Τεύχος 139

Ο υ ίλ ια μ ς σ υ ν έν τε υ ξη με την Ε λένη Βακαλό νεοελληνικές οπουδές οτις Η.Π.Α.

ΑΡΙΘ. 139 · 1 2 .3 .8 6 · Δ ΡΧ . 20 0

ΔΙΑΒΑΖΩ

εκδόσεις «νεα σύνορα»

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ _________ ΧΡΟΝΙΚΑ

ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488

ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟΥ Οι εραστές της θάλασσας

2

ΔΙΑΛΟΓΟ!: Γράφουν οι: Μιχάλης Μακράκης, Λεωνίδας Ρήγας και Ντίνος Χριστιανόπουλος lr b Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

4 6

Σουλσ/ιάτΛης)ΝεθελλΤ'νΐκ^ Σπουδές στί5 Η Π Α · (ΥΟάφει ο Ευθ.

Τεύχος 139 12 Μαρτίου 1986 Τιμή: Δρχ. 200

Εκδότης: Ά ννα Πετρίδου Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Σύνταξη: Σοφία Γεμενάκη, θεοδώρα Ζερβοί*, Βασίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης, Μαρία Στασινοπούλου, Καίτη Τοπάλη

Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Διορθώσεις: Πηνελόπη Βλάσση Στοιχειοθεσία:

Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 Διαφάνειες εξωφύλλου: Δ. Π. Αγνελής, Πειραιώς 1, τηλ. 32.44.325 Φωτογραφίσεις-Μοντάζ: I. Χριστοδουλάκος - I. Κοργιαλάς O.E., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυ­ λής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57 49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου

Κεντρική διάθεση:

Το θιθΧίο αυτό πόυ χαρακτηρίζεται σαν κοινωνικό και περιπετειώ­ δες ανάγνωσμα είναι μια περιπλάνηση σε χώρους εξωτερικούς, αλλά και-ee-χώραυς οικείους.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

κό^εόιάγαρταμμα0ηζ: TiVEOT| 0υίλΐαμζ: β α φ ι κ ό και εργογραφιΣά66ας Πατσαλίδης: Η δοξολογία και ο αναθεματισμό; τού ερωτι­ κού λόγου στον Τ.Ο. ν Βάιος Παγκουρέλης: Η απάτη του Χώρου Γιάννης Τσιώλης: Η αφηγηματική γραφή του Τ. Ουίλιαμς 1946 85ΓεωρΥ° υδάκη Η θεατ° ΐκΐί παΙ)ουσία του Τ.Ο. στην Ελλάδα, Μάριος Πλωρίτης: Ο Ορφέας στον Άδη Στάθης Βαλούκος: Η κινηματογραφική άνοιξη του κυρίου Τ Ουίλιαμς Κάτια Γεωργουδάκη: Ελληνικές μεταφράσεις έργων του Τ.Ο. ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ

ΕΠΙΛΟΓΗ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ: Γράφει ο Κώστας Καλημέρης ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ: Γράφει ο Κώστας Κωτούλας ΠΟΙΗΣΗ: Γράφουν οι: Κώστας Χωρεάνθης, Ηλίας Κεφάλας και Διαμαντής Μπασαντής ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφουν οι: Χρίστος Παπαγεωργίου, Μάνος Κοντολέων και Ζ. Κατσίκας ΙΣΤΟΡΙΑ: Γράφουν οι: Δ.Ι. Λοίξος και Χρήστος Λάζος ΠΛΑΙΣΙΟ: Γράφουν οι: Γ. Καραδασίλης, Δ. Μπασαντής, X. Παπαγεωργίου και Α. Δελώνης

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Α .Α . Λ ΙΒ Α Ν Η « Ν Ε Α Σ Υ Ν Ο Ρ Α » Σ Ο Λ Ω Ν Ο Σ 94, Τ Η Λ . 3 6 10 5 8 9 -3 6 0 0 39 8 IΜΓΟ:

47

ΣΥΝΕΝΤΕΥΕΙΙ

Συνέντευξη με την Ελένη Βακαλό

64

Αθήνα: Πομώνης Διονύσιος Ζαλόγγου 1 ΐηλ. 36.20.889

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

71

■Θεσσαλονίκη:

ΚΡΓΓΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

77

ΔΕΛΤΙΟ

Βιβλιοπωλείο

Π Λ Η Ρ Ο Φ Ο Ρ ΙΕ Σ - Π Α Ρ Α Γ Γ Ε Λ ΙΕ Σ

7

Μ. Κοτζιά και Σία Φσιμισκή 78 Υηλ. 279.720, 268.940 Υπεύθυνος τυπογραφείου: Βαγγέλης ΙΙαπαθανΡοόπουλος, Υμηττού 2ΙΒ Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

στο επόμενο «Διαβάζω» αφ ιέρω μα σ τον Α ν δ ρ έα Κ άλ6ο

ΧΡΟΝΙΚΑ

Έ νας

κατά λο γο ς έκθεσ η ς

ΕΝΑΣ μικρός οδηγός που έπεσε στα χέρια μας, μας εντυπωσίασε και για την οργάνωση της ύλης του και τη χρηστικότητά του. Πρόκειται για τον κατάλογο της έκθεσης βιβλίου που διοργάνωσε η βιβλιοθήκη του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου, με θέμα «Η Θεσ­ σαλονίκη στο βιβλίο». Η έκθεση, που έγινε στα πλαίσια των εορ­ τών για τα 2.300 χρόνια της Θεσ­ σαλονίκης, περιλαμβάνει 588 έν­ τυπα: βιβλία, περιοδικά, εφημε­ ρίδες, χάρτες που είναι καταχωρημένα στη βιβλιοθήκη του Πα­ νεπιστημίου. Η συλλογή είναι εν­ δεικτική και στο μεγαλύτερο πο­ σοστό της καλύπτει βιβλιογραφι­ κή παραγωγή μέχρι τη δεκαετία 1950-60. Εκτός από βιβλία που αναφέρονται αποκλειστικά στη Θεσσαλονίκη εκτίθενται και άλλα που περιέχουν μόνο κεφάλαια ή μικρότερες αναφορές σ’ αυτήν. Οι αναφορές αυτές επισημαίνονται με σχετικούς δείχτες στό ει­ δικό μέρος του βιβλίου. Τα έντυπα - πολλά απ' αυτά σπάνια και δυσεύρετα ή λανθάνοντα- έχουν ταξινομηθεί με βά­ ση το ιδιαίτερο περιεχόμενό τους και σύμφωνα μ' έναν αρκε­ τά ανεπτυγμένο ταξινομικό πίνα­ κα θεμάτων γιά τήν τοπική ιστο­ ρία και τον πολιτισμό (βλ. συνημ­ μένα «Μικρός Οδηγός»). Έτσι το υλικό για την ιστορία και τον πο­ λιτισμό και τις λοιπές εκφάνσεις της ζωής στη Θεσσαλονίκη, ενταγμένο στον παραπάνω πίνακα, παρέχει μια περίοπτη εικόνα της μακραίωνης ζωής της. Το υλικό χωρίστηκε χρονολογι­ κά σε τρεις μεγάλες ενότητες:

προ λεγο μένα Αρχαίοι Χρόνοι, με δείκτη «Α», Βυζαντινή Εποχή, με δείκτη «Β», Νέοι Χρόνοι, με δείκτη «Γ» και Γενικά με δείκτη «Ο». Για την ενότητα «Αρχαίοι Χρό­ νοι» οι μελέτες που παρουσιά­ ζονται είναι κυρίως ιστορικοαρχαιολογικές (και οι περισσότερες επιγραφικές). Για την ενότητα «Βυζαντινή Εποχή» εκτός από τις πολλές ιστορικο-αρχαιολογικές μελέτες υπάρχουν κείμενα και μελέτες κειμένων. Τέλος για την ενότητα «Νέοι Χρόνοι» έχουμε ακόμη δοκίμια και μελέτες για γεγονότα και καταστάσεις που ανάγονται στον ζιλατύτερο ελλη­ νικό χώρο αλλά που σημάδεψαν ιδιαίτερα τον χαρακτήρα της πό­ λης. (πρόσφυγες κ.ά.). Στην κα­ τηγορία «Γενικά» έχουν τοποθε­ τηθεί βιβλία που αναφέρονται στο θέμα «Θεσσαλονίκη» δια­ χρονικά ή είναι έργα σύμμεικτα. Από τη συλλογή ίσως θα πρέ­ πει να επισημάνουμε βιβλία της κατηγορίας «Εκδόσεις στη Θεσ­ σαλονίκη την εποχή της Τουρκο­ κρατίας», «Περιοδικά 19121050», εκδόσεις ξένων περιηγη­ τών, το χάρτη για τα χριστιανικά σχολεία της Μακεδονίας πριν από το 1903, κ.ά. Ακόμη θα μπο­

ρούσαμε ν’ αναφέρουμε την έκ­ δοση για τα βυζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης των DiehlTourneau-Saladin, το «Byzantine architecture» των Texier-Pullan, και βέβαια την έκδοση του Ευπαθίου «Παρεκβολαί εις την Ομήρου Ιλιάδα και Οδύσσειαν» 1540-1552 κ.ά. Όμως θα πρέπει να κλείσουμε το σημείωμά μας με την πληρο­ φορία ότι ιδέα της έκθεσης που υιοθετήθηκε από το Πανεπιστή­ μιο ήταν της υπαλλήλου της βι­ βλιοθήκης κας Στέλλας Χριστο­ δούλου η οποία και την οργάνω­ σε και επιμελήθηκε και τον κατά­ λογο. Τέτοιες πρωτοβουλίες χρειάζονται και τους αντίστοι­ χους επαίνους.

Κ α τα ρ γο ύντα ι οι αφ ιερώ σ εις; ΟΙ καλλίγραφες αφιερώσεις που έγραφαν οι συγγραφείς στις πρώτες λευκές σελίδες των βι­ βλίων τους και που έστελναν σε ομότεχνους, κριτικούς και <P[* λους τείνουν να εξαφανιστούν. Θύματα κι αυτές όχι της προό­ δου αλλά της λιτότητας. Από όσα διαβάσαμε σε γράμμα του συγ­ γραφέα Νίκου Χατζηευαγγέλλου σε εφημερίδες, πληροφορηθήκαμε ότι τα ΕΛΤΑ δεν επιτρέπουν πια την αποστολή βιβλίων με φι· λικές ή τιμητικές αφιερώσεις και με συνοδεία εντύπων που αναφέρονται σε κρίσεις γι' αυτά. Για να επικυρωθεί αυτή η συ­ νήθεια είχε εκδοθεί προπολεμικά υπουργική απόφαση που την επέτρεπε εφόσον τα βιβλία στέλ­ νονταν από τους ίδιους τους συγγραφείς ή τους εκδότες των εντύπων.

χρονικα/3 Εδώ πρέπει να θυμηθούμε ότι σε πολλά βιβλία γράφτηκαν αφιερωματικά ποιήματα, απο­ φθέγματα, σκέψεις και άλλες πληροφορίες που συμπλήρωσαν αρκετές φορές το κυρίως έργο συγγραφέων αλλά και φώτισαν άγνωστες λεπτομέρειες της ζωής τους. Ο κος Χατζηευαγγέλλου υπε­ ρασπίστηκε με τα γράμματά του στον Τύπο αυτή τη συνήθεια που φιλολογικά, πολλά έχει προσφέ­ ρει. Περιμένουμε λοιπόν αντι­ δράσεις. Άραγε ποιο θα είναι το αποτέ­ λεσμα: θα πλουτίσουν τα ΕΛΤΑ; - τόσα πολλά βιβλία στέλνονται; - Θα σταματήσουν οι αφιερώ­ σεις; Ή θα βρεθεί κάποια λύση; Μέσα στη γενική πολιτική για το βιβλίο ακόμα ένα στοιχείο που το επιβαρύνει και το απομακρύνει από την καθημερινή συναλλαγή.

Το θ έα τρ ο στην εκπ αίδευση και η εκπ αίδευση για το θ έα τρ ο ΠΟΛΛΈΣ φορές στο τηλέφωνο του «Διαβάζω» μας καλούν παι­ δαγωγοί που ενδιαφέρονται να μάθουν πού θα βρουν θεατρικά έργα για παιδιά, μεθόδους διδα­ σκαλίας θεάτρου κι ακόμα παι­ χνίδια που στόχο έχουν να γνω­ ρίσουν στα παιδιά τη θεατρική λειτουργία. Πρόσφατα σεμινάρια, που έγι­ ναν από κρατικούς φορείς, για να ενημερώσουν τους δασκά­ λους και να καλύψουν ανάγκες που προκλήθηκαν από την καθηΜερινή σχολική πρακτική, δε όιακρίθηκαν για τη σωστή τους ορ­ γάνωση, για τους στόχους τους και για το κριτήριο με το οποίο επέλεξαν τους καθηγητές των σεμιναρίων. Ετσι με πολύ ενδιαφέρον δια­ βάσαμε την είδηση ότι το Ελλη­ νικό Κέντρο του Διεθνούς Ινστι­ τούτου Θεάτρου, που τα τελευταία χρόνια κάνει εντονότερη την παρουσία του στον πνευματικό χώρο, διοργανώνει μαζί με Τή Μακεδονική Καλλιτεχνική tT aiPla Τέχνης συνέδριο με θέΜα «Το θέατρο στην εκπαίδευ­ ση».

Το Συνέδριο αυτό, που θα συγ­ κεντρώσει Έλληνες και ξένους ανθρώπους του θεάτρου και παι­ δαγωγούς, έχει σκοπό να φωτίσει τους τρόπους με τους οποίους το θέατρο συναντιέται με την εκ­ παιδευτική διαδικασία. Στόχος του Συνεδρίου είναι η ανταλλαγή απόψεων και εμπει­ ριών, ώστε, μέσα από τη δημο­ σιότητα που θα δοθεί στις εργα­ σίες του, να καλλιεργηθεί το έδαφος για την ένταξη της θεα­ τρικής εμπειρίας στη σχολική πράξη, καθώς και στον ελεύθερο χρόνο των μαθητών. Οι εργασίες του Συνεδρίου θα είναι ανοιχτές, ώστε να μπορέ­ σουν να τις παρακολουθήσουν όσο γίνεται περισσότεροι εκπαι­ δευτικοί. Θα παρουσιάσουν εισηγήσεις 25 περίπου σύνεδροι, κατά το ένα τρίτο αλλοδαποί (από Γαλ­ λία, Αγγλία, Γερμανία, Σ. Ένωση, Βουλγαρία). Θα υπάρξει, επίσης, συμμετοχή από την Κύπρο. Οι εισηγήσεις θα περιστρέφον­ ται γύρω από τα παρακάτω θέμα­ τα: Α. Το θέατρο ως μάθημα.

1. Η προσέγγιση των θεατρικών κειμένων στα μαθήματα της αρχαίας και της νεοελληνικής λογοτεχνίας.

2. Για ένα μάθημα εισαγωγής στην τέχνη του θεάτρου. Β. Η θεατρική πράξη στο σχολείο 1. Ασκήσεις θεατρικής έκφρασης 2. Ολοκληρωμένες παραστάσεις.

3. Παρεμβάσεις ανθρώπων του θεάτρου στο σχολείο. Το συνέδριο, που θα γίνει στη Θεσσαλονίκη, θα διαρκέσει από τις 11 έως 13 Απριλίου και για όσους ενδιαφέρονται να το πα­ ρακολουθήσουν δίνουμε το τη­ λέφωνο του Ελληνικού Κέντρου του Διεθνούς Ινστιτούτου Θεά­ τρου που είναι το 36.38.194.

Α νακύκλυσ η και Ε λ λ έβ ο ρ ο ς ΚΑΘΕ φορά που φτάνει στα χέ ­ ρια μας ένα καινούριο περιοδικό, αναλογιζόμαστε πόσο μεράκι, πό­ σα χρήματα, πόσες ώρες έχουν αναλώσει οι δημιουργοί του για να φτάσουν στην έκδοσή του, που κατά κανόνα δεν είναι αυτή

που οραματίστηκαν. Τις αφορμές γι’ αυτές τις σκέψεις μας έδωσαν δυο καινούρια λογοτεχνικά πε­ ριοδικά το «Ανακύκληση» που εκδίδεται στην Αθήνα και το «Ελλέβορος» στο Άργος. Το πρώτο είναι δίμηνο κι έχει διευθυντή τον γνωστό ποιητή Τάσο Κόρφη, και η καλοδιαλεγμένη ύλη του από το χώρο της ποίησης, της πεζογραφίας και του δοκίμιου παρουσιάζεται με μια άκρως λιτή αισθητική. Στο δεύτερο τεύχος της «Ανακύκλη­ σης» που κρατάμε στα χέρια μας, ανάμεσα στα πολλά ενδιαφέρον­ τα ένα γοητευτικό κείμενο (ας μας επιτραπεί η έκφραση) της Τατιάνας Σταύρου, το «Καλοκαι­ ρινό ταξίδι στη χώρα του Πέλοπα». Ο «Ελλέβορος» με εκδότη τον ποιητή (ποιητές είναι οι διευθυν­ τές των περισσότερων λογοτε­ χνικών μας περιοδικών) Γιάννη Ρηγόπουλο είναι τριμηνιαίο και έχει επιστρατεύσει στους κόλ­ πους του τους περισσότερους νέους δημιουργούς που ζουν ή κατάγονται από το Άργος. Τώρα για τον τίτλο του, επιλέγομε μια ερμηνεία που υπάρχει στη δεύ­ τερη σελίδα του περιοδικού; Ελλέβορος: λατιν. veratrum (θοτάνη χρησιμοποιούμενη υπό των αρχαίων προς θεραπεία της πα­ ραφροσύνης). Εύλογα λοιπόν απευθύνουμε στο φίλο Γιάννη Ρηγόπουλο τις απορίες μας: από ποια παραφρο­ σύνη θα γιατρέψει τους αναγνώ­ στες του με την έκδοση του «Ελλέβορου»; ή μήπως θεωρεί την αγάπη του για την ποίηση παρα­ φροσύνη που μόνο με το περιο­ δικό θα θεραπευτεί. Αλλά ας προχωρήσουμε στο εσωτερικό του περιοδικού που πολλά κείμε­ νά του αναφέρονται στο Άργος και είναι γραμμένα από Έλληνες και ξένους συγγραφείς· υπάρ­ χουν ακόμα πρωτότυπα διηγήμα­ τα και ποιήματα δημιουργών του Άργους. Εντύπωση μας προκάλεσαν μια αναδημοσίευση από τοπική εφημερίδα του 1951, κεί­ μενου με θέμα την απστολή πε­ πονιών στη Βιέννη, με τίτλο «Εμ­ πρός για τη Βιέννη» και κάποια ολιγόλογα, με χιούμορ σχόλια, με τίτλο Βιβλιοεπιλογές. Στους υπεύθυνους και συνερ­ γάτες των δύο περιοδικών ευχό­ μαστε κουράγιο και καλή δου­ λειά.

4/χρονικα □

χρονικα/5

Xjjr" διάλογοι

Όλα τα γράμματα, που απευθύνονται αποκλειστικά στο «Διαβάζω» και που παρουσιάζουν κάποιο γενικότερο εν­ διαφέρον, δημοσιεύονται είτε ολόκληρα (εφόσον είναι σύντομα) είτε αποσπασματικά (εάν είναι εκτενή). Για το λόγο αυτό, παρακαλούνται οι αναγνώστες που μας γρά­

Π ερ ί Ν το σ το γιέφ σ κι Αξιότιμοι κύριοι, Στην περιορισμένη ελληνική βι­ βλιογραφία για τον μεγάλο Ντοστογιέφσκι, κάθε νέο άρθρο απο­ τελεί υπολογίσιμη προσφορά. Πολύ περισσότερο μια συλλογή άρθρων, όπως αυτά που δημο­ σιεύσατε στο τελευταίο αφιέρω­ μα του περιοδικού σας (τεύχος 131, 20-11-85). Ίσως η εμφάνισή τους να ταίριαζε περισσότερο στα πλαίσια του εορτασμού για τα εκατό χρόνια από το θάνατο του διάσημου συγγραφέα (18811981). Αλλά και τώρα, όπως πάν­ τα, δεν παύει καθετί, ειδικά για τον «υπερκαιρικό» αυτό συγγρα­ φέα, να είναι επίκαιρο. Θα μπο­ ρούσαν ωστόσο να πάρουν θέση και νεότερα άρθρα ανάμεσα σ' αυτά που δημοσιεύτηκαν στο πε­ ριοδικό σας. ΚαθίΛ ' από τα κείμενα του αφιέρωμα ος ακόμα και η εικο­ νογράφηση του, προέρχεται, ό­ πως αναφέρι αι άλλωστε από το Magazine line.< re (τεύχος 134 Μάρτιος 1978). μ τίθετα όμως με το άρθρο για τον Φρόυντ, που εξακολουθεί ακόμα να παραμέ­ νει επίκαιρο παραλείπεται το άρ­ θρο για τον Μπακούνιν (σελ. 3236), παρόλο που ο αναρχισμός βρίσκεται πάλι σήμερα στην επικαιρότητα. Αν και μεγάλο το κεί­ μενο αυτό, θα ήταν δυνατό να δοθεί σε αποσπάσματπ, όπως γί­ νεται και με άλλα άρθρα (σελ. 3638, 46-48). στα οποία έπρεπε κα­ νονικά vc υπάρχει κάποια ένδει­ ξη για τον αποσπασματικό τους

φουν να είναι όσο πιό σύντομοι μπορούν και να σημειώ­ νουν το πλήρες ονοματεπώνυμο και την ακριβή διεύθυνσή τους. Πάντως, για να δημοσιευθεί ένα γράμμα, πρέπει νά 'χει φτάσει στα γραφεία του περιοδικού τουλάχιστον τρεις εβδομάδες πριν από την ημέρα κυκλοφορίας του τεύχους.

