γλωσσολογία ονομά­

αφιερωμα/57 ζει αυτούς τους συνδυαστικούς κανόνες μορφές και θα ήταν ωφέλιμο να διατηρηθεί αυτή η ακρι­ βής σημασία μιας παραφορτωμένης λέξης: η μορ­ φή, έχει λεχθεί, είναι αυτό που εμποδίζει τη συνο­ χή (contiguity) των ενοτήτων από το να εμφανίζε­ ται σαν καθαρό αποτέλεσμα τύχης: το έργο τέχνης είναι αυτό που ο άνθρωπος αποσπά από την τύ­ χη. Αυτό ίσως μας επιτρέψει να καταλάβουμε απ’ τη μια μεριά γιατί τα λεγάμενα μη παραστατικά (nonfigurative) έργα είναι ωστόσο υψηλά έργα τέ­ χνης, η ανθρώπινη σκέψη όντας θεμελιωμένη όχι σε αναλογίες αντιγραφών και μοντέλων αλλά στην κανονικότητα των συνθέσεων και απ’ τηνάλλη, γιατί αυτά τα ίδια έργα εμφανίζονται ακριβώς συμπτωματικά και συνεπώς άχρηστα σ’ αυτούς που δεν διακρίνουν σ’ αυτά μορφή: μπροστά σ’ ένα αφηρημένο πίνακα ο Khrushchev έκανε σίγουρα λά­ θος που είδε μόνο τα ίχνη της ουράς του καμβά· τουλάχιστον ήξερε με τον τρόπο του όμως, ότι η τέχνη είναι μια κατάκτηση της τύχης (αλλά ξέχασε ότι κάθε κανόνας πρέπει να μαθαίνεται είτε αν κά­ ποιος επιθυμεί να τον εφαρμόσει είτε να τον ερ­ μηνεύσει). Έ τσι κατασκευασμένο, το ομοίωμα δεν αποδί­ δει τον κόσμο όπως τον έχει βρει, και είναι εδώ που ο δομισμός είναι πολύ σημαντικός. Πρώτα απ’ όλα, φανερώνει μια νέα κατηγορία του αντικειμέ­ νου, που δεν είναι ούτε η πραγματική ούτε η ορ­ θολογική, αλλά η λειτουργική, ενώνοντας έτσι έ­ να ολόκληρο επιστημονικό σύμπλεγμα που έχει α­ ναπτυχθεί γύρω από τη θεωρία και την έρευνα της πληροφορικής. Ακολούθως και ειδικότερα τονί­ ζει την καθαρά ανθρώπινη διαδιακασία με την ο­ ποία οι άνθρωποι δίνουν νόημα στα πράγματα. Εί­ ναι αυτό καινούριο; Ώ ς ένα βαθμό v ar φυσικά ο κόσμος δεν σταμάτησε ποτέ να ψάχνει για το νόη­ μα αυτού που του δίνεται και αυτού που παράγειαυτό που είναι νέο είναι ένας τρόπος σκέψης (ή μια «ποιητική») που ζητά όχι τόσο ν’ αποδώσει ο­ λοκληρωμένο νόημα στα αντικείμενα που ανακα­ λύπτει όσο το να γνωρίσει πως το νόημα είναι δυ­ νατό, με τι κόστος και με ποιά μέσα. Τελικά μπο­ ρεί να πει κανείς ότι το αντικείμενο του δομισμού δεν είναι ο άνθρωπος προικισμένος με νοήματα, σαν να μη μπορούσε να είναι το περιεχόμενο των νοημάτων που εξαντλεί τους σημασιολογικούς σκοπούς της ανθρωπότητας αλλά μόνο η πράξη με την οποία αυτές οι σημασίες, που είναι ιστορι­ κές και τυχαίες μεταβλητές, παράγονται. Homo Significans: τέτοιος θα ήταν ο άνθρωπος της δο­ μικής έρευνας....

Μετάφραση: Αγγελική Σπυροπούλου * R. Barthes, στο The Structuraslists: From Marx to Levi - Strauss,R. and F. De George, Anchor Books; N. York, 1972.Βλ. αφιέρωμα του ΔΙΑΒΑΖΩ στον Μπαρτ, τεύχος 93.

Τα επ ιτεύγματα της δομικής μεθοδολογίας γίνονται ιδιαίτερα αισθητά στο χώρο της κοινωνι­ κής ανθρωπολογίας με το έργο τού Claude L e vi-S tra u ss*. Ο Levi-Strauss είν α ι ίσω ς ο πιο γνωστός εκπρόσωπος του δομι­ σμού, αφού έχει ονομάσει και έ ­ να έργο του «Δομική Ανθρωπο­ λογία». Ο ίδιος επ εξεργάστηκε τη δομική θεωρία του Saussure και αντλώ ντας απ’ την πείρα και την ευρυμάθειά του στο χώρο της ανθρω πολογίας συνέβαλε καθοριστικά σ την πρόοδο της ανθρωπολογίας ως επιστήμης. Έκανε πολύ α ξιόλογες μ ελ έτες για τις σχέσεις σ υγγένειας και τους μύθους. Στο μεταφρασμένο απόσπασμα που ακολουθεί, ο Levi-Strauss επ εξη γεί την εφαρ­ μογή της δομικής μεθόδου για την ανάλυση της μ υ θ ο λ ο γ ία ς (πιο συγκεκριμένα τον μύθο του Οιδίποδα). Στο ίδιο άρθρο ανα­ φέρει χαρακτηριστικά ότι: ο μύ­ θος είναι γλώσσα: για να γνω­ στοποιηθεί πρέπει να ειπωθεί· ε ί­ ναι μέρος της ανθρώπινης ομι­ λίας. Έτσι ορίζει τα συστατικά μέρη του μύθου σαν ενό τη τες που είναι πιο πολύπλοκες (αν και τ ις π ερ ιλα μ β ά νο υ ν) από τ ις γλω σσολογικές ενό τη τες και γι αυτό τις ονομάζει 'μικτές συστα­ τικές ε ν ό τη τε ς ’. *Βλ. αφιέρωμα του ΔΙΑΒΑΖΩ στον Αεβι-Στρώς, τεύχος 158.

Δομισμός και Κοινωνική Ανθρωπολογία

58/αφιερωμα

αψιερωμα/59 Ο Κάδμος ψάχνει την αδερδή του Ευρώπη που έχει απαχθεί από tov Δία.

Claude Levi-Strauss

ο Κάδμος σκοτώνει το Δράκο. Οι Σπαρτοί αλληλοσκοτώνονται.

Η δομική μελέτη του μύθου*

Λάβδακος (πατέρας του Δάιου) = κουτσός (;) Ο Οιδίποδας σκοτώνει τον πατέρα του Λάιο.

Ο Οιδίποδας σκοτώνει τη Σφίγγα.

... 3.1. Πώς να προχωρήσουμε για να εντοπίσου­ με και ν’ απομονώσουμε αυτές τις μικτές συστα­ τικές ενότητες; Ξέρουμε ότι δεν μπορούν να βρε­ θούν στα φωνήματα, μορφήματα ή τις σημασίες, αλλά μόνο σ’ ένα υψηλότερο επίπεδο- διαφορετι­ κά ο μύθος δεν θα μπορούσε να εκληφθεί σαν ξε­ χωριστό είδος ομιλίας. Συνεπώς θα έπρεπε να τις ψάξουμε στο επίπεδο της πρότασης. Η μόνη μέ­ θοδος που μπορούμε να προτείνουμε σ’ αυτό το στάδιο είναι να προχωρήσουμε ανιχνευτικά δια της μεθόδου της δοκιμής και λάθους, χρησιμοποιώ­ ντας για έλεγχο τις αρχές που αποτελούν τη βάση κάθε είδους δομικής ανάλυσης: οικονομία επεξή­ γησης, ενότητα λύσης και δυνατότητα ανακατασκευής του όλου απ’ το μέρος όπως επίσης και των μετέπειτα σταδίων απ’ τα προηγούμενα....... ... Ή ρθε η ώρα να δώσουμε ένα συγκεκριμένο παράδειγμα της μεθόδου που προτείναμε. Θα χρη­ σιμοποιήσουμε το μύθο του Οιδίποδα που έχει το πλεονέκτημα ότι είναι γνωστός σε όλους και γι’ αυτό δεν χρειάζεται εισαγωγική εξήγηση. Γνωρί­ ζω πολύ καλά, ότι αυτός ο μύθος έφτασε σε μας σε μεταγενέστερες μορφές και μέσω λογοτεχνικών μετασχηματισμών που αφορούν περισσότερο την αισθητική και ηθική άποψη παρά τη θρησκευτική ή την ιεροτελεστική, όποιες κι αν ήταν αυτές. Αλ­ λά όπως θα φανεί αργότερα, αυτή η φαινομενικά μη- ικανοποιητική κατάσταση θα ενισχύσει την πεοιγραφή παρά θα την αποδυναμώσει.

4.4. Ο μύθος θα θεωρηθεί σαν μια ορχηστρική παρτιτούρα παρουσιαζόμενη ανορθόδοξα σαν μια γραμμική συνέχεια και σαν να ήταν το καθήκον μας να επαναπροσδιορίσουμε τη σωστή διάταξη. Σαν να είχαμε μια σειρά του τύπου (για παράδειγ­ μα): 1, 2, 4, 7, 8, 2, 3, 4, 6, 8, 1, 4, 5, 7, 8, 1, 2, * The Stucturalists: From Marx to Levi-Strauss. Anchor Books: New York, 1972.

Ο Οιδίποδας παντρεύεται την μητέρα του Ιοκάστη.

Q Ετεοκλής σκοτώνει τον αδελφό του Πολυνείκη.

Λάιος (πατέρας του Οιδίποδα) = αριστερός, ασθενικός (;)

Οιδίπους = οιδι - πους πρησμένα πόδια (;)

Η Αντιγόνη θάβει τον αδελφό της Πολυνείκη παρά την απαγορευτική διαταγή.

5, 7, 3, 4, 5, 6, 8,..... . η ανατεθείσα εργασία σαν να είναι να τοποθετήσουμε όλα τα 1 μαζί, όλα τα 2, τα 3 κ.τ.λ.: Το αποτέλεσμα είναι ένα σχήμα: 1 2

4 2

3

1

4 4

1 2 3

7 6

8 8

5

7

5

7

8

5 6

8

4.5. Θα επιχειρήσουμε να κτελέσουμε την ίδια επιχείρηση στο μύθο του Οιδίποδα, δοκιμάζοντας διάφορες διατάξεις μέχρι να βρούμε μια, που θα είναι σε αρμονία με τις αρχές που απαριθμήθηκαν παραπάνω (3.1). Ας υποθέσουμε χάριν του επιχει­ ρήματος, ότι η καλύτερη διάταξη είναι η ακόλου­ θη (παρ’ όλο που σίγουρα θα βελτιωνόταν με τη βοήθεια ενός ειδικού στην Ελληνική μυθολονία>

Έτσι είμαστε αντιμέτωποι με τέσσερις κάθετες στήλες καθεμιά απ’ τις οποίες περιλαμβάνει διά­ φορες σχέσεις που ανήκουν στην ίδια δέσμη. Αν επρόκειτο να πούμε τον μύθο, θα αγνοούσαμε τις στήλες και θα διαβάζαμε τις σειρές από αριστερά προς τα δεξιά και από κάτω προς τα πάνω. Αλλά αν θέλουμε να καταλάβουμε τον μύθο, τότε θα πρέπει να αγνοήσουμε το ένα μισό της διαχρονι­ κής διάστασης (πάνω προς κάτω) και να διαβά­ σουμε από αριστερά προς τα δεξιά, στήλη με στή­ λη καθεμιά θεωρούμενη σαν μια ενότητα.

4.7. Ό λες οι σχέσεις που ανήκουν στην ίδια στήλη παρουσιάζουν ένα κοινό χαρακτηριστικό που είναι το καθήκον μας να αποκρυπτογραφή­ σουμε. Παραδείγματος χάριν, όλα τα συμβάντα που σχηματίζουν ομάδα στην πρώτη στήλη αρι­ στερά έχουν να κάνουν με σχέσεις αίματος, που είναι υπερ-τονισμένες, δηλαδή, κείμενες σε μια πιο στενή μεταχείριση απ’ ό,τι θα έπρεπε. Ας πούμε λοιπόν ότι η πρώτη στήλη έχει σαν κοινό χαρα­ κτηριστικό τον υπερ-τονισμό των σχέσεων αίμα­ τος. Είναι προφανές ότι η δεύτερη στήλη εκφρά­ ζει το ίδιο πράγμα αλλά αντεστραμμένο: υπο- το­ νισμός των σχέσεων αίματος. Η τρίτη στήλη αναφέρεται στη σφαγή τεράτων. Ό σον αφορά την

τρίτη, χρειάζεται μια διευκρίνιση. Η αξιοσημείω­ τη παρασήμανση (connotation) των επωνύμων της γενεαλογίας του Οιδίποδα έχει σημειωθεί συχνά. Ό μω ς οι γλωσσολόγοι συνήθως δεν τις λαμβάνουν υπόψη αφού γι’ αυτούς ο μόνος τρόπος για να ο­ ρίσεις το νόημα ενός όρου είναι να εξερευνήσεις όλα τα περιβάλλοντα (contexts) στα οποία εμφα­ νίζονται και τα κύρια ονόματα, ακριβώς επειδή χρησιμοποιούνται σαν τέτοια, δεν συνοδεύονται α­ πό κανένα περιβάλλον. Με τη μέθοδο που προτεί­ νουμε αυτή η δυσκολία υπερβαίνεται, αφού ο μύ­ θος ο ίδιος προμηθεύει το δικό του περιβάλλον. Το στοιχείο που έχει σημασία δεν βρίσκεται πια στην ενδεχόμενη σημασία κάθε ονόματος, αλλά στο γε­ γονός ότι όλα τα ονόματα έχουν ένα κοινό χαρα­ κτηριστικό: δηλαδή ότι μπορεί τελικά να σημαί­ νουν κάτι και ότι όλες αυτές οι υποθετικές σημα­ σίες (που μπορεί να παραμείνουν υποθετικές) φα­ νερώνουν ένα κοινό χαρακτηριστικό, δηλαδή αναφέρονται σε δυσκολίες να περπατήσει κανείς και συμπεριφερθεί ευθέως.

4.8. Ποιά είναι λοιπόν η σχέση μεταξύ των δύο στηλών στα δεξιά; Η στήλη αναφέρεται σε τέρα­ τα. Ο δράκος είναι ένα χθόνιο ον που πρέπει να σκοτωθεί για να γεννηθεί η ανθρωπότητα από τη

60/αφιερωμα γη. Η Σφίγγα είναι ένα τέρας απρόθυμο να επιτρέ­ ψει στους ανθρώπους να ζήσουν. Η τελευταία ε­ νότητα αναπαράγει την πρώτη, που έχει να κάνει με την αυτόχθονη προέλευση της ανθρωπότητας. Αφού τα τέρατα κατανικούνται από τους ανθρώ­ πους, μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι το κοινό χα­ ρακτηριστικό της τρίτης στήλης είναι η άρνηση της αυτόχθονης προέλευσης του ανθρώπου.

4.9. Αυτό αμέσως μας βοηθάει να καταλάβου­ με το νόημα της τέταρτης στήλης. Στη μυθολογία είναι ένα παγκόσμιο χαρακτηριστικό γνώρισμα των ανθρώπων που γεννιούνται από τη γη ότι τη στιγμή που αναδύονται από τα βάθη, ή δεν μπο­ ρούν να περπατήσουν ή περπατάνε αδέξια. Αυτή είναι η περίπτωση των χθόνιων όντων στην μυθο­ λογία των Rueblo: Ο Masauwn, επικεφαλής της α­ νάδυσης και ο χθόνιος Shumaikoli είναι κουτσός («ματωμένα - πόδια ή πληγιασμένα-πόδια»). Το ίδιο συμβαίνει στους Koskimo του Kwakiut αφού τους έχει καταπιεί το χθόνιο τέρας, Tsiakish: όταν επιστρέφουν στην επιφάνεια της γης «κούτσαιναν προς τα μπροστά ή παραπατάγανε πλαγίως». Έ ­ πειτα, το κοινό χαρακτηριστικό της τέταρτης στή­ λης είναι: η επικράτηση της αυτόχθονης προέλευ­ σης του ανθρώπου. Ακολουθώντας, η τέταρτη στή­ λη είναι για την τρίτη ότι είναι η πρώτη για τη δεύ­ τερη. Η αδυναμία σύνδεσης των αυτών των δύο ειδών σχέσεων ξεπεράστηκε (ή μάλλον αντικαταστάθηκε) από τη θέση ότι οι αντιφατικές σχέσεις είναι ταυτόσημες στο βαθμό που και οι δύο αυτοαναιρούνται με παρόμοιο τρόπο. Παρ’ όλο που αυ­ τό είναι ακόμα μια προσωρινή διατύπωση της δο­ μής της μυθικής σκέψης, είναι επαρκής σ’ αυτό το στάδιο.

4.10. Για να επανέλθουμε στο μύθο του Οιδίποδα· μπορούμε τώρα να δούμε τι σημαίνει. Ο μύ- ■ θος έχει να κάνει με την αδυναμία ενός πολιτισμού που έχει την αντίληψη ότι οι ανθρωπότητα είναι

αφιερωμα/61 αυτόχθονη (Βλ. για παράδειγμα Παυσανίας, VIII, Xxxix, 4: «τα φυτά παρέχουν ένα μοντέλο στους ανθρώπους»), να βρει μια ικανοποιητική μετάβα­ ση μεταξύ αυτής της θεωρίας και της γνώσης ότι τα ανθρώπινα όντα στην πραγματικότητα γεν­ νιούνται με την ένωση άντρα και γυναίκας. Παρ’ όλο που το πρόβλημα προφανώς δεν μπορεί να λυ­ θεί, ο μύθος του Οιδίποδα παρέχει ένα είδος μέ­ σου, που για να το θέσω χοντρικά, αντικαθιστά το αρχικό πρόβλημα: γεννημένοι από έναν ή από δύο; γεννημένοι από διαφορετικούς ή από ίδιους; Μ’ ένα συσχετισμό τέτοιου τύπου, ο υπερ-τονισμός των σχέσεων αίματος είναι ό,τι είναι η προσπά­ θεια να ξεφύγει κανείς την αυτοχθονία ως προς την αδυναμία να την επιτύχει. Παρ’ όλο που η εμπει­ ρία αντιφάσκει την θεωρία, η κοινωνική ζωή επι­ βεβαιώνει την κοσμολογία με την ομοιότητά της στη δομή. Συνεπώς η κοσμολογία είναι αληθινή.

4.11.0. Δύο παρατηρήσεις θα έπρεπε να γίνουν σ’ αυτό το στάδιο.

4.11.1. Για να ερμηνεύσουμε το μύθο, παραλεί­ ψαμε ένα σημείο που μέχρι τώρα έχει απασχολή­ σει τους ειδικούς, δηλαδή, ότι στις αρχικές Ομη­ ρικές παραλλαγές του μύθου του Οιδίποδα λείπουν μερικά βασικά στοιχεία όπως η αυτοκτονία της Ιοκάστης και η αυτοτύφλωση του Οιδίποδα. Αυ­ τά τα γεγονότα δεν αλλάζουν την ουσία του μύ­ θου παρ’ όλο που μπορούν να περιληφθούν άνε­ τα - το πρώτο σαν μια νέα περίπτωση αυτοκατα­ στροφής (τρίτη στήλη) ενώ το δεύτερο σαν ακό­ μα μια περίπτωση αναπηρίας (τέταρτη στήλη). Ταυτοχρόνως υπάρχει κάτι σημαντικό σ’ αυτές τις προσθήκες αφού η μετάβαση από τα πόδια στο κε­ φάλι πρέπει να συσχετιστεί με την μετάβαση από: την αρνηθείσα αυτόχθονη προέλευση στην: αυτο­ καταστροφή... Μετάφραση από τα Αγγλικά: Αγγελική Σπυροπούλου

Αγγελική Σπυροπούλου

Δομισμός και Λογοτεχνία Οι αρχές της δομικής μεθο­ δολογίας αποδείχτηκαν ι­ διαίτερα καρποφόρες στο χώ ρο τη ς λ ο γ ο τ ε χ ν ικ ή ς κριτικής. Σε μια πρακτική που ήταν κ α τ’ εξοχήν εμ­ πειρική, υποκειμενική και μη-συστηματική, η δομική μ έθ ο δ ο ς ε \γ υ ή θ η κ ε να προσδώσει επ ιστημονικό κύρ ος και α ν τικ ε ιμ ε ν ικ ά κρ ιτή ρ ια ανάλυσης. Εφό­ σ ον η λ ο γ ο τ ε χ ν ία ε ίν α ι γλώσσα, είναι προφανές το γ ια τί η συγχρονική γλωσ­ σολογία ήταν δυνατό να αποτελέσει το σύστημα ανα­ φοράς και το πρότυπο κά­ θε κριτικής ανάλυσης της λο γοτεχνίας. Όπως γρά­ φει ο Barthes, η γλώσσα α­ π ο τελεί το είναι της λο γο ­ τεχνίας, το όλον της λο γο ­ τ ε χ ν ία ς π ε ρ ιέ χ ε τ α ι στη πράξη της γραφής και όχι πια σ ’ αυτήν του σκέπτεσθαι, του αφηγείσθαι ή του αισθάνεσθαι. τσι η δομική θεώρηση έθεσε το πρόβλημα της Ε μεθόδου ανάλυσης της λογοτεχνίας και σε α­ ντίθεση με τον παραδοσιακό τρόπο ερμηνείας που είτε βασιζόταν σε βιογραφικά στοιχεία είτε στην αντίληψη ότι η λογοτεχνία αντικατόπτριζε την κοι­ νωνική πραγματικότητα, εστίασε στο έργο αυτό καθαυτό για να ανακαλύψει τους μηχανισμούς πα­ ραγωγής του. Οι θεμελιώδεις συνέπειες των δομικών αρχών στην ερμηνεία ενός έργου ήταν ο αποκλεισμός του συγγραφέα σαν πηγή της αλήθειας του κειμένου, η μελέτη της μορφής του έργου, (το πώς και όχι