χαρακτήρα, έστω και με αποσιω­ πητικά. Με την παράλειψη του άρθρου για τον Μπακούνιν στερείται το αφιέρωμά σας, όχι μονάχα από ένα σημαντικό θέμα, αλλά και από το όνομα του αρθρογράφου του Jacques Catteau, που μαζί με τον Pierre Pascal, θεωρείται σή­ μερα ο πιο ειδικός από τους γάλ­ λους μελετητές του Ντοοτογιέφσκι. Ενδεικτικά αναφέρω εδώ το ογκώδες έργο του, 610 μεγάλες σελίδες, La Creation littdraire chez Dostoievski, Paris 1978, που απέσπασε το Grand prix de la critique littdraire του 1979. Η απουσία του ονόματός του J. Catteau γίνεται ακόμα πιο αισθητή όταν σκεφτούμε πως το αναλυτικό «Χρονολόγιο Ντοστογιέφσκι» που ανήκει σ' αυτόν, μολονότι δημο­ σιεύεται ολόκληρο στην αρχή του αφιερώματός σας, δεν αναφέρεται, αν και τόσο γνωστό, το όνομα του συντάκτη. Στον ίδιο, ή μάλλον στην επιμέλεια και στη συνεργασία του με τον Jacques Rolland, οφείλεται επίσης και το συλλογικό έργο των Editions Ver dier (Lagrasse 1983). Από το πρόσφατο αυτό ή και από άλλα συλλογικά έργα, και ιδιαίτερα από το αφιέρωμα του γνωστού περιοδικού Soviet Litera­ ture (Δεκέμβριος 1981) θα μπο­ ρούσαν να φιλοξενηθούν άρθρα και στο δικό σας αφιέρωμα. Ετσι που π δοθεί και η σοβιετική άποψη. Και από μιαν άλλη σκο­ πιά, η θρησκευτική επίσης, αφού ο Ντοοιογιέφσκι δεν μπορεί να κατανοηθεί δίχως την Ορθοδοξία του Εστω όμως και με τις ελλεί­ ψεις αυτές, το αφιέρωμα του πε­

ριοδικού σας, μολονότι περιορί­ ζεται αποκλειστικά σε άρθρα του Magazine Iitt6raire, αποτελεί, ό­ πως ανάφερα στην αρχή, αξιόλο­ γη συμβολή, από την πλευρά τουλάχιστον ότι τα άρθρα αυτά που οπωσδήποτε είναι αντιπρο­ σωπευτικά, γίνονται γνωστά, με τη μετάφρασή τους, στο ελληνι­ κό κοινό. Κοντά στα όσα είπα για την επιλογή των άρθρων, πρέπει να προσθέσω ακόμα και λίγα λόγια για τον πίνακα της ελληνικής βι­ βλιογραφίας που δημοσιεύεται στο τέλος του αφιερώματος. Δεν ξέρω αν η διάταξη σε χρονολογι­ κή σειρά των μεταφράσεων έρ­ γων του Ντοστογιέφσκι είναι h πιο σωστή. Γιατί στην προσπά­ θεια να τηρηθεί η σειρά αυτή, δεν αναφέρεται πάντα η παλαιότερη μετάφραση του σχετικού έργου. Κι εκτός από αυτό, γίνον­ ται επαναλήψεις, όχι μονάχα τίτ­ λων (καμιά φορά και με σύγχυση αλλαγμένων τίτλων στα ελληνι­ κά, όπως στο έργο με αριθ. 86), αλλά και εκδόσεων του ίδιου έρ­ γου στο ίδιο έτος (βλ. λ.χ. τα έρ­ γα με αριθ. 33, 36, 43, 119)· Αντί για επαναλήψεις, όπως τις παραπάνω, ή και των εκδόσεων r κοβόστη (πρβλ. 18, 23, 24 με 94, 95, 99), θα ήταν προτιμότερο να διατεθεί περισσότερος χώρος για βιβλία και άρθρα στα ελληνι­ κά. Όιιως, παρά τον περιορισμέ­ νο χώρο, παραθέτονται, για γνω­ στό συγγραφέα, εκτός από το βι­ βλίο του (αριθ. 152), όλα τα άρ­ θρα του (αριθ. 14', 145, 149.

1501. Αντίθετα, από τα δικά μου, δεν αναφέρεται oil :ε το πολυσέ­ λιδο άρθρο μου για τις δυο δια­

στάσεις της ελευθερίας στον Ντοστογιέφσκι. Τα μόνα που μνημονεύονται είναι τα δυο βι­ βλία μου (αριθ. 153, 154). Ένα τρίτο όμως, το πιο πρόσφατο (Δεκέμβριος 1984), αλλά και με­ γαλύτερο (336 σελ. σε σχήμα 17X24), απουσιάζει ολότελα, πα­ ρόλο που το βιβλίο αυτό, όπως δείχνει και ο τίτλος του Η λυτρω­ τική δύναμη του πόνου στη ζωή και στο έργο του Ντοστογιέφσκι, ιδιαίτερα στο τελευταίο του έργο «Αδελφοί Καραμάζοφ-, είναι η μοναδική πραγματεία σε ειδικό θέμα, όχι μονάχα στην ελληνική αλλά και στην ξένη βιβλιογραφία. Στο τέλος μάλιστα του βιβλίου υπάρχει, εκτός από τη βασική, συμπληρωματική επίσης βιβλιο­ γραφία (ελληνική και ξένη) για τα τελευταία χρόνια (1981-1984). Τελειώνοντας, θα ήθελα να επισημάνω τον ορθό τονισμό στο όνομα του Ντοστογιέφσκι: Φιόντορ Μχάιλοβιτς και όχι Φιοντόρ Μιχαήλοβττς, καθώς επίσης και στον τίτλο του τελευταίου του έργου: Αδελφοί Καραμάζοφ και όχι Καραμαζόφ ή Καραμαζώφ. Με τιμή, Μιχάλης Κ. Μακράκης Πελοποννήσου 3 154 41 Αγ. Παρασκευή

«Νέα Πνοή» Αγαπητοί συνάδελφοι του «Διαβάζω» Στο τεύχος 128/9.10.85 του πε­ ριοδικού σας, το αφιερωμένο στη Θεσσαλονίκη, δημοσιεύτηκε εμ­ περιστατωμένο μελέτημα του Θεσσαλονικιού ποιητή κ. Ντίνου Χριστιανόπουλου για τα περιοδι­ κά της Θεσσαλονίκης. Στα περιοόικά της περιόδου 1932-1940, ο Μελετητής περιλαμβάνει και τα όυο του συλλόγου «Χαρούμενη συντροφιά»: το «μαθητικό», όπως το χαρακτηρίζει, «Μακεδοόπουλο» και το «φοιτητικό» "Νέα Πνοή» του Νίκου Π. Πάνου. Η ανάγκη να σας γράψω ξεκίΠσε από μιαν απορία μου. Γρά­ ψει ο κ. Χριστιανόπουλος: Η «Νέα Πνοή» του Πάνου (Ιούιος 1936-1938, συνολικά 16 τεύΧη) αποτελεί μια από τις πιο αξιόογες νεανικές προσπάθειες, τόσ για την ποιότητα όσο και για Π Μαχητικότητά της. Η γνωστή Ροπαρασκευή με το «Μακεδο-

νόπουλο» απέδωσε τους καρ­ πούς της. Δημοσιεύουν τακτικά ο Λεωνίδας Ρήγας (και με το ψευδώνυμο Ψιλολόγος), ο Νίκος Πάνος, η Μύρρα Αλόη, ο Φραγκί­ σκος Κορονέλλος, ο Κίμων Παλαιολόγος, οι μεταφραστές Α­ βραάμ Ν. Παπάζογλου, Α. Μυστακίδης καθώς και πολλοί Αθηναίοι. Πάντως, μέσα από το στενό πυ­ ρήνα του περιοδικού δεν μπόρε­ σε να ξεχωρίσει κανένα αξιόλογο ταλέντο». Εδώ βρίσκεται η απορία μου: όσοι αναφέρονται ως ταχτικοί συνεργάτες θεωρούνται ότι απο­ τελούν τον «στενό πυρήνα» του περιοδικού; Κι αν έχει αυτή την έννοια η περικοπή που επανέλαβα, είχε υπόψη του ο κ. Χριστιανόπουλος ότι: α) το Φραγκίσκος Κορονέλλος είναι ψευδώνυμο που χρησιμο­ ποιούσε τότε ο ποιητής Αντώνης Πρόκος; 6) ο μεταφραστής Α. Μυστακίδης είναι ο Αντώνης Μυστακίδης-Μεσεβρινός, καθηγητής της Νεοελληνικής Φιλολογίας στο πανεπιστήμιο του Malmb της Σουηδίας; γ) ανάμεσα στους «πολλούς Αθηναίους» συνεργάτες είναι κι ο άγνωστος ακόμη τότε φιλόλο­ γος και ιστορικός Τάσος Βουρνάς, που δημοσίεψε ένα σημείω­ μα στη «Νέα Πνοή» για το Γάλλο ποιητή Charles P6guy και μετά­ φραση του ποιήματός του «Εγκώμιον της Νύχτας» κι αυτά τα δύο κομμάτια τα υπογράφει με το ψευδώνυμο Ελισσαίος Βρανάς; Η εντύπωσή μου είναι, ότι -όχι αδικαιολόγητα- δεν το ήξερε. Γιατί οι συνεργάτες που λέμε δε συνέδεσαν τις νεανικές εργασίες τους με την κατοπινή παρουσία τους στα γράμματα, εκτός απ' τον Πρόκο, που έβγαλε ποιητική συλλογή με το ίδιο ψευδώνυμο -τα «Προπλάσματα»- μιαν άλλη «Τα Βάκχια κάι τα Νηπτικά», ως Συμεών Κουρήτης κι άλλα έξι βι­ βλία με τ' όνομά του, τέσσερις ποιητικές συλλογές και δύο δοκί­ μια, αλλά τότε, ως συνεργάτης της «Νέας Πνοής» βρισκότανε στο ξεκίνημα κι ως Φραγκίσκος Κορονέλλος ήτανε άγνωστος. Επιθυμώ να προσθέσω για τον Πρόκο κάτι ακόμη που ξέρω: μ’ ένα τρίτο ψευδώνυμο, το Π. Ρόκος, δημοσίεψε πρωτότυπο ποίη­ μα και μετάφραση ποιήματος

ενός Γάλλου στο περιοδικό της Κατοχής «Τέχνη και Ζωή». Πριν φτάσω στο λόγο που μ’ έσπρωξε να γράψω τη σημερινή επιστολή μου, θά 'θελα ακόμη ν ’ αναφέρω κι ένα χαρακτηρισμό που έδωσε για τον Πρόκο ο Γε­ ράσιμος Γρηγόρης, ένας από τους καλύτερους πεζογράφους της γενιάς του '30, με το τελευ­ ταίο βιβλίο του πριν απ' τον πρόσφατο θάνατό του: «Αντώνης Πρόκος, ποιητής μείζονος τέ­ χνης κι ελάσσονος φήμης». Αυ­ τός είναι κι ο τίτλος του βιβλίου. Μετά τις πληροφορίες αυτές, που ο κ. Χριστιανόπουλος μπορεί να μην τις ήξερε, ίσως θελήσει ν' αναθεωρήσει τη γνώμη του, ότι «από τον στενό πυρήνα του π ε­ ριοδικού δεν μπόρεσε να ξεχωρί­ σει κανένα αξιόλογο ταλέντο.» Αν όχι, αδικεί τους τρεις συνερ­ γάτες που ανέφερα. Φιλικά Λεωνίδας Ρήγας Κι α π α ντώ ντα ς Αγαπητό «Διαβάζω», Ευχαριστώ πάρα πολύ τον φίλο κ. Λεωνίδα Ρήγα για τις τόσο χρήσιμες πληροφορίες του. Ειλι­ κρινή, δε γνώριζα το αρχικό ψευ­ δώνυμο του Αντώνη Πρόκου ού­ τε το ψευδώνυμο του Τάσου Βουρνά. Όσο για τη φράση μου «δεν μπόρεσε να ξεχωρίσει κα­ νένα αξιόλογο ταλέντο», ευχαρί­ στως τη διορθώνω «δεν μπόρεσε να ξεχωρίσει κανένα αξιόλογο ντόπιο ταλέντο». Ας μου συγχωρεθεί η κάποια τοπικιστική οπτι­ κή γωνία. Άλλο πράγμα είναι η δημοσίευση συνεργασιών που έρχονται με το ταχυδρομείο κι άλλο η προβολή αυτοφυών τα­ λέντων. Νομίζω πως ούτε ο Πρό­ κος, ούτε ο Βουρνάς, ούτε ο ίδιος ο κ. Ρήγας και πολύ λίγο ο Μυστακίδης έχουν άμεση σχέση με τη Θεσσαλονίκη. Πάντως, θα άξιζε τον κόπο είτε ο κ. Ρήγας είτε ο διευθυντής της «Νέας Πνοής» να έγραφαν την ιστορία του περιοδικού αυτού. Τέτοια κείμενα είναι πολύ χρήσι­ μα, ιδίως όταν προέρχονται από τους πρωτεργάτες αυτών των προσπαθειών. Φιλικά Νίκος Χριστιανόπουλος

χρονικα/7

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Από 5 έως 18 Φεβρουάριου 1986

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικό­ τερα βιβλία ενός δεκαπενθήμερου, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώρησαν δεκαπέντε βιβλιοπώλες απ' όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο καθένας τους τα τρία βιβλία που είχαν τις πε­ ρισσότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κα­ τά το διάστημα αυτό. Έτσι, το βιβλίο με τις μ ε ­ γα λύτερες πωλήσεις σημειώνεται με τρεις αστε­ ρίσκους (*,), το αμέσως μετά με δύο (,*) και το τελευταίο με έναν (* ).

1. X. Μίσσιου: ...Καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς (Γράμματα)

* **

2. Π. Κανελλόπουλος: Η ζωή μου (Γιαλλέλης) 3. Ο. Εκο: Το όνομα του ρόδου (Γνώση)

Φ

* **

Φ ΦΦ

5. Αποκάλυψη του Ιωάννη (Ύψιλον)

φ φ

Σύγχρονη Εποχή - Αθ.

2

Χνάρι - Αθ.

ω Cω D

Παράμετρος - Αθ.

1>

Φ ΦΦ

Φ φ φ

Φ*

ΦΦ

*

Β. Γ. Σφακιανάκη: Θεσσαλονίκη (Τριγώνιο)

ΦΦ Φ

Φ

φ

Σημείωση: Στο βιβλιοπωλείο Βαγιονάκης - Αθ. το βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις ήταν: Μ. Ντυράς: Εραστής (Εξάντας) στου Γρηγόρη - Αθ.: Γ. Βαφόπουλου: Το τέλος (Ιανός) στην Παράμετρο - Αθ.: X. Μέλβιλ - Μπόμπυ Ντικ: Η φάλαινα, Τόμος Β' (Ζώδιο) στη Σύγχρονη Εποχή - Αθ.: Μ. Γκορμπατσώφ: Ομιλίες και άρθρα (Σύγχρονη Εποχή).

Συνδρομές εσωτερικού 25 τευχών 4300 δρχ. - Σπουδαστική 25 τευχών 4100 έρχ.

15 τευχών 2800 δρχ. - Σπουδαστική 15 τευχών 2500 δρχ. Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων: 5100 δρχ. Συνδρομές εξωτερικού Ευρώπη 25 τευχών 55 δολ. (ΗΠΑ)- Σπουδαστική 25 τευχών 51 δολ. Ευρώπη 15 τευχών 36 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 34 δολ. Κύπρος 25 τευχών 48 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 44 δολ. Κύπρος 15 τευχών 32 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 30 δολ.

Ένα πρόσφατο συνέδριο στο Columbus Ohio των Η.Π.Α. στάθηκε αφορμή για να γνω­ ρίσω μερικούς πανεπιστημιακούς χώρους αυτής της χώρας και να παρακολουθήσω από κοντά την εξέλιξη μερικών προγραμμάτων, όπως λέγονται, των νεοελληνικών σπουδών σ’ αυτά, τέλος δε, να επικοινωνήσω με τον ελληνισμό της Αμερικής.

Φ

7. Ν. Φερναντέζ: Εγώ ο Πιερ Πάολο στα χέρια του αγγέλου (Αστάρτη)

Αμερική - Αυστραλία - Ασία - Αφρική 25 τευχών 61 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 58 δολ.

15 τευχών 40 δολ. - Σπουδαστική ,15 τευχών 38 δολ.

Νεοελληνικές Σπουδές στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής

φ φ φ

Φ*

1. Κ. Τσάτσου: Η ζωή σε απόσταση (Εκδόσεις των Φίλων)

ΦΦ

σ α. Η •σ C 1 &

Χατζούλη - Λάρισα

Κοτζιά - Θεσ.

>

ΦΦ

Λέσχη του Βιβλίου - Αθ.

Κατώι του βιβλίου - θεσ.

Ιανός - Θεσ.

Εστία - Αθ.

Ενδοχώρα - Αθ.

Ελευθερουδάκης - Αθ.

Γρηγόρη - Αθ.

Δωδώνη - Αθ.

Βαγιονάκης - Αθ.

Β ΙΒ Λ ΙΑ

Επειδή όμως είναι τεχνικά αδύνατο να δημοσιεύονται όλα τα βιβλία που αναφέρουν οι βιβλιοπώλες, ο πίνακας περιλαμβάνει τελικά εκείνα τα βιβλία που δηλώθηκαν από δύο του­ λάχιστον βιβλιοπώλες. Όσο για το ενδιαφέρον και την ποιότητα των βιβλίων του πίνακα, σκόπιμο είναι να συμβου­ λ εύ εσ τε τις σελίδες της «Επιλογής».

Ιδρυμάτων, Βιβλιοθηκών Ευρώπη: 63 δολ. Κύπρος: 56 δολ. Αμερική κλπ. 70 δολ. Εμβάσματα στη διεύθυνση: Κατερίνα Γρυπονησιώτου - Περιοδικό «Διαβάζω» Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81 Τηλ. 36.42.765

Τ^τ§αλιά μηνιαία τεύχη κοστίζουν 500 δρχ., τα δεκαπενθήμερα 200 δρχ., και τα διπλά 300 δρχ.

£2 *"Γ ° συνέδριο, το 9ο στη σειρά, είχε θέμα το Νέο I Ελληνισμό, σε σχέση με τη Νοτιοανατολική Ευ­ ρώπη και την Ανατολική Μεσόγειο και συγκέντρωσε Τ0 ενδιαφέρον του επιστημονικού κόσμου και της εκεί ελληνικής ομογένειας. Στις συζητήσεις, που Πολλές φορές ήσαν θυελλώδεις, ακούστηκαν μαζί Με τις ανακοινώσεις, απόψεις παλιές και νέες, που Προέρχονται από επιστημονική αντικειμενικότητα ή ππό οργανωμένη προπαγάνδα που σκορπίζει ανα­ ληθείς πληροφορίες. Η στιγμή, όπως είναι κρίσιμη για την έκβαση των εθνικών μας θεμάτων, είναι το ίδιο κρίσιμη για την οπνέχιοη ή όχι και ενδυνάμωση και στήριξη των νεοελληνικών σπουδών στα αμερικανικά πανεπι­ στήμια. Πρέπει να αναλογιστεί κανείς πως νεοελληνικές σπουδές υπάρχουν εκεί, και σε μερικά πανε­ πιστήμια πολύ αναπτυγμένες, είναι όμως προϊόντα εργασίας λίγων ανθρώπων, καμιά φορά ενός μόνου, συ μοχθεί καί όταν αυτός αποσυρθεί η όλη εργαα διαλυθεί, όπως δυστυχώς κινδυνεύει να γίει σε μερικές περιπτώσεις. Το νεοελληνικό τμήμα εν είναι κάτι οργανωμένο στα αμερικανικά πανεπι­

στήμια και αν δεν οργανωθεί από την ελληνική πλευρά, κινδυνεύει να καταποντιστεί κάτι καλό που άρχισε εδώ και χρόνια, ενώ υπάρχει το ενδιαφέρον και η ανταπόκριση. Είναι εθνική ανάγκη να ενδια­ φερθούμε και γι’ αυτά τα θέματα για να μη δούμε κάποτε το νεοελληνικό πολιτισμό σε τέτοιους χώ­ ρους σαν κάτι «εξωτικό».

d Ε

ΙΧΑ την τύχη να επισκεφτώ δύο ιδρύματα με νεοελληνικά προγράμματα. Το Πανεπιστήμιο της Minnesota στη Minneapolis και το Πανεπιστήμιο του Cincinnati στην ομώνυμη πόλη. Σ' αυτά θα μπο­ ρούσε κανείς να προσθέσει άλλα είκοσι προγράμ­ ματα στα διάφορα πανεπιστήμια της επικράτειας, ίσως και περισσότερα μαζί με την ιστορία, πάντα στο νεοελληνικό χώρο. Στη Minnesota είναι τριπλή η νεοελληνική προβολή. Στο ιστορικό τμήμα ο καθη­ γητής της ρωσικής ιστορίας και της ιστορίας της Μ. Ανατολής και της Μεσογείου, Θεοφάνης Σταύρου, δραστήριος Κύπριος, κι αυτό λέει πολλά, μιλά για την Ελλάδα και για τον Ελληνισμό στους φοιτητές του και προγραμματίζει μεταπτυχιακές σπουδές με

8/χρονικα πολλή επιτυχία. Παράλληλα λειτουργεί στις Ειδικές Συλλογές της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης (spe­ cial collections) η πλούσια Modern Greek Collection, με αποκλειστικό περιεχόμενο βιβλία νεοελληνικού πολιτισμού και με τη φροντίδα του φιλέλληνα βι­ βλιοθηκάριου Austin me Lean και των βοηθών του σε ένα χώρο πραγματικά ιδανικό για συντήρηση βι­ βλίων και γενικά εντύπων (κατάλληλη ασφαλής φύ­ λαξη, κλιματισμός κλπ). Το τρίτο σημείο ελληνικής παρουσίας είναι ο Σωτήρης Σταύρου, που διδάσκει σε 40-50 «νέους» όλων των ηλικιών νεοελληνική γλώσσα και γραμματική. Το όλο οικοδόμημα συμ­ πληρώνει η οργάνωση του «Greek Event», το ελλη­ νικό γεγονός που συνίσταται στην παρουσίαση στο αμερικανικό κοινό, κάθε χρόνο, ενός διαφορετικού νεοέλληνα συγγραφέα, πεζογράφου ή ποιητή, σε χώρο κατάλληλο με έκθεση έργων και σχετικές ομι­ λίες. Κι αυτό με την άγρυπνη φροντίδα του Θεοφά­ νη Σταύρου. Μέχρι σήμερα έχουν οργανωθεί τέ­ τοιες εκδηλώσεις για τους Β. Λαούρδα - Ν. Καζαντζάκη (1978), Π. Πρεβελάκη (1979), Ε. Παπανούτσο (1980), Α. Σικελιανό (1981), Κ. Παλαμά (1982), Δ. Σο­ λωμό (1983), Α. Παπαδιαμάντη (1984) και Γ. Ξενόπουλο (1985). Οι εκδηλώσεις είχαν μεγάλη απήχηση, αφού 400500 ακροατές γεμίζουν κάθε φορά την αίθουσα δια­ λέξεων στο Πανεπιστήμιο, όταν μιλούν ειδικοί πάνω στο έργο του συγγραφέα που τιμάται, ενώ χιλιάδες επισκέπτονται το χώρο της έκθεσης, όπου πα­ ράλληλα βλέπουν χειρόγραφα, βιβλία και άλλο εκ­ θεσιακό υλικό. Ακόμη το πανεπιστήμιο, σε συνερ­ γασία με τον εκδοτικό οίκο «Nostos Books», τυπώ­ νει βιβλία, κυρίως μεταφράσεις στα αγγλικά έργων των συγγραφέων που αναφέραμε, καθώς και μελέ­ τες πάνω στο έργο τους. Μέχρι σήμερα έχουν εκδοθεί έργα Γ. Ρίτσου, Ιωάννας Τσάτσου, Ν. Καζαντζάκη, Γ. Θεοτοκά, Π. Χάρη, Δ. Σολωμού, Κ. Παλα­ μά. Επίσης τυπώθηκε ένα χρηστικό λεξικό αγγλοελληνικό και ελληνοαγγλικό του D. Swanson.

d Ο Πανεπιστήμιο του Cincinnati διαθέτει μια αξιόλογη παράδοση στα νεοελληνικά γράμματα Τ σε επίπεδο βιβλιοθήκης. Δηλαδή με πρωτοβουλία του διάσημου αρχαιολόγου Carl Blegen, που υπήρξε από τους διακεκριμένους λάτρεις του ελληνικού πνεύματος, δεν αρκέστηκε μόνο στην Αρχαία Ελλά­ δα, αλλά έχοντας ο ίδιος μεράκι, εδώρησε τη βι­ βλιοθήκη του στο πανεπιστήμιο αυτό, όπου βρίσκει κανείς σήμερα βιβλία νεοελληνικού περιεχομένου. Είναι η Modern Greek Collection του Cincinnati, ονομαστή στον κόσμο των ειδικών. Το μεγαλύτερο μέ­ ρος της έχει καταγραφεί συστηματικά με το σύστη­ μα της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου, και έχει τυπω­ θεί ο κατάλογος σε πέντε τόμους (Catalog of the modern greek collection, University of Cincinnati, vols 1-5, G. K. Hall, Boston, Massachusetts 1978). Διευ­ θύντρια (Curator) της Βιβλιοθήκης αυτής είναι η αξιόλογη ελληνίδα καθηγήτρια που διδάσκει και νεοελληνική γλώσσα στο ίδιο πανεπιστήμιο, η κυρία Ευγενία Φόστερ. Διευθυντής υπήρξε ο Peter Top­ ping, σήμερα ερευνητής στο Dumbarton Oaks, στην

Washington D. C., και άλλοτε διευθυντής της Γενναδείου Βιβλιοθήκης, εδώ στην Αθήνα. Στο τμήμα κλασικών σπουδών (διευθυντής ο κα­ θηγητής Cohen) υπάγεται ένα νεοϊδρυμένο πρό­ γραμμα διδασκαλίας νεοελληνικής γλώσσας που έχουν αναλάβει η κυρία Ε. Φόστερ, όπως είπαμε πιο πάνω, και η δ. Αντωνία Μητρούσια. Γίνεται μια προσπάθεια μάλιστα με ενίσχυση από το ελληνικό κράτος και την αμερικανική πλευρά, να δημιουργηθεί ιδιαίτερο τμήμα νεοελληνικών σπουδών.

C] ΙΝΑΙ γνωστό ακόμη πως στη Νέα Υόρκη διδά­ σκονται τα νεοελληνικά γράμματα και η ιστορία σε πανεπιστημιακό επίπεδο στο Queens College δη­ λαδή στο City University of New York (Cuny). Συγκε­ κριμένα στο «Center for Byzantine and modern Greek Studies» που διευθύνεται από τον Χάρυ Ψωμιάδη, με υποδιευθύντρια την Ελένη Φραγκάκη, διδάσκον­ ται τα εξής: Εισαγωγή στα Νέα Ελληνικά, Νέα Ελλη­ νικά μέσου επιπέδου, Σύγχρονη Ελληνική Λογοτε­ χνία, Σύγχρονοι Έλληνες Ποιητές, Βυζαντινή Αυτο­ κρατορία, Ελληνική Οικονομία, ΘρησκείαΚοινωνιολογία-Πολιτική στη σύγχρονη Κύπρο, Μ. Ανατολή στη Διεθνή Πολιτική, Σύγχρονη Ελληνική Ιστορία 1821 μέχρι σήμερα, Πρώιμη Χριστιανική και Βυζαντινή Τέχνη. Διδάσκουν οι καθηγητές X. Ψωμιάδης, Ε. Φραγκάκη, Γ. Χουλιάρας, Ε. Κων/τινίδου, Τ. Καγιαλής, Α. Χίροου, Χρ. Ιωαννίδης, Κ. Λεονάιν. Συντονίστρια προγράμματος είναι η Έφη Λέκκα. Επίσης πρόγραμμα νεοελληνικών σπουδών έχει ιδρυθεί στα Πανεπιστήμια: Harvard, όπου στην έδρα Σεφέρη δίδαξε ο Γ. Σαθβίδης, στο Princeton, διδά­ σκει ο Ε. Keeley, στο San Francisco, στην πρόσφατα ιδρυμένη έδρα Καζαντζάκη ο καθηγητής Μασκαλέρης και θα πάει ο Κίμων Φράιερ, στο Chicago ο κα­ θηγητής Καζάζης, στο Columbus Ohio ο καθηγητής Β. Λαμπρόπουλος, με προοπτική για δεύτερη θέση, κ.α. Σε αρκετά πανεπιστήμια, παράλληλα με τη σύγ­ χρονη ιστορία, διδάσκεται η ελληνική, όπως στο Kent State από τον Β. Παπακοσμά, στο Connecticut από τον I. Ιατρίδη, στο Regis College διδάσκει η Λ. Μακράκη, στο South Carolina ο Γ. Αυγουστίνος, στο College of Wooster ο John Hondros, στο Amherst Col­ lege ο Τζον Πετρόπουλος, στο Toledo ο Θ. Νατσούλας, στο Ohio State ο Τ. Gregory, και ο Θ. Προυσής στο North Florida. Τέλος νεότερη ελληνική ιστορία διδάσκουν ο οικονομολόγος Ελ. Μπότσας στο Oaklad University, ο κοινωνιολόγος Κουβερτάρης στο Northern Illinois, ο νομικός I. Κοζύρης στο Ohio State και άλλοι. Έρευνα στο χώρο της νεοελληνικής ιστορίας κάνει ο Νικηφόρος Διαμαντούρος στο So­ cial Science Researche Council. Ύστερα από όσα εκτέθηκαν πιο πάνω, γίνεται φανερό πλέον πως η ελληνική πολιτεία πρέπει να ενισχύσει ακόμη περισσότερο τα τμήματα των νεοελληνικών σπουδών στις Η.Π.Α. Είναι ένα μεγά­ λο εθνικό κεφάλαιο που πρέπει να προσεχτεί για το συμφέρον του Ελληνισμού, ειδικά τις κρίσιμες τού­ τες στιγμές για την ύπαρξη και την επιβίωσή του.

Ε

ΕΥΘ. ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗΣ, Δ.Φ·

Τ ένεση Ουίλιαμς Το ελληνικό κοινό κάνει την πρώτη τον γνωριμία με το έργο τον Τένεση Ονίλιαμς μέσα από τις παραστάσεις τον νεοσύστατον τότε Θεάτρον Τέχνης. Από εκείνες τις πρώτες παραστάσεις έχονν περάσει αρκετά χρόνια και όλο σχεδόν το έργο τον έχει μεταφραστεί στα ελληνικά, σνμπεριλαμδανομένων και των δεκάδων μελετών, οι οποίες έχονν γραφτεί πατά καιρούς για τον μεγάλο αμερικανό ύραματονργό. Το «Διαβάζω» μ ’ αντό το αφιέρωμα επιδίωξε να γνωρίσει στονς αναγνώστες τον ορισμένες άγνωστες πλενρές της προσωπικότητας και τον έργον τον Τένεση Ονίλιαμς. Εκτός αντον ο αναγνώστης θα έχει την ενκαιρία να ενημερωθεί για τις ελληνικές παραστάσεις των έργων τον, να διαβάσει ορισμένες σκέψεις τον πάνω στη ζωή και στην τέχνη και να ζαναθνμηθεί ορισμένες παλιές καλές ταινίες, τα σενάρια των οποίων βασίστηκαν πάνω σε γνωστά και πολνδιαβασμένα έργα τον. Το αφιέρωμα επιμελήθηκε ο Βασίλης Κ. Καλαμαράς.

αφιερωμα/11

10/αφιερωμα 1943 Υπογράφει συμβόλαιο με την κινηματογραφική εταιρεία Metro Goldwyn Mayer. Απορρίπτονται όλα τα σενάρια που ετοιμάζει μαζί κι ο Γυάλινος Κόσμος.

Σάββας ΓΊατσαλίδης

Τένεση Ουίλιαμς:

1944 Κερδίζει το βραβείο της Αμερικανικής Ακαδημίας Τεχνών και Γραμμάτων, ύψους 1000 δολ.' πρεμιέρα του Γυάλινου Κόσμου στο Σικάγο.

βιογραφικό και εργογραφικό σχεδιάγραμμα

1945 Γυάλινος Κόσμος στο θέατρο Πλέυχαουζ της Νέας Υόρκης. 561 παραστάσεις. Γνωρίζει πρωτοφανή επιτυχία. Παίρνει το βρα­ βείο των Κριτικών της Νέας Υόρκης και καθιερώνει τον Ουί­ λιαμς σαν έναν από τους κορυφαίους δραματουργούς του αμε­ ρικάνικου θεάτρου. Την ίδια χρονιά ανεβαίνει και το Σκαλο­ πάτια για την Οροφή στο Πλέυχαουζ της Πασαντίνα και το Πρώτο Χάδι στη Νέα Υόρκη- 100 παραστάσεις.

1946

1911 Γεννήθηκε στις 26 Μαρτίου, Κυριακή των Βαϊων, στο Κολόμπους της πολιτείας του Μισισιπή με τ’ όνομα Τόμας Λάνιερ Ουίλιαμς. Σπούδασε δημοσιογραφία στο παν/μιο του Μισούρι (1929) στην Κολούμπια και θεατρολογία στο παν/μιο Ουάσινγκτον στο Σαιν Λούις (1936) όπου υπήρχε και μια ημιεπαγγελματική θεατρική ομάδα με το όνομα Mummers of Saint Louis κάτω από τη διεύθυνση του Ουίλιαμ Χόλαντ. Εκεί παρουσιάστηκαν και τα πρώτα του έργα Κεριά στον Ήλιο και ο Φνγάς. Απο­ φοίτησε από το παν/μιο της Άισα το 1938.

27 Βαγόνια Γεμάτα Βαμβάκι και Άλλα Έργα. Το «σοβαρό» έργο πρέπει να είναι πολύ λιτό και οστεώδες. Αν το πα­ ραγεμίσεις, δείχνει σα σημαδεμένο, απαίσιο. Πρέπει οι γραμμές να εί­ ναι ακριβείς και πεντακάθαρες μην ξεχνάμε πως η τραγωδία είναι πολύ λιτή -. Το καλύτερο αποτέλε­ σμα το έχεις χρησιμοποιώντας λιγότερα λόγια απ’ όσα θα ήθελες. Σημειώσεις, καλοκαίρι 1942

1935 Γράφει το έργο Κάιρο-Σαγκάη-Βομβάη. Μια φάρσα που πα­ ρουσιάζεται στην πόλη Μέμφις.

1937 Κεριά στον Ήλιο από τους Mummers του Σαιν Λούις. Παρουσιάζεται επίσης ο Φνγάς. Αργότερα το επεξεργάζεται και του δίνει τον οριστικό τίτλο: Ορψέας στον Άδη.

1939 I ά μονόπρακτα Αμέρικαν Μπλουζ μαζί με τα έργα Κεριά στον Ήλιο, Εαρινή Καταιγίδα, Φνγάς και Δεν είναι για τ’ Αηδόνια του δίνουν και το βραβείο των 100 δολ., από το Γκρουπ Θήατερ.

1940 Μάχη των Αγγέλων. Γνωρίζει μεγάλη αποτυχία στη Βοστώνη από το θέατρο Γκιλντ. Την ίδια χρονιά κερδίζει και την υπο­ τροφία του ιδρύματος Ροκφέλερ ύφους 1000 δολ.

Έχω φτάσει στο πιο δύσκολο μέ­ ρος ενός καινούριου έργου, να μα­ ζέψω δηλαδή το σκόρπιο υλικό και να κάνω το τελικό σχέδιο. Η τελική διευθέτηση του υλικού είναι κο­ λοσσιαία δουλειά, που την κάνω μουγκρίζοντας και βρίζοντας μέσα απ’ τα δόντια μου, κατάχαμα στο πάτωμα μ’ απλωμένα γύρω μου χαρτιά που σιγά σιγά ταξινομώ σε στίβες. Τελικά μπαίνει κάποια τά­ ξη, εγώ όμως έχω στο μεταξύ πεθάνει χίλιες φορές. Σίγουρα αυτή η δουλειά είναι πιο επώδυνη κι από γέννα. Κι όταν τα ξαναδιαβάζω μετά την τακτοποίηση, τότε είναι ακόμα χειρότερα. Γι’ αυτό τ’ απο­ φεύγω, κι έτσι εξηγείται πώς τα, γραπτά μου είναι γεμάτα περίεργεζ ασυναρτησίες και αντιφάσεις. Τ° γράψιμο είναι κάθε άλλο παρά ευ­ χάριστη ενασχόληση. Γράμμα στον Ντόναλντ Ουίντχαμ» Ιούλιος 1943

1947 Το Αεωφορείο ο Πόθος. Γνωρίζει τεράστια επιτυχία. Κερδίζει το βραβείο των κριτικών της Νέας Υόρκης καθώς και το βρα­ βείο Πούλιτζερ. Παρουσιάστηκε στη Νέα Υόρκη σε σκηνοθε­ σία Ελία Καζάν και τον Μάρλον Μπράντο στον πρώτο αντρικό ρόλο. 855 παραστάσεις. Έγινε ταινία πάλι με τον Καζάν και τον Μπράντο με τη Βίβιαν Λη στους πρωταγωνιστικούς ρόλους Ο Μάρλον Μπράντο στην ταινία τον Ηλία Καζάν, «Λεωφορείο „ ο Πόθος»

ί

Τα νεύρα μου είναι δεμένα κόμπο σήμερα. Έχω βουλιάξει σε μια από τις περιοδικές νευρώσεις μου, συ­ νηθισμένη υποθέτω σ’ όλους τους Ουίλιαμς. Κάτι παρόμοιο τρέλανε την αδελφή μου κι έκανε τον πατέ­ ρα μου άθλιο μεθύστακα. Σ’ εμένα παίρνουν τη μορφή μικρών εσωτε­ ρικών καταιγίδων, που ελάχιστα φαίνονται απ’ έξω, αλλά που μου δημιουργούν ένα τεράστιο χάσμα από τους άλλους ανθρώπους, βα­ θύτερο ακόμα κι απ’ αυτά που δη­ μιουργούν η ομοφυλοφιλία και η ιδιότητά μου του καλλιτέχνη. Γράμμα στον Ντόναλντ Ουίντχαμ. Ιούλιος 1943

Είναι σωστό ή λάθος για έναν θεα­ τρικό συγγραφέα να βάζει τον εαυ­ τό του μέσα στο έργο του; Η απάν­ τησή μου είναι: «Τι άλλο μπορεί να κάνει;» Η πρώτιστη ανάγκη του συγγραφέα είναι να εκφράσει όλ’ αυτά που έχουν περάσει μέσα του ως εμπειρίες. Αλλιώς το έργο, όσο και καλό νά ’ναι, δεν είναι παρά μια κατασκευή, ένα συνθετικό πράγμα. Έχω επανειλημμένα δη­ λώσει ότι εγώ κατατάσσω το γρά­ ψιμο σε δυο μεγάλες κατηγορίες: εκείνο που είναι οργανικό κι εκεί­ νο που δεν είναι. «Πολύ

προσωπικός;» Εισαγωγή στο «Small Craft Warnings»

Είμαι από τους συγγραφείς που δεν επιδίωξαν να είναι δυσνόητοι, και κατά τη γνώμη μου δεν είμαι καθόλου δυσνόητος, όμως μου κά­ νουνε χίλιες δυο διαβολεμένες ερω­ τήσεις που δεν μπορώ ν’ απαντή­ σω. Ποτέ μου δεν μπόρεσα να εξη­ γήσω ποιο είναι το κεντρικό θέμα ενός έργου μου και νομίζω πως, όταν έγραφα, ποτέ μου δεν είχα κάποιο κεντρικό θέμα στο μυαλό μου. Πάντα ξαφνιάζομαι όταν με­ τά την πρεμιέρα διαβάζω στις εφη­ μερίδες αναλύσεις του έργου μου... Ευγνωμονώ αυτές τις συμπυκνωμέ­ νες κι ενθαρρυντικές αναλύσεις, αλλά ούτε που θα μου περνούσε από το μυαλό ότι αυτή ήταν η ιστο­ ρία που προσπαθούσα να πω. Όταν με ρωτάνε για το θέμα ενός έργου μου, συνήθως απαντάω αό­ ριστα: «Είν’ ένα έργο που μιλάει για τη ζωή...» «Ερωτήματα χωρίς απαντήσεις», Οκτώβριος 1948

12/αφιερωμα 1948 Καλοκαίρι και Καταχνιά. Πρωτοπαίχτηκε στο θέατρο Μαργκώ Τζόουνς το 1947 στο Ντάλας του Τέξας. Στη Νέα Υόρκη ανε­ βαίνει λίγους μήνες αργότερα στο Μιούζικ Μποξ Θήατερ. 100 παραστάσεις. Αμέρικαν Μπλουζ: Πέντε Μικρά Έργα.

1950 Η Ρωμαϊκή Άνοιξη της Κας Στόουν.

1951 Τριαντάφυλλο στο Στήθος. Γνωρίζει μεγάλη επιτυχία. Πρωτο­ παίχτηκε στη Νέα Υόρκη με τη Μ. Στάπλετον και τον Ε. Ουάλαχ. 300 παραστάσεις. Γυρίστηκε ταινία με την Ά ννα Μανιάνι (που τιμήθηκε και με το Όσκαρ) και τον Μπαρτ Λάνκαστερ (1956).

1952

αφιερωμα/13 Η άποψή μου είναι η εξής: ότι κα­ μία σημαντική περιοχή της ανθρώ­ πινης εμπειρίας και της αντίδρασης σ’ αυτήν, δεν πρέπει να μένει ανε­ ξακρίβωτη, αρκεί να ερευνάται με καλή πρόθεση και γούστο... Οι ενωμένες κραυγές αυτών που θέ­ λουν το κεφάλι μας στο κούτσουρο του δημίου επιτάσσουν: «Θέλουμε θεατρικά έργα που να επιβεβαιώ­ νουν την απαραίτητη αξιοπρέπεια του ανθρώπινου είδους». Δεν λέω, καλός κι αυτός ο στόχος. Το μόνο πρόβλημα είναι ότι δεν έχουμε καταλήξει στο τι είναι αυτό το μεγα­ λόσχημο σλόγκαν... Εγώ πιστεύω πως δεν είναι η ανθρώπινη αξιο­ πρέπεια, αλλά η αναπόφευκτη αμ­ φιβολία που πρέπει να δειχτεί.

(Δεν μπορείτε να ξεχάσετε τους κριτικούς;) Εγώ, παιδάκι μου, τους έχω ξεχάσει, εύχομαι να με ξεχάσουν κι εκείνοι. Οι κριτικοί ακόμα και σήμερα με θέλουν να γράφω ποιητικό ρεαλισμό, αν και ποτέ μου εγώ δεν έγραψα. Όλοι μου οι «μεγάλοι» χαρακτήρες είναι μεγαλύτεροι απ’ τη ζωή, όχι ρεαλι­ στικοί. Για να ουλλάβεις την ποιό­ τητα της ζωής μέσα σε δυόμιση ώρες, πρέπει κάθε τι να είναι συμ­ πυκνωμένο, επικεντρωμένο. Πρέ­ πει να δώσεις τη ζωή σε στιγμές κρίσης, σε στιγμές ηλεκτρικής εκ­ κένωσης. Η αληθινή ζωή είναι πο­ λύ αργή. Στον Ρόμπερτ Τζένινγκς. Απρίλιος 1973

μ

1957 Ορφέας στον Άδη. Παρουσιάστηκε στη Νέα Υόρκη με την Μ. Στάπλετον, τον Κλιφ Ρόμπερτσον και τη Λόις Σμιθ. 68 παρα­ στάσεις. Γυρίστηκε ταινία με τον τίτλο Ο Φυγάς με τη Μανιάνι, τον Μπράντο και τη Γούντγουερντ (1960).

1958 Ξαφνικά Πέρσι το Καλοκαίρι. Γιορκ Πλέυχαουζ. Έγινε ταινία με τη Χέμπορν, την Τέιλορ και τον Μοντγκόμερυ Κλιφτ.

Αφίαα από την ταινία τον Ηλία Καζάν •Baby Doll·.

1959 Γλυκό Πουλί της Νιότης. Ανέβηκε στη Νέα Υόρκη με την Τζέραλντιν Πέητζ και τον Πωλ Νιούμαν. 95 παραστάσεις. Γυρί­ στηκε σε ταινία με τους ίδιους ηθοποιούς.

I9 6 0 Τρεις Παίχτες Καλοκαιρινού Παιγνιδιού. (Διηγήματα). Περίο­ δος προσαρμογής. Θέατρο Έλεν Χέητζ, Νέα Υόρκη. 132 πα­ ραστάσεις.

1961 H Νύχτα της Ιγκουάνα. Θέατρο Ρόγιαλ, Νέα Υόρκη· με τη Μάργκαρετ Λέιτον, την Μπέτυ Ντέιβις και τον Πάτρικ Ο’ Νηλ.

316 παραστάσεις. Η τελευταία εμπορική του επιτυχία. Γυρί°τηκε ταινία από τον Τζον Χιούστον με τους Μπάρτον, Γκάρντνερ και Κερ στους πρωταγωνιστικούς ρόλους (1964).