το τί), η θεμελίωση επιστημονικής ανάλυσης και τελικά η εξέταση των ίδιων της των μεθοδολογι­ κών προϋποθέσεων, που οδήγησε στην προβλημα­ τική της ίδιας της κριτικής πρακτικής. Πρόδρομος του δομισμού ήταν ο Φορμαλισμός που αναπτύχθηκε από τη σχολή της Μόσχας στις πρώτες δύο δεκαετίες του αιώνα μας. Ο πιο γνω­ στός εκπρόσωπος της φορμαλιστικής σχολής, V. Shklovsky, στο άρθρο του «Η Τέχνη σαν Τεχνική», θέτει τις αρχές της φορμαλιστικής προσέγγισης που εστιάζει στην ανάλυση του ίδιου του κειμένου, την τεχνική της τέχνης, στη μορφή της και όχι στο

αφιερωμα/63

62/αφιερωμα περιεχόμενο. Άλλωστε ο φορμαλισμός αναπτύ­ χθηκε σαν εναλλακτική απάντηση στο Συμβολι­ σμό και σαν πρόταση νομιμοποίησης « υπερ νοηματικής» (tran - sense) ποίησης του Khlebnikov και του φουτουριστικού κινήματος (Mayakovsky κ.ά.). Αντικρούοντας τη ρήση του Potebnya - που υ­ ποστήριξε θεωρητικά το ρεύμα του συμβολισμού - ότι «η τέχνη σκέπτεται με εικόνες» και ότι «η ποίηση ισοδυμανεί με εικόνες», ο Shklovsky γρά­ φει ότι οι ποιητές ασχολούνται πιο πολύ με το να χειρίζονται τις εικόνες παρά με το να τις δημιουρ­ γούν» ([«Art as Technique», στο Russian Formalist Criticism, (eds) Lemon Land Reis M., University of Nebraska Press, 1965,] σελ. 7). Ταυτίζοντας το πε­ ριεχόμενο με τη μορφή, αφού τα δύο δεν υφίστανται ανεξάρτητα το ένα απ’ το άλλο, ο Shklovsky έδωσε έμφαση στις τεχνικές που δομούνε ένα έρ­ γο και στην επίδραση του έργου, σαν τέχνη, στον αναγνώστη ή τον θεατή. Έτσι θεμελίωσε την τε­ χνική της «αποστασιοποίησης» (ostanenie) σαν την χαρακτηριστική τεχνική κάθε καλλιτεχνικού δη­ μιουργήματος. Αυτή η σύλληψη αποτέλεσε στο έργο του Bre­ cht τη θεμελιώδη αρχή και αναφέρεται στην τεχνι­ κή με την οποία πραγματοποιείται η συνειδητοποίηση του συγκεκριμένου έργου σαν τέχνη. Αφού ό­ πως γράφει ο Shklovsky «η τέχνη είναι ένας τρό­ πος ν’ αντιλαμβάνεσαι την καλλιτεχνικότητα ενός αντικειμένου, το αντικείμενο δεν είναι σημαντι­ κό», η τεχνική της τέχνης (που είναι κατά κύριο λόγο η τεχνική της αποστασιοποίησης) είναι να κάνει τα αντικείμενα «ανοίκεια, να κάνει την μορ­ φή δύσκολη, ν’ αυξήσει τη δυσκολία και το χρό­ νο αντίληψης γιατί η διαδιακασία της αντίληψης είναι ένας αισθητικός σκοπός και πρέπει να παραταθεί» (ibid., σελ. 12). Ο αποκλεισμός στοιχείων εξωτερικών του έρ­ γου, η άρνηση της γνωσιολογικής λειτουργίας της τέχνης και η έμφαση στη μορφή και στην τεχνική αποτέλεσαν τη βάση για να επικριθεί ο φορμαλι­ σμός σαν Νεο - Καντιανικός ιδεαλισμός. Ό μω ς τα ζητήματα που έθεσε η φορμαλιστική θεωρία ή­ ταν μεγάλης σπουδαιότητας για το χώρο της λο­ γοτεχνικής κριτικής και ένα από αυτά ήταν η προ­ σπάθεια να οριστεί η «λογοτεχνικότητα» της λο­ γοτεχνίας βάσει της μελέτης των διαφορών ανά­ μεσα στη γλώσσα της λογοτεχνίας (την ποιητική γλώσσα) και την πρακτική γλώσσα (τη γλώσσα των καθημερινών επικοινωνιακών ανταλλαγών). Αυτό το ερώτημα ήταν αναγκαίο για να τεθούν τα θεμέλια της συστηματικής ανάλυσης της λογο­ τεχνίας. Οι νεοτεριστικές θέσεις της ρωσικής φορμαλι­ στικής κριτικής έχουν πολλές ομοιότητες με το ρεύμα της Νέας Κριτικής Σχολής, που εμφανίστη­ κε στην άλλη μεριά της γης, την Αμερική. Αντλώ­ ντας παραδείγματα από την αγγλόφωνη λογοτε­

χνική παράδοση (T.S. Eliot, Coleridge) οι εκφρα­ στές της νέας κριτικής (I.A. Richards, W.K. Wimsatt, C. Brooks κ.ά.) απέρριψαν την επικρα­ τούσα θετικιστική κριτική και πρότειναν την ε­ στίαση του κριτικού στο ίδιο το έργο, ανεξάρτη­ τα από το συγγραφέα και το ιστορικό περιβάλλον του δημιουργήματος. Ό μ ω ς η βάση της νέας κρι­ τικής είναι διαφορετική από αυτή του φορμαλι­ σμού, κυρίως στο ότι είναι εμπειρικού και ουμα­ νιστικού χαρακτήρα. Ο Richards - ίσως ο κυριότερος εκπρόσωπος της Νέας Κριτικής Σχολής ασχολήθηκε με τη σχέση ποιητή - κειμένου - α­ ναγνώστη και τις λειτουργίες της ποιητικής γλώσ­ σας. Ά λλα διαφέρει απ’ τους φορμαλιστές κριτι­ κούς, επιγραμματικά, στο ότι ενδιαφερόταν για το νόημα και, κατ’ αυτόν, νόημα ήταν η χρήση των λέξεων είτε για να αναφερθούν στα πράγματα εί­ τε για να προκαλέσουν συναισθήματα. Άλλωστε ο συγγραφέας, σύμφωνα με τη θεωρία του Ri­ chards, παραμένει το σημείο αναφοράς για να α­ ξιολογήσει κανείς το πώς βιώνει ένα ποίημα. Ο «ι­ δανικός αναγνώστης» είναι αυτός που μπορεί να προσεγγίσει τη νοητική κατάσταση του συγγρα­ φέα κατά τη διαδικασία της δημιουργίας ενός έργου. Η Αγγλόφωνη κριτική όσο κι αν έχει κοινά ση­ μεία με την Γαλλόφωνη και Ρωσική θεωρία βρί­ σκεται μάλλον σε διάσταση παρά σε μια σχέση αλληλεπίδρασης, γεγονός που οφείλεται κυρίως στη διαφορετική φιλοσοφική υποδομή του κάθε πολιτισμού. Έ τσι ο δομισμός έχει συνδεθεί με τον φορμαλισμό περισσότερο καθώς και με τη γαλλό­ φωνη προέκτασή του, παρά με το κίνημα της Νέ­ ας Κριτικής.

Jakobson αναμορφώνοντας την προβληματι­ O κή του φορμαλισμού σχετικά με την ιδιαι­ τερότητα της ποιητικής γλώσσας, σ’ ένα πλαίσιο δομικής προσέγγισης, διατυπώνει τις λειτουργίες της γλώσσας σε αντιστοιχία με τους βασικούς πα­ ράγοντες κάθε επικοινωνιακής πράξης. Ορίζει λοι­ πόν την ποιητική λειτουργία της γλώσσας σαν «την λειτουργία που εστιάζει στο μήνυμα για το μήνυμα» («Linguistics and Poetics» στο The Structuralists: From Marx to Levi - Strauss, R. & F. DeGeorge eds, Anchor Books, 1972, σελ. 93). Αλ­ λά αμέσως προσθέτει ότι «η ποιητική λειτουργία δεν είναι η μοναδική λειτουργία της τέχνης του λό­ γου αλλά μόνο η επικρατούσα, καθοριστική λει­ τουργία, ενώ σ’ όλες τις άλλες λεκτικές πράξεις, δρα σαν δευτερεύον, συμπληρωματικό συστατικό. Αυτή η λειτουργία, με το να τονίζει την υλικότητα των σημείων, βαθαίνει τη θεμελιώδη διχοτόμη­ ση μεταξύ σημείων και αντικειμένων» (ibid). Αυτή η παρατήρηση του Jakobson τονίζει τον μη - αναφορικό ρόλο της λογοτεχνικής γλώσσας σαν τον κύριο λόγο που η λογοτεχνία πρέπει να θεωρείται σαν ένα σύστημα αυτοδύναμο, με τους

δικούς του συνδυαστικούς κανόνες ανεξάρτητα α­ πό τη κοινωνική πραγματικότητα στην οποία ε­ ντάσσεται ή τη βιογραφία του συγγραφέα. Από αυ­ τή την άποψη, η λογοτεχνία αποτελεί ένα παρα­ δειγματικό χώρο για την υπόδειξη του χάσματος μεταξύ σημείου και πραγματικότητας που υπαι­ νίσσεται στην πιο ριζοσπαστική της προέκταση η δομική θεώρηση. Γιατί αν η πρακτική γλώσσα δί­ νει την αίσθηση ότι έχει μια εσωτερική σύνδεση με τη πραγματικότητα, ότι οι λέξεις όντως αντι­ στοιχούν στα πράγματα, η γλώσσα της λογοτε­ χνίας δεν αφήνει περιθώρια γι’ αυτή την ψευδαί­ σθηση. Η λογοτεχνική γλώσσα δεν υπόκειται στον έλεγχο της αλήθειας για να αξιολογηθεί, άρα υπο­ δηλώνει την αυθαίρετη σχέση μεταξύ λέξης και α­ ντικειμένου και θεμελιώνει την αυτοδυναμία του συστήματος παραγωγής νοήματος από την πραγ­ ματικότητα. Αφού το νόημα καθορίζεται αποκλειστικά από τη δομή του συστήματος, από τους συνδυαστικούς του κανόνες, από τη θέση των όρων του συστή­ ματος καθώς και απ’ την παρουσία όσο και την απουσία τους, δηλαδή από τις σχέσεις διαφοράς που διέπουν τους όρους του συστήματος, ο μύθος του δημιουργού σαν την πηγή νοήματος του έργου καταρρέει. Αυτή η θέση της δομικής θεωρίας εί­ ναι ίσως απ’ τις πιο επαναστατικές και αποτελεί ένα παράδειγμα της αντί-ουμανιστικής της τά­ σης. Θέτοντας υπό αμφισβήτηση την ολότητα του υποκειμένου και τον καθοριστικό του ρόλο στη διαδικασία παραγωγής του νοήματος, ο δομισμός απορρίπτει την αντίληψη ότι ο δημιουργός είναι το κέντρο, η πηγή της αλήθειας του κειμένου στην οποία θα πρέπει κανείς ν’ αναφερθεί για να επικυ­ ρώσει την πιστότητα της ερμηνείας του. Ο απο­ κλεισμός του συγγραφέα σαν απόλυτου κυρίαρχου του έργου που παράγει, είχε μια πολύ σημαντική συνέπεια για την επιστήμη της κριτικής, αφού αφαίρεσε τον υποκειμενικό, μη - συστηματικό χα­ ρακτήρα της. Εφόσον ο δημιουργός δεν είναι ο εγ­ γυητής του νοήματος, τότε δεν υπάρχει μόνο μια σωστή ερμηνεία ενός έργου αλλά η πιθανότητα πολλών, που είναι ισότιμα έγκυρες. Ό πω ς γρά­ φει ο Barthes στο χαρακτηριστικό άρθρο του «Ο θάνατος του Συγγραφέα»: «Μόλις απομακρύνεται ο Συγγραφέας ο ισχυ­ ρισμός της "αποκρυπτογράφησης” του κειμένου γίνεται τελείως μάταιος. Το να αποδώσεις ένα συγ­ γραφέα στο κείμενο είναι να του επιβάλεις ένα φρέ­ νο, να το προμηθεύσεις με ένα τελικό σημαινόμενο, να περιχαρακώσεις τη γραφή. Αυτή η αντίλη­ ψη ταιριάζει αρκετά στην κριτική που τότε ανα­ λαμβάνει το σπουδαίο καθήκον ν’ ανακαλύψει τον συγγραφέα (ή τις υποστάσεις του: κοινωνία, ιστο­ ρία, ψυχισμό, ελευθερία) κάτω από το έργο· μό­ λις βρεθεί ο συγγραφέας, το κείμενο έχει εξηγη­ θεί, ο κριτικός έχει νικήσει... γι’ αυτό η λογοτε­ χνία με το ν’ αρνείται ν’ αποδώσει στο κείμενο (και

στον κόσμο σαν κείμενο) ένα μυστικό, δηλαδή έ­ να τελικό νόημα, απελευθερώνει μια δραστηριό­ τητα που μπορούμε να την αποκαλέσουμε αντι-θεολογική, επαναστατική, γιατί το ν’ αρνείσαι να παγιώσεις το νόημα είναι τελικά ν’ αρνείσαι το Θεό και τις υποστάσεις του, το λόγο, την επιστήμη, το νόμο.» (στο The Rustle o f Language, Hill & Wang, N. York, 1986, σελ. 53-54). Αυτή η θεώρηση της λογοτεχνίας την καθιστά ρευ­ στή, της αφαιρεί το εμπόδιο του τελικού, άρα στα­ τικού νοήματος και αφήνει να διαφανεί το παιγνί­ δι των σημαινόντων που απελευθερώνονται απ’ την ακινητοποίηση που τους επιβάλλουν τα σημαινόμενα. Στο παραπάνω απόσπασμα όμως, διαφαίνεται και μια άλλη τάση, που αναπτύχθηκε στα πλαίσια της δομικής θεωρίας: η τάση της αμφι­ σβήτησης της φύσης της κριτικής δραστηριότη­ τας και ακόμα της ίδιας της δομικής μεθοδολο­ γίας, που εμπίπτει στο χώρο της μεταδομικής θεωρίας. καθαρά δομική μέθοδος, ενώ αναγνωρίζει την πιθανότητα πολλών ερμηνειών ενός έρ­ γου, ταυτόχρονα ανάγει την πρακτική της κριτι­ κής στην ανακάλυψη της δομής του έργου σε α­ ντιστοιχία με τις κατηγορίες της συγχρονικής γλωσσολογίας. Στην προσπάθειά τους να συστη­ ματοποιήσουν τη μελέτη της λογοτεχνίας, οι εκ­ πρόσωποι της πρώτης φάσης του δομισμού επιχεί­ ρησαν να θεμελιώσουν μια «ποιητική» της λογο­ τεχνίας, που θα αντιστοιχούσε σ’ αυτό που ο Saussure όρισε σαν λόγο (langue) δηλαδή, ένα είδος γραμματικής της λογοτεχνίας. Ο Souriau με την κατηγοριοποίηση έξι λειτουργιών που όταν συν­ δυάζονται παράγουν όλες τις πιθανές δραματικές καταστάσεις, ο Propp, με την ανάλυση των Σλα­ βικών παραμυθιών και τη σχηματοποίησή τους σε τριάντα μία λειτουργίες, ο Todorov με την αναγω­ γή της αφηγηματικής δομής στο επίπεδο της

Η

Μαγιακόφσκι: Η γη της επαγγελίας

αφιερωμα/65

64/αφιερωμα γλωσσικής σύνταξης στην ανάλυση του Δεκαήμε­ ρου του Βοκάκιου, έθεσαν ένα σύστημα συνδυα­ στικών κανόνων που υποτίθεται ότι εμπεριέχει ό­ λες τις πιθανές πραγματώσεις του. Αυτού του είδους το εγχείρημα προσδίδει μια επιστημονικότητα στη λογοτεχνική κριτική, αλλά η υπέρ - γενίκευση οδηγεί στην υπεραπλούστευση συνήθως, και σε ένα χώρο τόσο ποικιλόμορφο, ό­ σο η λογοτεχνία, ο κίνδυνος να παραβλέψει κα­ νείς την ιδιαιτερότητα του κάθε κειμένου εντάσσοντάς το σε πολύ γενικές κατηγορίες είναι ιδιαί­ τερα έντονος (άλλωστε οι δομιστές έκαναν μεμο­ νωμένες μελέτες ορισμένων έργων· ένα γεγονός που υποδεικνύει το πρόβλημα πρακτικής εφαρμο­ γής της δομικής θεωρίας). Επιπλέον η δομική με­ θοδολογία παρ’ όλα τα πλεονεκτήματα της, τεί­ νει να θεωρεί τους όρους του συστήματος που α­ ναλύει σαν ήδη συγκροτημένους, σαν δεδομένους και όχι σαν σε μια διαδικασία συγκρότησης ταυ­ τόσημη με την παράγωγη νοήματος. Κάθε λογο­ τεχνικό κείμενο νοείται σαν παράγωγο προϋπαρχουσών κατηγοριών. Αυτή η τάση διαφαίνεται και στο έργο του Saussure και του Levi - Strauss και υποδηλώνει την αναγκαιότητα της προέκτασης του δομισμού στις λογικές του επαγωγές. Ο μό­ νος τρόπος για ν’ αποφύγει κανείς αυτή τη μεθο­ δολογική αντίφαση στα πλαίσια της δομικής θε­ ωρίας, είναι να συμπεριλάβει την έννοια της κινη­ τικότητας των σημαινόντων σαν ανεξάρτητα από τα σημαινόμενα, να θεωρήσει τη συγκρότηση των όρων του συστήματος σαν ταυτόχρονη με τις συ­ νεχώς μετατιθέμενες σχέσεις των σημαινόντων και όχι σαν δοσμένη. Έ τσι ο δομισμός ενέχει την αυτοκριτική του ό­ πως εκφράζεται για παράδειγμα στο έργο του Bar­ thes που έκανε μια μετάβαση προς τον μεταστρουκτουραλισμό. Μετά τις Μυθολογίες του και την ανάλυση του Συστήματος της Μόδας, δηλα­ δή, από την ανάλυση της δομής ο Barthes προβαί­ νει στην ανάλυση του κειμένου (textual analysis), όπως πραγματοποιείται στο έργο του S/Z. Η κρι­ τική του δομισμού όπως εκδηλώνεται στη μεταδομική σκέψη δεν είναι η υπέρβασή του αλλά κα­ τά κάποιον τρόπο μια μετάθεση της εστίασης στην εξέταση των μεθοδολογικών του προϋποθέσεων. Η αναγωγή των λογοτεχνικών έργων σε γενικά συ­ στήματα τα «περιχαρακώνει» αφού θέτει ένα προϋπάρχον πρότυπο συνδυασμών αναφορικά με το ο­ ποίο παίρνει νόημα. Η κριτική του δομισμού από τον Derrida αναφέρεται στη ύπαρξη ενός κέντρου στη βάση της δομικής θεωρίας, δηλαδή, του νοή­ ματος που αντιφάσκει με τη ριζοσπαστική άρνη­ ση του δομισμού να δεχτεί ότι το νόημα παράγεται από παράγοντες εξωτερικούς της γλώσσας. Η κριτική, στα πλαίσια του μετα-δομισμού, γίνεται μια προσπάθεια αυτο-συνείδησης που οδηγεί στην άρση της διαφοροποίησής της υπό την ίδια τη λο­ γοτεχνία1 επομένως η λογοτεχνία θεωρείται ήδη

σαν κριτική πρακτική, αφού πάντα αναφέρεται στον εαυτό της σ’ ένα δίκτυο «δια-κειμενικών» (inter - textual) σχέσεων. Επιλεγμένη βιβλιογραφία Bakhtin, Mikhail. R a b e la is a n d H is W o rld , M.I.T., Cambridge, Mass., 1968. Ένα πολύ σημαντικό έργο στα πλαίσια της φορμαλιστικής θεωρίας όπου η «carnivalesque» τεχνική του Rabelais αναδεικνύεται ένα μέσο αντίδρασης και κριτικής στις μορφές εξουσίας της εποχής του.

Barthes, Roland, βλέπε τη βιβλιογραφία του εισαγωγικού άρθρου.

Bennet, Tony, Φ ο ρ μ α λ ισ μ ό ς κ α ι Μ α ρ ξ ισ μ ό ς , Νεφέλη, Αθήνα, 1983. Ο Bennet κάνει μια κριτική παρουσίαση των θέ­ σεων της φορμαλιστικής σχολής αναφορικά με τη μαρ­ ξιστική παράδοση καθώς και με τις νέες τάσεις στη μαρξιστική θεωρία.

Culler, Jonathan, S tr u c tu ra lis t P o e tic s, Cornell UP, Ithaka, N. York, 1975. O Culler ερευνά τον ρόλο της γλωσσολογίας σαν μεθοδολογικό πρότυπο στο χώρο της λογοτεχνικής κριτικής.

Derrida, Jacques, W ritin g a n d D iffe r e n c e , The University of Chicago Press, 1978. Μια συλλογή άρθρων που εισάγουν τον αναγνώστη στη σκέψη του πιο αμφιλεγόμενου μεταδομιστή φιλοσόφου. Τα κείμενα «Force and Significa­ tion» και «Structure, Sign and Play in the Discourse of Human Sciences» ειδικότερα, αφορούν στην κριτική των αρχών της δομικής ανάλυσης.

Genette, Gerard, N a rra tive D iscourse, Cornell UP, Ilhaka, N. York, 1980. To αφήγημα είναι από τα αγαπημένα λογοτεχνι­ κά είδη των δομιστών και ο Genette σ’ αυτό το βιβλίο παρουσιάζει μια θεωρία «αφηγηματολογίας» αναφερόμενος στο έργο του Proust.

Goldmann, Lucien, Γ ια μ ια κ ο ιν ω ν ιο λ ο γ ία τ ο υ Μ υ θ ισ τ ο ρ ή μ α τ ο ς , Πλέθρον, Αθήνα, 1979. Κείμενα του Goldmann, που θε­ μελίωσε τον «γενετικό δομισμό», μια μορφή κριτικής που δανείζεται στοιχεία από τη Μαρξιστική θεωρία, ό­ μως είναι δομική στο βαθμό που θεωρεί τις δομές κι όχι το περιεχόμενο σαν έκφραση της σχέσης μεταξύ λογο­ τεχνίας και κοινωνίας.

Jakobson, Roman, βλ. βιβλιογραφία του εισαγωγικού άρθρου.