1963 Το Τρένο με το Γάλα δεν Σταματά πια Εδώ. Νέα Υόρκη. 69 παραστάσεις. Έγινε ταινία με τον τίτλο Μπλουμ με τους Τέι­ λορ και Μπάρτον στους βασικούς ρόλους.

Ο Πολ Νιονμαν χαι η ΕλίζαμπτΟ Τέιλορ στην ταινία τον Ρίτααρντ Μπρουχζ «Λυσσασμένη Γάτα·.

1955 Η Λυσσασμένη Γάτα. Άλλη μια επιτυχία. Παίρνει το βραβείο των Κριτικών της Νέας Υόρκης και το βραβείο Πούλιτζερ. Άνοιξε στη Νέα Υόρκη· 79 παραστάσεις. Έγινε κινηματογρα­ φική ταινία με την Ελίζαμπεθ Τέιλορ στον κύριο ρόλο.

M m

Ο T.S. παρουσιάζει την «άποψή του». Ιούνιος 1960

Εκλέγεται στο Εθνικό Ινστιτούτο Τεχνών και Γραμμάτων.

1953 Κάμινο Ρεάλ (Βασιλικός Δρόμος). Πρωτοπαρουσιάστηκε στο Εθνικό Θέατρο της Νέας Υόρκης. 60 παραστάσεις.

1956 Μπέιμπη Ντολ (Κουκλίτσα), ταινία, Νέα Υόρκη. Τέσσερα Έρ­ γα. Στο Χειμώνα των Πόλεων (ποιήματα).

1964 Ίβία έργα του Τένεαη Ουίλιαμς.

1966 Τραγική Αρλεκινάδα. Ανέβηκε στη Νέα Υόρκη. 7 παραστά° ειζ· Εκκεντρικότητες ενός Αηδονιού από το Θήατερ Κλαμπ 1Τ15 Ουάσινγκτον.

Είμαι σίγουρος ότι θα με ρωτήσουν πιο πολλά για μένα παρά για το έρ­ γο μου, κι αυτό γίνεται συνεχώς τα τελευταία δέκα χρόνια. Γράμμα στον πράκτορά του Μπιλ Μπαρνς για το ανέβασμα του έρ­ γου του «Small Crafl Warnings». Δεκέμβριος 1971 Γιατί οι κριτικοί μού επιτίθενται τόσο άγρια στη δεκαετία του '50 και στις αρχές της δεκαετίας του ’60; Υποπτεύομαι ότι υπήρξε μηχα­ νορραφία για να με κατεβάσουν σ’ αυτό που έκριναν πως είναι το ανάστημά μου. Αλλά, ποιο είναι το ανάστημά μου; Είναι, πιστεύω, το ανάστημα ενός καλλιτέχνη που συ­ νεχώς δίνει στο έργο του αυτό που οφείλει να δώσει, μ’ ένα παράξενο πάθος. Για τ’ όνομα του Χριστού, η καριέρα ποτέ δε μ’ ενδιέφερε, πάντα «έκανα τη δουλίτσα μου» με μια μανία να τα καταφέρω όσο κα­ λύτερα μπορώ. Απομνημονεύματα, σελ. 173

αφιερωμα/15

14/αφιερωμα 1967 Οι Επτά Κατήφοροι της Μυρτιάς. Παρουσιάστηκε με τον τελι­ κό τίτλο Βασίλειο Πάνω στη Γη. Νέα Υόρκη. 29 παραστάσεις.

1969 Στο Μπαρ ενός Ξενοδοχείου του Τόκυο. Ανέβηκε στο Θέατρο Ηστ-Σάιντ της Νέας Υόρκης. 29 παραστάσεις. Την ίδια χρονιά παίρνει τα βραβεία του Εθνικού Ιδρύματος Τεχνών και Γραμ­ μάτων και της Ακαδημίας Τεχνών και Γραμμάτων.

1972 Μικρές Έξυπνες Προειδοποιήσεις. Μπρόντγουέη. 200 παραστάσεις.

Ανεβαίνει στο

1973 Κραυγή. Οφ-Μπρόντγουέη. Νέα Υόρκη. 13 παραστάσεις.

Οφ-

Γνωρίζω καλά ότι η δημοτικότητα μου έχει πέσει... αλλά δεν επιτρέ­ πω να με σταματήσει αυτό, γιατί έχω το παράδειγμα τόσων θεατρι­ κών συγγραφέων πριν από μένα. Έχω υπόψη μου τις φοβερές κριτι­ κές που πήρε κάποτε ο Ίψεν... Θεωρώ ότι είναι θεόσταλτο δώρο που είμαι καλλιτέχνης, ένα μεγάλο δώρο της Θείας Πρόνοιας που με­ τάλλαξε την οριακή μου ψύχωση σε δημιουργικότητα - η αδελφή μου η Ρόουζ δεν το κατάφερε αυτό. Έτσι, συνεχίζω να γράφω...

διαφορετικά, μ’ εκείνα τα πρώτα. Κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες, τα νέα μου έργα πραγματικά υπέφε­ ραν.

1976 Πρόεδρος της επιτροπής του Φεστιβάλ Καννών.

Νομίζω πως ο «γερμανικός εξπρε­ σιονισμός» ερμήνευσε σωστά το υλικό μου. Δεν είχα μέχρι τότε κα­ ταλάβει ότι στη γραφή μου είχα απομακρυνθεί από το ρεαλισμό. Είχα από παλιά εξαντλήσει αυτό που λέγεται «ποιητικός ρεαλι­ σμός», τουλάχιστον είκοσι χρόνια. Εγώ, που πάντοτε γράφω για τον εαυτό μου, δεν μπορώ ποτέ να συ­ νειδητοποιήσω τις αλλαγές στη δουλειά μου.

1977

Στους Τάιμς της Νέας Υόρκης, Αύγουστος 1981

Βιε-Καρρέ (από τ’ όνομα της παλιάς πόλης της Νέας Ορλεάνης). Νέα Υόρκη. 5 παραστάσεις.

Στα πρώτα μου έργα, επειδή υπήρ­ χε πολύ συναίσθημα μέσα μου μα­ ζεμένο, βρήκε διέξοδο εκεί. Αργό τέρα χρειάστηκε να σκάβω βαθύτε­ ρα κι ο κόσμος συνέκρινε τα μετέπειτα έργα μου, που είναι τελείως

1983 Πεθαίνει σε ξενοδοχείο της Νέας Υόρκης.

Τ ένεση Το συγγραφικό ταλέντο και η ιδιοφυία του Τένεση Ουίλιαμς εκδηλώνεται όταν ακόμη είναι φοι­ τητής φιλολογίας. Εκείνη την περίοδο γράφει ορισμένα διηγήματα, τα οποία όμως δεν βλέπουν ποτέ το φως της δημοσιότητας. Όταν τελειώνει τις σπουδές του, κατευθύνεται προς το Σαιντ Αούις, όπου εργάζεται σ’ ένα υποδηματοποιείο. Η εργασία του στο υποδηματοποιείο, αν και του αποφέρει ορισμένα χρήματα, δεν τον ευχαριστεί, γι’ αυτό το λόγο εγκαταλείπει το Σαιντ Αούις για να βρεθεί μετά από λίγο στη Νέα Ορλεάνη. Πάμπτωχος και εξαθλιωμένος καθώς είναι, συντηρεί­ ται με μικροποσά, που του στέλνει η γιαγιά του. Εν τω μεταξύ έχει διακόψει κάθε σχέση με το πατρικό του- ο πατέρας του έχει ήδη εγκαταλεί­ πει την οικογένεια και η αδελφή του οδηγείται στο ψυχιατρείο επειδή πάσχει από σχιζοφρένια. Ένας πρόσθετος λόγος για τον οποίο ο Ουίλιαμς εγκαταλείπει την οικογένεια του είναι το αμέριστο μίσος που τρέφει προς το πρόσωπο της μητέ­ ρας του. Είναι περίπου 27 χρονών, όταν αποφασίζει να λάβει μέρος σε ένα διαγωνισμό για θεατρικά έρ­ γα. Το έργο όμως, το οποίο υποβάλλει στην επι­ τροπή, αν και δεν τυχαίνει κάποιας διάκρισης, παρ’ όλα αυτά κερδίζει την εύνοια και τη συμ­ πάθεια της κ. Γουντ, η οποία εκείνη την εποχή θεωρείται η μεγαλύτερη θεατρική πράκτορας στην Αμερική. Με την πολύτιμη βοήθειά της κα­ τορθώνει να πάρει την επιχορήγηση Gugenheim και το σεβαστό ποσό των 1000 δολαρίων.

1975 Το Σινιάλο της Μπαταρίας του Κόκκινου Διαβόλου. Παρου­ σιάζεται στο θέατρο Σούμπερτ της Βοστώνης. Ο Μωϋσής και ο Κόσμος της Λογικής. Αναμνήσεις. Εκλέγεται στο συμβούλιο θεατρικών συγγραφέων.

Στο τέλος της δεκαετίας του ’30, με τη μεσολά­ βηση και πάλι της κ. Γουντ, υπογράφει ένα συμ­ βόλαιο για την εταιρία MGM του Χόλιγουντ. Η αμοιβή του είναι πολύ καλή (400-450 δολάρια την εβδομάδα) και μ’ αυτό τον τρόπο βρίσκει λύ­ ση στο οικονομικό του πρόβλημα, που μέχρι τότε τον βασανίζει. Ασχολείται επαγγελματικά πλέον με τη συγγραφή σεναρίων, τα οποία όμως δεν χρησιμοποιούνται ποτέ από τους παραγωγούς, διότι κρίνονται αντιεμπορικά. Η καθημερινή επαγγελματική του σχέση με το Χόλιγουντ δεν τον εμποδίζει να καλλιεργήσει και να αναπτύξει το συγγραφικό του ταλέντο. Εκείνη την εποχή συλλαμβάνει την αρχική μορφή του έργου Γυάλινος Κόσμος, το οποίο δεν γίνεται δεκτό ως σενά­ ριο στον κινηματογράφο για την ίδια και πάλι αιτία: είναι αντιεμπορικό. Όταν λύνεται το συμβόλαιο με την εταιρεία MGM καταφεύγει στη Νέα Υόρκη, έχοντας έτοι­ μο το έργο Η Μάχη των Αγγέλων που γίνεται μεγάλη εμπορική παραγωγή. Το έργο αυτό πα­ ρουσιάζεται στο θέατρο της Βοστώνης, αλλά ύστερα από λίγες μέρες αντικαθίσταται μ’ ένα καινούριο διότι δεν έχει την επιτυχία που ανα­ μένεται. (Τα έργα νέων κυρίως συγγραφέων πριν παρουσιαστούν στο Broadway δοκιμάζονται σε μια πόλη, το κοινό της οποίας δεν έχει τις απαι­ τήσεις του κοινού της Νέας Υόρκης). Αυτή του η αποτυχία του στοιχίζει ψυχολογικά. Μέσα στα επόμενα πέντε χρόνια παρ’ όλη την απογοήτευσή του κατορθώνει και ξαναγράφει από την αρχή το

Στον Ρίτσαρντ Κρίστιανσεν. Απρίλιος 1981

Στον Ρίτσαρντ Κρίστιανσεν για την πρεμιέρα του «Some Problems for the Moose Lodge». Μάιος 1982

Ουίλιαμς έργο Γυάλινος Κόσμος, το οποίο ανεβάζεται με διαφέροντος του κοινού της Νέας Υόρκης. Στα μεγάλη επιτυχία το 1945. Το έργο Γυάλινος Κό- 1956 εκδίδεται η μοναδική ποιητική του συλλογή αΡ°ζ θα αποτελέσει την απαρχή για την επιτυχία με τον τίτλο Στη Νύχτα των πόλεων. Τρία χρό­ του Ουίλιαμς στο θέατρο. Μ’ αυτό το έργο, το νια αργότερα ανεβαίνει στη σκηνή το θεατρικό οποίο σημαδεύει και την κατοπινή του πορεία, του έργο το Γλυκό πουλί της Νιότης. Στα 1960 εγκαταλείπει ο Ουίλιαμς τη φτώχεια και την εκδίδεται το θεατρικό του έργο Η νύχτα της Ιγοσημότητα και αναδεικνύεται δραματουργός κουάνα. Πρώτου μεγέθους στην Αμερική. Ακολουθεί στα Από εκεί και πέρα η μια αποτυχία διαδέχεται ,4? το έργο Λεωφορείο ο Πόθος. Αυτή την επο- την άλλη. Πεθαίνει ο εραστής του Φράνκ ΜέρΧή γνωρίζεται με τον Βιντάλ, ο οποίος παρ’ βλο λοου. Ο θάνατος αυτός του δημιουργεί τρομα­ το νεαρό της ηλικίας του (είναι μόλις 22 χρο- χτικές ενοχές και τεράστια ψυχολογικά προβλή­ V0Jv), αποτελεί το υπ’ αριθμόν ένα όνομα στο ματα. Αρχίζει να κάνει χρήση σκληρών ναρκωτι­ Χωρο των μπεστ-σέλερς. Τον ίδιο χρόνο τελειώ­ κών και να καταναλώνει τεράστιες ποσότητες νει το έργο Ξαφνικά πέρσι το καλοκαίρι. Στα αλκοόλ. Στρέφεται μάλιστα για ένα διάστημα *948 εμφανίζεται το πρώτο βιβλίο διηγημάτων προς την ψυχανάλυση. Απογοητευμένος όμως τ°υ. Μέσα σ’ αυτή τη χρονιά ταξιδεύει στη Ρώ- από τις μεθόδους που χρησιμοποιεί ο ψυχαναλυ­ ΠΠ με τον Βιντάλ, όπου και παραμένουν για λί­ τής του, εμφανίζεται στην τηλεόραση και τον γους μήνες. καταγγέλλει δημόσια. Στα 1950 εκδίδει το πρώτο του μυθιστόρημα Σ’ όλη τη δεκαετία του ’60 ήταν σαν να κοιμό­ |τε τον τίτλο Η Ρωμαϊκή Άνοιξη της κας Στόουν, ταν, όπως είχε εξομολογηθεί και ο ίδιος στο φί­ το οποίο έχει πολλές αναφορές απ’ το ταξίδι του λο του Βιντάλ. Δεν αποκτά πλέον μόνιμη σχέση °τη Ρώμη. Από το 1950 ανοίγουν οι πύλες του και ο ένας εραστής διαδέχεται τον άλλον. Ψυχι­ ^Σηματογράφου για τον Ουίλιαμς και συνδέει κά καταπτοημένος επισκέπτεται διάφορες νευτο όνομά του με τον Ηλία Καζάν, τον Μάρλον ρολογικές κλινικές μέχρι που καταλήγει στο ψυ­ Μπράντο και τον πυρήνα της Actors Studio. χιατρείο. Στα 1953 ταξιδεύει στο Μεξικό, όπου γράφει Στη δεκαετία του ’70 παύει οριστικά να παίρ­ τ° έργο Camino Real, το οποίο παραμένει το νει ναρκωτικά και διακόπτει κάθε δεσμό με την Αγαπημένο του έργο μέχρι το τέλος της πολυτά- ψυχανάλυση. Ζει μια ήρεμη σχετικά ζωή, αλλά η 9οχης ζωής του. Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας αποτυχία τον ακολουθεί σταθερά μέχρι τον ξαφ­ °υ 60, ο Ουίλιαμς παραμένει δικαιωματικά στο νικό θάνατό του, πριν τρία περίπου χρόνια, σ’ επίκεντρο του λογοτεχνικού και θεατρικού εν­ ένα αφιλόξενο δωμάτιο ξενοδοχείου.

αφιερωμα/17

Άρχισε την καριέρα του στα 28 του χρόνια. Στα 34 βρήκε τον ατομικό του λόγο με τον «Γυάλινο Κόσμο», στα 36 έγινε ο υπ αριθμόν ένα δραματικός συγγραφέας της γενιάς του με το «Λεωφορείο ο Πόθος», στα 44 έγραψε την τελευταία εμπορική του επιτυχία με τη «Νύχτα της Ιγκουάνα» και στα 72 πέθανε μόνος σ’ ένα άξενο δωμάτιο ξενοδοχείου της Νέας Υόρκης (της πόλης που τον ανέδειξε αλλά και τιμώρησε για τις αποτυχίες του), εκτροχιασμένος και καταβροχθισμένος από τα θραύσματα του «ραγισμένου κόσμου» του.1 Αυτός είναι ο Τένεση Ουίλιαμς (Τ.Ο.), ο «καταραμένος ποιητής» (poite maudit), ο «άνθρωπος που πληρώνουμε», όπως είπε κάποτε ο κριτικός Τομ Ντράιβερ, «για να μας τροφοδοτεί με τους εφιάλτες μας»,2 ο καλλιτέχνης που έκανε τη ζωή του θέατρο και τα πάθη τού τραυματισμένου Εγώ του ρυθμιστικές μονάδες της σκηνικής του γλώσσας. ΩΡΙΣ ιδιαίτερες αφηγηματικές ικανότητες ή βαθυστόχαστες και πρωτότυπες ιδέες, χωρίς ξεκαθαρισμένες «θέσεις» για πολλούς από τους χαρακτήρες του (που συχνά δεν ξέρει τι να τους κάνει), χωρίς κοινωνικούς ή ιδεολογικούς προβληματισμούς (σ’ αντίθεση με τον άλλο μεγάλο της εποχής του, τον Άρθουρ Μίλλερ),

Χ

θα περίμενε κανείς μια πλήρη αποτυχία ή, στην καλύτερη περίπτωση, μια «χρυσή μετριότητα». Ακόμη κι αυτή η πολυσυζητημένη θεματολογία του δεν είναι και ιδιαίτερα πρωτότυπη αν αναλογιστεί κανείς ότι το θέμα του σεξ υπήρξα ένας από τους πλέον προσφιλείς χώρους της δυτικής λογοτεχνίας.3 Κι όμως το έργο του όχι

μόνο «επιπλέει», αλλά και ορθώνεται μπροστά μας σαν μια καταξιωμένη ποιητική μαρτυρία, μια θεατρική «μακροπρόταση» (όπως θα το αποκαλούσε ο Ζεράρ Ζενέτ) έντονου λυρισμού, θαυμαστής ευαισθησίας και σκηνικής αρτιότητας. Ο Τ.Ο. μπορεί να μην είχε να προτάξει κραυγαλέες καινοτομίες ή πολύπλοκα ιδεολογικά σχήματα, ήξερε όμως να χειρίζεται μ’ έξοχο θεατρικό τρόπο το υλικό που είχε στη διάθεσή του, ως επίσης και τον εγγενή μηχανισμό του εκφραστικού του μέσου. Ποτέ δεν στόχεψε είτε στη διδαχή (όπως έκανε ο Οντέτς ή ο Μίλλερ λ.χ.), είτε στην «απομυθοποίηση» (κι ας χρησιμοποίησε μεταθεατρικούς μηχανισμούς σε πολλά από τα έργα του). Το βασικό μέλημά του ήταν άλλο: να «θεατροποιήσει» τον προσωπικό του εφιάλτη, τις ανοίκιες έξεις και παρορμήσεις του. Να βρει δηλ. τον κατάλληλο τρόπο να κοινοποιήσει τις μονάδες του ασυνείδητου, να τις κάνει εν ολίγοις τέχνη του συνειδητού ή, όπως λέει και ο ίδιος, να τις μετατρέψει σε «θέμα κοινού ενδιαφέροντος και διασκέδασης».4 Και πιστεύω πως μέσα από αυτφ το πρίσμα πέτυχε απόλυτα. Κατόρθωσε να στήσει ένα έξοχο σκηνικό οικοδόμημα όπου συνενώνεται το συναίσθημα με τον βαθύ υπολογισμό και την κρίση, το ηθικό δέος και το καλλιτεχνικό δέον, ο ατομικός λόγος χαι ο κοινός. r P Ο OEUVRE του Τ.Ο. είναι ένα παιχνίδι Α αποστάσεων ανάμεσα στον πειρασμό και την τιμωρία, το πρόσωπο και το προσωπείο, το π«ρόν και το παρελθόν, το όνειρο και την πραγματικότητα. Στο διακανονισμό των σημείων του καθρεφτίζεται η εσωτερική πάλη του δημιουργού που σε ηλικία 14 κιόλας χρόνων ανακάλυπτε στη γραφή μια βαλβίδα εξόδου από τον κόσμο της πραγματικότητας,5 τις υνατότητες φυγής από ένα περιβάλλον που μπορεί να τον ταλαιπώρησε πλην όμως ειτούργησε στα κατοπινά χρόνια και σαν ένα Ειδος ασυνείδητης «πρώτης γραφής» (κάτι σαν ?° “Seno-texte» της Κρίστεβα), που προηγείται °Υΐκά της διχοτομίας του σημείου σε σημαίνον χαι αημαινόμενον. Ο κόσμος αυτός (η οικογένειά του κατά κύριο λόγο) αποτέλεσε τον ^Ι'ωτο πυρήνα όπου μορφοποιήθηκαν αλλά και ^αρα)μορφώθηκαν τα επικοινωνιακά σχήματα νάμεσα στον Τ.Ο. και τον έξω κόσμο. Στις 7υμπληγάδες του κόσμου αυτού γνώρισε το Υχος και την ανασφάλεια που έμελλε να τον υνοδεύσουν σ’ όλη του τη ζωή. Εκεί θα α Ίκονομήσει (όπως είπαμε όχι συνειδητά στην . ΘΧη -μια και η νοητική διαδικασία ανήκει σε τω πΛ ? °* ή π^Χωρημένης τάξης)6 και την πάλη ύν Λόγων: της σάρκας και του πνεύματος, του ιονυσου και του Απόλλωνα, του ενστίκτου και ιου στοχασμού.

Η μητέρα του, κόρη προτεστάντη ιεροκήρυκα, θα του εμπνεύσει την αγάπη, το σεβασμό, τις ηθικές αξίες του Καλβινισμού, την επιθυμία συνεχούς εξομολόγησης· ο πατέρας του, διευθυντής σε μια επιχείρηση υποδημάτων, τύπος μποέμ, ευέξαπτος, πεισματάρης, αυστηρός, θα εμφυτέψει στον μικρό Τένεση το φόβο, το αίσθημα της κατωτερότητας, της ανασφάλειας. Κι όταν πλέον αυτά τα κεντρίσματα, τα ασυνείδητα προανακρούσματα, πάρουν το σχήμα κάποιου λόγου, θα διυλιστούν με την πάροδο του χρόνου μέσα στο χώρο του συνειδητού και θα γίνουν η τέχνη που σήμερα γνωρίζουμε. Μια τέχνη που επιχειρεί να υφάνει τις σχέσεις ανάμεσα στο συνειδητό και το ασυνείδητο, στο νορμάλ και το νοσηρό, ακόμη και με τον κίνδυνο μιας μόνιμης εξορίας του δημιουργού από το ιστορικό παρόν. Για να θυμηθούμε και τον Καρτέσιο: «Η τρίτη αρχή μου ήταν να επιδιώκω πάντα να κατακτήσω τον εαυτό μου, παρά περιουσία, και να αλλάξω τις επιθυμίες μου παρά την τάξη του κόσμου».8 Ετσι και ο Τ.Ο. λοιπόν: σπονδυλωμένος γύρω από έναν συνεχή (αντί)λογο με τον κόσμο της ιδιωτείας του επιχειρεί να (μετα)σχηματίσει τον εαυτό του και όχι κατ’ ανάγκην τον κόσμο του εαυτού.9 Μέσα από τη ρητορική του σκηνικού του λόγου αναδύεται η τραγική φιγούρα του άπατρι, άστεγου, etranger δημιουργού, που χωρίς τίποτε το επαναστατικό ή ηρωικό επάνω του (τουλάχιστον με την κλασική σημασία των όρων) αναλώνεται σε μια πάλη χωρίς τέλος ενάντια στον εαυτό του, τη δαιμονικότητα των ηθικών του επιλογών και του ασυνειδήτου του. Αναζητά το νόημα, την ουσία της ζωής, σ’ ένα δύσκολο πλέγμα συναισθημάτων όπως ο φόβος, η ενοχή, η απογοήτευση, η απελπισία, η αβεβαιότητα, χωρίς πολλές ελπίδες (ίσως και καμία) μιας κάποιας λύσης ή εξόδου. «Αν και ποτέ δεν παύω να επιθυμώ, ποτέ δεν ελπίζω», είπε κάποτε ο Προυστ, δίνοντας έτσι το στίγμα της εποχής μας. Θύτης και θύμα στην ίδια γραφή, εξουσιαστής και εξουσιαζόμενος στο ίδιο σώμα, ο Τ.Ο. μάχεται να άρει τις αναντιστοιχίες ανάμεσα στο νορμάλ και το νοσηρό, στο οικείο και το ανοίκειο, στο παραδεδεγμένο και το απαράδεκτο, στον Διόνυσο και τον Απόλλωνα, στη φαντασία (fabula) και τη βιωματική εμπειρία (histoire). Το σύνολο του έργου του είναι ένα «δια-λογικό» (όπως θα τό ’λεγε και ο Μπαχτίν) κατασκεύασμα όπου συν-υπάρχουν, για να αυτο-δυναμιτίζονται, δυο ψυχές, δυο συνειδήσεις, δυο πρόσωπα σ’ ένα μύθο και μια ιστορία: εν ολίγοις ένα σώμα που ενώ θέλει να αρθρώσει συνειδητά και τολμηρά τον ίδιο το διχασμό του βλέπει τον «κόμπο» να γίνεται το πρότυπο της ομιλίας. Η κοινωνική θηλιά, οι παραδεδεγμένοι κώδικες τον πνίγουν

18/αφιερωμα

αφιερωμα/19

Καλοκα& y<u

ΚαταΓ

ΙΙίοο

Νίχος Ζαβ«ο^ου· '

αναγκάζοντάς τον να μηχανορραφεί εναντίον του εαυτού του, να σκευωρεί, να ακρωτηριάζει, τη στιγμή που τους υμνεί, όλους εκείνους που οπλίζονται με την αρματωσιά του λόγου του. Η γραφή του γίνεται η «κραυγή του φυλακισμένου σ’ έναν άλλο φυλακισμένο από το κελλί της απομόνωσης όπου ο καθένας από μας έχει εγκλωβιστεί εφ’ όρου ζωής».10 Αυτός λοιπόν είναι ο κόσμος του Τ.Ο.: όμορφος αλλά και εφιαλτικός, συνειδητός αλλά και ασυνείδητος, ηδονικός αλλά και μαρτυρικός, λογικός αλλά και παράλογος.11 Οι χαρακτήρες του, παγιδευμένοι ανάμεσα στη Χάρυβδη του ατομικού λόγου και τη Σκύλλα του κοινού, ή όπιυς θα τό ’λεγε και ο Έλιοτ «caught in the form of limitation / between un-being and being»,12 ακινητοποιούνται τη στιγμή που θά ’πρεπε να κινούνται, να επιλέγουν. Είναι σύγχρονοι αντι-ήρωες με πολλά προσωπεία: 'Γομ (Άμλετ), Κάθριν . (Κασσάνδρα), Μπρικ (Ορέστης), Μπιγκ Ντάντυ «Μεγαλομπαμπάς» (Αγαμέμνων) κ.ο.κ.13 Τραγικές μετα-φιγούρες που επιδιώκουν (χωρίς να το κατορθώνουν) να διαφύγουν από τα αποτελέσματα της ίδιας της (υπέρ) βάσής τους, προς αναζήτηση μιας ταυτότητας (χωρίς τ’ αγκωνάρια των ψευδαισθήσεων). Είναι ήρωες που έχουν'κάτι από τη χροιά των ηρώων του Ευριπίδη, του Σαίξπηρ, του Ντοστογιέφακι, του Ζιντ, του Κάφκα, του Χώθορν, του Μέλβιλ.

jtttrjC

0 έα ΐβ °

τίχνιις

1957-195»

Ακόμη και κάτι από τον Αυγουστίνο, όπως ωραία το εντοπίζει η κριτικός Έσθερ Τζάκσον.14 Άτομα που θέλουν να γίνουν όπως ο «καθένας» από μας, ρεαλιστές, υλιστές, σύγχρονοι, μόνο που σε κάθε τους βήμα ενεδρεύει ο εξίσου διχασμένος δημιουργός τους, που δε διστάζει να τιμωρεί όποιον αποτολμά να ιδιοποιηθεί το ανοίκειο ερωτικό του αλφαβητάριο. Πρώτα τους ενδύει με την πανοπλία του ατομικού του Λόγου, τους βαφτίζει, όπως ο Ζιντ, «ανήθικους» και κατόπιν επιδίδεται στο παιχνίδι των αποστάσεων ανάμεσα στο πρόσωπο και το προσωπείο (Doppleganger), το ανοίκειο πάθος και την κ'αθολική (κληροδοτημένη) αλήθεια, για να τους μετατρέψει σ’ εξιλαστήρια θύματα, όπως βλέπουμε στην περίπτωση της Μπλανς, του Σεμπάστιαν κλπ. Λες και μέσα από την τιμωρία τους θ’ απαλλαγεί ο ίδιος από το βάρος των δικών του ηθικών επιλογών. Όλοι οι σεξουαλικά προβληματικοί χαρακτήρες του ρυμουλκούν κι από μια άτυχη ιστορία που λειτουργεί ως προειδοποιητικός ενδείκτης, κάτι σαν κακός οιωνός που μας προϊδεάζει για το τι μέλλει γενέσθαι. Είναι εκ των πραγμάτων καταδικασμένοι να χάσουν. Ό πω ς «γράφονται» από τον παντοδύναμο δημιουργό τους έτσι και «ξεγράφονται». Σε κάθε βήμα τους ελλοχεύει η παγίδα του αφανισμού τους. Ανήμποροι να | Χ; δεχτούν το τίμημα της υπέρβασής τους, βρίσκονται μετέωροι ανάμεσα στη λατρεία κάι

Η Έλλ,,

τον αναθεματισμό της ερωτικής τους γραμματικής. 'Ενας τέτοιος χαρακτήρας είναι η Άλμα, η οποία είναι και το πιο αγαπημένο πρόσωπο του Τ.Ο. γιατί, όπως αναφέρει στη συνέντευξή του στο Playboy, «κι εγώ ξύπνησα τόσο αργά όσο η Άλμα, ύστερα από μεγάλο αγώνα» (σελ. 72). Το Καλοκαίρι και Καταχνιά είναι η θεατροποίηση της μεταμόρφωσης της Αλμα από μια ηρωίδα στο στυλ των ηρωίδων του Κορνέιγ (αφοσιωμένη στην αγάπη, το καθήκον, την έντιμη ζωή), σε μια παρουσία με το προσωπείο των dramatis personae του Ρασίν (παραδομένη στις έξεις και στις ορέξεις της).

-τα σημεία της σκηνικής της φιγούρας ο Τ.Ο. σκιαγραφεί τόσο την προσωπική του δοκιμασία όσο και τη δοκιμασία του σύγχρονου πολιτισμού. Κοντά στην Άλμα σκιαγραφείται και ο Δρ. Τζων Μπιουκάναν, ο διονυσιακός ^ ο ς , ο παραδομένος στο ένστικτο και τη σάρκα. Ενας άλλος Στάνλεϋ Κοβάλσκι που πιστεύει στην ηθική του αισθησιασμού και του παρορμητισμού. Όπως χαρακτηριστικά θα του πει και η Άλμα: «Έζησα δίπλα από σένα μια ολάκερη ζωή, ένα αδύνατο και διχασμένο πλασμα που έβλεπε με λατρευτικό δέος τη μοναδικότητα και. τη δύναμή σου» (σκ. XI, σελ. , )■ Και δεν είναι η μόνη: το ίδιο διχασμένη εεναι και η Μπλανς, που ενώ φοβάται το σεξ κατά βάθος το ποθεί, ενώ προσπαθεί ν’ σποκρύψει ίο διονυσιακό της προσωπείο, συνεχώς το προδίδει. Η Σεραφίνα αντίθετα το

δοξολογεί. Ο Βαλ Ξαβιέ, ο Τσανς Γουέην και η Κα Στόουν το διαστρέφουν. Το σεξ ενδύεται συνεχώς το σαρκίο της αμφισημίας. Κι αυτό είναι αποτέλεσμα όχι μόνο του προσωπικού διχασμού του Τ.Ο. αλλά και της πίεσης του περίγυρου. Γιατί όσο κοινότοπη και νά ’ναι η αναφορά στο σεξ, στο χώρο της δυτικής λογοτεχνίας, τα χρόνια 1940-1960 στην Αμερική δεν ήταν ιδιαίτερα επιεικής στο θέμα αυτό. Μοιραία λοιπόν ο Τ.Ο. ήταν αναγκασμένος, για να εμπορευτεί ανταλλαχτικές αξίες, να ενδύει τις ερωτικές φαντασιώσεις του με το μανδύα των «ομάδων ευαισθησίας» ούτως ώστε η παρουσία τους να μην αμφισβητεί / προκαλεί αυτό που δεν πρέπει να αμφισβητείται: την ορθολογικότητα του συνόλου. Ίσως αυτό να είναι και μια εξήγηση του γεγονότος ότι πολλοί ομοφυλόφιλοι χαρακτήρες του ουμπεριφέρονται σαν ασθενείς που θέλουν να καλύψουν την ασθένειά τους. Άτομα που παίζουν ένα ρόλο απλά και μόνο για να υπάρχουν, όπως οι ήρωες του Ζενέ στο Μπαλκόνι, μέσα στο σύνολο. Μετα-χαρακτήρες στο θέατρο του κόσμου, πράγμα που δείχνει ότι η τέχνη του Τ.Ο., δεν ήταν μια διαδικασία «εν κενώ», αλλά το αποτέλεσμα συνειδητοποιημένων κοινωνικών καταστάσεων,15 καταστάσεων που όριζαν κι οπωσδήποτε περιόριζαν την τελική άρθρωση. Έτσι, παρ’ όλο που ο ίδιος ο Τ.Ο. δεν εντάσσεται στο «κανονικό», τα έργα του είναι

αφιερωμα/21

20/αψιερωμα υποταγμένα εν μέρει στο φετίχ της υγείας, του νορμάλ, της προσαρμογής. Δεν απειλούν την αισιοδοξία του κοινού, τους συναισθηματικούς του κώδικες. Συγκαλύπτουν έντεχνα την παράβαση, την αίρεση, υπακούοντας στους αντιληπτικούς κώδικες και στα φετίχ των πολλών. Άλλωστε είναι γνωστή και η θέση του Τ.Ο. στο θέμα αυτό: «Όσο μεγαλύτερο το κοινό τόσο το καλύτερο.»16 Το θέμα όμως εδώ είναι άλλο, κι έχει να κάνει με την ποιότητα των έργων του. Ο συμβιβασμός δεν είναι κακός εφόσον δεν «ξεπουλιέται» ο καλλιτέχνης, εφόσον διατηρεί την καλλιτεχνική του ακεραιότητα, εφόσον βρίσκει τρόπους να μιλήσει στους πολλούς χωρίς να προδίδει τα οράματά του. Παραμένοντας ασυμβίβαστοι δεν προσφέρουμε τίποτα. Αντί να μιλάμε στους πολλούς μιλάμε στους λίγους, στους εκλεκτούς, στους ήδη μυημένους. Το να διαρρήξουμε τα μοντέλα επικοινωνίας χωρίς να κάνουμε καμιά προσπάθεια να γεφυρώσουμε το χάσμα ανάμεσα στον πομπό και το δέκτη είναι ναρκισσισμός εκ των προτέρων καταδικασμένος στο περιθώριο, κι οπωσδήποτε στον, οικονομικό αφανισμό (ιδίως στο θέατρο). Ο ικανός δημιουργός είναι αυτός που ξέρει να παντρεύει τη γλώσσα του με τον κρινό κώδικα, βρίσκοντας έτσι τη χρυσή τομή ανάμεσα στο κλισέ και την καινοτομία. Και νομίζω πως ο Τ.Ο. κατόρθωσε με το έργο του να παίξει έξοχα αυτό το παιχνίδι, ανάμεσα στη σύμβαση και την ανατροπή της. Βαθύς γνώστης του δυναμικού του θεάτρου, εκμεταλλεύτηκε λειτουργικότατα την εγγενή του διττότητα, επιτυγχάνοντας έτσι να δημιουργήσει συναρπαστικές σκηνικές φιγούρες και καταστάσεις όπου διοχετεύονται οι «ευαισθησίες των πολλών» από τη μια και οι «ανοίκειες έξεις» του δημιουργού από την άλλη. Στις αρπαχτικές και θερμόαιμες γυναίκες του διοχετεύει την προσωπική του έλξη για τους άνδρες. Στους ανδρικούς του χαρακτήρες διοχετεύει κάτι από την ευαισθησία των γυναικών του, για να φτιάξει έτσι μοναδικά «αρσενικοθήλυκα», οχήματα τρυφερότητας αλλά και λαγνείας, ευαισθησίας αλλά και ακολασίας. Πολύπλοκες φιγούρες που δημιουργούν μοναδικές σκηνικές προϋποθέσεις. Γιατί όπως και Οι Δούλες του Ζενέ έτσι και το Λεωφορείο ο Πόθος είναι ένα έργο που μπορεί να ερμηνευτεί στη σκηνή και από άνδρες, με τη «Μπλανς» λ.χ. στο σαρκίο ενός «θηλυπρεπούς» νέου, κρυμμένου πίσω από το προσωπείο μιας νευρωτικής καλλονής του Νότου. Ένα μεταθεατρικό εύρημα, που παρ’ όλο που δεν υλοποιήθηκε ποτέ, δεν είναι καθόλου παράλογο αφού το ίδιο το έργο δεν είναι τίποτ’ άλλο από μια δοξολογία (και αναθεματισμός) του «ρόλου» που η κοινωνία και οι καταστάσεις αναγκάζουν το άτομο να

υποδυθεί. Στο έργο του Τ.Ο. αυτό που ξεχωρίζει σε δύναμη είναι το αρσενικό. Ο άνδρας είναι ο καταλύτης αλλά συνάμα και ο αποδιοπομπαίος τράγος, το τρόπαιο αλλά και το θύμα. Ο Τ.Ο. τον ποθεί αλλά και τον τιμωρεί. Η σεξουαλικότητά του είναι κι αμοιβή αλλά κι απειλή. Ο άντρας ο μυώδης και εύρωστος είναι η παρουσία που πυροδοτεί τις γεροντοκόρες της επαρχιακής πολιτείας του Νότου και τις πόρνες. Είναι ο ποθητός παρτενέρ. Δεν είναι επιθετικός. Επιθετικές είναι μόνο οι γυναίκες (όπως βλέπουμε στη Λυσσασμένη Γάτα, στο Καλοκαίρι και Καταχνιά, ατο Λεωφορείο ο Πόθος, στον Πόλεμο των Αγγέλων κλπ.). Κανένα έργο του Τ.Ο. δεν γράφτηκε με βάση τις παραδοσιακές προδιαγραφές της ερωτικής καταδίωξης που θέλει τους άνδρες να κυνηγούν ή να φλερτάρουν τις γυναίκες. Είναι οι γυναίκες που συνήθως αναλαμβάνουν την πρωτοβουλία της πρώτης προσέγγισης. ΟΥ1ΛΙΑΜΣ δεν γράφει έργα με θεματικό άξονα τις σχέσεις ανδρών με άνδρες, παρ’ Ο όλο που υπάρχουν και οι εξαιρέσεις όπως βλέπουμε στα έργα Μικρές Έξυπνες Προειδοποιήσεις, Vieux Carri, αλλά τις σχέσεις ανδρών και γυναικών. Είναι κι αυτό ένα «τρυκ» θα λέγαμε μασκαρέματος της ομοφυλοφιλικής θεματικής του. Χωρίς φυσικά να σημαίνει ότι οι γυναίκες του είναι «Drag Queens». Απλώς «παίζουν» σαν γυναίκες, γιατί ο Τ.Ο. κατορθώνει να μετουσιώσει τις φαντασιώσεις

της ιδιωτείας του σε τέχνη, τη διαστροφή του σε ποίηση. Δεν υπάρχει εύκολη εξίσωση ανάμεσα στο συγγραφέα και στα αρπαχτικά θηλυκά του. Ο ίδιος είπε κάποτε ότι ταυτίζεται περισσότερο με τις γυναίκες των έργων του απ’ ό,τι με τους άνδρες, γιατί υπήρξαν γι’ αυτόν η πιο βαθιά συγκίνηση και πηγή έμπνευσης. Αυτό φυσικά, για να το επαναλάβω, δεν σημαίνει ότι τα θηλυκά του είναι απλώς τραβεστί, θηλυπρεπείς άνδρες σε μεταμφίεση, ή ότι ο Τ.Ο. μας κοροϊδεύει προτάσσοντας στο προσκήνιο ένα χαρακτήρα όπως τη Μπλανς με το προσωπείο κι όχι το σώμα μιας γυναίκας. Μια γυναίκα όπως η Μπλανς, δημιούργημα ενός ομοφυλόφιλου συγγραφέα, είναι ένα συνοθύλευμα ποικίλων κωδίκων. Η υπερβολικά στυλιζαρισμένη προσωπικότητά της, η εύθραυστη ψυχολογική της κατάσταση, η ερωτική της στάση, το ενδιαφέρον της για την εξωτερική της εμφάνιση, η αγάπη της για τα διάφορα μπιζού, οπωσδήποτε αντανακλούν ορισμένους τύπους ομοφυλόφιλων. Ταυτόχρονα όμως είναι ενδεικτικά σημεία κι ορισμένων καθαρά γυναικείων ταμπεραμέντων. Πέρα όμως απ’ αυτό, εκείνο που ενδιαφέρει άμεσα τον Τ.Ο. είναι το γεγονός ότι η Μπλανς (ή η όποια Μπλανς) είναι μια περιθωριακή, ένα απόβλητο της συμβατικής κοινωνίας που, ανίκανη ν’ αντιμετωπίσει την πραγματικότητα, βυθίζεται όλο και πιο πολύ στη γραμματική του φανταστικού της κόσμου, εκεί όπου οι πληγές δεν πονάνε και οι ρυτίδες δε φαίνονται. Ό πω ς κι ο Ο’ Νηλ έτσι κι ο Τ.Ο. υφαίνει ένα σκηνικό επικίνδυνου απομονωτισμού που, παρ’ όλες τις ιδιαιτερότητές του, κατορθώνει να μας

ΜΕλίνα ΜεβΗούβΊ-

Κ της Λ ° nwjf S Z e ° Τέχνηζ' f φέΰτΥί^'

ήθος"· •Τριαντάφυλλο στο στήθος λίύου. θέατρο Τέχνης-

Γ· Λα^άνηζ' Ν ΑΥΥ

«μιλήσει», να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στον δραματικό κώδικα, τον θεατρικό και τον πολιτιστικό. Είναι ένα κατασκεύασμα αποκαλυπτικό των προθέσεων του δημιουργού να γράψει έργα που απευθύνονται όχι μόνο'σε μια ειδική κοινωνική ομάδα (στην περίπτωση εδώ των ομοφυλόφιλων) αλλά στους πολλούς. Η γραφή μπορεί να μασκαρεύει τη διαστροφή του δημιουργού της πλην όμως δεν είναι υποκριτική ή πλαστή. Παρ’ όλο που τείνει να εκθειάζει το αρσενικό και να ταπεινώνει το θηλυκό, η τελευταία λέξη συμπάθειας ανήκει πάντοτε στα θύματα, στις περιθωριακές γυναικείες, παρουσίες. Ο «Άδωνις» του συχνά τιμωρείται παραδειγματικά, όπως άλλωστε βλέπουμε και στα έργα Γλυκό Πουλί της Νιότης, Καλοκαίρι και Καταχνιά, Η Πτώση των Αγγέλων κ.λπ. Όσο δε για τη γεωγραφία των έργων του είναι καθόλα καταθλιπτική. Το σκηνικό των ομοφυλοφιλικών του φαντασιώσεων δεν έχει τίποτε το δελεαστικό. Αντίθετα έρχεται να επιβεβαιώσει την κοινή αντίληψη περί ομοφυλοφιλίας μ’ όλα τα στερεότυπά της.17 ΕΝΙΚΑ μπορούμε να πούμε ότι ο Τ.Ο. ανήκει στην παράδοση των γοτθικών συγγραφέων του Νότου (και της παρακμής του). Είναι ένας «ένοχος» τροβαδούρος του σεξ, ένας διχασμένος μποέμ, ένας ασταθής πουριτανός που κατόρθωσε να παντρέψει το σεξ με το θάνατο, την ενοχή με τη «λύτρωση», χωρίς το happy end μιας τελικής υπέρβασης ή απελευθέρωσης. Στο έργο του δεν υπάρχει άλλη λύση εξόν από την τιμωρία, την εξορία, τον απομονωτισμό: Δεν ενδιαφέρεται να γίνει χρονογράφος των καιρών του. Γράφει για να εξορκίσει τους δαίμονες που τον διχάζουν, παραμένοντας πάντοτε ο εαυτός του. Και γράφει με πάθος μοναδικό, ένα πάθος που ζωντανεύει

Γ

22/αφιερωμα ακόμα και τα κλισέ που διανθίζουν το διάλογό του. Ο κόσμος του είναι ένα μωσαϊκό θραυσμάτων, κάτι σαν ένα ποιητικό όραμα όπου πρυτανεύει ο «εφιάλτης του εγώ». Οι χαρακτήρες του, γκροτέσκα παράγωγα ενός ξεπεσμένου κόσμου, ενός ξεφτισμένου μυθικού υποστρώματος, μάχονται, πονάνε, διχάζονται, «θεατροποιούν» τις φαντασιώσεις τους σε μια προσπάθεια να γίνουν πιο ανθρώπινοι, λιγότερο τραγικοί, λιγότερο ξένοι. Εις μάτην όμως! Παντού καραδοκεί η στυγνή πραγματικότητα, που σε συνδυασμό με τη διαβρωτική παρουσία του ιστορικού παρελθόντος, δυναμιτίζουν τις προσπάθειές τους οδηγώντας τους έτσι όλο και πιο κοντά στον προσωπικό εφιάλτη και τ’ αδιέξοδά του. Είναι βίαιοι. Έχουν πάθη. Διαστροφές. Έχουν όμως και χρώμα, λυρισμό,*1234567890

αφιερωμα/23 ιδανικά, ευαισθησίες και πάνω απ’ όλα θεατρικότητα. Είναι έξοχες σκηνικές παρουσίες, για έξοχους μόνο ηθοποιούς, πράγμα που φαίνεται άλλωστε από τα ονόματα που τους έχουν δώσει σάρκα και οστά στη σκηνή (Λάνκαστερ, Μπάρτον, Μπράντο, Μανιάνι, Πέιτζ κλπ.). ΤΕΝΕΣΗ ΟΥΙΑΙΑΜΣ μπορεί να μην είναι ένας τέλειος δραματικός συγγραφέας. Δεν υπάρχει όμως αμφιβολία πως τα έργα της πρώτης και δεύτερης περιόδου του δεν έχουν να ζηλέψουν τίποτα από τα έργα άλλων καταξιωμένων δημιουργών του αιώνα μας. Στέκουν δίπλα τους χωρίς αγκωνάρια και με πολλές αξιώσεις.