Lemon, L. & Reis Μ. (eds.), R u ssia n F o rm a list C riticism , University of Nebraska Press, USA, 1965. Αυτή η ανθολογία είναι μια εισαγωγή στη φορμαλιστική κριτική και περιλαμ­ βάνει κείμενα του Shklovsky, του Tomashevsky και του Eichenbaum.

Propp, Vladimir, M o r p h o lo g y o f th e F o lkta le, University of Texas, Austin, 1970. O Propp αποσυνθέτει τα Σλαβικά παρα­ μύθια στις συστατικές τους ενότητες και θεμελιώνει μια μορφική τοπολογία του παραμυθιού, που περιλαμβάνει τριάντα μία λειτουργίες σύμφωνα με τις οποίες μπορούν να εξηγηθούν και οι δυνατές παραλλαγές.

Robey D. & Jefferson Ann, M o d e r n L ite r a ry T h e o r y , Batford ' Academic, 1982. Ένα εισαγωγικό βιβλίο στις νέες τά­ σεις στην κριτική λογοτεχνίας που περιλαμβάνει και την παρουσίαση της Αγγλο-Αμερικανικής Νέας Κριτικής θε­ ωρίας (D. Robey).

Sourieu, Ettienne, L e s D e u x C e n t M ille S itu a tio n s D ra m a tiq u es, Flammarion, Paris, 1950. O Sourieu προτείνει μια συστηματοποίηση της μελέτης του δράματος βασισμένη σε μια τυπολογία λειτουργιών που συνθέτουν, σύμφωνα με συνδυαστικούς κανόνες, όλες τις πιθανές «δραματικές καταστάσεις».

Todorov, Tzvetan, G ra m m a ir e d e D e ca m e ro n , The Hague, Mouton, 1969.

In tr o d u c tio n to P o e tic s, University of Minnesota Press, Minneapolis, 1981. Στην ανάλυση του Δ ε κ α ή μ ε ρ ο υ του Βοκάκιου, ο Todo­ rov ακολουθεί την μεθοδολογία του Propp και ανάγει την αφηγηματική δομή σε γλωσσολογικές κατηγορίες. Το Ε ι σ α γ ω γ ή σ τ η ν Π ο ιη τ ικ ή αφορά θεωρητικά προβλήμα­ τα της λογοτεχνικής κριτικής και θέτει τις αρχές της αφηγηματικής σύνταξης.

Η συνεισφορά της δομικής μεθο­ δ ο λ ο γ ία ς και των αρχώ ν της στην ψυχαναλυτική θεωρία γίνε­ ται αισθητή με το έργο του Γάλ­ λου ψ υχαναλυτή Jacques La­ can.** Ο Λακάν θεμελίω σε την ψυχανάλυση σαν επιστήμη αφού έθεσε σαν αντικείμενο μ ελέτη ς το ασυνείδητο. Σ ’ αυτό που ονο­ μάζει «επιστροφή στον Φρόυντ» και που μπορεί να παραλληλι­ σ τ ε ί μ ε τη ν «επιστροφή σ το ν Μαρξ» που υποστήριξε ο Althousser, ο Λακάν αντλώ ντας από τις θεωρίες του Saussure, προσπα­ θ εί να διερευνήσει σε βάθος τη σκέψ η το υ Φ ρ όυντ χ ρ η σ ιμ ο ­ ποιώντας την πρώτη τοπολογία του. Το πιο γνω στό «δ ο μ ικό » γραπτό του Λακάν είναι «Η Επι κράτηση του Γράμματος στο Λ συνειδητό» όπου θέτει τη γλωσ σολογική ανάλυση σαν το μοντέ λο για την ψυχαναλυτική έρμη νεία, μια θέση που συμπυκνώνε ται στη φράση του: «αυτό που η ψυχαναλυτική εμπειρία ανακα­ λύπ τει στο ασυνείδητο είναι η δομή της γλώσσας».

Δομισμός και ψυχανάλυση

Ak

Σ χ έ δ ιο τ ο ν σ χ ιζ ο φ ρ ε ν ο ύ ς A d o l f W o lfli, ο ο π ο ίο ς έ μ ε ι­ ν ε 3 5 χ ρ ό ν ια σ τ ο W a ld a u M e n ta l H o sp ita l τ η ς Β έ ρ ν η ς . (Μ ο υ σ ε ίο κ α λ ώ ν Τ ε χ ν ώ ν , τ η ς Β έ ρ ν η ς ).

αφιερωμα/67

66/αφιερωμα

Jan Miel

O Jacques Lacan και η Δομή του Ασυνειδήτου* οια είναι λοιπόν η άποψη του Λακάν σχετι­ κά με την επιστημονική θέση... της ψυχανά­ λυσης και πώς σχετίζεται με τη θέση του Διεθνούς Συνδέσμου; Ας κοιτάξουμε πρώτα τη θεωρία στην οποία αντιτέθηκε, μια θεωρία που βρίσκει ότι είναι ευρέ­ ως αποδεκτή και που την ονομάζει «νεο- Φροϋδι­ κή»! Συνίσταται στο να θεωρεί τον Φρόυντ ένα κα­ λό γιατρό που ήταν «αρκετά τυχερός» (η φράση είναι του Ernest Jones1) ώστε να κάνει μερικές α­ νακαλύψεις μεγάλης θεραπευτικής αξίας· παρ’ ό­ λα αυτά, ο Φρόυντ ποτέ δεν ήξερε πραγματικά τι έκανε και στις προσπάθειές του να αρθρώσει μια γενική θεωρία που να εξηγεί αυτά που είχε βρει, περιπλέχτηκε σε πολλές αντιφάσεις, ή ακόμα σε τέτοιες μυστικιστικές υποθέσεις σαν την έννοια του αρχέγονου πατέρα ή το ένστικτο του θανάτου. Συνεπώς - σύμφωνα με αυτή τη θεωρία - αυτό που πρέπει να διατηρηθεί με κάθε τρόπο είναι οι εξωτερικές μορφές της ψυχαναλυτικής συνέντευ­ ξης και οι μέθοδοι εκπαίδευσης νέων αναλυτών, όπως επίσης αυτά τα χαρακτηριστικά της ερμη­ νείας που είναι περισσότερο μηχανιστικά και συ­ νεπώς πιο εύκολα μεταδιδόμενα. Η ενασχόληση του Φρόυντ με τους συνεχιστές της θεωρίας του και η εγκαθίδρυση της Κεντρικής Επιτροπής ε­ κλαμβάνονται σαν απόδειξη για το ότι ο ίδιος α­ ποδεχόταν αυτή την άποψη και επιθυμούσε να δια­ τηρήσει μια ορθοδοξία που ήταν ουσιώδης για τη λειτουργία του συστήματος σαν θεραπεία. Τώρα, κάποιος έχει μόνο να διαβάσει την αλ­ ληλογραφία της περιόδου που προηγείται της α­ ποστασίας για να δει ότι η έρευνά τους ήταν επι­ στημονική και ότι η ορθοδοξία και ο κομφορμι­ σμός δεν είχαν καμιά θέση.2 Ο Λακάν, όμως, προχωράει παραπέρα σ’ αυτό

Π

• Βλ. ειδικό αφιέρωμα του Δ ια β ά ζ ω στον Λα­ κάν, τεύχος 126. Βλ. επίσης τεύχος 150 -

B a rb a ra K ru g er: χ ω ρ ίς τ ίτ λ ο , 1983.

που ονομάζει «επιστροφή στον Φρόυντ». Υποστη­ ρίζει ότι ο Φρόυντ ήξερε καλά τι έκανε και ότι οι θεωρητικές του διατυπώσεις, παρ’ όλο που, φυσκά, χρειάζονται αναθεώρηση και επέκταση, εί­ ναι παρά τις δυσκολίες που παρουσιάζουν, οι μό­ νες σίγουρες οδηγοί που έχουμε για μια αληθινά επιστημονική εξέλιξη της ψυχανάλυσης. Γιατί αν πρόκειται ποτέ να εξελιχθεί πέρα από έναν απλό σαμανισμό, η δύναμη και το κύρος του οποίου εξαρτώνται ολοσχερώς από ένα παγιωμένο σύνο­ λο ιεροτελεστιών μύησης, αν η ψυχανάλυση πρό­ κειται να γίνει κάτι περισσότερο από ό,τι αρχίζουν να γίνονται (τουλάχιστον σ’ αυτή τη χώρα) οι κα­ λοπληρωμένοι «ψυχολόγοι» οδηγώντας τις μεσο­ αστικές τάξεις μέσω ασήμαντων κρίσεων προσω­ πικότητας σε μια πιο επιτυχή «προσαρμογή στη μοντέρνα ζωή», τότε σίγουρα αυτή η εξέλιξη πρέ­ πει να είναι επιστημονική, επιτευχθείσα μέσω μιας συνεχούς εξέτασης των νέων θεωριών με βάση τις ανακαλύψεις που έχουν ήδη γίνει και τις αλήθειες που έχουν ήδη κατακτηθεί. Είναι ευκολότερο να επικαλείται κανείς επιστη­ μονική μέθοδο, από το να την εφαρμόζει. Αλλά σίγουρα οι βασικές προϋποθέσεις κάθε επιστήμης είναι να οριστεί το αντικείμενό της και να έχει μια μέθοδο παρατήρησης και ανάλυσης κατάλληλη προς το αντικείμενο αυτό και ικανή ν’ ανακαλύ­

ψει τους νόμους του. Τώρα το αντικείμενο της ψυ­ χανάλυσης είναι αυτό που ανακάλυψε ο Φρόυντ, δηλαδή το ασυνείδητο. Ό σον αφορά τη μέθοδο για τη σπουδή του ασυνειδήτου, ο Φρόυντ μας έδειξε πού να το παρατηρήσουμε: στο υλικό των ονείρων και του ελεύθερου συνειρμού κυρίως. Για να βρού­ με τα εργαλεία για ν’ αναλύσουμε αυτό το υλικό, δεν έχουμε παρά ν’ ανακαλέσουμε - όπως δεν κουράζεται να μας υπενθυμίζει ο Λακάν - ότι ό­ λο το υλικό που διατίθεται στον αναλυτή είναι γλωσσικό: αυτό που αναλύεται στην ψυχαναλυτι­ κή συνέντευξη δεν είναι τα όνειρα του αναλυόμε­ νου, αλλά η αφήγηση των ονείρων του αναλυόμε­ νου από τον ίδιο. Δεν θα ’πρεπε να εκπλαγούμε, τότε, που ο Φρόυντ καταναλώνει τόσο χρόνο με το να αναλύει γλωσσολογικούς συνδυασμούς, λο­ γοπαίγνια, γλωσσικές παραδρομές κ.τ.λ.: η γλωσσολογική ανάλυση είναι στην ουσία η κατάλληλη μέθοδος για τη σπουδή του ασυνειδήτου. Τον και­ ρό των ανακαλύψεων του Φρόυντ όμως, η νεότε­ ρη γλωσσολογία δεν είχε εφευρεθεί ακόμα (οι δια­ λέξεις του Saussure δεν δημοσιεύτηκαν μέχρι το 1916, δεκαέξι χρόνια μετά την Ερμηνεία των Ο­ νείρων ) και ο Φρόυντ έπρεπε να επινοήσει τις δι­ κές του κατηγορίες και ορολογία για να περιγρά­ φει ό,τι είχε βρει. Αλλά όπως δείχνει ο Λακάν, αυ­ τή η ορολογία μπορεί να μεταφραστεί απευθείας σε όρους και κατηγορίες της νεότερης δομικής γλωσσολογίας, και η αντιστοιχία μεταξύ των ό­ ρων και του συστήματος του Φρόυντ με τις δομές που ανακάλυψε η νεότερη γλωσσολογία είναι τό­ σο στενή και τόσο εμφανής που ο Λακάν αναπό­ φευκτα οδηγήθηκε σ’ αυτό που είναι ίσως το πε­ ρισσότερο εντυπωσιακό συμπέρασμά του, ότι η δομή του ασυνειδήτου είναι η δομή της γλώσσας. ώρα οι συνέπειες αυτής της αρχής είναι πρώ­ τα απ’ όλα μεθοδολογικής υφής. Η γλωσσολογική ανάλυση είναι λοιπόν η κατάλληλη μέθο­ δος για την επιστημονική σπουδή του ασυνειδή­ του όχι μόνο επειδή το ψυχαναλυτικό υλικό είναι γλωσσικό, αλλά γιατί η γλωσσολογία αποδεικνύεται ότι μπορεί να μας προσφέρει το καλύτερο δια­ θέσιμο μοντέλο για να εξηγήσει τις δομές και τους νόμους αυτού του υλικού. Επιπλέον, η νεότερη γλωσσολογική επιστήμη έχει εξελιχθεί ραγδαία και με το εμπεριστατωμένο σώμα θεωρητικού και πρα­ κτικού υλικού, τώρα προσφέρει τη μόνη στέρεη βάση για τη μελλοντική πρόοδο ενός κλάδου που ήταν για πολύ καιρό χέρσος και γονιμοποιόταν μό­ νο από αόριστες βιολογικές αναλογίες κι απ’ την ακόμα πιο αόριστη προσαρμοστική ψυχολογία. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο άνθρωπος δεν είναι ένα βιολογικό ον ή ότι χρειάζεται να εγκαταλείψουμε μια τέτοια έννοια όπως της ενστικτώδους ορμής για να τον καταλάβουμε. Το θέμα είναι ότι η ορ­ μή όπως εκδηλώνεται σ’ εμάς μέσω του ασυνει­

δήτου δεν είναι πια ο οργανικός μηχανισμός που μπορεί να μελετηθεί και να εξηγηθεί από το βιο­ λόγο: εκφράζεται γλωσσικά και συνεπώς η δομή του είναι τελείως διαφορετική και χρειάζεται δια­ φορετικές μεθόδους ανάλυσης. Κατά τον ίδιο τρό­ πο, η σχέση του ανθρώπου με την κοινωνία πα­ ρουσιάζει μόνο αόριστες και άκαρπες ομοιότητες με την προσαρμοστική ζωή κατώτερων οργανι­ σμώ ν για να εξηγήσει κανείς αυτή τη σχέση με λεπτομέρεια χρειάζεται μια δομική ανθρωπολογία - η επανάσταση του Λακάν στην ψυχανάλυση έ­ χει πολλές ομοιότητες με τη σκέψη του LeviStrauss. Αλλά μια άλλη συνέπεια της δομικής προ­ σέγγισης, που υιοθετήθηκε από τον Λακάν, είναι ότι η παρούσα θεωρία της προσωπικότητας πρέ­ πει ν’ αναθεωρηθεί για να εξηγήσουμε την ιδιάζουσα επικράτηση της γλώσσας και των γλωσσικών δομών σ’ αυτή. Ένα από τα κύρια θέματα της σκέ­ ψης του Λακάν είναι οι ασάφειες στη Φροϋδική θεωρία του Εγώ - το εγώ σαν αρχή της πραγμα­ τικότητας στο σύστημα της αντίληψης - συνείδη­ σης ταυτόχρονα με την καταστροφική κι ακόμα αυτοκτονική δύναμη του εγώ στη θεωρία του ναρ­ κισσισμού. Σ’ ένα από τα πρώτα του έργα, ο Λα­ κάν έκανε το περίγραμμα της θεωρίας για τη σπουδαιότητα του σταδίου του καθρέφτη (mirror sta­ ge) στα πρώτα βήματα της ανάπτυξης του παιδιού, G io rg io d e C h irico : Μ ε λ α γ χ ο λ ία , 1912

Τ

δηλαδή, την ανακάλυψη από το παιδί και την πλή­ ρη του γήτευση από το είδωλό του στον καθρέφτη. Αυτό αναπαριστά για το παιδί, συνήθως για πρώ­ τη φορά, την εικόνα του εαυτού του σαν ένα ενιαίο, ελεγχόμενο σώμα- είναι μια εικόνα που θα ρυθμί­ ζει τις σχέσεις του με άλλα παιδιά και που συχνά θα τις μορφοποιεί σε παιχνίδια αφέντη και σκλά­ βου, ηθοποιού και θεατή. Και εδώ η απόρριψη της πραγματικότητας είναι προφανής: γιατί η πραγ­ ματικότητα του σποραδικά ελεγχόμενου και με­ ρικώς αντιλαμβανόμενου σώματος κάποιου, υπο­ καθίσταται με την εικόνα ενός ενιαίου, ελεγχόμε­ νου σώματος- προσπαθεί κανείς να υποκαταστήσει τα πραγματικά απείθαρχα πρόσωπα στην ο, μάδα του με μια υπάκουη εικόνα του εαυτού του.

αφιερωμα/69

68/αφιερωμα Και όμως αυτό το στάδιο μοιάζει αναγκαίο για να υπάρξει εξέλιξη του Εγώ. εξέλιξη της γλώσσας δείχνει μια παρόμοια αναγκαιότητα. Η αφαιρετική φύση της γλώσ­ σας, που στην πραγματικότητα καθιστά την αν­ θρώπινη γνώση αδύνατη, καταλήγει σε μια παρό­ μοια άρνηση της πραγματικότητας. Η επιβολή α­ πλών μορφών ή όρων στην ανομοιογενή ποικιλία αυτών που βιώνουμε είναι αυτό που μας καθιστά ικανούς να γνωρίζουμε και να ελέγχουμε το περι­ βάλλον μας και είναι ουσιώδης για τη διανοητική εξέλιξη. Ό μ ω ς αυτή η ουσιώδης λειτουργία της γλώσσας, όταν δεν είναι μέρος ενός ανθρώπινου διαλόγου, και συνεπώς κείμενη στους κανονικούς νόμους του ανθρώπινου λόγου και της διαλεκτι­ κής σκέψης, μπορεί να εξασκήσει όλες τις δυνά­ μεις της - της μετάθεσης, συμπύκνωσης και με­ ταβίβασης - για μια άρνηση της πραγματικότη­ τας που ρυθμίζεται ολοσχερώς από την αρχή της ευχαρίστησης. Έ τσι συγκροτείται η «ξεχασμένη γλώσσα» του ασυνειδήτου, μια αρχαϊκή γλώσσα που κρύβεται πίσω απ’ τον υποτιθέμενο αντικει­ μενικό λόγο, όπως ακριβώς ο πρωτογενής ναρκισ­ σισμός μας κρύβεται πίσω απ’ όλες τις σχέσεις μας με τους άλλους. Στη βάση και των δύο υπάρ­ χει μια αυταπάτη, μια αυταπάτη αυτονομίας, α­ ντικειμενικότητας, σταθερότητας εκεί που θα έ­ πρεπε να υπάρχει η αναγνώριση της δι-υποκειμε-

Η

νικότητας και του γίγνεσθαι. Η ψυχαναλυτική συ­ νέντευξη με το να μην αναπαράγει τον φυσικό διά­ λογο — ο αναλυόμενος δεν μιλάει στον αναλυτή και ο αναλυτής δεν απαντά παρά μόνο για να υ­ ποδείξει ότι ο αναλυόμενος συνήθως εννοεί κάτι άλλο απ’ αυτό που λέει — ανασύρει αυτή την αρ­ χαϊκή γλώσσα και μαζί μ’ αυτή και την πρωτογε­ νή σχέση που εκφράζεται στη μεταβίβαση· αυτά τα δύο, η γλωσσική δομή και η σχεσιακή δομή εί­ ναι αδιαχώριστα, γιατί είναι η γλωσσική δομή που καθιστά δυνατή τη σταθερότητα της καθήλωσης, την επαναληπτικότητα της εμμονής... ...Κι ίσως χρειάζεται να μας υπενθυμίσει ο Λακάν ότι ο στόχος της επιστημονικής ακρίβειας όπως και της ψυχανάλυσης δεν είναι να μας γνωρίσει μια «πραγματικότητα» που είναι και πρέπει να εί­ ναι πάντα ακαθόριστη και ανεπιβεβαίωτη, αλλά μάλλον να μας παλινορθώσει σ’ αυτό το χώρο στον οποίο είμαστε καταδικασμένοι σαν άνθρω­ ποι και σαν χρήστες της γλώσσας και που κοινώς ονομάζουμε αλήθεια. * Jan Miel στο S tr u c tu r a lis m , ed. J.Erhman, Anchor Books, N. York, 1970.

Μετάφραση από τα αγγλικά: Αγγελική Σπυροπούλου «Σίγκμουντ Φρόυντ», τεύχος 65 - «Οι επίγονοι του Φρόυντ», τεύχος 210 - «Ψυχιατρική και Ψυχανάλυση».

ΕΝΑ ΣΥΓΚΛΟΝΙΣΤΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ_______

ΖΟΖΕΦ ΚΕΣΣΕΑ ΤΟ ΛΙΟΝΤΑΡΙ Σ ’ αύτό τό ξεχωριστό μυθιστόρημα, 6 μεγά­ λος Γάλλος συγγραφέας συγκεντρώνει τίς ε­ μπειρίες του καί τίς μοναδικές του γνώσεις, γύρω άπό τόν κόσμο των ζώων καί τή φύση, πού άποκόμισε κατά τήν παραμονή του στήν Κένυα. 'Η μοναξιά, ή ψυχική άποξένωση των άνθρωπίνων πλασμάτων, ή φιλία καί ή επι­ κοινωνία τους μέ τό ζωικό βασίλειο καί τή φύση δίνονται μέ τρόπο απλό καί άμεσο μέ­ σα άπό τίς σελίδες του σημαντικού αύτού μυθιστορήματος.

ΝΕΦΕΛΗ 1.000.000 αντίτυπα σέ ένα χρόνο στή Γαλλία.

Γιάννα Μυλωνάκη

Franz Stanzel: Θεωρία της αφήγησης Ο Franz Stanzel, τ α κ τ ικ ό ς κ α θ η γ η τή ς τη ς α γ γ λ ικ ή ς φ ιλ ο λ ο γ ία ς από το 1962 σ το Π α ν ε π ισ τή μ ιο το υ Graz, α ν έ π τυ ξ ε γ ια π ρώ τη φ ο ρ ά τη β α σ ικ ή το υ θ εω ρ ία α ν ά λ υ σ η ς λ ο γ ο τ ε χ ν ικ ο ύ π εζού λ ό γ ο υ σ το β ιβ λ ίο « Κ λα σ ικές α φ η γ η μ α τ ικ έ ς πε­ ρ ιπ τώ σ ε ις σ το μ υ θ ισ τό ρ η μ α » , το οπ οίο ε κ δ ό θ η κ ε σ τα 1955. ("D ie ty p is c h e n E rz a h ls itu a tio n e n im Rom an. D a rg e s te llt on ''T om J o n e s ” , "M o b y P ic k ” "T he A m b a s s a d o rs ” , "U ly s s e s ” κ.ά.», W ien u. S tu ttg a rt 1955). o βιβλίο αυτό προκάλεσε πολλές συζητήσεις και μια σειρά δημοσιεύσεων, οι οποίες, όπως παρατηρεί ο ίδιος ο Stanzel, περνούν από τον χώ­ ρο της θεωρίας του μυθιστορήματος σε ένα ευρύ­ τερο πεδίο έρευνας πολιτισμικών προβλημάτων. Η εισαγωγή στην τελευταία διευρυμένη έκδοση του βιβλίου στα 1989 σημειώνει ότι χωρίς να έχει με­ τατεθεί ο στόχος και το αντικείμενο της έρευνας, δηλαδή η θεωρία της αφήγησης, έχουν αυξηθεί και συστηματοποιηθεί οι συμβολές από άλλους χώ­ ρους έρευνας, εκτός της θεωρίας λογοτεχνίας, στη μελέτη αυτή: κειμενολογία, «linguistic criticism», θεωρία επικοινωνίας κ.τ.λ. Οι αφηγηματικές πε­ ριπτώσεις (Erzahlsituationen) θεωρούνται τα ιδα­ νικά πρότυπα (Idealtypen) θεωρητικής ανάλυσης της αφήγησης με την έννοια ότι μέσα στο λογοτε­ χνικό έργο παρουσιάζονται ως μεταβλητές, εναλ­ λασσόμενες μορφές και ως συνδυασμοί τρόπων α­ φήγησης: ο χαρακτήρας τους είναι δυναμικός και όχι στατικός. (Θα αναπτύξουμε στη συνέχεια πε­ ρισσότερο αναλυτικά και με τη βοήθεια του σχή­ ματος το σημείο αυτό).

T

Α. Η διαμεσότητα (Mittellavkeit) ως ειδοποιό χαρακτηριστικό της αφήγησης

v ■\

παλαιότερη θεωρία τους μυθιστορήματος διακρίνει την αφήγηση από το δράμα βασι- · Η ζόμενη στην ύπαρξη ενός αφηγητή-μεσάζοντα, ο οποίος στην αφήγηση μόνο εκθέτει τα γεγονότα. Κατά το τέλος της δεκαετίας του 1950 επιβάλλε­ ται μία νέα, λεπτότερη διάκριση στο χώρο της θε­ ωρίας του μυθιστορήματος, η οποία αποκαλύπτει μία πολύ σημαντική ερμηνευτική διάσταση της α­ φήγησης: η διάκριση ανάμεσα στον συγγραφέα (Autor) και στον συγγραφικό αφηγητή (Auktorialer Florence Henri: Αυτοπροσωπογραφία, IV2S, Λεπτομέρεια

Λ

„Λ

70/αφιερωμα Erzahler). Ο συγγραφικός αφηγητής είναι μια αυ­ τόνομη μορφή, η οποία δημιουργείται από τον συγ­ γραφέα, όπως ακριβώς και οι άλλοι χαρακτήρες του μυθιστορήματος, ανήκει δε μαζί με τον εγώαφηγητή (Ich - Erzahler) και τον προσωπικό αφηγητή (Personaler Erzahler) στο επίπεδο της επιφα­ νειακής δομής (Olerflachenstruktur) της αφήγησης, το επίπεδο εκείνο δηλαδή που είναι άμεσα ορατό από τον αναγνώστη μέσω της αφηγηματικής δια­ δικασίας. Ο Stanzel διευκρινίζει ότι στην επιφα­ νειακή δομή ανήκουν όλα εκείνα τα στοιχεία, τα οποία εξυπηρετούν τη μεταβίβαση της ιστορίας στον αναγνώστη· βασικός φορέας αυτής της δια­ δικασίας είναι ο αφηγητής (Erzahler), ο οποίος εί­ τε παρουσιάζει την αφηγηματική του πράξη μπρο­ στά στον αναγνώστη είτε αποσύρεται πίσω από τους χαρακτήρες της αφήγησης, σε σημείο πολ­ λές φορές όπου ο αναγνώστης δεν αισθάνεται την παρουσία του. Παράλληλα με την ακριβέστερη απόδοση του όρου αφηγητής έχουν προταθεί τα τελευταία χρό­ νια και νέοι, περισσότερο σχολαστικοί ορισμοί για τον όρο «point of view» στη θεωρία λογοτεχνίας. Ο Stanzel χρησιμοποιεί εξειδικεύοντας τον όρο ο­ πτική (Perspektive), ο οποίος αφορά τη στάση του αφηγητή (συγγραφικού, προσωπικού ή εγώ-

αφιερωμα/71 αφηγητή) ή τη βίωση των γεγονότων από τους χα­ ρακτήρες του μυθιστορήματος, χωρίς να ταυτίζει τα δύο αυτά σκέλη. Ό χ ι μόνο η χωροχρονική α­ πόσταση από το γεγονός ορίζει τη στάση του α­ φηγητή (ο οποίος, υπενθυμίζουμε, δεν ταυτίζεται με τον συγγραφέα), αλλά και ο βαθμός διεισδυτικότητάς του σε όσα διαδραματίζονται ως εξωτε­ ρικά συμβάντα ή ως εσωτερικές ψυχικές διερ­ γασίες.

«Point of view» και αφηγητής είναι, λοιπόν, οι δύο σημαντικότερες κατηγορίες για την κριτική και θεωρητική ανάλυση της αφήγησης, και συ­ γκεκριμένα της διαδικασίας κατά την οποία η υ­ πόθεση της αφήγησης μεταβιβάζεται στον αναγνώ­ στη. Οι δύο αυτές κατηγορίες αποτελούν και τα ουσιαστικά στοιχεία της διαμεσότητας ως ειδο­ ποιού γνωρίσματος της αφήγησης. Ο Stanzel εν­ στερνίζεται την άποψη της Kate Friedemann ότι η διαμεσότητα της αφήγησης αναλογεί στην καντια­ νή γνωσιοθεωρητική πρόταση ότι δεν αντιλαμβα­ νόμαστε τον κόσμο, όπως αυτός στην πραγματι­ κότητα είναι, αλλά όπως ο νους μας ως μεσάζων μας τον παρουσιάζει.

Πριν να προχωρήσουμε στην ανάλυση του σχή­ ματος σημειώνουμε ότι ο Stanzel δεν επιδιώκει με την τυπολογία αυτή την κατάργηση της πολυσχιδίας και των δυναντοτήτων της αφήγησης μέσα από την κατάταξη της αφήγησης [εγώ- αφήγηση (Ich-Erzahlung)],προσωπική φή^ηση (Personale Erzahlung), συγγραφική αφήγηση (Auktoriale Erzahlung)], αλλά αντίθετα ενδιαφέρεται για τις τροποποιήσεις ή μεταβολές της δομής, έτσι όπως εκδηλώνονται από την αρχή έως το τέλος της α­ φήγησης. Κατ’ αυτόν τον τρόπο δεν προσαρμόζε­ ται το λογοτεχνικό κείμενο στις κατηγορίες της ανάλυσης, αλλά οι κατηγορίες αυτές συμμορφώ­ νονται με τον προοδευτικό χαρακτήρα της αφή­ γησης. (Ο κύκλος ως σχήμα βοηθά τον στόχο αυτό). Β2. Τρεις βασικές κατηγορίες των κλασικών αφη­ γηματικών περιπτώσεων: το πρόσωπο (Person), η οπτική (Perspektive), ο τρόπος (Modur). ΕΓΩ-ΑΦΗΓΗΣΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΗ ΑΦΗΓΗΣΗ

Β. Κλασικές αφηγηματικές περιπτώσεις Β1. Η τυπολογία

Σχ. 2 Στο σχήμα αυτό η διάκριση ταύτιση - μη ταύτι­ ση (Indentitat - Nichtindentitat) αφορά την κατη­ γορία πρόσωπο, η διάκριση εσωτερική - εξωτερι'κή οπτική (Innenperspektive - Aussenperspektive) την κατηγορία οπτική και η διάκριση αφηγητής - ανακλαστής (Erzahler - Reflektor) την κατηγο­ ρία τρόπος. Ο τρόπος. Το καθαρώς αφηγηματικό στοιχείο αντιπροσωπεύεται από τον αφηγητή ή τον ανακλα­ στή..Η υπόθεση του μυθιστορήματος είτε γίνεται αντικείμενο αφήγησης, με αποτέλεσμα να έχει ο αναγνώστης την εντύπωση ότι ο αφηγητής βρίσκε­

ται κατονομασμένος απέναντι του, είτε αποδίδε­ ται - αντικατοπτρίζεται η μυθιστορία μέσα από κάποιον(-ους) χαρακτήρα(-ες) του μυθιστορήματος (ανακλαστής), έτσι ώστε να δημιουργείται στον α­ ναγνώστη η ψευδαίσθηση της αμεσότητας. Ο τρό­ πος αναφέρεται, λοιπόν, στις σχέσεις ανάμεσα στον αφηγητή και στον αναγνώστη ή στις σχέσεις ανακλαστή - αναγνώστη. Το πρόσωπο. Εδώ έχουμε να κάνουμε με τις σχέσεις αφηγητή - χαρακτήρων: ο χώρος στον ο­ ποίο αυτοί υπάρχουν και κινούνται, μπορεί να εί­ ναι κοινός ή διαφορετικός: Ό τα ν οι χώροι αυτοί συμπίπτουν, είναι κοινοί για τον αφηγητή και τους χαρακτήρες, τότε πρόκειται για μία εγώ-αφήγηση (Ich - Erzahlung)· όταν ο αφηγητής βρίσκεται έξω από τον κόσμο των χαρακτήρων του μυθιστορή­ ματος, τότε μιλούμε για αυτός- αφήγηση (Er - Er­ zahlung).[Δεν χρησιμοποιούμε τους παλαιότερους όρους πρωτοπρόσωπη και τριτοπρόσωπη αφήγη­ ση. διότι σύμφωνα με αυτούς το κριτήριο διάκρι­ ση · είναι η προσωπική αντωνυμία (αν δηλαδή η αφήγηση διεκπεραιώνεται στο πρώτο ή στο τρίτο πρόσωπο) και όχι ο χώρος ύπαρξης του αφηγητή], Η οπτική. Η κατηγορία αυτή αφορά τον τρόπο πρόσληψης της μυθιστορίας από τον αναγνώστη. Η πρόσληψη εξαρτάται ουσιαστικά από το σημείο, από το σημείο αποδίδεται η μυθιστορία. Ό ταν το σημείο αυτό εδρεύει στο κέντρο της ιστορίας ή στον βασικό χαρακτήρα, τότε μιλούμε για εσω­ τερική οπτική. Ό τα ν το σημείο αυτό βρίσκεται έ­ ξω από την ιστορία ή εντοπίζεται στον αφηγητή, ο οποίος δεν είναι φορέας της πλοκής, αλλά αφηγείται ως σύγχρονος του κεντρικού χαρακτήρα και των γεγονότων, ως παρατηρητής ή ως αμέτοχος χρονογράφος, τότε έχουμε εξωτερική οπτική. Η οπτική καθορίζει τον χωροχρονικό προσανατολι­ σμό της εικόνας, την οποία αποκομίζει ο αναγνώ­ στης από την αφήγηση. Ανατρέχοντας στο σχήμα 2 και ανακεφαλαιώνοντας, σημειώνουμε ότι σε καθεμιά από τις τρεις αφηγηματικές περιπτώσεις παρατηρείται να υπε­ ρέχει ο ένας πόλος μίας από τις τρεις βασικές κα­ τηγορίες: συγγραφική αφήγηση — υπεροχή εξω­ τερικής οπτικής, εγώ-αφήγηση — υπεροχή της πα­ ραμέτρου, κατά την οποία ταυτίζονται οι χώροι ύ­ παρξης αφηγητή και χαρακτήρων, προσωπική α­ φήγηση — υπεροχή του ανακλαστή.

Γ. Σχήμα και λειτουργία της τυπολογίας Ό π ω ς ήδη αναφέραμε, ο κύκλος του Stanzel εί­ ναι ένα σχήμα, το οποίο βασίζεται μεν στις θεω­ ρητικές κατηγορίες τις οποίες προηγουμένως περιγράψαμε, επιτρέπει δε τη δυναμική και όχι στα­ τική κατάταξη των αφηγηματικών περιπτώσεων, εφόσον κάθε σημείο επάνω στον κύκλο προσεγ­ γίζεται από δύο κατευθύνσεις2. Σ τις π αρα ­ γράφους που ακολουθούν θα παρακολουθήσουμε

72/αφιερωμα τις τεχνικές των τριών αφηγηματικών περιπτώσε­ ων και πώς αυτές μέσα στο λογοτεχνικό έργο αλληλοεπικαλύπτονται ή τέμνονται. Από τη συγγραφική στην προσωπική αφηγηματική περίπτωση Τρεις βασικές στρατηγικές εκδηλώνονται κα­ τά τη μεταβολή της αφήγησης από συγγραφική σε προσωπική: α) σταδιακή υποχώρηση του συγγρα­ φικού αφηγητή (Auktorialer Erzahler) μέχρι την παντελή (φαινομενική) απουσία του, β) σταδιακή εμφάνιση του ανακλαστή και κατά συνέπεια με­ ταστροφή του προσανατολισμού τού αναγνώστη και αλλαγές στη χωροχρονική καταδήλωση μέσα στην αφήγηση και γ) ο βιωματικός λόγος (Erlebte Rede) αντικαθιστά την παράθεση των σκέψεων (σχολίων) του αφηγητή. Αναλυτικότερα: η υποχώρηση του συγγραφικού αφηγητή εντοπίζεται αφενός στη μείωση των αφη­

γηματικών και αύξηση των διαλογικών μερών της αφήγησης, αφετέρου στον μετασχηματισμό της συγγραφικής αφήγησης (που έχει χαρακτήρα ανα­ κοίνωσης και αναφέρεται στα εξωτερικά γεγονό­ τα) σε παρουσίαση του εσωτερικού κόσμου του α­ νακλαστή ή παρουσίαση του τρόπου σύμφωνα με τον οποίο αντικατοπτρίζονται τα εξωτερικά συμ­ βάντα στη συνείδησή του (τΟυ ανακλαστή). Η ο­ νομαστική αναφορά στους χαρακτήρες του μυθι­ στορήματος εκλείπει και στη θέση της συνα­ ντούμε την προσωπική αντωνυμία στο γ' πρόσω­ πο (αυτός, αυτή). Συγχρόνως παρατίθενται όλο και περισσότερα αυτούσια «αποσπάσματα» από γλωσσική έκφραση των προσώπων (με όλες τις ιδιαιτερότητές τους) στα αφηγηματικά μέρη ή ση­ μειώνεται μία εξελικτική προσέγγιση της γλωσσι­ κής έκφρασης του αφηγητή σε αυτή των χαρακτή­ ρων: αυτή η τεχνική επιτείνει τον προσωπικό χα­

αφιερωμα/73 ρακτήρα της αφήγησης. Η επικράτηση του βιω­ ματικού λόγου, τελικά, στην αφήγηση προκαλεί και την αλλαγή στον προσανατολισμό του ανα­ γνώστη· ο αφηγητής δεν είναι πια ορατός και ο α­ ναγνώστης μετατίθεται στον χώρο και στον χρό­ νο του ανακλαστή. Στην προσωπική αφήγηση δεν υπάρχει η παντογνωσία του συγγραφικού αφηγη­ τή (χαρακτηριστικό της εξωτερικής οπτικής), αλ­ λά κυριαρχεί η σχετική και προσωπική γνώση του ανακλαστή (εσωτερική οπτική) — τα τοπικά και χρονικά επιρρήματα αφορούν τον χώρο και τον χρόνο του ανακλαστή. Γ2. Από τη συγγραφική στην εγώ-αφηγηματική περίπτωση Στην αντίθετη φορά του κύκλου, από τη συγγρα­ φική στην εγώ-αφήγηση, παρατηρούνται δύο βα­ σικές διαφοροποιήσεις: α) στη συγγραφική αφη­ γηματική περίπτωση έχουμε να κάνουμε με μία αυτός-αφήγηση, ενώ η εγώ-αφήγηση διεκπεραιιόνεται στο α' πρόσωπο και β) ο εγώ-αφηγητής έχει άλλη οντολογική ταυτότητα απ’ ό,τι ο συγγραφι­ κός αφηγητής. Στην περίπτωση αυτή (εγώ- αφή­ γηση) ο αφηγητής έχει μία υλική υπόσταση, λαμ­ βάνει «σάρκα και οστά» μέσα στην αφήγηση, ο χώρος ύπαρξής του είναι κοινός με αυτόν των χα­ ρακτήρων της μυθιστορίας. Κατά συνέπεια περιο­ ρίζεται το γνωστικό του πεδίο, με την έννοια ότι η εξέλιξη της ιστορίας είναι απόλυτα συνυφασμένη με τα βιώματα και τα διανοήματά του. Ανάμεσα όμως στη συγγραφική και στην εγώαφήγηση διακρίνουμε ενδιάμεσα στάδια (τεχνι­ κές), τα οποία θα παρακολουθήσουμε: την ύπαρ­ ξη ενός περιφερειακού εγώ-αφηγητή (Peripherer Ich - Erzahler) θεωρεί ο Stanzel ως το πρώτο βήμα α­ πομάκρυνσης από τη συγγραφική αφήγηση. Ο πε­ ριφερειακός αφηγητής μπορεί να είναι αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων, παρατηρητής, σύγχρο­ νος του κεντρικού χαρακτήρα και βιογράφος του. Δεν βρίσκεται στο κέντρο της αφήγησης, όπως ο αυτοβιογραφικός εγώ-αφηγητής, αλλά περιφέρε­ ται στο περιθώριο της μυθιστορίας. Διακρίνονται δε οι διάφοροι τύποι περιφερειακών εγώ-αφηγητών ανάλογα με τη χωροχρονική τους απόσταση από τα γεγονότα, καθώς και από τον τρόπο με τον ο­ ποίο τα προσλαμβάνουν (αναφέρεται στο σημείο αυτό κυρίως η σχέση τους με τον κεντρικό ήρωα). Η αυτονόμηση, παραδείγματος χάριν, των διαλό­ γων και των σκηνικών μερών δηλώνει μια τάση προσέγγισης προς τη συγγραφική αφήγηση, ενώ η εκδήλωση εσωτερικής «συγγένειας» του αφηγη­ τή με τον κεντρικό χαρακτήρα δηλώνει μία ροπή προς την προσωπική αφήγηση. Η αυτοβιογραφι κή εγώ-αφήγηση (quasi- autobiographische Erziihlsituation) χαρακτηρίζεται από μια ισορροπία ανά­ μεσα στο εγώ που αφηγείται (erzahlendes Ich) και στο εγώ που βιώνει (erlebendes Ich) τα γεγονότα

(σε αυτήν την κατηγορία ανήκουν τα μυθιστορή­ ματα υπό τύπον ημερολογίου ή αλληλογραφίας). Το εγώ αφηγείται τα βιώματά του, η απόσταση δε (χωροχρονική και ψυχολογική) ή η ταύτισή του με αυτά αποκαλύπτουν τη ροπή της αφήγησης προς τη συγγραφική ή την προσωπική αντίστοιχα, κα­ θώς και τη στενότητα ή ευρύτητα του γνωστικού και βιωματικού του πεδίου: όσο μικρότερη είναι η απόσταση, τόσο στενότερο είναι αυτό το πεδίο και μικρότερη η επίδραση της μνήμης ως καταλύτη, της οποίας λειτουργία είναι να φωτίσει τα γεγονότα - βιώματα (ροπή προς την προσωπική α­ φήγηση).

Νέες Εκδόσεις I, Π 0

Λ Α 0 1

Λ

I

Τ

I I Μο

ΖΑΝΙΝ ΩΜΠΟΥΑΠΕ

ΉΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΙΝΔΙΑ (Μέχρι τον 8ο αιώνα μ,Χ.).

Α πό την εγώ-αφήγηση στην προσωπική αφηγηματική περίπτωση Ό τα ν στην αφήγηση εστιάζεται ολοένα και πε­ ρισσότερο το εγώ που βιώνει, επικρατούν ως κύ­ ριες παράμετροι η εσωτερική οπτική και η παρου­ σίαση του εσωτερικού κόσμου του (των) χαρακτήρα(-ων). Στο ημερολόγιο - μυθιστόρημα το εγώ της αφήγησης δεν απευθύνεται σε κάποιον άλλο, αλ­ λά στον ίδιο του τον εαυτό, δηλαδή μονολογεί. Στον δραματικό μονόλογο (dramatischer Monolog) — αυτόνομη μικρή αφήγηση — το εγώ μονολογών­ τας απευθύνεται σε κάποιον, ο οποίος δεν κατο­ νομάζεται. Ο αναγνώστης γνωρίζει τον συνομιλητή του εγώ που μονολογεί από έμμεσες νύξεις του τε­ λευταίου. Στον εσωτερικό μονόλογο (innerer Mo­ nolog) το εγώ δεν εκθέτει τις εμπειρίες και τις σκέ­ ψεις του σε κάποιον συνομιλητή, αλλά απογυμνώ­ νει τη συνείδησή του μπροστά στον αναγνώστη. Η αποκοπή του εσωτερικού μονολόγου από την εγοι-αφήγηση και η κλιμάκωσή του προς την προ­ σωπική αφήγηση εκδηλώνεται κυρίως στη μετα­ βολή του γραμματικού χρόνου από παρατατικό σε ενεστώτα και στη βαθμιαία μετάβαση από την α­ ναφορά στο α' πρόσωπο στην ολοκληρωματική απουσία σαφούς αναφοράς σε κάποιο πρόσωπο. Η αφηγηματική τεχνική του «Camera Eye» βρίσκει την εφαρμογή της κυρίως στο «nouveau roman» και εκφράζει είτε την απροσωποποίηση στην πρόσληψη - βίωση της πραγματικότητας, είτε τη σμίκρυνση της προσωπικότητας του (των) χαρακτήρα(-ων): η πρόσληψη της πραγματικότητας α­ φορά μόνο τον εξωτερικό κόσμο, τα στοιχεία δε που απαρτίζουν τον εξωτερικό κόσμο παρατίθεν­ ται στην αφήγηση, όπως ακριβώς αυτά είναι το­ ποθετημένα στο χώρο, η μνήμη και οι συνειρμοί απουσιάζουν.