Ο

μοια με στόχο τη σύγκριση αλλά και την εξόντωσή τους.

12. Από το ποίημα «Burnt Norton», Four Quartets, (London: Faber and Faber, 1949), σελ. 20. Ό πω ς οι ήρωες του Ελιοτ έτσι και του Τ.Ο. προσπαθούν «to beat the game of Ο στίχος αυτός είναι από το ποίημα του ποιητή Χαρτ being against non-being». Βλ. την εισαγωγή του Τ.Ο. στο Κρέην, «Broken Tower»: «I entered the broken world/To έργο του Τριαντάφυλλο στο Στήθος. trace the visionary company of love, its voicc/An instant in 13. Οι αντιστοιχίες αυτές εντοπίζονται και αναλύονται έξοχα the wind.../But not for long to hold each desperate choise». από την κριτικό Esther Jackson στο έργο της: The Broken The Collected Poems o f Hurl Crane (New York: Leveright World o f Tennessee Williams (Milwaukee: The Univ. of Publishing, Corp, 1932), σσ. 135-36. To απόσπασμα αυτό Wiscousin Press, 1966). αποτελεί και το επίγραμμα του Λεωφορείου ο Πόθος, μια 14. Στο έργο του The Confessions, ο Αυγουστίνος μιλά για έξοχη νομίζω επιλογή αλλά και μια έγκυρη αφετηρία για τους τρεις κύκλους της ανθρώπινης ζωής· ο πρώτος δεί­ ανάλυση του έργου του Τ.Ο. στο σύνολό του. χνει τον άνθρωπο που προσπαθεί να καταλάβει τη φύση Tom Driver, The New Republic (April 20, 1959), o. 21. των εσωτερικών του συγκρούσεων. Ο δεύτερος όπου επι­ Ενδεικτικά αναφέρω εδώ τους Αισχύλο, Αριστοφάνη, χειρεί ν ’ αντικειμενικοποιήσει τον πόνο μέσα από την εξο­ Σαίξπηρ, Ίψεν, Στρίντμπεργκ όπως και τον Αμερικανό θ ' μολόγηση και ο τρίτος όπου υπερβαίνει το αμάρτημά του Νηλ του οποίου η Ά ννα Κρίση προηγήθηκε της Μπλανς με τη βοήθεια μιας «δύναμης» μεγαλύτερης από τον εαυτό κατά 25 χρόνια. Κοντά σ’ αυτούς θα μπορούσαν να προσ­ του. Αυτή η «δύναμη» όπως είδαμε (βλ. σημείωση 5) στον τεθούν και ονόματα όπως των Κλωντέλ, 'Ελιοτ, Φράυ, ΖιΤ.Ο. είναι η Τέχνη και στα τελευταία έργα του κι ο Θεός, ραρντού, Κοκτώ, Σαρτρ, οι οποίοι ασχολήθηκαν με το θέ­ ιδιαίτερα στους ηλικιωμένους χαρακτήρες. Βλ, Ξαφνικά μα της ηθικής και πνευματικής κατάπτωσης του σύγχρο­ Πέρσι το Καλοκαίρι (σκ. 1., σελ. 21), Νύχια της Ινγκονάνου ανθρώπου. να, (Πρ. II, σελ. 57) και (Πρ. Ill, σελ. 96). Αυτό φυσικά Tcnnesse Williams, «Survival Notes», Esquire (September δε σημαίνει ότι είτε με αρωγό την Τέχνη είτε το Θεό κα­ 1972) , σελ. 168. τορθώνει να φτάσει σε μια πλήρη αρμονία με τον κόσμο Βλ. «Interview with Tennessee Williams», Playboy (April των ηθικών του επιλογών. Οπωσδήποτε οι «δυνάμεις» αυ­ 1973) . τές λειτουργούν θετικά όχι όμως και απόλυτα. Ο πρώτος Γιώργος Διζικιρίκης, Πολιτιστική 26 (Δεκέμβρης ’85) σελ. και δεύτερος κύκλος του Αυγουστίνου είναι σαφώς πιο 56. αποκαλυπτικός του αγώνα τυ>ν ηρώων του Τ.Ο. (όπως και Είναι μία διαδικασία παραγωγής που έχει πολλά κοινά του ίδιου) απ’ ό,τι ο τρίτος όπου ελλοχεύει συχνά ο θάνα­ στοιχεία με το «Μοντερνισμό» όπως αυτός διαμορφώνεται τος ή η τιμωρία. Στον Τ.Ο. δεν υπάρχει εξαγνισμός ή απο­ στο έργο του Προυστ, της Γουλφ, του Τζόυς κλπ. Η προσ- ( κατάσταση της τάξης. Λυτά μπορούν να υπάρξουν μόνο πάθεια του δημιουργού να βρει το νόημα της ζωής μέσα μέσα στ' όνειρο που συντηρεί ο κάθε πρωταγωνιστής του. στο ατομικό «είναι» και «γίγνεσθαι» κι όχι μέσα οτο κοι­ 15. Θα περάσουν αρκετά χρόνια για να μπορέσει ο Τ.Ο. ν’ νωνικό παρόν. Ό π ω ς παραδέχεται κι ο ίδιος ο Τ.Ο., στην αποβάλει το προστατευτικό προσωπείο της νομιμότητας, ενδιαφέρουσα εισαγωγή του στη Λ νυοαομένη Γάτα, «δεν να σπάσει τον κώδικα σιωπής του και να μιλήσει πλέον έχω κατορθώσει ακόμη να ελέγξω το αναγκαίο εκείνο ερ­ ανοιχτά για την ομοφυλοφιλία του (Βλ. Playboy). Το 1975 γαλείο που θα με μεταθέσει πέρα από τη σφαίρα του ατο­ θα κυκλοφορήσει το έργο του Ο Μωϋσής κι ο Κόσμος της μικού στο συλλογικό παρόν, και από το προσωπικό οτο Λογικής και λίγο αργότερα τις Αναμνήσεις όπου καταθέ­ γενικό,..» («Preface», σσ. VII-VI1I). To corpus του έργου τει χωρίς τις γνωστές περιστροφές και αμφισημίες του τ’ του είναι μια δοξολογία του «εγώ» μ’ όλα τα πάθη και τις ανοίκεια σημεία του ατομικού του λόγου. Ο ερωτικός κώ­ αρετές του. δικας δεντιμωρεί, ούτε παγιδεύει. Αντίθετα είναι πηγή χα­ Ειλημμένο από το άκρως ενδιαφέρον βιβλίο του Ράοελ ράς και καταφύγιο. Στα έργα αυτά έχουμε μια ήρεμη απο­ Τζάκομπι, Κοινωνική Αμνησία, (Αθήνα: Βιβλία Ύψιλον, δοχή της ατομικής ιδιόγλωσσας εις βάρος του πουριτανι1983) σελ. 137. κού/κονφορμιστικού προσωπείου. / ibid, σελ. 137.

16. Βλ. Arthur Gclb, «Williams and Karan and the Big Walk­ Βλ. την εισαγωγή του στη Λυοοαομίνη Γάτα όπου λέει με­ out» New York Times, (May 1, 1960). ταξύ άλλων: «Είμαστε όλοι καταδικασμένοι σε πλήρη 17. Πρέπει να τονιστεί εδώ ότι ο Τ.Ο, δεν ασχολήθηκε ποτέ ψ απομόνωση μέσα στο πετσί μας». το κίνημα για την απελευθέρωση και τα δικαιώματΨ-τοιν· Α ρ ν ί η διττότητα βρίσκει την τελική της σκηνική πραγμάομοφυλόφιλων. Ίσως γι' αυτό πολλοί ομοφυλόφιλοι^ συγ­ τ^7’Η) στην κινηματογραφική σύνταξη των έργων του, ένας γραφείς και μη, βρίσκουν τον τρόπο που παρουόιάζε1 διΑ ιεγμα τικός διακανονισμός των σημείων που του επιτους ομοφυλόφιλους αποκρουατικό. \ το έ·ίι ν ’ αντιπαραθέτει (ή και να συν-παραθέτει) τ’ ανό-

Σ η μειώ σεις 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

Απνοια. Ζέστη. Ιδρώτας. Ίσως δικτνωτά στα παράθυρα για να μην μπαίνουν οι μύγες. Ίσως ένα μπλουζ, κάποιο νέγρικο παράπονο, για να δίνει βάθος στο σκοτάδι. Κάποια φυτεία, που φτάνει μέχρι το κέντρο της καρδιάς και της δράσης. Η, ένας τοίχος σκληρός, που σταματάει τους θορύβους της πόλης και της ζωής. Αναμνήσεις, βιώματα, φαντασιώσεις, έρχονται και φεύγουν, με τα στοιχεία (και τα στοιχειά) τον Χοίρον να μοιάζουν αμετακίνητα. Και, κάπου, εξωτικά για τον ξένο προσήλυτο. /V ΛΑΟΤΕ με συγκεκριμένο όνομα. Κι άλλοτε Γ*-Χωρίς. Να ένα: Γκλόριους Χιλ. Να ένα άλ?· Σαιν Κλου; Ένα τρίτο: Σαιν Λούις. Κι ένα τ ταρτο: Νέα Ορλεάνη, Το στίγμα τους, όπως το °6^ουν οι οδηγίες, είναι απόλυτα οαφές. “ τη μικρή πόλη Γκλόριους Χιλ τον Μίσιοι··*. «...κάπου οτη Φλόριντά, σε μια πόλη * °ν, ονομάζεται Σαιν Κλου...»,2 «Στο Σαιν ουις. Αλλοτε και τώρα...»,2 «Στο όρόμο Ηλύ-

κό βικτωριανού στυλ στην Κηπούπολη της Νέας Ορλεάνης...».2 Κι όποτε, όμως, δεν υπάρχει συγκεκριμένο όνομα, πάλι το στίγμα είναι σαφές. « Ένα χωριό, ανάμεσα Νέα Ορλεάνη και Μομπάιλ...», «...σε μια φυτεία του Μισιαιπή, κάποιο καλοκαιριάτι­ κο όειλινό...»,1 «...σε κάποια μικρή πόλη του Νότον,..» / Γιατί περισσότερο κι απ’ τις επιμέρους ονομασίες, ο Χώρος περικλείεται σε μια λέ­ ξη: Νότος. Ο «Νότος» από το κεντρικό σημείο

αφιερωμα/25

24/αφιερωμα αναφοράς. Οι περιοχές που αγκαλιάζουν τον ένα συμπέρασμα: Ο συγγραφέας, με τη βοήθεια ποταμό Μισισιπή, από το Σαιν Λούις μέχρι τις και της συγκυρίας του χρόνου (πρώτη -και εκβολές του στη Νέα Ορλεάνη. Ή , έστω, η Φλό- άμορφη στη δυναμική της- δεκαπενταετία μετά ριντα. Δηλαδή, ο «Νότος» των Ηνωμένων Πολι­ τον συγκλονιστικό Παγκόσμιο Πόλεμο), βασι­ τειών της Αμερικής (σχεδόν στα περισσότερα σμένος στο εύρος και την ορμή των ποιητικών έργα, μικρά και μεγάλα). Ή , ακόμη, ο «Νότος» του φαντασιώσεων, κατόρθωσε να ερεθίσει συγ­ από τις Ηνωμένες Πολιτείες. (Το Μεξικό, ένα κινησιακά, φέρνοντας στα άκρα χαρακτηριστικά χωριό του, στη «Νύχτα της Ιγκουάνα»). Ή , τέ­ και δυνατότητες της ζωής ανθρώπων ενός συγκε­ λος, κάποιος άλλος «Νότος», κάποιου άλλου κριμένου Χώρου. κέντρου, γενικότερου και αόριστου (π.χ. μια Με το συμπέρασμα'αυτό, όλα δείχνουν να τα­ ανώνυμη «λατινική» πόλη, στο «Καμίνο Ρεάλ»), κτοποιούνται. Αφού, όχι μονάχα δικαιολογείται Τα έργα του Τένεση Ουίλιαμς, λοιπόν, εξαρ­ η επακόλουθη κάμψη του συγγραφέα (ο «κορε­ χής δίνουν το στίγμα του Χώρου, μέσα στον σμός» και το «στόμωμα», μετά τη σταδιακή απο­ οποίο είναι τοποθετημένα. Και την τοποθέτησή μάκρυνση από τις πρωτογενείς πηγές έμπνευ­ τους αυτή την επιδεικνύουν και αποδεικνύουν, σης), αλλά και κατοχυρώνεται η «μουσειακή» στη συνέχεια, μύρια όσα στοιχεία του ίδιου τους παρουσία του στο παγκόσμιο θέατρο, καθώς λο­ του υλικού. Πεντακάθαρα. γικά μπορεί να θεωρηθεί ότι ξεπερνιούνται και Οι ήρωές τους, είτε προέρχονται, είτε καταλή­ γίνονται σχεδόν αδιάφορα πια ακόμη και τα πιο γουν στην «τοπική» Μήτρα. Δείχνουν να ακινη- πετυχημένα προηγούμενα έργα του (όταν το εν­ τούν, να δρουν και να συμπερκρέρονται με τρό­ διαφέρον των τρίτων προς το Χώρο και τις πο που της ταιριάζει. (Ό χι μόνον οι κεντρικοί, -έστω και ποιητικά παρουσιασμένες- ακρότητές αλλά -ιδιαίτερα- και οι συμπληρωματικοί). Και του έχουν φυσιολογικά εξαντληθεί). τα περιφερειακά γεγονότα (από μια γιορτή στο «φόντο» μέχρι το κυνήγι ενός δραπέτη με σκυ­ ΙΝΑΙ, όμως, έτσι; Είναι πραγματικά ο Τέ­ λιά), επιτείνουν από την πλευρά τους τη σύνδε­ νεση Ουίλιαμς ένας «τοπικός» συγγραφέας ση. Μια σύνδεση, όπου, νέγροι ή μετανάστες της (με ιδιάζουσες, ίσως, ικανότητες, αλλά πάντως γης κυκλοφορούν στο περίγραμμα. Ενώ, στο «τοπικός»), που μόλις εγκαταλείψει τα αυστηρά εσωτερικό, η χαύνωση, η σήψη από την υγρασία χωροταξικά πλαίσια, όπως στο «Καμίνο Ρεάλ», και τη θερμοκρασία, τρέχει γύρω γύρω παράλλη­ προορίζεται σχεδόν απαρέγκλητα να φθάσει λα με ρέοντα -στην απόγνωσή τους- πάθη, που στην αποτυχία; Είναι ένας «τροβαδούρος του δεν κρύβονται κάτω από συγκαταβατικά κολά­ Νότου», όπως συχνά τον χαρακτήρισαν; Είναι ρα, μέσα σε «μπρηφκέις», ή πίσω από ομαδικά περισσότερο Τένεση (η ονομασία της -νότιαςοράματα ελευθερίας, ισότητας και δικαιοσύ­ πολιτείας καταγωγής του, που, από παρατσού­ νης... κλι, του έγινε όνομα), παρά Ουίλιαμς; Ή , μή­ Όλο το ρεαλιστικό υπόβαθρο των κειμένων, πως, ο Νότος δεν είναι παρά ένα «ένδυμα» μόνο, (άσχετα με την «ποιητική» έμπνευση και περαι­ που άδικα ταυτίζεται με το καθαυτό σώμα; τέρω επεξεργασία), αποτελεί έτσι μια αδιάκοπη Μια απάντηση (που διαβρώνει το ευθύγραμμο αναφορά στο Χώρο. « Όλα» (εννοεί τα προ του και οπωσδήποτε απλοποιημένο παραπάνω συμ­ 1962) «τούτα τα έργα (εκτός απ’ το «Καμίνο πέρασμα της σχέσης συγγραφέα-Χώρου), αρχίζε1 Ρεάλ») έχουν ρ ε α λ ι σ τ ι κ ή β ά σ η . Ο συγ­ να διαφαίνεται μόλις ο Νότος γίνει «Νότος»· γραφέας τά 'χει εμπνευστεί απ’ τη γύρω του Μόλις, δηλαδή, δοθεί μεγαλύτερη προσοχή στην ζωή...», σημειώνει4 χαρακτηριστικά και ο Μά­ ( έννοια «Νότος» (η οποία περικλείει και τον Νό­ ριος ΓΙλωρίτης, ο κυριότερος (σε όγκο) και ση­ το του Τένεση Ουίλιαμς). Και εξεταστεί η θέση μαντικότερος (σε ουσία) ώς τώρα μεταφραστής της, τόσο στο παρελθόν, όσο και στην παρούσα του θεάτρου του Τένεση Ουίλιαμς στην ελληνική ιστορική και πολιτιστική περίοδο των τελευ­ γλώσσα. ταίων ή του τελευταίου αιώνα (όπου περιλαμβά­ (Ανάλογη ρεαλιστική αναφορά στο Χώρο, συ­ νεται βέβαια και η δεκαπενταετία 1945-1960, της νεχίζεται και μετά το 1962, ημερομηνία αρκετά συγγραφικής ακμής του Ουίλιαμς και το σήμερα καθοριστική, αφού τότε περίπου σημαδεύεται η των τωρινών θεατών και αναγνωστών του). πτώση του Ουίλιαμς σαν συγγραφέα.10 Και είναι Η θέση του Νότου, λοιπόν (στο Βόρειο ημι­ πάντοτε ανοιχτά «νότια», εκτός ίσως από το έρ­ σφαίριο, το περισσότερο πυκνοκατοικημένο και γο «Στο μπαρ ενός ξενοδοχείου του Τόκυο», του το οποίο -κατά πάσα πιθανότητα- αποτελεί και 1969, όπου ο «Νότος» υποβόσκει...). την κοιτίδα του «μυαλωμένου» ανθρώπου), συ­ νέπιπτε στο παρελθόν κάθε περιοχής με το κέν­ Ε την ολοκλήρωση της σχέσης (σε στίγμα τρο εξέλιξης, πολιτισμού και δύναμης των αν­ και σε υλικό) με το Χώρο, το θεατρικό κε­ θρώπινων κοινωνιών. Από τους Αιγύπτιους και φάλαιο «Τένεση Ουίλιαμς» δείχνει να μπορεί να τους Σουμέριους μέχρι τους Μάγιας και τους κλείσει ικανοποιητικά. Και, μάλιστα, να έχει κι Αζτέκους. Σιγά σιγά, όμως, και κάτω από δια­

Ε

Μ

φορετικούς παράγοντες και σε διάφορες επιμέρους χρονικές στιγμές, το κέντρο αυτό μετατοπί­ ζεται συνεχώς βοριότερα. Για να φτάσει, στην παρούσα φάση, σε όλα τα τοπικά μεγέθη, ο Βορ­ ράς να συμπίπτει με το κέντρο και ο Νότος να είναι η περιφέρεια της ανάμνησης. Είτε, για πα­ ράδειγμα, σαν Βόρειος και Νότιος Ιταλία, είτε σαν «Ευρώπη των δύο ταχυτήτων», είτε σαν Ηνωμένες Πολιτείες και Μεξικό-Κεντρική Αμε­ ρική, είτε ακόμη και σαν Βόρειες και Νότιες Πο­ λιτείες των ΗΠΑ. Το κέντρο, ο Βορράς, μπορεί να ζει και να ακ­ μάζει ή μπορεί να οδεύει προς το θάνατο, έχον­ τας ξεπεράσει το ζενίθ του. Αλλά, η περιφέρεια, ο Νότος, έστω κι αν δεν το συνειδητοποιεί, έστω κι αν έχει ελπίδες να ξαναζήσει, είναι στην πα­ ρούσα φάση (σαν συνολική έννοια) από καιρό πεθαμένος. ΑΠΟΔΟΣΗ μιας τέτοιας έννοιας στο «Νό­ το», επιτρέπει και μια πλουσιότερη αντιμε­ τώπιση του έργου του Τένεση Ουίλιαμς, «που εί­ ναι ο πιο νότιος απ’ τους νότιους». Γιατί, ο Χώρος, αφήνοντας πίσω κάθε επίπεδη στατικότητα, γίνεται περισσότερο σύνθετος και απαιτη­ τικός, καθώς αποκτά τη βαρύνουσα προοπτική του Χρόνου. Έτσι, εντέλει η διαφορά του «Νότου» από τον «Βορρά» (και η διαφορά του Χώρου του Ουί­ λιαμς από τον Χώρο άλλων συγγραφέων) μετατρέπεται -σε μεγάλο βαθμό- σε αναγωγή στο Χρόνο. (Ενώ, τα -λίγο ώς πολύ ηθογραφικά- το­ πικά στοιχεία πέφτουν σαν άχρηστες λαμπερές φολίδες, για να μείνει προς εξέταση το κυρίως οώμα, αν υπάρχει). Κι αυτό, φαίνεται πολύ ευδιάκριτα, αν εξεταστούν μερικά κυρίαρχα συμβάντα ή υπονοούμε­ να των έργων του συγγραφέα, σε συσχετισμό με ^ατά κάποιον τρόπο ανάλογα δημιουργήματα άλλων Χώρων. Για παράδειγμα: Μια ανώνυμη ή επώνυμη °Μάδα βιαιοπραγεί πάνω σε ένα άτομο, που δεί­ χνει να βρίσκεται έξω από την καθιερωμένη τάξη και ηθική. Και μάλιστα, η βιαιοπραγία αυτή παίρνει σεξουαλική μορφή, σαν απώτερο συμβο­ λισμό. Στο «Νότο» του Τένεση Ουίλιαμς εμφανί­ ζεται σαν ευνουχισμός (του κεντρικού ήρωα στον «Ορφέα στον Άδη» ή στο «Γλυκό πουλί ττ)ζ νιότης»). Στο «Βορρά» του Μάρλοου (γιατί τον 16ο και 17ο αιώνα, το Λονδίνο του Μάρλοου ήταν «Βορράς», δηλαδή κέντρο των πραγμά­ των), έχει τη μορφή του ανασκολοπισμού (του -δουάρδου του Β', στο ομώνυμο έργο). Η πράξη είναι παρόμοια και δεν μπορούν ου­ σιαστικά να τη διαφοροποιήσουν στατικοί πα­ ράγοντες (ο ένας πλανόδιος τραγουδιστής ή ιπαγγελματίας εραστής και ο άλλος βασιλιάς, σ’ ν(ϊ μαγαζί ή σ’ ένα ξενοδοχείο ο ευνουχισμός

Η

«Δεν κλαίει το μωρό τον Ρούνν»: Γ. Λαζάνης, Τάνια Σαβοπονλον. θέατρο Τέχνης.