<§> ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΗΜ. Ν. ΠΑΠΑΑΗΜΑ

■ ΖΩΡΖ ΚΟΝΤΕΝΩ

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΒΑΒΥΛΩΝΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΑΣΣΥΡΙΑ

(§ ) ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΗΜ V 1ΙΛΠΛΛΜΜΛ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΗΜ. Ν. ΠΑΠΑΔΗΜΑ Σημειώσεις 1. Kale Friedemann: Die Rolle lies Elr/ahlers in der Epik. Darmsladl 1965, οελ. 26.

2. Μέσα στην αφήγηση μπορεί να συνυπάρχουν διάφορες τεχνι­ κές χωρίς να καταργούν η μία την άλλη.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΞΑΝΤΑΣ Μ όλις κυκλοφόρησαν

Ά ισά Λεμσίν Ή χρυσαλίδα, άλγερινά χρονικά

ΜΑΡΓΚΕΡΙΤ ΝΤΥΡΑΣ

Μ'Λ'ΠΛ Ι'ΑΛΛΝΛ ΜΑΎΡΑ Ι’Λ ΜΑΛΛΙΑ

’Εργα τον Ζάν Zcvi

Ή Παναγία τών Λουλουδκδν

η προψητικη ερευνητική εργασία ενός μελετητή

μιΉιατόρημα

Έξάνιας

Vv~\

Μ

Τζαβέλλα 1 κ α ι Ζ ω οδόχου Π η γή ς Τηλ.: 36.04.885 - 36.13.065

Β.Γ. Π Ρ Ο Π ‘.Μ ορφολογία του παραμυθιού. Η διαμάχη με τον Κ λω ντ Λ ε β ί-Σ τ ρ ω ς και άλλα κείμενα. Μ ετάφραση: Α ριατέα Παριση. (Ιν­ σ τιτούτο του Βιβλίου Μ. Κ αρδαμίτσα). Αθήνα, Κ α ρ δ α μ ίτ σ α , 1988. Σελ. XXI I I + 368.8ο.

ια σημαντική προσφορά στην επιστήμη της Λαογραφίας (αλλά και γενικότερα στις συναφείς φιλολογικές επιστήμες) αποτε­ λεί η μετάφραση του κλασικού έργου του Βλαντίμιρ Γιακόβλεβιτς Προπ (1895-1970)1 «Μορφολογία του παραμυθιού», που συνοδεύε­ ται και από άλλα συναφή κείμενα, όπως τη μελέτη του ίδιου του Προπ «Οι μετασχηματισμοί των μαγικών παραμυθιών» (ως συμπλή­ ρωμα ή επέκταση των θέσεων του), την κριτική του Claud Levi - Strauss για τη βασική μελέτη του Προπ και την απάντηση του σοβιετικού λαογράφου, την υστερόγραφη αποστροφή του Γάλλου εθνολόγου, τη μελέτη του Ελεάζαρ Μ. Μελετίνσκι για την «τυπικοδομική μελέτη του παραμυθιού» και την πρωτότυπη μελέτη του Γιώργου Κεχαγιόγλου για τις «ελληνικές τύχες της "Μορφολογίας του παραμυθιού” ». Κι όλ’ αυτά τα μεταφρασμένα κείμενα αποτε­ λούν «τον ελάχιστο απαραίτητο "κανόνα” για την παρουσίαση της πρώτης μονογραφίας του Β.Γ. Προπ», σημειώνει στον πρόλογό της η μεταφράστρια (σελ. XVII), μιας μονογραφίας, που όσο κι αν α­ νακαλύφθηκε «οψέ» από τη δυτική επιστημονική διανόηση, συνιστά, από την ανακάλυψή της και πέρα, μια βάση για την προσέγγι­ ση της λαϊκής (προφορικής) λογοτεχνίας κι ένα εργαλείο ασφαλές για τη λαογραφική επιστήμη2. Απ’ την αρχή ακόμα πρέπει να δη­ λωθεί η αρτιότητα της μετάφρασης - εννοώ η ολοκληρωμένη α­ ντίληψη της σύμφυτης εκφραστικής απόδοσης ενός κειμένου που οι δυσκολίες του είναι εγγενείς. Η μεταφράστρια δείχνει να κατέ­ χει στον απαιτούμενο βαθμό τόσο τις γλώσσες εκκίνησης όσο και τις γλώσσες άφιξης των κειμένων3 και με τον τρόπο αυτόν το κεί­ μενό της έχει εκείνη την αυτοτέλεια, που συνήθως λείπει από κεί­ μενα που έρχονται από ξένες ή αρχαιότερες γλώσσες. Οι μεταφρα­ στές συνήθως παρασύρονται από τη γλώσσα του πρωτοτύπου τους και λειτουργούν για τη μετάφρασή τους μεσ’ απ’ αυτήν - ενώ θα

76/επιλογη επιλογη/77 ’πρεπε να συμβαίνει το αντίθετο. Εκεί οφείλεται και η απουσία γλωσσολογικής συνέπειας και μάλιστα σε μια γλώσσα, όπως η ελληνι­ κή, που η ευκαμψία και η πλαστική της δυνατότητα για κείνον που δεν την κατέχει γίνονται παγίδες. Ό π ω ς και να ’χει το πράγμα, ε­ δώ υπάρχει αυτή η συνέπεια και, στ’ αλήθεια, χαίρεται κανείς τη γλωσσική επάρκεια - και μ’ όλους κάποτε τους αδόκιμους νεολο­ γισμούς ή κάποιες ακραίες ίσως αναπόφευκτες μεταφραστικές λύ­ σεις - και την απόσκοπτη ροή του κειμένου, όπου τα λάθη είναι σχεδόν ανύπαρκτα και η προσοχή της μεταφράστριας έχει αποδώ­ σει υπολογίσιμους καρπούς. Ο Προπ στη μελέτη του μαγικού παραμυθιού4 ξεκινά από την αρ­ χή ότι το λαϊκό αυτό δημιούργημα είναι, όπως και η γλώσσα που το εκφράζει και το αποτυπώνει, φαινόμενο φυσικό και επομένως υπόκειται στη νομοτέλεια της φύσης. Ο μελετητής λοιπόν είναι υ­ ποχρεωμένος να το αντιμετωπίσει με ανάλογο τρόπο και, με, βάση τα σχήματα και τους νόμους που απορρέουν απ’ αυτό και πάνω σ’ αυτούς αρθρώνεται, να διατυπώσει τις μορφικές του συστάσεις και τις καθορισμένες «κινήσεις», που συντελούν στην εσωτερική του εξέλιξη και την αισθητική του αποτελεσματικότητα: «Στον τομέα του λαϊκού παραμυθιού η εξέταση των μορφών και η θέσπιση των νόμων που διέπουν τη δομή είναι δυνατές με τόση ακρίβεια, όσο είναι δυνατή η μορφολογία των οργανικών σχηματισμών», λέει ο Προπ στον Πρόλογο του έργου του (σελ. 3) κι αυτός είναι ο κατευ­ θυντήριος στόχος της μελέτης του, η προσφυής του επιστημονική επιλογή για''την ορθότητα των παρατηρήσεων, των συμπερασμά­ των και των αναλύσεών του. Απ’ την άλλη, δεν ξεχνά ούτε για μια στιγμή, ότι το παραμύθι (όπως, εξάλλου, το κάθε λαϊκό δημιούρ­ γημα) είναι καλλιτεχνικό έργο, που ο προορισμός του είναι να ψυ­ χαγωγήσει χρησιμοποιώντας τα κατάλληλα για το είδος του μέσα, ώστε η αποτελεσματικότητά του να είναι η αναμενόμενη — και εί­ ναι, φυσικά, γιατί εκείνο που πηγάζει από τη λαϊκή ψυχοσυστασία βγαίνει μέσ’ από το φυσικό ενδιάθετο, που ερεθίζεται γνήσια και ειλικρινά και αυθόρμητα εκφράζεται. Ο Προπ ούτε για μια στιγμή δεν αμφισβητεί τη απαρασάλευτη αξία και τη φυσική και πρωτογενή δημιουργία της λαϊκής τέχνης. Αν το έργο του έχει την κλασικότητα της ανθρώπινής του διάρκειας στο βάθος της προφητικής του σύστασης, είναι που ακουμπά με σιγουριά και αμεσότητα πάνω στο καλλιτέχνημα του λαού. Η συλλογική δημιουργία - σε κάθε το­ μέα, είτε καλλιτεχνικόν είτε άλλον - είναι το ίδιο θαυμαστή, όσο η απρόσωπη φυσική δημιουργία, που αποχτά την εσωτερικότητά της μόνο στην αντιμετώπιση της επώνυμης συναισθηματικότητας. Ο λαός δημιουργεί με τα πράγματα και μ' αυτά εκφράζεται. Ο με­ λετητής αυτά τα συστατικά διερευνά στις σχέσεις τους και στην ε­ ξωτερική και εσωτερική τους αλληλεπίδραση και διαπλοκή. Ο Προπ, που διαρθρώνει τη μελέτη του μ’ αυτόν τον τρόπο, ομολογεί έμμεσα και την υποταγή του στο αντικείμενο της μελέτης του. εργασία του σοβιετικού λαογράφου αρχίζει με μιαν αμφισβή­ τηση - κι εδώ έγκειται τόσο η τομή στην αντιμετώπιση του ερευνητικού του υλικού όσο και η βαθύτερή του αξία: οι διαιρέσεις, κατατάξεις και ταξινομήσεις των παραμυθιών ώς την εποχή του Προπ γίνονταν από τους διάφορους μελετητές ή ανάλογα με το πε­ ριεχόμενό τους (Β.Φ. Μίλλερ) ή ανάλογα με το μύθο τους (Wundt), ανάλογα με τις υποθέσεις τους (Ρ.Μ. Βόλκοφ) ή ανάλογα με τους «τύπους» τους (Aarne). Ολ’ αυτά τα στοιχεία, που προσδιορίζουν την ειδοποιό διαφορά της ταξινόμησης από ερευνητή σε ερευνητή, δεν αποτελούν ουσιαστικά συστατικά της ιδιαίτερης δομής του πα­ ραμυθιού, ούτε, φυσικά, προσφέρουν δυνατότητες προσέγγισης της

Η

Β. Γ. ΠΡΟΠ

ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΑΡΑΜΥΘΙΟΥ Η ΔΙΑΜΑΧΗ ΜΕ ΤΟΝ ΚΛΟΝΤ ΛΕΒΙ-ΕΤΡΟΧ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ “ A W A »*" IV..W1

λογικής ακολουθίας που προσδιορίζει και διαρθρώνει το παραμύ­ θι. Ο Προπ, διαβλέποντας αυτή την αδυναμία και μεσ’ από την ε­ μπειρική του απασχόληση με το υλικό του, προτείνει ότι «η όλη τα­ ξινόμηση των παραμυθιών πρέπει να αναθεωρηθεί πάνω σε νέες κα­ τευθύνσεις. Πρέπει να μεταφράζεται σε σύστημα μορφικών, δομι­ κών σημείων, όπως συμβαίνει στις άλλες επιστήμες. Αλλά, για να γίνει αυτό, τα σημεία αυτά πρέπει να μελετηθούν» (σελ. 11). Μια άλλη αδυναμία, που ο Προπ παρατηρεί στους μελετητές του λαϊ­ κού παραμυθιού, είναι το ότι ασχολούνται μόνο με κάποιες από τις πτυχές του ζητήματος και όχι με το συμπαγές σύνολο που αυτό πα­ ρουσιάζει. Η αντιμετώπιση αυτή έχει κάποτε αντιφατικά αποτελέ­ σματα, καθώς οι μελετητές, αν ασχολούνται με προβλήματα περι­ γραφής, δε φτάνουν στην ταξινόμηση και, αν ταξινομούν, δε δίνουν συνολική περιγραφή του αντικειμένου τους. Αν, τέλος, ασχολού­ νται και με τα δυο αυτά, τότε η ταξινόμηση είναι το προσχεδιασμένο αποτέλεσμα της περιγραφής τους (σελ. 17). Κι εδώ οι μελετη­ τές, με τον τρόπο τους, εκφράζουν και τις αντιλήψεις τους και τις αποδεκτές από μια μερίδα επιστημόνων απόψεις και θεωρίες και έτσι, οι οπαδοί της γενετικής θεωρίας του παραμυθιού ανάγουν τη διήγηση στην ιστορική πραγματικότητα και παραβλέπουν τις ιδιαιτερότητές της (Βεσελόφσκι, Bedier), οι οπαδοί της γεω-εθνογραφικής θεωρίας (της λεγάμενης φινλανδικής σχολής, από τον Φινλανδό ι­ δρυτή της Antti Aarne) συλλέγουν και συγκρίνουν τις παραλλαγές συγκεκριμένων υποθέσεων μέσα στα πλαίσια της παγκόσμιας διά­ δοσής τους, καθώς η ομαδοποίηση του υλικού γίνεται γεωεθνογραφικά, και με τον τρόπο αυτό παραβλέπουν το γεγονός ότι το στοιχείο της υπόθεσης είναι πράγμα «μεταθετό» και ότι κάθε υ­ πόθεση δεν είναι ένα οργανικό όλο, που μπορεί να αποσπάται από το σύνολο και να γίνεται αντικείμενο μιας μονοδιάστατης μελέτης.

ΑΙΓΟΚΕΡΩΣ Ζωοδόχου Πηγής 17 τηλ. 36.13.137 ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΟΛΔΑΤΟΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟ Υ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΙΝΙΙΜΛΤΟΓΡΑΦΟΥ

Ε ' ΚΚΑΛϊΗ ANAWtOl MMIMI λ ιγ ο κ ε ιίιϊ.

ΖΑΝ ΛΥΚ ΓΚΟΝΤΑΡ ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Προπ αναγνωρίζει στον Aarne τις «μέγιστες υπηρεσίες» που πρόσφερε με τον περίφημο κατάλογό του, με τον οποίο έγινε Ο δυνατή η αρίθμηση των παραμυθιών5, όμως επισημαίνει και τα INCTITOYTO TOY ΒΙΒΛΙΟΥ Μ. Κ Λ ΡΔ Α Μ Π Χ Λ - Λ(ΜΊΝΑ

μειονεκτήματά του (σελ. 15 κ.ε.), που αφορούν κυρίως στο πλασμα­ τικό των κατανεμητικών στοιχείων, που παραπλανούν σε σχέση με τις δομικές ιδιομορφίες των παραμυθιών. Η κριτική του έχει την αφετηρία της στην έλλειψη ενός πολύ βασικού πράγματος: στην ου­ σιαστική προσέγγιση των παραμυθιών, που θα επιτρέπει τη μελέτη της νομοτελειακής τους σύστασης και την αποκάλυψη της δομι­ κής τους υπόστασης. Και, αφού ξεκαθαρίσει τους λογαριασμούς του με τους προηγούμενους μελετητές, τις θεωρίες και τις ταξινομήσεις τους, με τις υποδείξεις και τις παραπλανητικές, κάποτε, απόψεις, προχωρεί στη δική του περιοχή: εκθέτει τη μέθοδο της αντιμετώπι­ σής του και της μελέτης του και κάνει λόγο για το υλικό, που πάνω τους στηρίχθηκε για την πραγματοποίησή της (σελ. 24-30). Το κε­ φάλαιο αυτό είναι πολύ βασικό, γιατί δείχνει πού ο Προπ βαδίζει σε διαφορετικά μονοπάτια από τους προηγούμενους, πού πετυχαί­ νει και πού αστοχεί, πού μελετά καίρια τα πράγματα και πού τα κενά (που, ωστόσο, τα έχει συνειδητοποιήσει) μειώνουν τη μέθοδό του. Η εργασία του Προπ είναι αφιερωμένη στα μαγικά παραμύθια (αυ­ τά που στον πίνακα Aarne Thomson διακρίνονται με τους αριθμούς 300-749) κι αυτό θα πρέπει να υπογραμμιστεί, γιατί η γενίκευση με την οποία συνήθως χαρακτηρίζουν τη μελέτη του έχει δημιουργή­ σει αρκετές παρεξηγήσεις. Ούτε κι ο ίδιος ο Claud L0vi —Strauss δεν απέφυγε μια τέτοια λανθασμένη αντιμετώπιση, στην κατά τα άλλα εξαίρετη μελέτη του για τον Προπ, πράγμα που ο ίδιος ο Προπ επι­ σημαίνει στην απάντησή του (σελ. 252 κ.ε.). Για το μαγικό παρα-

EZRA P O U N D

LIJST1A

78/επιλογή

επιλογη/79

μύθι λοιπόν γίνεται λόγος, αυτό είναι κείνο που ερευνάται και ανα­ λύεται στα συστατικά μορφολογικά του μέρη και πάνω σ’ αυτό και μεσ’ απ’ αυτό διατυπώνονται οι γενικευτικές διαπιστώσεις του Προπ, ώστε να προκόψει μια μορφολογία, δηλαδή μια περιγραφή του πα­ ραμυθιού: τα συστατικά του μέρη εξετάζονται στην αυτοδυναμία τους, στη σχέση που παρουσιάζουν μεταξύ τους και, τέλος, στη σχέ­ ση τους με το ερευνητικό σύνολο. Και ως υλικό για τη μελέτη του ο Προπ χρησιμοποιεί τα παραμύθια από τον αριθμό 50 ώς τον αριθ­ μό 151 της περίφημης συλλογής Αφανάσιεφ (που περιέχει περίπου εξακόσια παραμύθια του ρωσικού λαού, δηλαδή η μελέτη του εκτεί­ νεται σε εκατό περίπου παραμύθια). Ο μελετητής διαπιστώνει ότι μέσα στα παραμύθια αυτά απαντούν αξίες σταθερές και μεταβλητές: μεταβλητές είναι τα ονόματα, εν­ δεχομένως, των δρώντων προσώπων καθώς και οι ιδιότητές τους, σταθερές είναι οι ενέργειες, οι λειτουργίες τους: μπορεί στο παρα­ μύθι ν’ αποδίδονται σε διάφορα πρόσωπα όμοιες ενέργειες. Έτσι, η μελέτη του στρέφεται προς την περιοχή αυτή και διερευνά (ή κα­ θορίζει) τις λειτουργίες αυτές, που επαναλαμβάνονται από τα ποι­ κίλα πρόσωπα. Κι αφού ορίσει τη λειτουργία (σελ. 27), διατυπώνει με τον ανάλογο επεξηγηματικό σχολιασμό, τα χαρακτηριστικά γνωρίσματά της: ότι οι λειτουργίες συγκροτούν τα θεμελιώδη συστατι­ κά μέρη του παραμυθιού, ο αριθμός τους είναι περιορισμένος, η α­ κολουθία τους είναι πάντοτε ίδια και ότι όλα τα μαγικά παραμύθια είναι κατά τη δομή τους, μονοτυπικά. ο κεφάλαιο για τις λειτουργίες των δρώντων προσώπων είναι το σημαντικότερο της εργασίας του, γιατί μ’ αυτό επιχειρείται εκείνη η διερεύνηση της συνταγματικής σχέσης των συστατικών με­ ρών του παραμυθιού (χωρίς, ωστόσο, να παραβλέπεται κάποτε και η παραδειγματική τους σχέση, κυρίως στη συμπληρωματική μελέ­ τη του «Οι μετασχηματισμοί των μαγικών παραμυθιών») και, κα­ τά συνέπεια, οι κωδικοποιήσεις εκείνες, που αργότερα απετέλεσαν τις βάσεις για μια νέα αντιμετώπιση του γλωσσικού φαινομένου και βρήκαν την εφαρμογή τους σ’ ένα εκτεταμένο πεδίο έρευνας και με­ λέτης, όχι μόνο της λαϊκής (προφορικής) αλλά και της επώνυμης δημιουργίας. Η δομική και η μετασχηματιστική γραμματική, η ση­ μειωτική και η μορφολογία, ο προσδιορισμός μιας μετα-γλώσσας και οι προσπάθειες αποδόμησης του εκφραστικού υλικού, ώστε να καταδειχθεί, μεσ’ από τα ίδια τα κείμενα, και ν’ αποκαλυφθεί η βαθύτερή τους υπόσταση και η ουσιαστική τους κίνηση, αυτή η ανά­ γνωση της πρωτότυπης δημιουργίας, που η ίδια εμπεριέχει τα μέσα της πραγματοποίησής της και τα στοιχεία της αποτελεσματικότητάς της, σ’ αυτή την «εμπειρική» διερεύνηση έχουν την αφετηρία τους. Έ τσι ο Προπ γίνεται, με τον τρόπο του, ένας από τους θεμε­ λιωτές της σύγχρονης αντιμετώπισης των κειμένων, που, βέβαια, αύριο μπορεί να παραχωρήσει τη θέση της σε κάποια διαφορετική - η εξέλιξη στην επιστήμη είναι συνεχής και αδιάκοπη - ωστό­ σο, η μέλετη του Προπ θα μείνει ως ένα όριο και ως μια λειτουργι­ κή αφετηρία, που πάντα θα γυρίζει κανείς σ’ αυτήν, αν, βέβαια, α­ ντιμετωπίζει με την ανάλογη επιστημονικήν ευθύνη και δεοντολο­ γία το ερευνητικό του υλικό. Έτσι, ο Προπ καταρτίζει έναν κατάλογο από τριάντα μία λειτουρ­ γίες, που τις διακρίνει σε δύο κατηγορίες, σ’ εκείνες που αποτελούν κατά κάποιο τρόπο το αφηγηματικό πλαίσιο του παραμυθιού, ώ­ σπου ν’ αρχίσει η κίνησή του, και σ’ εκείνες που απορρέουν από τις δημιουργημένες καταστάσεις, που το αφηγηματικό πλαίσιο προσδιορίζει. Την ακολουθία αυτήν ο Προπ την κωδικοποιεί, συ­ νοψίζοντας κάθε λειτουργία μ’ έναν όρο και την εφοδιάζει μ’ ένα

σχετικό σημείο, που είναι γράμμα ή, καμιά φορά, σύμβολο. Ετσι, οι εφτά λειτουργίες της πρώτης κατηγορίας εφοδιάζονται με λατι­ νικά μικρά στοιχεία (a-h) και οι είκοσι δύο από τη δεύτερη κατηγο­ ρία με κεφαλαία ελληνικά (Α-Χ), ενώ οι υπόλοιπες δύο με σύμβολα (1 και 1) για την αναχώρηση και την επιστροφή του ήρωα, αντίστοιχα6. Κι ακόμα για κάθε λειτουργία ο Προπ διακρίνει «εί­ δη» (που κάποτε διαιρούνται σε παραλλαγές) και «γένη», και που η σχέση τους, όπως λέει ο ίδιος (σελ. 31), είναι εκείνη της φυσικής συνέπειας και ακολουθίας ενός μορφολογικού δημιουργήματος που αρθρώνεται με λογική και μορφολογική πληρότητα. Με τον τρόπο αυτόν η κωδικοποίηση, ως αφαιρετική ενέργεια, φτάνει στο συμπέ­ ρασμα πως πίσω από το πλήθος των μαγικών παραμυθιών υπάρχει ένα και μοναδικό αρχέτυπο, πράγμα, εξάλλου, που έχει a posterio­ ri διαπιστωθεί για πλήθος άλλα αφηγηματικά κείμενα (είτε λαϊκά είτε επώνυμα7). Ο Προπ, με τη μέθοδό του, φτάνει σ’ αυτή την αρ­ χέτυπη μορφή και τις διάφορες και άπειρες παραλλαγές της κατό­ πι, μπορεί να τις προσδιορίσει και να τις κατανείμει ανάλογα με τη σχέση των μερικών μορφών της δομής και της γενικής αφηγη­ ματικής κατασκευής. Προκύπτουν με τον τρόπο αυτόν οι διάφοροι «τύποι», που η εφαρμογή τους στη συνταγματική ευθεία της αφή­ γησης, όσο κι αν αφήνει κάπου κενά, επιβεβαιώνει την αυτοτέλεια και την αυτοδυναμία του φυσικού συλλογικού δημιουργήματος. ην ύπαρξη αυτών ακριβώς των κενών ο Προπ, καθώς τα είχε συνειδητοποιήσει και επισημάνει, θέλησε να καλύψει με τις πρόσθετες αναλύσεις, που ακολουθούν το βασικό κεφάλαιο των λει­ τουργιών. Έτσι, αναλύει και αιτιολογεί τις λεγάμενες εξομοιώσεις και τις περιπτώσεις διπλής μορφολογικής σημασίας μιας λειτουρ­ γίας (σελ. 73 κ.ε.) και ακόμα, με βάση τα παραμυθικά του παρα­ δείγματα, και πάνω σ’ αυτά, εξετάζει και εντάσσει στην όλη του μέθοδο τα επικουρικά στοιχεία, όπως τα λέει, για τη σύνδεση των λειτουργιών μεταξύ τους, και για κείνα απ’ αυτά που απαντούν σε τριπλασιασμούς (ο τριπλασιασμός, ως δομικό στοιχείο, είναι πολύ συνηθισμένο στον αφηγηματικό λαϊκό λόγο8), μιλάει για τα κίνη­ τρα, που προκαλούν κάποιες ενέργειες των δρώντων προσώπων και, φυσικά, δε συμπεριλαμβάνονται στις λειτουργίες, αλλά που κι αυ­ τές (οι ενέργειες) είναι ομοιόμορφες, αν και τα κίνητρα μπορεί να ποικίλλουν με τον πιο διαφορετικό τρόπο. Ο Προπ, ύστερ’ απ’ όλη αυτή τη μορφολογική ανάλυση, επιχει­ ρεί μια κατανομή των λειτουργιών κατά τα δρώντα πρόσωπα, «παρ’ όλο που το αντικείμενο της μελέτης του είναι μόνον οι λειτουργίες» (σελ. 87). Τις συνενώνει «λογικά» σε κύκλους δράσης, που τους α­ παριθμεί, και απ’ αυτή την κατάταξη προκύπτει ότι το παραμύθι γνωρίζει εφτά δρώντα πρόσωπα και σ’ αυτά κατανέμονται οι λει­ τουργίες του προπαρασκευαστικού μέρους (b, c-d, e-f-g- h), ωστό­ σο κι εδώ οι δυσκολίες που αναφύονται κάποιες φορές αναγκάζουν τον Προπ να προχωρήσει στην κατανομή των κύκλων δράσης κα­ τά μεμονωμένα παραμυθικά πρόσωπα. Στη συνέχεια εξετάζει πώς νέα πρόσωπα ενσωματώνονται στην πορεία της δράσης και μιλάει για τις ιδιότητες των δρώντων προσώπων και τη σημασία τους, απ’ όπου συμπεραίνεται πως η μελέτη των ιδιοτήτων αυτών δίνει τη δυ­ νατότητα για μιαν επιστημονική ερμηνεία του παραμυθιού (σελ. 100). Στο τελευταίο κεφάλαιο (σελ. 102 κ.ε.) ο μελετητής εξετάζει το πα­ ραμύθι ως σύνολο και αναλύει τους τρόπους συνδυασμού των διη­ γήσεων (εφαρμόζει κι ένα παράδειγμα μορφολογικής ανάλυσης) και ύστερ’ απ’ αυτό προχωρεί, με βάση τα πορίσματά του, σε μια ταξι­ νόμηση των παραμυθιών όχι πια κατά υποθέσεις (κατά το περιεχό-

Τ

Τ

Οι 7.000 Έλληνες που διαμέ­ νουν στην αυστραλιανή πόλη DARWIN ζητούν βιβλία για τον εμπλουτισμό της βιβλιοθήκης τους. Ό σ οι ενδιαφέρονται ας στείλουν βιβλία στη διεύθυνση: Για τη βιβλιοθήκη του DARWIN. Τ αχυδρομική θυρίδα 18017. Παγκράτι: 116-10.

πεζογραφία ΠΟΛΥΣ ΜΗΛΙΩΡΗ: Οι Αντρούλες. Αθήνα, Οόυσσέας, 1989. Σελ.

320 Η Πόλυ Μηλιώρη, στο καινού­ ριο αυτό μυθιστόρημά της, κατα­ πιάνεται με μια ιστορία βασισμέ­ νη σε πραγματικά γεγονότα. Πρόκειται για τη ζωή πέντε κοριτσιών, της Ανδροθέας, της Ανδρονίκης, της Ανδροφίλης, της Ανδρομάχης και της Ανδρομέδας. Οι Αντρούλες, όπως είναι άλλω­ στε και ο τίτλος του έργου αυ- ·< τού. Ο μοναδικός αδελφός έχει μεταναστεύσει στην Αμερική, από όπου μαζί με ευχετήριες κάρτες στέλνει και κάποια δολά­ ρια στα «κορίτσια» του. Ό λα ξεκινάνε ήπια, με την ξέ­ γνοιαστη ζωή που κάνουν τα πέ­ ντε νεαρά κορίτσια στην Αθήνα. Έχουν ένα δικό τους καπελάδικο στην Ερμου. Αν και η ιστορία μας αναφέρεται στη δεκαετία του ' 5 0 , η Ερμου είναι ήδη γνωστός και εμπορικός δρόμος. Από το καπε­ λάδικο αυτό, μαζί με τα χρήματα του Δημητρού, ζουν. Ακριβώς πάνω από το καπελάδικο, βρίσκεται το πατρικό τους σπίτι, παραμελημένο και χωρίς καμιά άνεση, στο οποίο κατοικούν. Η ξεγνοιασιά αναστατώνεται όταν ο Δημητρός αποφασίζει να επιστρέφει στις αδελφές του. Το κεφάλαιο που φέρνει μαζί του, αποταμιεύσεις από τόσα χρόνια σκληρής δουλειάς στην Αμερική, το επενδύει στο μικρομάγαζο των κοριτσιών. Μια επένδυση που τελικά φέρνει σε όλους τύχη. Το μικρό, παραδοσιακό καπελά1® =

επιλογη/81 80/επιλογή μενο), αλλά κατά τα δομικά τους στοιχεία και γνωρίσματα - κι αυτό είναι μια οπωσδήποτε νέα προσέγγιση του προβλήματος, που φέρνει τον Προπ στην πρωτοπορία των ερευνητών στο επίπεδο της αφηγηματικής σύνταξης. Καταλήγοντας, επιστηρίζει τις καινούριες του προτάσεις πάνω σε κάποιες παλιότερες διαισθητικές διαπιστώ­ σεις του Βεσελόφσκι, που απηχούν σε μια έρευνα της αφηγηματι­ κής λογοτεχνίας, που οι μετασχηματισμοί της ξεκινούν από το α­ πόμακρο παρελθόν και επιβάλλονται με τη δυναμική τους στο μέλ­ λον, γιατί περικλείνουν την αλήθεια της ζωής και την αντίσταση της πραγματικότητας. Η βασική αυτή εργασία του Προπ συμπληρώνε­ ται με επίμετρα, όπου παρατίθενται δεδομένα για την κατάστρωση του παραμυθιού σε πίνακες και δίνονται κι άλλα δείγματα αναλύ­ σεων με πίνακες σχηματικούς. μορφολογική αυτή προσέγγιση ωστόσο μένει κάπως μετέω­ ρη για τον αναγνώστη, αν δεν την ολοκληρώσει με το φυσικό της συμπλήρωμα που είναι η εργασία του ίδιου του Προπ για τους μετασχηματισμούς των μαγικών παραμυθιών (σελ. 175 κ.ε.). Οι με­ τασχηματισμοί αυτοί, που δεν αλλοιώνουν καθόλου τη βασική και πρωταρχική δομή του παραμυθιού ούτε, φυσικά, τα συστατικά μορφολογικά του μέρη, αφορούν κυρίως στις θεμελιώδεις μορφές του παραμυθικού υλικού. Η θεμελιώδης μορφή του μαγικού παραμυθιού προσδιορίζεται με κάποια κριτήρια, που ο Προπ τα παραθέτει (σελ.

186 κ.ε.), αφού πρώτα αναπτύξει επαρκή την επιχειρηματολογία του για τη θεωρητική μελέτη του υλικού του. Κι αυτοί οι μετασχηματι­ σμοί είναι η μείωση της θεμελιώδους μορφής, η διεύρυνσή της, η παραμόρφωση ή η αντιστροφή της, η εντατικοποίηση και η εξασθέ­ νισή της, μια υποκατάστασή της εσωτερική, μια υποκατάσταση ρε­ αλιστική ή θρησκευτική, αρχαϊκή ή λογοτεχνική, είναι ακόμα κά­ ποιες τροποποιήσεις ή υποκαταστάσεις με άγνωστη προέλευση, μπο­ ρεί να είναι μια εξομοίωση εσωτερική, από πρόληψη, λογοτεχνική, είναι ακόμα κάποιες τροποποιήσεις ή υποκαταστάσεις με άγνωστη προέλευση, μπορεί να είναι μια εξομοίωση εσωτερική, από πρόλη­ ψη, λογοτεχνική ή αρχαϊκή. Ό λοι αυτοί οι μετασχηματισμοί είναι μέσα στην αφηγηματική του λαϊκού λόγου, και ανάλο/α με τους καθοριστικούς τους παράγοντες επικρατεί ποτέ ο ένας και ποτέ ο άλλος. Για να επιρρώσει αυτές τις διαπιστώσεις του ο I Ιροπ δίνει ί;να πρότυπο εφαρμογής τους, που το αναλύει με βάση τους μετα­ σχηματισμούς επάνω σε διάφορες παραλλαγές, που ξεκινούν από την πρωταρχική μορφή του παραμυθιού.

Η

ην εργασία του Προπ πρόσεξε ύστερ’ από τριάντα χρόνια από την πρώτη της δημοσίευση (1928) ένας από τους σημαντικότε­ ρους εθνολόγους, ο Claud Levi - Strauss, που δημοσίευσε μια κριτι­ κή το 1960, βασισμένη πάνω στην αγγλική μετάφραση του έργου από τον Laurence Scott της αμερικανικής έκδοσης. Ο Levi - Strauss, όπως λέει ο Ε.Μ. Μελετίνσκι, «από λόγους αρχής προσβλέπει στην αφηγηματική όψη (κατά την οριζόντια συντεταγμένη), αλλά στην πράξη, συγκεντρώνει την προσοχή του πάνω στις "δέσμες σχέσε­ ων” και στη συμβολικο-λογική σημασία τους» (σελ. 293). Αυτός είναι ο λόγος, που προσάπτει στον Προπ την ιδιότητα του οπαδού της φορμαλιστικής σχολής, που σημείωσε μια σύντομη περίοδο άν­ θισης από το 1915 ώς το 1930 (σελ. 207). Έτσι, με τη φορμαλιστική χντιμετώπιση και ανάλυση το παραμύθι (όπως και κάθε λογοτεχνιco έργο) εξετάζεται ως ένα κενό κέλυφος, αδειάζει από το περιεχό­ μενό του, και παραγνωρίζονται ολωσδιόλου τόσο η ιστορική του έρευνα όσο και η συγκριτική. Ο στρουκτουραλιστής L6vi - Strauss, που ανέλυσε τόσο τη «δομική περιουσία» των μύθων και που μέσ’

Τ

δικό, βασισμένο στην προσωπική εργασία των ιδιοκτητριών, μετατρέπεται σε εργοστάσιο με ειδι­ κευμένο προσωπικό και εξαγω­ γές. Ταυτόχρονα, οι παραγγελίες φτάνουν στα ύψη, δίνοντας περι­ θώρια για μεγαλύτερες επενδύ­ σεις. Το παραμελημένο σπίτι της Ερμού εγκαταλείπεται. Τη θέση του παίρνει μια τεράστια και γεμάτη πολυτέλεια βίλα στην Κηφισιά. Η αγορά αυτοκινήτου έρχεται να προσθέσει μια ακόμα άνεση στην οικογένεια. Μέσα σ' όλα αυτά τα χρόνια της ευημερίας και της δημιουργι­ κότητας μόνο η Ανδρομάχη σκέ­ φτεται να βρει ένα σύντροφο στη ζωή της και να δημιουργήσει μια καινούρια οικογένεια. Οι υπόλοι­ ποι μένουν ανύπαντροι, έχοντας ο ένας τον άλλο για σύντροφό του. Έτσι, τα χρόνια περνούν, μαζί με κάθε ευκαιρία αποκατά­ στασης. Σε μια κρίση αυτοκριτι­ κής, δικαιολογούνται μ' αυτό ακριβώς το δέσιμο. Κανείς δε θα εγκατέλειπε τον άλλο για τη δική τ ju και μόνο ευτυχία. Ό τα ν όμως ο θάνατος τους επισκέπτεται για πρώτη φορά, οι υπόλοιποι συνειδητοποιούν ότι κάποιος θα μείνει τελευταίος και μόνος. Κανείς τους όμως δε θέλει να βρεθεί σ' αυτή τη θέση. Έτσι, οδηγούνται στην αναζήτηση μιας λύσης. Μια λύση που δε θα αδι­ κήσει και ταυτόχρονα δε θα λυ­ πήσει κανέναν. Η Πόλυ Μηλιό ρη, σ' αυτό το έργο,δημιουργεί μια ατμόσφαιρα αγάπης και αυταπάρνησης μετα­ ξύ των αδελφών. Αβίαστα, πηγάζει το πρόβλημα της τρίτης ηλικίας: ο φόβος της αντιμετώπισης του θανάτου μο­ ναχικά. Η ιστορία γίνεται πιο δραματική, πιο ανθρώπινη, όταν αναλογιστούμε ότι τα γεγονότα που με τόση ευαισθησία περιγράφονται από τη συγγραφέα εί­ ναι πραγματικά, βασισμένα στον τραγικό θάνατο που βρήκαν πέ­ ντε αδέλφια πριν από λίγα χρό­ νια σ' ένα μικρό χωριό της Κόριν­ θου.

ΣΟΦΙΑ ΣΤΑΓΚΑ

από αυτήν είδε τα στοιχεία που περιέχουν την ερμηνεία τους, αφού κάνει πρώτα μιαν ανάλυση του περιεχομένου της εργασίας του Προπ (σελ. 207-220) διατυπώνει ορισμένες επιφυλάξεις και παρουσιάζει μερικές αντιρρήσεις για τη μέθοδο που ο σοβιετικός ερευνητής α­ κολουθεί, αλλά και για το υλικό, που πάνω του εφαρμόζει αυτή του τη μέθοδο. Ο εθνολόγος στηρίζεται πάνω στους μύθους, που η δια­ φορά τους από τα παραμύθια τού δίνουν τις προϋποθέσεις και τα ερείσματα των αντιρρήσεών του. Ωστόσο αναγνωρίζει την πρωτο­ ποριακή σκέψη του Προπ και σίγουρα, η κριτική του είναι καλόπι­ στη και εποικοδομητική, οπωσδήποτε σ’ ένα επίπεδο θεωρητικό, που έρχεται σε αντίθεση με τον εμπειρισμό του Προπ. Επισημαίνει τα κενά και τις παραλείψεις που προκύπτουν από τη μέθοδο της μορφολογικής ανάλυσης με συγκεκριμένα παραδείγματα, αλλά μη έχοντας υπόψη τη δεύτερη μελέτη του Προπ, προχωρεί σε γενικεύ­ σεις, που κάποτε αδικούν τον εισηγητή της μορφολογικής ανάλυσης. Ο Προπ απάντησε στον Levi —Strauss και αρνήθηκε τη φορμαλι­ στική προέλευση που του προσήψε. Κι εδώ, έρχεται κανείς να δια­ πιστώσει πόσο ρευστά είναι τα σύνορα ανάμεσα στις διάφορες θε­ ωρίες, πόσο, τελικά, οι μέθοδοι και οι τρόποι αντιμετώπισης των λογοτεχνικών έργων έχουν σχετική αξία — κι αυτό καταδεικνύε­ ται απ’ το ότι διαδέχονται συνεχώς η μία την άλλη και ο ένας τον άλλον (στην εποχή μας με γοργότερο ρυθμό από άλλοτε, αποτέλε­ σμα της τεχνολογικής ρευστότητας και αστάθειας, που δεν προλα­ βαίνει να δημιουργήσει μόνιμα μορφώματα, για να καθιερώσει αυ­ τό που ονομάζεται παράδοση). Είν’ αλήθεια ότι το ύφος του Προπ είναι μερικές φορές αιχμηρό στην απάντησή του και, ενδεχομένως, κι αυτός με τον τρόπο του ν’ αδικεί τον Γάλλο εθνολόγο. Σε μια συναισθηματική μάλιστα αποστροφή ο Προπ παραπέμπει τον Levi —Strauss στα διάφορα αποσπάσματα, που ως «λόγια» καλύ­ πτουν τα διάφορα τμήματα της μελέτης του, από το έργο του νεα­ ρού Γκαίτε «Μορφολογία», που σκοπός τους είναι να υπογραμμί­ σουν πως το πνεύμα της μελέτης του είναι να διατυπώσει τους νό­ μους που ανακαλύπτει με τη μέθοδό του. Ο εθνολόγος σ ένα υστε­ ρόγραφο αποστροφής, λιγότερο από μια σελίδα (277), αποφεύγει ν απαντήσει στον Προπ και εκφράζει την πικρία του για την παρεξή­ γηση που του έγινε και την επίθεση εναντίον του. διαμάχη σταμάτησε αυτού, όμως, ύστερ από μια δεκαετία πε­ ρίπου (το 1969) ο σοβιετικός ερευνητής Ελεάζαρ Μ. ΜελετίνΗ σκι προσπάθησε με τη μελέτη του «Η δομικο-τυπολογική μελέτη του παραμυθιού» (σελ. 279 κ.ε.) να βρει τα θετικά στοιχεία αυτής της διαμάχης και να επεκτείνει την προσέγγιση του Προπ στις δο­ μικές αναλύσεις κατοπινών ερευνητών, σχεδόν σε παγκόσμια κλί­ μακα, όπως του Α.Ι. Νικίφοροφ (ΕΣΣΔ, σύγχρονου του Προπ), του Gr0imas (Γαλλία), του Claud Bremon (Γαλλία, επίσης), του Armstrong (Αμερική), του Fischer (Γερμανία), των Ε.Κ. Kongas και Ρ. Maranda, του Alan Dundes (Αμερική), του Pop και άλλων Ρουμάνων ε­ ρευνητών,του Β. Bene)> (Τσεχοσλοβακία) και πλήθος άλλων μελε­ τητών σ’ Ανατολή και Δύση. Η πρωτοπορία του Προπ και η επι­ στημοσύνη του Levi-Strauss έδωσαν ήδη τους καρπούς τους. Η ερ­ γασία του Μελετίνσκι είναι επίσης μια θεμελιώδης αντιμετώπιση κι ένα από τα απαραίτητα στοιχεία του μορφολογικού κανόνα , σ . ένα προχωρήμενο στάδιο έρευνας. Ό π ω ς ακόμα, μπορεί να θεω­ ρηθεί απαραίτητο στοιχείο (για τα ελληνικά δεδόμενα) η μελέτη του Γιώργου Κεχαγιόγλου (σελ. 329 κ.ε.) για τις ελληνικές τύχες της «Μορφολογίας του παραμυθιού», όπου καταδεικνύεται γι άλλη μια φορά ότι απ’ τη μια η προκατάληψη των Ελλήνων επιστημόνων και μια στενή αντίληψη για την ελληνικότητα της επιστήμης (ωστόσο

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ Γ. Γενναδίου 3 τηλ. 36.02.007

Σ Ο Ν ΙΑ ΙΔ ΙΝ Σ Κ Α Γ ΙΑ ΜΙΧΑΗΛ ΛΥΚΙΑΡΔ0Π0ΥΛ0Σ Ένας Έλληνας στο χώρο τον Συμβολισμού

Η περίπτωση ενός Έλληνα της διασποράς, του Μιχαήλ Λυκιαρδόπουλου, που ανήκε στο επιτελείο του ρωσικού συμβολισμού και ταυτόχρονα εργάστηκε για την παράλληλη προβολή της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας στη Ρωσία και της ρωσικής στην Ελλάδα, δίνει την αφορμή στη συγγραφέα του βιβλίου να επιχειρήσει τη σκιαγράφηση μιας εποχής εξαιρετικά ενδιαφέρουσας στη λογοτεχνική ιστορία των δυο χωρών. Η συμμετοχή του Λυκιαρδόπουλου στο συμβολιστικό περιοδικό της Μόσχας «Ζυγός», δίπλα στις κορυφαίες φυσιογνωμίες της ρωσικής προεπαναστατικής λογοτεχνίας, και οι συνεργασίες του στα αθηναϊκά λογοτεχνικά έντυπα («Παναθήναια», «Νουμάς») φέρουν πολύ έντονη τη σφραγίδα του πνευματικού αναβρασμού των αρχών του 20ού αιώνα.