και σε κάποιο πύργο ο ανασκολοπισμός, κ.ο.κ.). Εκείνο που μπορεί, όμως, να τη διαφοροποιήσει είναι η προοπτική του Χρόνου. Ο Ουίλιαμς θέτει την πράξη σύγχρονή του, ο Μάρλοου την στέλνει στο παρελθόν. Ο «Βορράς» απεκδύεται τη δυνα­ τότητα (τοποθετώντας την στο Χώρο του, όταν ήταν ακόμη στην περιφέρεια, όταν ήταν «Νό­ τος»), ο «Νότος» την παραδέχεται σαν νυν πιθα­ νό χαρακτηριστικό του. Κι ανάλογες αντιστοιχίες μπορούν να «ανακα­ λυφθούν» άφθονες, για πάμπολλα άλλα σημεία των έργων του Ουίλιαμς. Ο Σεμπάστιαν («Ξαφ­ νικά πέρσι το καλοκαίρι») κατασπαράζεται στο παρόν, ο Πενθέας («Βάκχες» του Ευριπίδη) στο παρελθόν. Ή ακόμη και σε λιγότερο «δραματι­ κά» γεγονότα. Η Μάγκυ («Λυσσασμένη Γάτα») μέσα από μια ενδεχόμενη εγκυμοσύνη επιδιώκει να κερδίσει άντρα και περιουσία, το ίδιο και η Μάρλεν, η -«κακιά»- ηρωίδα ενός παλιού γερ­ μανικού παραμυθιού, μόνο που το παραμύθι ήδη μιλάει για το χθες... Έτσι, τελικά, με το «παιχνίδι» αυτό, του συ­ σχετισμού «Νότου» και «Βορρά» μέσα από το πρίσμα του Χρόνου, ο Χώρος του Τένεση Ουί­ λιαμς (στα υπόγεια κύτταρά του) παίρνει μια ρευστότητα έξοχη. Τόσο έξοχη, ώστε -κάτω από μια ιδιόμορφη «διαχρονικότητα»- να διεκδικεί εκτάσεις παγκόσμιες. Για να τις καλύψει, είτε άμεσα είτε έμεσα - μέσω της ανάμνησης του χθες. Σε ένα «γαϊτανάκι», όπου ο Νότος γίνεται «Νότος», που σημαίνει περιφέρεια, η οποία εί­ ναι ανάμνηση του σημερινού κέντρου, που είναι ο «Βορράς»... Η θελκτικότητα του -ιδεατού- «παιχνιδιού» (με το Χώρο, το Χρόνο, το Νότο και το «Νότο», το Βορρά και το «Βορρά», το κέντρο και την πε­ ριφέρεια), δεν το σταματάει, όμως, από το να

26/αψιερωμα έχει και χρησιμότητα. Τη χρησιμότητα ότι, του­ λάχιστον σε φανταστικό και θεωρητικό επίπεδο, εμφανίζει τη δ υ ν α τ ό τ η τ α κατάρριψης (ή, έστω, μετατροπής της σε διαφορετικό ύφος), της ασφυκτικής σχέσης τόπου και συγγραφέα. (Ό σο για το «πραγματικό» επίπεδο, εκεί πια εκείνο που χρειάζεται για την κατάρριψη είναι ένας «αγγελοπιασμένος» σκηνοθέτης στη σκηνή. Κι ένας επιδέξιος δικολάβος στα χαρτιά. Ο οποίος, σχολαστικά, θα αναλάβει να δώσει σε όλα τα ρεαλιστικά τοπικά στοιχεία των έργων γενικές ερμηνείες, το πιθανότερο συμβολικές, αφού και ο Ουίλιαμς δείχνει να θέλγεται από τους συμβολισμούς. Άλλωστε, για το «πραγμα­ τικό» επίπεδο της σχέσης, ταιριάζει ίσως απόλυ­ τα, αυτό που είχε γράψει ο Ναμπόκοβ: «η λέξη “πραγματικότητα” είναι μια από τις σπάνιες λέ­ ξεις πον δεν σημαίνουν τίποτε χωρίς εισαγωγι­ κά»12). Και ο -έστω θεωρητικός- απεγκλωβισμός από το Χώρο, με τη σειρά του, επιτρέπει τη σοβαρό­ τερη και πολυπλευρέστερη αντιμετώπιση ποικί­ λων αντιλήψεων για το έργο του Τένεση Ουί­ λιαμς, οι οποίες βρίσκονται έξω ή και αντίθετα από το πλαίσιο του Νότου. Ό πως αυτή, του κριτικού Άλαν Ντάουνερ, που βρίσκει στον Ουίλιαμς νοοτροπία «γοτθική»,'3 δηλαδή ένα χαρακτηριστικό του Βορρά (πριν γίνει «Βορ­ ράς», σύμφωνα με το προηγούμενο «παιχνίδι», αλλά και μετά). Ή του καθηγητή του θεάτρου στο πανεπιστήμιο του Γέηλ, Χάουαρντ Στάην, ο οποίος λέει ότι «η αίσθηση της απελπισίας, πον είναι διάχυτη στα έργα του Ουίλιαμς δεν έχει τις ρίζες της σε κάποιο συναισθηματισμό ή σ ’ εγω­ κεντρική απόγνωση, αλλά στη βαθιά εδραιωμένη πεποίθησή τον για την απόλυτη τραγικότητα της ζωής».Η (Μια αντίληψη, δηλαδή, που αποδίδει στον Ουίλιαμς χαρακτηριστικά παγκόσμια και Σ η μ ειώ σ εις 1. Τένεση Ουίλιαμς, «Καλοκαίρι και καταχνιά» («Summer and Smoke»). Στον τόμο «Τένιοη Ουίλιαμς Θεατρικά Έ ρ ­ γα», Μετ. Μάριου Πλωρίτη, Εκδόσεις Γκόνη, Αθήνα 1962.

2. Τεν. Ουίλιαμς, «Γλυκό πουλί της νιότης» («Sweet Bird of Youth»). Στον ετήσιο τόμο «ΘΕΑΤΡΟ 60», Μετ. Μάριου Πλωρίτη.

3. Τεν. Ουίλιαμς, «Ο Γυάλινος Κόσμος» («The Glass Mena­ gerie»). Στον ετήσιο τόμο «ΘΕΑΤΡΟ 61», Μετ. Νίκου Σπάνια (αναθεωρημένη από τον Μάριο Πλωρίτη).

4. Τεν. Ουίλιαμς «Λεωφορείου ο Πόθος» («Λ Streetcar Na­ med Desire»). Στον ετήσιο τόμο «Θέατρο 65», Μετ. Γερά­ σιμου Σταύρου.

5. Τεν. Ουίλιαμς, «Ξαφνικά πέρσι το καλοκαίρι» («Suddenly Last Summer»). Στον ετήσιο τόμο «ΘΕΑΤΡΟ 59», Μετ. Μάριου Πλωρίτη.

6. Τεν. Ουίλιαμς, «Τριαντάφυλλο στο στήθος» («The Rose Tattoo»). Ό π ου αημ. αρ. 1, 7. Τεν. Ουίλιαμς, «Η Λυσσασμένη γάτα» («Cat on a Hot Tin Roof»). Ό π ου σημ. αρ. 1.

8. Τεν. Ουίλιαμς, «Ο Ορφέας στον Ά δη» («Orpheus Descen­ ding»). Μετ. Μυρσίνης Ιωακείμ, Εκδόσεις Δωδώνη, Αθή­ να 1980 (;).

αφιερωμα/27 ορατά σε συγγραφείς, ανεξάρτητα από το Βορρά ή το Νότο τους, το «Βορρά»„ή το «Νότο» τους). ΛΛΑ, εκτός από τους μελετητές του Τένεση Ουίλιαμς και τις απόψεις τους, ο απεγκλωβισμός βοηθάει κυρίως στην ευρύτερη αντιμετώ­ πιση του ίδιου του συγγραφέα. Την κατανόηση, την «ανακάλυψη» μόνιμων αξιών στα έργα του και, ίσως, την «ερμηνεία» του. Ακόμη και για τον τρόπο με τον οποίο έβλεπε τον συγγραφέα (τον εαυτό του;) στο Χώρο, τον συγκεκριμένο Χώρο. Και τον οποίο (τον τρόπο) αποτυπώνει παραστατικά -και εμπρεσιονιστικά συγχρόνωςσ’ ένα σημείο του προλόγου του στη «Λυσσασμέ­ νη Γάτα».15 «Κάποτε είδα μια ομάδα μικρά κορίτσια σ’ ένα πεζοδρόμιο του Μισισιπή. Φορούσαν όλα τους παλιά ρούχα και στολίδια των μανάδων και των αδερφάδων τους, παλιές κουρελιασμένες τουαλέ­ τες χορού, καπέλα και ψηλοτάκουνες παντό­ φλες. Παίζανε τις κυρίες μ' ανόητα χάχανα και τέλεια μίμηση της τυπικής ευγένειας του Νότου. Ένα κοριτσάκι δεν ήταν ικανοποιημένο από την προσοχή που έδιναν τ’ άλλα στη γοητευτική τον παράσταση, επειδή ασχολούνταν με τη δική τους. Έτσι, τέντωσε τ ’ αδύνατα μπραταάκια του, έριξε πίσω τ’ αδύνατο λαιμουόάκι του και τσίριξε προς τον κουφό ουρανό και τις αδιάφο­ ρες συμπαίκτριές του: “Κοιτάξτε με, κοιτάξτε με, κοιτάξτε με!”. Τότε οι ψηλοτάκουνες παντόφλες της μητέρας τον το έκαναν να χάσει την ισορροπία τον και να πέσει με το κεφάλι, σαν ένας σωρός από μπερδε­ μένο άσπρο σατέν και ροζ δίχτυ πον έσκουζε, αλλά και πάλι καμιά από τις φίλες τον δεν το κοίταζε. Αναρρωτιέμαι, αν τώρα αυτό το κοριτσάκι δεν είναι μια συγγραφέας τον Νότου»...

Α

9. Μαρ. Πλωρίτη, «Πρόσωπα του νεώτερου δράματος», Γα­ λαξίας 1965/1971, σελ. 146. (Το ίδιο κείμενο του βιβλίου για τον Τ. Ουίλιαμς υπάρχει σαν πρόλογος και στην έκδο­ ση της Σημ. αρ. 1).

10. Το 1961 δίνει την τελευταία πραγματικά μεγάλη επιτύχα*12345678 του, τη «Νύχτα της Ιγκουάνα». Το αμέσως μετά έργο του, «Το τραίνο με το γάλα δεν σταματά πια εδιί>», 1962-63, γίνεται δεκτό με ψυχρότητα, η οποία μεγαλώνει για τα επόμενα, μέχρι το θάνατό του.

11. Ό π ου παραπάνω, Σημ. 9, σελ. 136.

12. Στο υστερόγραφο της πρώτης έκδοσης της «Λολίτας». ‘ Ο αναφέρει ο Ντέμιεν Γκραντ, στον τόμο του «Ρεαλισμό?»· (Αθήνα, «Ερμής», μετ. Ιουλιέττας Ράλλη - Καίτης Χατζήδήμου), σελ. 14.

13. Στο δοκίμιό του «Σύγχρονο Αμερικάνικο Θέατρο», (Στον τόμο «Σύγχρονη Αμερικάνικη Λογοτεχνία», εκδ. «ΦέξΊ*· μετ. Βασ. Καζαντζή, Αθήνα 1964).

14. Στο δοκίμιό του «Το θέατρο της ψυχικής αναστάτωση?»· (που αναδημοσιεύτηκε στην Ελλάδα, με μη αναψερόμ«ν μεταφραστή, στο περιοδικό «Διάλογος» της IJSIS, Χ° 1978).

15. Στην Ελλάδα (με μη αναφερόμενο μεταφραστή), υπάρχει 0 πρόλογος στο πρόγραμμα της παράστασης της «ΛυΟΟα σμένης Γάτας», Εθνικό Θέατρο, Δεκέμβριος 1984.

Γι άννης Τσιιυλης

Η αφηγηματική γραφή του Τένεση Ουίλιαμς

«τριαντάφυλλο στο στήθος». Γ. Ααζάνης, Τάνια Σαόοπονλον. θέατρου Τέχνης.

Ο, τι έχει γράψει ο Τένεση Ουίλιαμς σε αφηγηματική μορφή χαρακτηρίζεται από μια ενδιαφέρουσα στο είδος της ομοιομορφία που παραμένει γοητευτική σε πείσμα της αποτυχίας του αφηγήματος. Αυτές οι ιστορίες Θα έλεγε κανείς ότι έχουν γρα­ φτεί για να υπηρετήσουν όχι την αφηγηματική, αλλά μια άλλη μορφή τέχνης. Δί­ νουν την αίσθηση ενός προσωρινού κατασκευάσματος. Πράγματι, οι μύθοι τον Ουίλιαμς ως διηγήματα περιέχουν κάποιο βαθμό αφηγηματικότητας, τόσον όσο Χολιάζεται ίσα ίσα για να χτιστεί, με όλα τα απαραίτητα συστατικά του, ένα θεα­ τρικά λειτουργικό δράμα, και σ’ αυτό έγκειται το αξιοσημείωτο της τέχνης του °νγγραφέα: όταν λειτουργεί, δηλαδή αυτό που λέμε του «βγαίνει», μια ιστορία πον να όιαθέτει αυτή τη δραματικότητα, την παίρνει και από διήγημα τη μεταμορφώνει °ε πρώτη ύλη Θεατρικής γραφής. | \ I καλύτερες απ’ τις περιπτώσεις τέτοιων ^ διηγημάτων αποτέλεσαν και μερικά από τα fC10 σημαντικά θεατρικά του έργα. Μπορούμε λοιπόν να πούμε, χωρίς να μειώνουμε την αξία γ>υ, ότι τα διηγήματα αυτά δεν είναι παρά κοι­ νότοπες ασκήσεις που αποβλέπουν στην αγωνιώ"η αναζήτηση της προσωπικής θεατρικής του φλέβας. Αυτή η γοητεία της αφηγηματικής φω'* νήζ του Ουίλιαμς που κερδίζει τον αναγνώστη, κατι που του αναγνωρίζουν πολλοί κριτικοί, προέρχεται τόσο από το τι πετυχαίνουν ως ιστοΟίές (μια πρώτη μορφή δράματος) όσο και από τογ ι δεν πετυχαίνουν (να είναι άρτια διηγήμα-

Σ

ΥΝΙΣΤΟΥΝ όμως άραγε αυτά τα μειονεκτή­ ματα πραγματική αποτυχία ενός αφηγήμα­ τος; Ό χι ακριβώς. Αλλά στην περίπτωση του Ουίλιαμς, όταν το δραματικό στοιχείο στις ιστο­ ρίες του είναι αδύναμο, τότε τα διηγήματα είναι ελάχιστα ικανοποιητικά. Γιατί ο συγγραφέας επιμένει να μας μιλάει για το θέμα της ιστορίας του ως σεναριογράφος που δίνει σκηνικές οδη­ γίες, αντί ν’ αφήνει την ιστορία να μιλάει μόνη της. Όταν όμως το δραματικό στοιχείο είναι αρ­ κετά ισχυρό, τότε οι ιστορίες αυτές είναι και γοητευτικές, και επαρκείς ως διηγήματα. Και στις περιπτώσεις αυτές οι ιστορίες του έχουν και ένα πρόσθετο προτέρημα. Ό πως στα καλύτερα

28/αφιερωμα θεατρικά έργα της περιόδου της μεγάλης ακμής του, μερικά απ’ αυτά τα διηγήματα διαπνέονται από μια έντονη ποιητικότητα που αναιρεί τη μορφή που του προσάπτει ο Έρικ Μπέντλυ, ότι δηλαδή ο Ουίλιαμς ανήκει στη «σχολή του λε­ πτεπίλεπτου ροκοκό». Στην πραγματικότητα, αυτή ακριβώς η ποιητικότητα σώζει συχνά τα διηγήματα και κάνει την ατέλειά τους αποδεκτή - ως εάν αυτή η ατέλεια να ήταν ακριβώς μέσα στις προθέσεις του συγγραφέα. Γιατί στα «απο­ τυχημένα» του διηγήματα, αυτή η ποιητικότητα είναι συχνά φτηνή και όχι σπάνια ενοχλητική. Κι αν αυτός ο διαχωρισμός σε καλά και αποτυχημέ­ να διηγήματα αντιστοιχεί σ’ αυτό που θα μπο­ ρούσαμε να πούμε για τα μεγάλα θεατρικά έργα της ακμής του, σε αντίθεση προς τα λιγότερο κα­ λά της τελευταίας περιόδου -μετά τη Νύχτα της Ιγκουάνα στα 1963 -, αυτό ακριβώς αποδεικνύει και την καταπληκτική ενότητα της δημιουργικής παραγωγής του, ανεξάρτητα από το είδος του Λόγου που χρησιμοποίησε.

αφιερωμα/29 λεστή της λογοτεχνικής του διαθήκης (μαζί με τον δικηγόρο Τζον Ήστμαν) ζητάει από τον Γκορ Βιντάλ να γράψει αυτόν τον έξοχο πρόλο­ γο για το βιβλίο του Ουίλιαμς, που εκδίδει ο Λόγκλιν, με ένα πορτρέτο του συγγραφέα από τον Άντυ Γουόρχολ στο εξώφυλλο. Α διηγήματα, λέει ο Βιντάλ στον πρόλογό του, χωρίζονται ·σε τέσσερις κατηγορίες, «πρώτον, αυτά που γράφονται μέχρι το 1941, όταν ο Ουίλιαμς στα τριάντα του παίχτηκε στο θέατρο με το Η Μάχη των Αγγέλων, χωρίς όμως να είναι ακόμα πετυχημένος θεατρικός συγγρα­ φέας. Δεύτερον, αυτά που γράφονται την περίο­ δο 1941-45, όταν είχε πια γίνει διάσημος με τη μεγάλη επιτυχία του Γυάλινου Κόσμου. Την πε­ ρίοδο αυτή ζούσε στο Χόλιγουντ, όπου συνεργα­ ζόταν με την κινηματογραφική εταιρία MGM, και απολάμβανε το ληθαργικό κλίμα της Καλιφόρνιας. Τρίτον, τα διηγήματα της μεγάλης πε­ ριόδου 1945-52, όταν όλες οι ιδέες του για θεα­ τρικά έργα βρίσκονταν στο μυαλό του σαν ιστο­ ρίες ή είχαν ήδη παιχτεί. Τέταρτον, τα λίγα διη­ γήματα που έγραψε ώς το θάνατό του, τότε δη­ λαδή που οι παραστάσεις έργων του είχαν όλο και λιγότερη απήχηση».