επιλογη/83

82/επιλογη

η κρίση του ποιητικού φωτός

η επιστήμη δεν έχει πατρίδα), κι απ’ την άλλη η δυσκαμψία της και η δυσκολία προσαρμογής της σ’ έναν εκσυγχρονισμό, επιφέρουν και την ανάλογη ανάσχεση στην παρόρμηση για μια συμπόρευση με τα διεθνή δεδομένα. Βέβαια, υπάρχουν πάντα οι εξαιρέσεις, που κά­ ποτε γίνονται κανόνας. Εξάλλου, η επιστήμη - όπως και κάθε άλ­ λη εκδήλωση του πολιτισμού - προχωρεί και εξελίσσεται σ’ ένα επίπεδο συντεχνιακό, συχνά περιορισμένο. Σήμερα, το επίπεδο αυτό, όσο περιορισμένο και να ’ναι, απλώνε­ ται σε μεγάλη επιφάνεια, στη διεθνή κοινότητα, πάνω από σύνορα και προκαταλήψεις, που τα στενεύουν πιο πολύ. Από την άποψη αυτή η «Μορφολογία του παραμυθιού», που ερευνά ένα από τα κοι­ νά δημιουργήματα των λαών, τα οποία τους ενώνουν στην πρωταρ­ χική τους κοινή προέλευση, είναι έργο μιας παγκόσμιας σημασίας. Έτσι, η ελληνική του μορφή είναι και για μας μια προσφορά, και θα ήταν και ως έκδοση, ολοκληρωμένη, αν συμπεριελάμβανε έναν index πραγμάτων, λέξεων και όρων, με την ερμηνεία και τη χρήση τους στα αντίστοιχα χωρία, και ένα ευρετήριο κυρίων ονομάτων για πρακτικότερη χρήση9.

«Και μονάχα ο αριθμός σας είναι ένα έγκλημα!»

(S tephan George)

α είκοσι πέντε ποιήματα του ένατου ποιητικού βιβλίου του Νί­ κου Φωκά, που τιτλοφορείται «Γκρίζο χρώμα θερμό», αποτυ­ Τ πώνουν μεθοδικά και χωρίς υπεκφυγές, μιαν ιδιάζουσα πλευρά των

ΚΩΣΤΑΣ ΧΩΡΕΑΝΘΗΣ*1 Σημειώσεις 1. Κάποια «λιτά» βιογραφικά στοιχεία δίνει για τον Βλαντίμιρ Ι'ιακόβλεβιτς Προπ η μεταφράστρια στην εισαγωγή της (σελ. VII κ.ε.): Γεννήθηκε στην Πετρούπολη (Λένινγκραντ) από οικογένεια γερμανικής καταγωγής. Σπούδασε σλαβική φιλολογία και συμμετείχε στο πουσκινιανό σεμινάριο. Δίδαξε στη Μέση εκπαίδευση ρωσική γλιόσσα και λογοτεχνία και ύστερα γερμανικά στο πανεπιστήμιο του Λένινγκραντ. Αργότερα το διαφέρον του μετατοπίστηκε προς τη Λαογραφία. Η επιστημονική του δραστηριότητα ήταν έντονη και δημιούργησε μια σημαντική παράδοση. Πέθανε στο Λένινγκραντ.

2. Βλ. ωστόσο, τις ελληνικές αντιδράσεις, στη μελέτη του Γ. Κεχαγιόγλου, σελ. 337, κυρίως, κ.ε.

3. Σύμφωνα με τις πληροφορίες που δίνει η μεταφράστρια (σελ. XVIII κ.ε.) οι μελέτες μεταφράστηκαν από τις παρακάτω γλώσσες: ρώσικα, γαλλικά, ιταλικά. Το έργο του Προπ έχει μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες: αγγλική, ιταλική, πολωνική, σλο­ βάκική, γαλλική, ρουμανική, τσεχική, ουγγρική, ισπανική, γιαπωνέζικη, γερμανι­ κή, από το 1958 κι εδώ.

4. Πρέπει να διευκρινιστεί αυτό το στοιχείο, στο οποίο ο Προπ επιμένει και το θεωρεί ως βασική πηγή για παρερμηνείες (βλ. σελ. 252 κ.ε.).

5. Σ’ αυτόν τον κατάλογο παραπέμπουν συνήθως οι λαογράφοι. Βλ. πρόχειρα στην «Εισαγωγή στην Λαογραφία» του Δ.Σ. Δουκάτου, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1977, σελ. 148.

6. Ο Claud Levi - Strauss, που είχε υπόψη του την αγγλική μετάφραση του έργου, δίνει διαφορετικά τα κώδικά στοιχεία: οι εφτά πρώτες λειτουργίες εκεί κωδικοποιούνται με τα πρώτα γράμματα (μικρά) του ελληνικού αλφαβήτου και οι επόμενες με λατιν ικά κεφαλαία «και ποικίλα σύμβολα».

7. Το ίδιο έγινε λ.χ. με τα ομηρικά έπη μέσα στην αντίληψη ότι είναι «συμπιλήματα» ή επεξεργασία νεότερων ραψωδών. Το ίδιο και για πολλές παραλλαγές δημοτικών τραγουδιών. Και για τα δημοτικά τραγούδια είναι φυσικό να γίνεται μια παρόμοια ιστορική συγκριτική και εθνογραφική έρευνα. Για τα ομηρικά ποιήματα όμως που διασώζουν, βέβαια, πολλά λαϊκά στοιχεία (ωστόσο δεν παύουν να είναι προσωπι­ κές δημιουργίες) η ερευνητική προσπάθεια συνάντησε πολλές δυσκολίες, εξαιτίας ακρβώς της φύσης της προσωπικής τους σύνθεσης. Σε μια μεταγενέστερη περιοχή, παρόμοια έρευνα έγινε (από τον Rousselot, τον Pernot, τον Mirlicr), για να διαπι­ στωθεί το πρωταρχικό κείμενο των ευαγγελικών κειμένων. Βλ. σχετικά Octave Mirlier, Ο Δάσκαλός μου, «Νέα Εστία», τομ. MB ’ (1947), τ. 491, σελ. 8.

8. Βλ. λ.χ. στα δημοτικά τραγούδια, το λεγόμενο «τριαδικό σύστημα»: Κι ένας το παίρνει δάχτυλο, κι άλλος μούτε καθόλου, και της Μαριάς ο ψυχογιός, τ’ άξιο το παλληκάρι, μονοχεριάρι το 'πιασε κι οπίσω του το ρίχνει. (Πολίτης, Εκλογαί, 79, σελ. 109). Βλ. σχετικά και, Στίλπωνος Κυριακίδου, Το δη­ μοτικό τραγούδι. Συναγωγή μελετών, επιμέλεια Ά λκη Κυριακίδου Νέστορος, Α­ θήνα 1978, σελ. 276, όπου το «τρίκωλον σχήμα» θεωρείται στοιχείο ισομετρίας.

9. Θα πρόσθετα εδώ ότι λείπει και ο κολοφώνας με τα στοιχεία εκδόσεως, πράγμα απαραίτητο για την εκδοτική ολοκλήρωση ενός τόσο βασικού έργου, που πλουτίζει την ελληνική βιβλιογραφία γενικά και όχι μόνο στον τομέα της Λαογραφίας.

★ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΑΝΤΙΤΕΧΝΗΣ, ζητάει συνεργάτες. 4-7 μ.μ. Τηλ. 29.13.815.

φαινομένων: εκείνη που συμβαίνει ερήμην του πολυπράγμονος κό­ σμου, εκείνη που θέλει να υπάρξει και να λειτουργήσει αυτοδύνα­ μα, τηρώντας τους δικούς της νόμους, απορρίπτοντας όλους τους σαθρούς κανόνες της λογοκρατικής οργάνωσης του πραγματικού. Τα ποιήματα αυτά, που γράφηκαν στο διάστημα των ετών 1985-1987, μας διδάσκουν, με επαγωγικό τρόπο, πώς είναι δυνατόν η γνωστή ετερονομία των αντικειμένων, που μας περιστοιχίζουν, να εξελιχτεί, ακολουθώντας μιαν απρόσκοπτη και αρμονική διαδι­ κασία, σε μιαν ιδιαίτερα εξισορροπημένη αυτονομία. Τα πράγμα­ τα γίνονται αντιληπτά, όπως, δηλαδή, οφείλουν κατ’ αρχήν να εί­ ναι και προκαλούν, με τη σειρά τους, το σεβασμό μας. Πρώτα ή­ ταν άγνωστα όντα, υποστάσεις χωρίς ταυτότητα, χωρίς καταγωγή - τώρα είναι τα μάτια μας. Ανακτώντας τις χαμένες τους διαστά­ σεις απολαμβάνουν πια ελεύθερα τη φύση αλλά και την αιωνιότη­ τα: «Εξείχε χτυπητά α π ’ το μούχρωμα / Κανονικά θυσιασμένο / Στα πλαίσια μιας αναπαλαίω σης/Ενός προαιώνιου μυστήριου· / Α να­ παλαίωσης που περιλάμβανε / - Για την πιστότητα - και λίγους ευσεβείς. / Ή τα ν κλειστό, δεν άνοιγε με τίποτα. / Στριμμένο ακό­ μα από τη γέννα / Θα ξέστριβε από μέσα μόνο του· / Η ταν σαρ­ κώδες και στιφό κι ανέπαφο' /Μ ύριζε μυστικά — για την πιστότη­ τα —Σαν προαιώνιο ρόδο». Το ποίημα «Ρόδο σε ακουλουθία χαιρετισμών», που παρέθεσα αυ­ τούσιο, ανακαλώντας στη μνήμη μας δύο πολύ γνωστά αιωνόβια ζώα, το αηδόνι, δηλαδή, του Κητς και τη γάτα, που λιάζεται αμέρι­ μνη στο γραφείο του Schopenhauer, αντιπροσωπεύοντας το παμπά­ λαιο είδος της γάτας κι όχι απλά το κατοικίδιο ζώο της στιγμής, εξαιρεί παραστατικότατα το άφθαρτο διαχρονικά, το αείποτε πνευ­ ματικό συστατικό τόσο των επιφανών όσο και των αφανών μελών του υλικού κόσμου. Ο Νίκος Φωκάς γνωρίζει πολύ καλά πώς να αποδώσει φόρο τιμής στην εντελέχεια. Ο ποιητικός νους, πάνω απ όλα, είναι δίκαιος: αντιλαμβάνεται άμεσα την αδιέξοδη κατάστα­ ση, στην οποία έχουν περιέλθει όλα εκείνα τα διαταραγμένα και φυγαδευμένα από την ανθρώπινη καταστροφικότητα πράγματα και επιχειρεί να αναδιανείμει ονόματα, να μεταρρυθμίσει κώδικες γνώ­ σης και να ανασυντάξει, τέλος, το επιστητό. Η αποστολή αυτή α­ παιτεί τόλμη, φαντασία, ασκημένη παρατηρητικότητα, διακριτική μεταχείριση των ποιητικών όρων και, φυσικά, ταλέντο. Ο,τι, δη­ λαδή, διακρίνει το Νίκο Φωκά. Γι’ αυτό και το αποτέλεσμα του εγ­ χειρήματος είναι θετικό. το ποίημα «Υμηττός (δ ’)» το φως ξανακερδίζεται για να ακουμπήσει και πάλι στις αυθεντικές όψεις, στα αυθεντικά περιγράμ­ ματα. Το τοπίο ανακαλύπτεται, η πνευματικότητα εξομοιώνεται με τους όγκους του. Η ίδια η πράξη της ανάπλασης του τοπίου, που ολοκληρώνει με κατάνυξη ο Νίκος Φωκάς, είναι το αληθινό, το μόνο

Σ

π ο ι

Η <rn

Ν ΙΚ ΟΖ Φ Ω Κ Α Σ

ΓΚΡΙΖΟ ΧΡΩΜΑ ΘΕΡΜΟ

ΑΘΗΝΑ 1080

επιλογη/85

84/επιλογη ορατού, η διεκδίκηση ενός επιεικέστερου χρόνου, που θα μπορούαε να ανακουφίσει ενδεχομένως τον άνθρωπο από τόσες και τόσες τραυματικές εμπειρίες και η ανέγερση λίαν ανθεκτικών τειχών, που θα απομονώσουν τον ποιητή από την κοινοχτημοσύνη της λήθης συνιστούν για το Νίκο Φωκά αντικείμενα χρόνιων σπουδών. «Το Γκρίζο χρώμα θερμό» διαπραγματεύεται τα κεφαλαιώδη αυτά ζητήματα μιας συνεχώς αυτοελεγχόμενης ποίησης, με παρρησία και μέτρο. Τίποτα δε βιάζεται. Τίποτα δε φωνασκεί. Αλλωστε όπως έχει ειπωθεί: «ο ποιητής οφείλει να περιμένει να συμβούν οι μετα­ φορές· δεν είναι σε θέση να τις κάνει να συμβούν με τη θέλησή του»1. Κι ο Νίκος Φωκάς έχει το χάρισμα να μην προπορεύεται, να μην επικυριαρχεί των πλασμάτων της φαντασίας του αλλά, αντίθε­ τα, να συλλαμβάνει ακόμα και τα πιο ανεπαίσθητα μηνύματα των όντων. Ο ποιητής αυτός συγκρατεί τους ψιθύρους του φωτός, δεν παρωδεί όπως οι πολλοί. _________ ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ

τοπίο. Η ελαττωματική υλικότητα υποχωρεί αναγκαστικά, ο ορί­ ζοντας, δικαιωματικά, δοκιμάζει τώρα τη δική του κάθαρση. Έ ­ τσι αποδίδει ο έμπειρος ποιητής τα των πραγμάτων στα πράγμα­ τα. Αντιγράφω: «Είναι μια θέα καθημερινή που ωστόσο παραμένει / Ο τελικός σκοπός της όρασης / Δικαίωση κι εξάγνισή της! / Δια­ δοχικές χρωματικές φάσεις της πέτρας /Κ αθώ ς το φως υποβαθμί­ ζεται /Π ρ ιν η γραμμή σβηστεί και οι όγκοι αδειάσουν. / Επάλλη­ λοι τρόποι της ίδιας τελειότητας /Ε π ά λλη λα για τον άνθρωπο που φεύγει / Μαρτύρια της ομορφιάς.» Νίκος Φωκάς χειρίζεται τα προσφιλή θέματα της ποίησης μ’ Ο έναν εξειδικευμένο, προσωποπαγή τρόπο, παραμένοντας νη­ φάλιος. Με ακαδημαϊκή ακρίβεια, με συνέπεια και με εξαιρετική λεπτότητα, που δεν φτάνει ποτέ στα όρια της τυποποίησης, ανάγει το ταπεινό υλικό της ζωής στο επίπεδο που του αρμόζει: στο φαντασιακό. Η ποίηση στην περίπτωση αυτή δεν υπεραγαπά μόνο τον εαυτό της, αλλά είναι παράλληλα ερωτευμένη και με ό,τι,συνιστά το χωροχρόνο της καθημερινότητας. Στο οριακό απ’ αυτήν την ά­ ποψη ποίημα «Γένεση: 4.20 π.μ.» οι λειτουργίες, που προανάφερα, επιτελούνται με ρυθμούς ιδιαίτερα ικανοποιητικούς: «Τα πάντα φαί­ νονται όμοια: πλάσματα και κτίσματα' / Ζουν σ ' ένα πρωιμότατο /Σ τά δ ιο της ύπαρξης όντας ακόμη / Α π ό ’να ανεπεξέργαστο μαύ­ ρο υλικό / Πριν διαφοροποιηθούν αργότερα α π ’ το χρώμα. / Γιατί η κηλίδα τούτη θα εξελιχτεί / Σε σπίτι κι η άλλη παραπέρα σε άν­ θρωπο - / Πόσο πιο ευγενικά κι ανώτερα κι ιερά / Τα προμηνά η καταγωγή τους όλα από τη νύχτα / Α π ’ ό,τι εν τέλει γίνονται.» Η οικονομία των εκφραστικών μέσων, η υπαινικτικότητα, η συνε­ χής αφαίρεση, η αίσθηση των χρωματικών εναλλαγών και των ψυ­ χικών διαβαθμίσεων που συνεπάγονται, συγκαταλέγονται στις α­ ρετές του ποιητικού ύφους του Νίκου Φωκά και συμβάλλουν απο­ φασιστικά στη δημιουργία ενός κλίματος που επιτρέπει αλλά και προκαλεί τις μεταμορφώσεις προσώπων και αντικειμένων. Ο ποιη­ τής δεν σαρκάζει, δεν αποστρέφεται τα είδωλα της μέρας και της νύχτας, αλλά, αντίθετα, τα μυθοποιεί. Χαρακτηριστικά είναι τα ποι­ ήματα: «Μεγέθυνση», «Πανί στα ανοιχτά», «Τοπίο με σύννεφα», «Ποικίλη χλαλοή», «Παιδικότητα», «Ωδή σε μια κρεμάστρα», «Μύ­ γες», «Τα γνωστά» και «Γκρίζα εποχή», απ’ όπου προήλθε και ο φαινομενικός παράδοξος τίτλος της όλης ποιητικής συλλογής. Ε­ δώ θα εντοπίσουμε, επίσης, την πρωταρχική ιδέα της ποιητικής του Νίκου Φωκά, που αναφέρεται στη διπλή φύση των εννοιών, στις δί­ σημες καταστάσεις, στην κρυφή γλώσσα των ορατών: «Τα χρώ­ ματα - το κόκκινο το χρυσάφι το μπλε - / Είναι πια μνήμες που ξυπνούν κάποτε μ έ σ ’ το γκρίζο / Όπως η φλόγα η μυστική πετάγε­ ται / Μέσα α π ’ τη χόβολη· φέγγει για μια στιγμή στα γύρω / Και πάλι επικαλύπτεται η φωτιά / Κρατώντας από κάτω τη χόβολη θερ­ μή. / Το γκρίζο, είναι θερμό - δε λέει η εκπρόσωπός μας ψέμματα - / Θαρρείς τη φλόγα περιμένει». Με τη «Γκρίζα εποχή» αντιστρέ­ φεται η βασική άποψη του Χούσσερλ για το χρώμα. Ενώ δηλαδή για τον φιλόσοφο το χρώμα συνιστά πάντα μια αφαίρεση, επειδή το χρώμα δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς φιγούρα, για τον Νίκο Φω­ κά, αντίθετα, ένα παρηκμασμένο, άσημο χρώμα, το γκρίζο συγκε­ κριμένα, εμπεριέχει τους κραδασμούς και την ένταση μιας ολόκλη­ ρης ζωής. Το γκρίζο διαθέτει, λοιπόν, το καταδικό του χρυσάφι. Σε τέτοιου είδους αποκαλύψεις προβαίνει, χωρίς να αυτοεγκωμιάζεται η ποίηση του Νίκου Φωκά.

Η

δικαίωση των νεκρών, η αποδέσμευση της ύπαρξης από τα δεινά που της έχουν επιβάλει βίαια οι άλλοι, η υπέρβαση του

Σημειώσεις 1. Από το άρθρο του Νικολάου Κάλα «Ελευθερία, αγάπη και ποίηση», που δημοσιεύτηκε το Μάιο του 1978 στο περιοδικό Artoforum.

μια κεντουρία σονέτων από μαδέρι Ι Ι ΑΜΠΛ Ο ΝΕΡΟ ΥΛΑ: Εκατό ερωτικά σονέτα (Cien sonetos de amor) Δίγλωσση έκδυση. Μετάφραση και πρόλογος Ηλία Ματθαίου. Αθήνα, Γ ν ώ σ η , 1988. Σελ. 244.

ΠΩΛΕΙΤΑΙ computer Amstrad 6128 πράσινη οθόνη, 12 δισκέ­ τες με προγράμματα και παι­ χνίδια, joystick, ελληνικό ma­ nual. Τιμή έκπληξη! Τηλ.

3642765 (πρωί), 6424072 (από­ γευμα).

Μ

ακριά από κάθε αμφιβολία το σονέτο αντιπροσωπεύει στην Ποίηση την πυκνότητα, την πειθαρχία και τη σαφήνεια στον μέγιστο δυνατό βαθμό τους - του ποιητικώς εκφράζεσθαι. Πάρ’ όλη την αυστηρότητα των κανόνων του και παρά τις συνεπα­ γόμενες από αυτήν δεσμεύσεις ή τους απαράγραπτους περιορισμούς μορφικής τάξεως που το χαρακτηρίζουν, ανέκαθεν είλκυε το σονέ­ το τους ποιητές —και, πράγμα παράδοξο, αλλά πέρα ώς πέρα αληθι­ νό: ποτέ, κανένας μεγάλος ποιητής, όσο κι αν «υπέφερε» σεβόμενος τα θέσμια του δεκατετράστιχου δυνάστη, δεν ένιωσε δεσμώτης των κανόνων του' αντίθετα, χάρις ίσως στην πρόκληση που αρθρώνουν κάθε φορά αυτοί ακριβώς οι θεωρούμενοι άκαμπτοι κανόνες, οι ποιητές που μπήκαν στη δούλεψη του τρομερού δεκατετράστιχου γίγαντα, ήσαν τα πλέον ελεύθερα πνεύματα της λογοτεχνίας, οι με­ γάλες αναρχικές φρένες του λόγου και της φαντασίας. Φαντάζει αφορισμός, μα δεν είναι: κακό σονέτο δεν υπάρχει· το σονέτο ή εί­ ναι αριστούργημα ή δεν είναι σονέτο. Ένα απ τα δυο. ειδάλλως τί­ ποτα: ή θα έχουμε συγχορδία σωστή με τόνους ακριβούς ή a murd rous shame2. Από τον Σαίξπηρ μέχρι τον Ρίλκε και από τον Πετράρχη μέχρι τον Νερούδα, όλοι οι μεγάλοι ποιητές των αιώνων υπηρέτησαν με ερωτική μανία το σονέτο' αφέθηκαν —καθώς τραγούδησε ο ποιητής του Άμλετ —στου Έρωτα τον πυρσό τον καρδιοκαύτη , κι ήταν ο έρωτάς τους τούτος διπλός: έρωτας για κορμί και ψυχή απ τη μια κι έρωτας για την ποίηση απ’ την άλλη. Στα 1959 ο Νερούδα δημοσίευσε εκατό ερωτικά σονέτα, αφιερωμέ­ να όλα στην Ματίλντε Ουρρούτια, την bienaniada ( = λατρεμένη, 23)4, τον μεγάλο έρωτα της πολυτάραχης ζωής του. Ο Χιλιανός νο-

π ο ι

Η ση

επιλογη/87

86/εττιλογη πράγματος από διαφορετικές γωνίες».6

μπελίστας του 1972 της πρόσφερε τα δικά του ερωτικά «επιτεύγμα­ τα» από χώμα και αέρα, άνθη και δέντρα, Νότο και πείνα, φωτιά και σπέρμα, πόλεμο και ειρήνη: της τα πρόσφερε απλόχερα, με την τεράστια καρδιά του, όπου έπαλλε στο ίδιο δευτερόλεπτο η καρδιά - η ερωτευμένη και αντάρτισσα - της Λατινικής Αμερικής απ’ την Γουαδαλαχάρα μέχρι το Βαλπαραΐσο· μας τα πρόσφερε σαν διαμά­ ντια - κι ας μην ήθελε, όταν .θα δούμε πιο κάτω, να το παραδεχθεί δεμένα πάνω στο σκελετό των σονέτων του Αόπε ντε Βέγα, του Γκόνγκορα, του Κεβέδο, του Αντόνιο Ματσάδο, του Αλμπέρτι και του Λόρκα. Είναι ένα βάρβαρο διαμάντι σαν το σέπαλο της οργής (3), σαν μπουκέτο σκιάς και σιωπηλού νερού (4), σαν τη φούρια τον εγκάθειρκτου κρασιού (7), σαν τσάμπουρο από σίγουρη ουσία (15), σαν τα εφτάψηλα στολίδια του ήλιου (18), αλλά και σαν του γρήγορου σύμπαντος τη στρογγυλή ερμηνεία (24) ή σαν τρε'/.αχτίδα και πορφυρή φο­ βέρα (37). ια πετυχημένη μεταφορά - έγραφε στα 1929 ο Βίτγκενστάιν5 - φρεσκάρει το μυαλό. Ο Νερούδα, προκειμένου να είναι πά­ ντα σε πνευματική διαύγεια και συνάμα ερωτευμένος μέχρι το με­ δούλι των κοκκάλων του, για να ρουφάει κάθε φορά τ' αδιαίρετο το κύμα του κορμιού (46) της αγάπης, επιστρατεύει τις πιο τολμηρές μεταφορές και τις πιο υστερικές παρομοιώσεις. Νά τι γράφει στο σονέτο 58: Μέσα από "λογοτεχνικού ατσαλιού σπαθούκλες / διαβαίνω εγώ σαν ναύτης από ξέμπαρκη χώρα / που δεν ξέρει το μέρος και που τραγουδάει (...) Α π' τα τρικυμισμένα αρχιπέλαγα έχω φέρει / τ ’ ακορ­ ντεόν μου με θύελλες, τρελής βροχής μπουρίνια (...). Για να μην αναγκασθεί να οδύρεται σαν τον σαιξπηρικό ερωτευμένο: γυμνή 'ναι η ποίησή μου από λάμψη νέα (...) και το σπαταλημένο εκ νέου σπαταλώ, γράφει για το μεγαστάφυλο ύφος και το κιθαρίσω στόμα (26) του έρω­ τα, για του ξύλινου κοριτσιού τ ’ αρχαίο κύμα (68), για την εξόριστη πυ­ γολαμπίδα σ τ ’ ουρανού το δεσίδι (86). Τα θέλει όλα ο βάρδος της Ίσλα Νέγκρα: σαν τον Διέγο Ριβέρα που με υπομονή αρκουδιού / γύρευε στη ζωγραφική το σμαράγδι του δάσους (76), έτσι κι αυτός βλέπει στη λέξη τη φτερούγα της σιωπής (44), στο τρέμουλο του χρόνου λατρεύει το ολόρθο φως και τον σκοτεινό ήλιο (49). Τα θέλει όλα, τα ενώνει όλα, τα βάζει όλα να πουν - καθώς γράφει στην Ματίλντε - το ξύ­ λινο τραγούδι τους: Εγώ, με πολλή ταπεινοσύνη έφτιαξα ετούτα τα σο­ νέτα από ξύλο (Υο hice estos sonetos de madera), τους έδωσα τον ήχο απ ’ αυτήν την αδιάφανη και καθάρια ουσία. Εσύ κι εγώ περπατώντας σε δάση κι αμμουδιές, σε λίμνες χαμένες, σε στάχτινα πλάτη, μαζέψαμε κομμάτια από καθάρια ξυλεία, από τάβλ,ες αφημένες στο πηγαινέλα του νερού και της αλλαξοκαιριάς. Από τέτοια απαλότατα απομεινάρια κατα­ σκεύασα (...) ετούτα τα ξυλουργήματα του έρωτα και σκάρωσα μικρά σπιτάκια δεκατεσσάρων σανιδιών για να ζουν μέσα σ' αυτά τα μάτια σου που λατρεύω και υμνώ.

Μ

ια τα ξύλινα σονέτα του ο Νερούδα καταστρατήγησε έναν νό­ μο θεμελιακό: αγνόησε τη ρίμα - μόνο το σονέτο 68 έχει γρα­ φεί με ρίμα (ριμάρισμα των στίχων 1-3-5-7-9-10-12-13 και 2-4-6-811-14). Εισάγοντας τον ελεύθερο στίχο στο σονέτο, όμως, δεν άνοι­ ξε τις Ούρες για να αλωθεί αυτό το αυστηρό και επίσημο είδος ποιητικού λόγου από τυχαίους και ατάλαντους ποιητικίζοντες γρα­ φιάδες, γιατί ο ίδιος ο μάστορας έθεσε τους νόμους του ελεύθερου σονέτου: κάθε λέξη να κλείνει μέσα της την ποιητική αρμονία του όλου, να είναι ρίμα με το σύμπαν ολόκληρο. Δεν μπορώ να αποφύ­ γω τον πειρασμό - ανατρέχω στον Βίτγκενστάιν: «Κάθε πρόταση που γράφω στοχεύει πάντοτε στο όλο- στο ίδιο πράγμα δηλαδή, ξα­ νά και ξανά· σαν να ’ναι όλες μου οι προτάσεις απόψεις του. ίδιου

Γ

πάνια στα ελληνικά —σπάνια, γι’ αυτό και το αποτέλεσμα είναι ανεκτίμητο - να περάσουν μέσα από μετάφραση όλες οι από­ ψεις του ίδιου πράγματος από διαφορετικές γωνίες. Γι’ αυτό και η μετάφραση του Κου Ματθαίου είναι σημαντική: με ήχους και ρυθ­ μούς ξεχασμένους, μα ακόμα τόσο ζωντανούς, που τους μάζεψε με επιμέλεια και αγάπη από την αποθήκη του Σικελιανού και του Φι­ λύρα και τους ξανάδωσε το λούστρο το ιλαρό της ποιητικής λέξεως, σκάρωσε ξανά τα εκατό ερωτικά σονέτα του Νερούδα. Διαβά­ ζουμε Νερούδα στα ελληνικά, διαβάζουμε ελληνικά ποιήματα που θα μπορούσαν να σταθούν μόνα τους στο ποιητικό στερέωμα χωρίς καν την υπόμνηση ότι πρόκειται περί μεταφράσεων. Επιβάλλοντας ο μεταφραστής ποιητικούς νεολογισμούς που η ισπανική, λόγω δο­ μής, αγνοεί και η Ελληνική, λόγω ελευθερίας, αποδέχεται, πλουτί­ ζει το πτωχευμένο ποιητικό λεξιλόγιο των καιρών μας και δίνει ερεθίσματα, ευγενή και ελπιδοφόρα, αλλά και ποιητικά εναύσματα για να ανακαλύψει το ελληνικό κοινό με λόγια «δανεισμένα» από έναν Έλληνα του Νότου, έναν Χιλιανό γύπα, ποιητικές γαίες που του αρμόζουν, για να μπορεί άφοβα να λέει ότι το γιασεμί δευτέρωσε τ ’ άστρινο μυστικό του (23), ότι κρύβονται στα χαρτιά φωνήεντα ζαρω­ μένα (32) ή ότι άνοιξε το αίμα κακότυχα τουνέλια (37). Για τη μετά­ φραση του Κου Ματθαίου, ακάματου εργάτη των ισπανικών γραμ­ μάτων, αρμόζει ο στίχος του Νερούδα από το σονέτο 41: χρυσάφι ντούρο σαν κρασί σε κούπα ξέχειλη. Το βιβλίο κυκλοφορεί σε δίγλωσση, καλαίσθητη έκδοση από τις εκδόσεις «Γνώση» με δύο πίνακες του Πάμπλο Πικάσο και άλλους δύο του Γιώργου Γουναρόπουλου. Είναι απόκτημα για κάθε βιβλιο­ θήκη. ~---------ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΕΝΤΡΩΤΗΣ

Σ

ΠΑΜΠΛΟ ΝΕΡΟΥΛΑ

ΕΚΑΤΟ ΕΡΩΤΙΚΑ ΣΟΝΕΤΑ (CIEN SONETOS DE AMOR) Δίγλωαοη ίχόοοη

Ml r p M r* : Ήλίι MatOatw

«ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ» ζητάει επειγό­ ντως ειδικό/ή για σελιδοποίηση και μοντάζ του περιοδικού Τηλ. 72.45.553 και 36.04.630.

σημειώσεις

1. Σαίξπηρ, Τα Σονέτα, μτφ. Βασίλη Ρώτα και Βούλας Δαμιανάκου, ΙΚΑΡΟΣ 1978, αριθμός σονέτου 8.

2. Ό.π., αριθμός 9.

3. Ό.π., αριθμός 154.

4. Ο αριθμός στην παρένθεση παραπέμπει στον αριθμό του σονέτου.

5. Ludwig Wittgenstein, Πολιτισμός και Αξίες, μτφ. Κωστή Κωθαίου, εκδ. Καρδαμί■τσα, Αθήνα 1986, σελ. 17.

6. Ό.π., σελ. 25. ΕΚΔΟΐεΐϊ «ΓΝΙΙΣΙΙ.

sen ii

n o iim i, »

εμπρός! εμπρός! ΤΤΛ

Φ ΙΛ ΙΠ Π Ο Υ ΣΤ. ΛΡΑ ΓΟ ΥΜ Η : Ημερολόγιο: βαλκανικοί Πόλεμοι 1012-1913. Αθήνα, Δ ω δ ώ ν η , 1988. Σελ. 416.

ο 1908 η Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία προσάρτησε τις δύο μικρές επαρχίες στα βόρεια της σημερινής Γιουγκοσλαβίας Τ (Βοσνία και Ερζεγοβίνη) τις οποίες είχε υπό τη διοίκησή της μέχρι τότε. Η αιτία ήταν η επανάσταση των Νεοτούρκων την ίδια χρο­ νιά. Το γεγονός αυτό ενέτεινε τη δραστηριότητα μυστικών σερβι­ κών οργανώσεων (Narodna Odbrana και Μαύρη Χειρ) οι οποίες άρ­ χισαν έντονη υπονομευτική δραστηριότητα και πίεζαν τη Σέρβική κυβέρνηση να επέμβει στη Μακεδονία κατά των Τούρκων που κα­ ταπίεζαν τους ομοεθνείς τους. Το ίδιο συνέβη και στη Βουλγαρία με την οργάνωση ΕΜΕΟ (1MRO) και στην Ελλάδα είναι γνωστό ό­ τι υπήρχαν ελληνικά σώματα που δρούσαν στη Μακεδονία. Ολα αυτά βέβαια γιατί κάποια στιγμή θα κρινόταν πόιος θα αναλάμβα-

ιστ

88/επιλογη ^ΤΗΜΟΛΟ^

νε τη Μακεδονία όταν κατέρρεαν μεταξύ των Βαλκανικών κρατών εναντίον της Τουρκίας και τελικά όταν η Ιταλία κατέλαβε περιο­ χές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας στη Β. Αφρική, βρήκε την ευ­ καιρία η Βαλκανική συμμαχία να ξεκινήσει τον A ' Βαλκανικό Πό­ λεμο. Πραγματικά οι τρεις στρατοί κατέλαβαν μεγάλο μέρος της Μακεδονίας και ήρθε η στιγμή της διανομής. Επενέβησαν όμως οι μεγάλες δυνάμεις με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν παράπονα και τελικά τα Βαλκανικά κράτη με σύμμαχο την Τουρκία στράφηκαν εναντίον της Βουλγαρίας. Η τελευταία υπέγραψε αμέσως ανακωχή και έτσι τελείωσε ο Β ' Βαλκανικός Πόλεμος. Παρότι αυτή η περιγραφή των πολιτικών περιπλοκών που οδή­ γησαν στους δύο Βαλκανικούς Πολέμους είναι απελπιστικά βρα­ χεία, δίνει μια ιδέα της πολυπλοκότητας του θέματος. Βέβαια πολ­ λά από αυτά που περιγράφονται παραπάνω δεν ήταν γνωστά στην εποχή που διαδραματίζονται τα γεγονότα. Έ τσι είναι πολύ σπου­ δαίο να μάθουμε τις απόψεις ενός πολεμιστή που καταγόταν από μια τόσο σημαντική οικογένεια και τελικά κατείχε και θέση στο κρυ­ πτογραφικό γραφείο του Στρατηγείου. Πρόκειται φυσικά για τον Φί~λιππο Δραγούμη. μπρός! Εμπρός! Ή ταν το σύνθημα που κυριαρχούσε την επο­ χή των Βαλκανικών Πολέμων και ιδίως στην Ελλάδα που ζούσε στο κλίμα της «Μεγάλης Ιδέας». Ο Φίλιππος μεγαλωμένος μέ­ σα στο κλίμα αυτό, έχοντας μόλις απολυθεί από το στρατό, βρί­ σκεται στην πρώτη γραμμή του μετώπου και τραυματίζεται στο Σαραντάπορο. Το αριστερό χέρι του, όπου είναι και το τραύμα, τον ενοχλεί πολύ και παρά την έντονη επιθυμία του να ξαναγυρίσει στο τάγμα του, τελικά, οι γνωριμίες του λόγω του ονόματος του τον ο­ δηγούν στο κρυπτογραφικό γραφείο του Στρατηγείου. Εκεί περνά­ ει από τα χέρια του όλη η αλληλογραφία του «Διαδόχου» (Κωνσταν­ τίνου), μέρος της οποίας περιγράφει, και μαθαίνει από πρώτο χέρι τα συμβάντα. Π αράλληλα διαβάζει Ό μ η ρ ο και Βυζα­ ντινή Ιστορία. Οι κρίσεις του όμως για τα γεγονότα δείχνουν τον υψηλό πατριωτισμό που επικρατούσε αλλά και τις ιδέες του ίδιου του Φ.Δ. «Να πάρουμε την Θεσσαλονίκη», «να προχωρήσει ο στρα­ τός» τι θα γίνει με τους Έλληνες της Μ. Ασίας; Ιδέες για να επέμβει η Ελλάδα; Η διήγηση μέρα με τη μέρα ξεχύνεται σαν χείμαρρος που μερικές φορές δείχνει να θέλει να πνίξει και τον ίδιο.

Ε

ιστορική σημασία του ημερολογίου είναι προφανής. Υπάρχουν πληροφορίες που ίσως να μην είναι δυνατόν να βρεθούν αλ­ λού, όπως τα τηλεγραφήματα που περνούν από τα χέρια του και τα περιγράφει. Ακόμα είναι πολύτιμο το ημερολόγιο γι’ αυτόν που θα ασχοληθεί με τον ίδιο τον Φ.Δ. ή με την περίοδο που έζησε. Ίσω ς το μόνο μικρό μειονέκτημα της έκδοσης είναι η παντελής έλλειψη σχολίων γύρω από πρόσωπα και γεγονότα που ο αδαής α­ ναγνώστης δεν θα αναγνωρίσει ή δεν ξέρει καθόλου. Βέβαια στο τέ­ λος του τόμου υπάρχει κατατοπιστικό ευρετήριο και μπορεί εύκο­ λα κανείς να βρει σε ποιο σημείο αναφέρεται ένα συγκεκριμένο πρό­ σωπο ή γεγονός. Πολύ ενδιαφέρουσες είναι και οι αρκετές φωτο­ γραφίες που κοσμούν το βιβλίο. Ο Φ.Δ. Δραγούμης έχει κρατήσει ημερολόγια για όλη σχεδόν τη ζωή του και θα ήταν ευχής έργο να εκδοθούν όλα. Ή δη μπορεί κα­ νείς να βρει τυπωμένο και το ημερολόγιο που αναφέρεται στην πε­ ρίοδο που ήταν υποπρόξενος στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου (1916), καθώ ς και μια σειρά ημερολογίων του αδελφού του, Ίω να Δραγούμη. Δ.Ι. ΔΟΪΖΟΣ

Η

GUTENBERG

GUTENBERG

FRANCO SELLERI

Ε. Γ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

Η ΔΙΑΜΑΧΗ ΠΑΤΗΝ

ΚΒΑΝΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ \ΊΚΟΣ ΤΑΜΠΑΚΗΣ

m

ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΓΙΑ ΜΙΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΘΕΜΕΛΙΩΜΕΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΑ

&

,,ΛΙϋΤΗΜΟΛΟ/ϊ, GUTENBERG

ΦΙΛΙΠΠΟΥ ΣΤΕΦ. ΔΡΑΓΟΥΜΗ

01

ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΣΤΗΝ

ΚΟΙΝΩΝΙΑ Η Μ Ε Ρ Ο Λ Ο Γ ΙΟ

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ 1912-1913

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

ΝΙΚΟΣ ΚΙΤΣΙΚΗΣ

Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΤΗ Σ

Εισαγωγή και Σχόλια

GUTENBERG

ΕΥΤΥΧΗΣ I. ΜΠΙΤΣΑΚΗΣ

ΕΙοαγωγή- Επιμέλεια Ι.Κ . Μαζαράχης ΑΙνιάν

’Κχίόσιις .Λωίώντ,π Αθήνα — Γιάννινα 1988

ΟΜΑΔΑ ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

^ΖΊΕΙΑΟΛΟΓ^ ~ GUTENBERG

m

*

JACQUES VA I.I.1N

0 ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΓΗΣ Κξτλίξπς. Προβλήματα, Προοπτικές

ΒΑΣΙΛΗΣ I. Φ ΙΛΙΑΣ

Κ ΟΙΝΩ Ν ΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜ ΑΤΑ ΣΤΟΝ 20° ΑΙΩΝΑ

Λ. Μ. ΜΟΥΣΟΥΡΟΥ

Κ 0ΙΝΩ Ν10Α0Γ1Α ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

ΓΟΜΟΣ Κ Μπάφραοη: Γ. ΙΚΓΚΛΕΑ Κηιμίλτια: Δ.Ι ΤΪΛΟΥΙΙΙΪ

ΚΜΝΟΝΚΜΟΠΚΜ* ΑΝΟΗΒΗΙIOIUM IIIIMIOHkH UTOBUG

MNMIMOtOlIkH t WNrulllltlllUH ΝΙΛΝΜΜΜΜ-Ι tf'H Jl.

ΚΟΙΝΙΙΝΙΟΛΟΠΚΗ I ΛΝΗΡΙΙΙΙΟΛΟΙΙΜΙ ΒΙΒΜΙΗΤΙΙΚΙΗ,Ι II.NBKRC

ΕΚΔΟΣΕΙΣ GUTENBERG

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ Γ. Γενναδίου 3, Αθήνα 106 78, τηλ. 36.02.007

ΒΙΒΛΙΑ 1989 ΠΟΙΗ ΣΗ ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΙΤΣΟΣ: Άπαντα. Τόμος I' ΜΙΛΤΟΣ ΣΑΧΤΟΥΡΗΣ: Εκτοπλάσματα ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΟΝΤΟΣ: Δωρεάν σκοτάδι ΤΖΕΝΗ ΜΑΣΤΟΡΑΚΗ: Μ’ ένα στεφάνι φως ΚΩΣΤΑΣ ΜΑΥΡΟΥΔΗΣ: Το δάνειο του Χρόνου ΠΑΥΛΙΝΑ ΠΑΜΠΟΥΔΗ: Ο ένοικος

___________

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΠΕΤΡΟΣ ΑΜΠΑΤΖΟΓΛΟΥ: Προσωπική αποκάλυψη ΣΩΤΗΡΗΣ Φ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ: Ένα παιδί απ’ τη Θεσσαλονίκη ΓΙΩΡΓΟΣ ΙΩΑΝΝΟΥ: Καταπακτή ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΚΑΛΙΟΤΣΟΣ: Στρατιωτικές ασκήσεις ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΚΟΤΖΙΑΣ: Η μηχανή ΚΩΣΤΑΣ ΜΟΥΡΣΕΛΑΣ: Βαμμένα κόκκινα μαλλιά ΕΛΙΑΝΑ ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑΔΟΥ: Η γειτονιά των καλών κλεφτών ΓΙΑΝ ΑΝΤΡΕΑ: M.D. (Μαργκερίτ Ντυράς) ΓΙΕΒΓΚΕΝΙ ΓΙΕΒΤΟΥΣΕΝΚΟ: Αρνταμπιόλα ΘΕΑΤΡΟ ΙΑΚΩΒΟΣ ΚΑΜΠΑΝΕΛΛΗΣ: Τόμος Δ' ΠΑΥΛΟΣ ΜΑΤΕΣΙΣ: Περιποιητής φυτών ΜΕΛΕΤΕΣ ΣΟΝΙΑ ΙΛΙΝΣΚΑΓΙΑ: Μιχαήλ Λυκιαρδόπουλος, ένας Έλληνας στο χώρο του ρωσικού συμβολισμού ΤΖΩΡΤΖ ΤΟΜΣΟΝ: Οι πρώτοι φιλόσοφοι ΤΖΩΡΤΖ ΤΟΜΣΟΝ: Το προϊστορικό Αιγαίο ΤΖΩΡΤΖ ΤΟΜΣΟΝ: Η ελληνική γλώσσα, αρχαία και νέα ΜΑΡΙΕΛΛΑ ΔΟΥΜΑΝΗ: Η Ελληνίδα μητέρα, άλλοτε και σήμερα Ω. ΝΕΠΙΑΡ - Κ. ΧΟΥΗΤΕΚΕΡ: Οικογένεια, μαζί όμως αλλιώτικα ΒΙΡΤΖΙΝΙΑ ΣΑΤΙΡ: Πλάθοντας ανθρώπους ΛΕΞΙΚΑ ΑΛΕΞΗΣ ΣΟΛΟΜΟΣ: Θεατρικό λεξικό ΠΡΟΒΛΗΜ ΑΤΑ ΤΟΥ ΚΑΙΡΟΥ ΜΑΣ · ΕΚΔΟ ΣΕΙΣ ΡΑΠΠΑ