Τ

Α αφηγήματα του Ουίλιαμς δημοσιεύτηκαν τον Οκτώβριο του 1985 σε μια πολυσέλιδη συλλογή από τον εκδοτικό οίκο «New Dire­ ctions» του Τζέημς Λόγκλιν. Ο Λόγκλιν, που υπήρξε μια ολόκληρη ζωή φίλος του Ουίλιαμς ΟΛΙΣ ένα μήνα πριν από το θάνατό του, και ο μοναδικός εκδότης του επί τέσσερις δεκαε­ στις 25 Φεβρουαρίου 1983, σε μια εκδήλω­ τίες, στάθηκε σθεναρός υποστηρικτής μιας πλειάδας Αμερικανών λογοτεχνών, δημοσιεύο­ ση προς τιμήν του εκδότη του, πλέκει το εγκώμιό ντας κείμενα όλων σχεδόν των μεγάλων ποιητών του, και με την ευκαιρία αυτή αποκαλύπτει πώς της γενιάς του, συμπεριλαμβανομένου και του αντιλαμβάνεται ο ίδιος το ταλέντο του, και μάλι­ Πάουντ. Η καινούρια έκδοση, με τίτλο Συλλογή στα με έναν τρόπο που αφήνει τον λογοτεχνικό Διηγημάτων, περιέχει όλα τα τριάντα ένα αφη­ κόσμο της Νέας Υόρκης άφωνο: «Ήταν ο γήματα από τις τέσσερις προηγούμενες συλλογές Τζέημς Λόγκλιν στην αρχή, και παραμένει ο Τζέημς Λόγκλιν ώς τώρα, χωρίς ποτέ καμιά δια­ που είχε εκδώσει στο παρελθόν ο ίδιος οίκος «Ένα χέρι κι άλλα διηγήματα» (1948), «Σκληρές κοπή ή στιγμή παρεξήγησης, σε μια φιλία και καραμέλες» (1954), «Η νυχτερινή έξοδος του ιπ­ επαγγελματική σχέση που κρατάει τώρα παρα­ πότη» (1966), «Οχτώ δαιμονισμένες θνητές» πάνω από σαράντα χρόνια. Απ’ τη φύση μου (1974) - καθώς και άλλα δέκα τα οποία δημο­ ήμουν προορισμένος περισσότερο για τον πιο σιεύτηκαν κατά καιρούς σε διάφορα περιοδικά ήρεμο κι αγνό κόσμο της ποίησης, απ’ ό,τι για στις δεκαετίες ’70 και ’80. Η ιστορία που διέγρα­ ' τον κόσμο του θεάτρου στον οποίο σύρθηκα από ψε η δημοσίευση αυτού του τόμου, του πρώτου ανάγκη, και τώρα, καθώς βλέπω να πλησιάζει η μιας σειράς μεταθανάτιων εκδόσεων που σκο­ ώρα του απολογισμού, ξέρω πως η ποίηση είν πεύει να κάνει ο οίκος «New Directions», αρχίζει αυτή που κάνει το γραφτό να ξεχωρίζει, όταν η στη δεκαετία του ’40, όταν γνωρίστηκαν ο Ουί­ γραφή είναι ξεχωριστή,και στα θεατρικά έργα λιαμς, ο Γκορ Βιντάλ, η λαίδη Μαρία ντε Σαιν- και στα διηγήματα, ναι, αυτό είχα πάνω απ’ όλα Ζυστ και ο Λόγκλιν. Με εξαίρεση ένα σύντομο να σου προσφέρω. Δεν είμαι σε θέση να εκτιμή' χρονικό διάστημα που ο Ουίλιαμς δεν μιλούσε σω την αξία αυτής της προσφοράς, αλλ’ έχω την στον Βιντάλ, επειδή του είχε γράψει μια δυσμενή πεποίθηση ότι ο Τζέημς Λόγκλιν δε μετανιώνει κριτική για τα «Απομνημονεύματά» του (1975), που τη δέχτηκε. Κι αν πράγματι δε μετανιώνει, αυτοί οι τέσσερις άνθρωποι διατήρησαν τη φιλία δε θα μπορούσα να φανταστώ μεγαλύτερο έπαι­ τους με επίκεντρο πάντα το «Γλυκό Πουλί» όπως νο απ’ αυτόν». αποκαλούσε ο Βιντάλ με τρυφερότητα τον Ουί­ λιαμς. Και να τώρα, το 1985, αυτή η τετράδα ξα­ ΕΝ πρέπει να προκαλεί έκπληξη το γεγονός νασμίγει σ’ αυτή την έκδοση Συλλογή Διηγημά­ ότι ο Ουίλιαμς θεωρεί ότι ανήκει στον κό­ των. η λαίδη Μαρία υπό την ιδιότητα του εκτε­

Τ

Μ

Δ

σμο της ποίησης. Βέβαια, τα ποιήματά του δεν ήταν τίποτα περισσότερο από μια στιχουργική υπόσχεση ενός μεγάλου ταλέντου που δεν ασχο­ λήθηκε παρά μόνο περιστασιακά με την ποίηση. Η μοναδική ποιητική συλλογή του, «Στο χειμώνα των πόλεων» (1956), δεν μας προσφέρει τίποτα που να μας επιτρέπει να μεταβάλουμε άποψη. Κι ωστόσο αυτή ή ιδιαίτερη φωνή πού μας μιλάει μέσα απ’ τις ηρωίδες του, αυτή η τέλεια και εξαίσια θεατρικότητα, ακόμα και μέσα από τα καλύτερα διηγήματά του, σ’ όλα αυτά, υπάρχει μια διάχυτη ποιητικότητα που δικαιώνει απόλυ­ τα αυτό τον ισχυρισμό του, ότι δηλαδή ανήκει στην ποίηση. ΥΤΟ το μοναδικό ποιητικό όραμα του Ουί­ λιαμς αποτελεί και τον πυρήνα σε μερικά απ’ τα πετυχημένα του διηγήματα, όπως στο «Ένα χέρι», όπου η ομορφιά του νεαρού ήοωα άχι μόνο δε μειώνεται, αλλά γίνεται ακόμα πιο ελκυστική ακριβώς επειδή είναι ανάπηρος. Έτσι σακατεμένος όπως είναι, σα μαρμάρινος Απόλ­ λωνος, ο νεαρός Όλιβερ της ιστορίας αποκαλύ­ πτει μέσα από την ερωτική πράξη μια εσωτερική δύναμη που αναιρεί την απωθητικότητα του ακρωτηριασμένου του κορμιού. Ο Όλιβερ, που εξαιτίας αυτού του ακρωτηριασμού σε κάποιο ατύχημα, καταντάει περιθωριακός και φτάνει ώς to φόνο, δεν διαφέρει απ’ τον υπόλοιπο εαυτό ίου που επιδίδεται σε ανείπωτες σεξουαλικές πράξεις με ομοφύλους του, που όμως, όλα μαζί, είναι γι’ αυτόν τόσο φυσικά όσο και ακατανόηta. Μέσα στη φυλακή, στα κελιά των μελλοθα­ νάτων, αυτό το αγόρι μεταμορφώνεται σε ένα απ’ αυτά τα όντα για τα οποία παθιάζεται ο Ουίλιαμς, δηλαδή σ’ έναν απ’ αυτούς τους αν­ θρώπους που η ταυτότητά τους θα έγραφε «επάγγελμα: φυγάς», όπως άλλωστε είχε ονομάαει αρχικά και το θεατρικό έργο του Ο Ορφέας °τον Α.άη (The Fugitive Kind)· περνάει μια και­ νούρια γι’ αυτόν εμπειρία, ζει ως πληρεξούσιος τί)ζ ζωής και των αισθημάτων όλων των αγνώ­ μ ω ν που τον βομβαρδίζουν με εκατοντάδες Υθάμματα. Αυτοί οι εραστές δΓ αλληλογραφίας, που θυμούνται την παροδική, απρόσωπη ερωτικγ1 τους συνάντηση μαζί του, μ’ αυτήν την «κα, 6ή πόρνη» όπως αποκαλούσε ο ίδιος τον εαυt° του, αιωρούνται στη συνείδησή του με αποτέεσμα να αποχτήσει κι αυτός, μέσα από τα εξοΜ«λογητικά γράμματά τους, την ευλογημένη ικα­ νότητα να αισθάνεται. Μολονότι αυτή η ερεθιστι,κή πορεία έχει κάτι το θλιβερό, η αποτελεσάατικότητα του μύθου οφείλεται σε μια έντονη, εκρηκτική ποιητικότητα που έχουν απ’ τη φύση τ°υς αυτές οι καταστάσεις.

Α

Γ ~ ί ΟΛΛΟΙ απ’ τους ήρωες του Ουίλιαμς τα1 Μαντεύονται ανάμεσα στην αθωότητα ή τον

γεροντοκορισμό του Νότου, και την έκφυλη ή άσωτη ζωή. Στο διήγημα «Το κίτρινο πουλί», η Άλμα είναι μια αρχετυπική μη-μου-άπτου γε­ ροντοκόρη, που, στα τριάντα της, αρχίζει μιά ξέφρενη σεξουαλική ζωή για να εκδικηθεί τον πατέρα της τον ιεροκήρυκα. Στο διήγημα «Η νύ­ χτα της Ιγκουάνα» έχουμε πάλι μια ανάλογη αλ­ λά πιο περίπλοκη περίπτωση στο πρόσωπο της λεπτοκαμωμένης γεροντοκόρης Μις Τζέλκς, που όνειρό της είναι να τη βιάσουν, αλλ’ όταν κατα­ φέρνει να βρει κάποιον πρόθυμο να τη βιάσει, αντιστέκεται και του ξεφεύγει. Έχει απελευθε­ ρωθεί απ’ τη σεμνοτυφία της, έτσι όπως απελευ­ θερώνεται η ιγκουάνα όταν κόβεται τη νύχτα το σκοινί που την κρατάει δεμένη. Σ’ αυτού του εί­ δους τον γυναικείο τύπο βλέπουμε μια ποιητικότητα που οφείλεται στη λεπτή ισορροπία ανάμε­ σα στη νευρωτική αποχή και σε μια ασυγκράτητη εγκατάλειψη στις επιθυμίες του σώματος, όσο λί­ γο κι αν ικανοποιούνται τελικά αυτές οι επιθυ­ μίες. Το δραματικό στοιχείο πάλι έγκειται στη δημιουργία ακραίων καταστάσεων. Κι αν οι δυο αυτές γυναίκες, η Άλμα και η Μις Τζέλκς, ξαναεμφανίζονται εκρηκτικά στο κέντρο των θεα­ τρικών έργων Καλοκαίρι και καταχνιά και Η νύ­ χτα της Ιγκουάνα, οφείλεται στο γεγονός ότι η καινούρια Άλμα και η -εδώ πια- Χάννα Τζέλκς προσφέρονται στο συγγραφέα για έντονη δραμα­ τική εκμετάλλευση. Κι οι δραματικές αρετές αυ­ τού του τύπου των ηρωίδων τις κάνουν να συγ­ γενεύουν στενά με τη Λάουρα στο Γυάλινο κό­ σμο και την Μπλανς στο Λεωφορείο ο πόθος. ΙΝΑΙ φανερό ότι, στις καλύτερες στιγμές του, το έργο του Ουίλιαμς περιστρέφεται γύρω απ’ αυτούς τους δυο τύπους: ο άνθρωποςφυγάς, ο ωραίος, αθώος έφηβος που εξαιτίας αυτής της αθωότητας δεν είναι σε θέση να συνει­ δητοποιήσει τον ξεπεσμό του, κι απ’ την άλλη μεριά η νευρωτική γεροντοκόρη, εξ επαγγέλμα­ τος παρθένα, με τις αναστολές της πόρνης. Όποτε επεχείρησε να ξεφύγει απ’ αυτούς τους

Ε

αφιερωμα/31

30/αφιερωμα δυο τύπους, τα βρήκε πολύ σκούρα. Κι αυτός εί­ ναι ο λόγος που όσο λιγότερα πει κανείς για τις δυο νουβέλες του («Η ρωμαϊκή άνοιξη της κυ­ ρίας Στόουν» και το «Μωυσής κι ο κόσμος της λογικής») τόσο το καλύτερο για τη φήμη του. Εί­ ναι και οι δυο ανέντιμες εξομολογήσεις, η πρώτη μιας ηλικιωμένης γυναίκας, η δεύτερη ενός ηλι­ κιωμένου άντρα, που κι οι δυο τους καταφεύ­ γουν στην τακτική του σκανδαλισμού, μ’ αποτέ­ λεσμα ο συγγραφέας να χάνει τον έλεγχο των ηρώων του. ΑΛΛΟΣ τύπος ήρωα που του επέτρεφε να γράψει ένα τουλάχιστον μικρό αριστούργη­ Ο μα, είναι ο ασχημούλης κι ευαίσθητος δήθεν ποιητής που πάσχει από μαζοχισμό, μια κατά­ σταση χωρίς ελπίδα σωτηρίας, που η μόνη δυνα­ τότητα μεταφορικής απόδοσής του στο θέατρο είναι ο κανιβαλισμός. Αντίθετα απ’ την εντύπω­ ση που έχει ο κόσμος, ότι δηλαδή το καλύτερο έργο του Ουίλιαμς μ’ αυτόν τον τύπο του ήρωα είναι το Ξαφνικά Πέρσι το Καλοκαίρι, εγώ πι­ στεύω ότι πολύ πιο πετυχημένο απ’ αυτή την άποψη είναι το διήγημα «Η επιθυμία και ο νέ­ γρος μασέρ» (Desire and the black masseur). To θεατρικό έργο σ’ αυτή την περίπτωση χωλαίνει και η έντασή του μειώνεται από ένα σωρό πε­ ριττές σκηνές με γιατρούς και περίσσιο αυτοβιογραφικό στοιχείο - μας ξαναλέει λ.χ. εδώ για την άδεια που υπέγραψε η μάνα του προκειμένου να γίνει επέμβαση λοβοτομής στην αδερφή του που ήταν στο φρενοκομείο. Ενώ στο διήγημα, όλα τα στοιχεία οδηγούν σε μια απόλυτη ένταση καθι­ στώντας το κανιβαλιστικό τέλος του Άντονυ Μπερνς αναπόφευκτο και δραματικό, αντίθετα, το τέλος του Σεμπάστιαν Βέναμπλ είναι εντυπω­ σιακά ποιητικό αλλά του λείπει η δραματική αμεσότητα.

Σ

ΤΟ διήγημα, ο Μπερνς είναι ένας μικρόσω­ μος ανθρωπάκος που μοιάζει ακόμα πιο μι­ κρός εξαιτίας της δειλίας, του ανύπαρκτου ερω­ τισμού του και γενικά της κακομοιριάς που τον δέρνει. Παρ’ όλο που πέρασε από κάμποσες κα­ ταστάσεις σ’ αναζήτηση της προστατευτικής μή­ τρας, εξακολυθεί, στα τριάντα του, να περιμένει παιδί. Το μόνο που τον κάνει να. ξεφεύγει λίγο από τη μετριότητά του, είναι αυτή η μυστηριώ­ δης επιθυμία που δυναστεύει την ύπαρξή του, κάτι που ούτε αυτός, ούτε ο αναγνώστης μπορεί να αντιληφθεί από την αρχή. Να πώς περιγράφει ο Ουίλιαμς την ατέλεια του Μπέρνς: «Γιατί οι αμαρτίες του κόσμου εί­ ναι στην πραγματικότητα μόνο οι μεροληψίες του, οι ατέλειες, και όταν τα δεχτεί κανείς, πρέ­ πει και να εξιλεωθεί». Η πεμπτουσία της φιλο­

σοφίας του Ουίλιαμς είναι ότι ο Μπέρνς, κι όλοι ξμείς, καλύπτουμε, μέσα απ’ τα όνειρα, την τέ­ χνη ή τη βία. Έτσι, ο Μπερνς πηγαίνει στο χα­ μάμ και παραδίνεται στα βίαια χέρια του νέγρου μασέρ για να εξιλεωθεί απ’ τις ενοχές του. ΝΕΓΡΟΣ μασέρ που του κοπανάει και του ξανακοπανάει το σώμα, γίνεται το όργανο Ο αυτής της εξιλέωσης, τόσο περισότερο, όσο διαι­ σθάνεται ότι ο Μπερνς το θέλει: «Ο ανθρωπάκος ξάναβε όλο και περισσότερο σ’ αυτή την πρώτη αληθινή ικανοποίηση, ώσπου, ξαφνικά, ένας κόμπος λύθηκε στις λαγάνες του, κι άφησε να ξε­ χυθεί ένα ζεστό κύμα από μέσα του. Έτσι, εντε­ λώς απροσδόκητα, ανακαλύπτει ο Άνθρωπος την επιθυμία του.» Όταν όμως ο μασέρ προκαλεί θλάση σ’ ένα πόδι του ανθρωπάκου, ο διευ­ θυντής του χαμάμ τους διώχνει και τους δυο. Τώρα, μη μπορώντας πια να κάνουν ο ένας χω­ ρίς τον άλλο, ξεπέφτουν σε μια νέγρικη συνοι­ κία, κι εδώ διαδραματίζονται δυο επάλληλες σκηνές: απ’ τη μια σαδομαζοχιστικού σπαραγ­ μού, κι απ’ την άλλη - καθώς συμβαίνει να είναι Σαρακοστή - της επιθυμίας για εξιλέωση μέσα απ’ το πρόσωπο του ιεροκήρυκα. Έτσι, οι δυο άντρες παγιδεύονται «στο φλέγόμενο ποίημα του σταυρικού θανάτου». Ύστερα, ο νέγρος μασέρ γίνεται κανίβαλος και καταβροχθίζει κυριολε­ κτικά τον Μπερνς σ’ ένα εικοσιτετράωρο φαγο­ πότι, μετά το οποίο επιτέλους επικρατεί γαλήνη - και, για πρώτη φορά σε έργο του Ουίλιαμς, αναιρείται η ατέλεια και επιτυγχάνεται μια κά­ ποια πληρότητα. Μ’ αυτό τον τρόπο η ιστορία καταλαγιάζει αριστουργηματικά χωρίς την πα­ ραμικρή περιττή νύξη. ΒΙΝΤΑΛ ισχυριζόταν ανέκαθεν ότι η πραγματική αυτοβιογραφία του Ουίλιαμς είναι αυτά τα διηγήματα - όχι τα απομνημονεύ­ ματά του. Όσο μεγάλωναν οι δυσκολίες που αν­ τιμετώπιζε σαν άνθρωπος, τόσο πιο δύσκολα και στρυφνά γίνονταν και τα διηγήματα του συγγρα­ φέα. Στην εισαγωγή του, ο Γκορ Βιντάλ μας διη­ γείται ένα διάλογο που είχε με τον Ουίλιαμς και με τον οποίον μπορεί κανείς να τελειώσει εδώ, επειδή δείχνει με ενάργεια και τον τρόπο που τέλειωσε ο συγγραφέας: «“ Όλη τη δεκαετία του ’60 κοιμόμουνα, Γκορ” , μου είπε, κι είναι μια φράση που έχει γραφτεί και ξαναγραφτεί πολλές φορές, “Δεν έχασες τίποτα” , λένε πως του απάν­ τησα, κι είναι αλήθεια. Αλλ’ ύστερα πρόσθεσα: “Αν κοιμόσουνα όλη τη δεκαετία του ’60. ο Θεός να σε λυπηθεί αυτή τη δεκαετία του ’70” . Ο Θεός τον λυπήθηκε - ώς ένα σημείο. Έγραψε μερικά καλά διηγήματα, αλλ’ ύστερα ήρθε η δε­ καετία του ’80 - κι ο θάνατος...»

Ο

■

Κάτια Γεωργουδάκη

Η θεατρική παρουσία του Τένεση Ουίλιαμς στην Ελλάδα, 1946-1985

«Νύχια της Ιγχονάνα»: Δ. Διαμαντίόον, Γ. Δαζάνης. Θέατρο Τέχνης.

Όταν ο Τένεση Ουίλιαμς πέθανε στις 25 Φεβρουάριου 1983, ο θάνατός του αναγγέλθηκε από όλα τα μέσα ενημερώσεως στην Ελλάδα. Επιπλέον, στον ελληνικό τύπο γράφτηκαν εκτενή άρθρα για την προσωπικότητα και την καριέρα του Ουίλιαμς, για το περιεχόμενο των έργων του, τη θεατρική τους παρουσίαση, και την επιτυχημένη μεταφορά τους στον κινηματογράφο. Άνθρωποι του ελληνικού θεάτρου τον αποκάλεσαν μεγάλο «θεατρικό ποιητή» και άνθρωπο ευαίσθητο στα κοινωνικά προβλήματα της εποχής του, γεμάτο συμπόνια και κατανόηση για τους αποτυχημένους της ζωής. Σήμερα, τρία σχεδόν χρόνια μετά το θάνατό του, το ενδιαφέρονγια τον Τένεση Ουίλιαμς εξακολουθεί να υπάρχει στην Ελλάδα. Αποτελεί, λοιπόν, ελάχιστο φόρο τιμής προς τον μεγάλο Αμερικανό δραματουργό η προσπάθεια να σκιαγραφήσουμε μέσα σε λίγες σελίδες την πληθωρική θεατρική του παρουσία στη χώρα μας επί σαράντα περίπου χρόνια.

940-1950 Το πρώτο έργο του Ουίλιαμς που ρίχτη κ ε στην Ελλάδα ήταν ο Γυάλινος κόσμος. Ανέβηκε στην Αθήνα από το «Θέατρο Τέχνης» ίου Καρόλου Κουν, το Νοέμβρη του 1946, σε μεταΨραση Νίκου Σπάνια. Πρωταγωνίστησαν οι

ηθοποιοί Έλλη Λαμπέτη (Λάουρα), Μαρία Γιαννακοπούλου (Αμάντα), και Κάρολος Κουν (Τομ). Οι θεατρικοί κριτικοί των αθηναϊκών εφημε­ ρίδων αφιέρωσαν αρκετά σχόλια στον Αμερικα-

32/αφιερωμα νό συγγραφέα και στη συμβολή του στην αμερι­ κανική λογοτεχνία και το θέατρο της εποχής του. Αν και τα περισσότερα σχόλια ήταν θετικά για τον Ουίλιαμς και την ελληνική παράσταση του Γυάλινου κόσμου, οι κριτικοί αξιολόγησαν δια­ φορετικά τα επιμέρους στοιχεία που συνθέτουν το έργο. Ένας, λ.χ., τόνισε το ρεαλιστικό (κοι­ νωνικό) επίπεδο του Γυάλινου κόσμου, και είδε το έργο σα «μια δραματική εικόνα από την άχα­ ρη και στερημένη ζωή, που κάνει το μεγάλο πλή­ θος των κοινών ανθρώπων μέσα στην κεφαλαιοκρατούμενη κοινωνία» (Ριζοσπάστης, 21-1146).1 'Αλλοι κριτικοί, όμως, θεώρησαν πολύ σπουδαιότερα τα ποιητικά στοιχεία. Υπογράμ­ μισαν μάλιστα ότι τα ποιητικά στοιχεία δεν είναι απλώς φραστικά αλλά βρίσκονται «μέσα στην ίδια την ουσία του έργου» (Ελευθερία, 22-1146), και τονίζονται επιδέξια από τα σκηνικά μέ­ σα που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας (Ακρόπολις, 23-11-46). Το δεύτερο σημαντικό έργο του Ουίλιαμς που έγινε γνωστό στην Ελλάδα ήταν το Λεωφορείο ο πόθος. Ανέβηκε κι αυτό στην Αθήνα από το «Θέατρο Τέχνης» το Μάρτη του 1949, με τους ηθοποιούς Μελίνα Μερκούρη (Μπλανς), Βασίλη Διαμαντόπουλο (Στάνλεϋ), και Τόνια Καράλη (Στέλλα) στους τρεις βασικούς ρόλους. Το έργο προκάλεσε αντικρουόμενα κριτικά σχόλια. Ένας κριτικός, π.χ., έγραψε ότι ο Ουίλιαμς απέτυχε να γεφυρώσει τον «ρεαλιστικό» με τον «υπερ­ πραγματικό» κόσμο (Βήμα, 15-3-49). Άλλος πά­ λι αναρωτήθηκε αν είναι τέχνη ή «ανυπόφορη μανιέρα» η επίδειξη φυσικών λειτουργιών και ωμοτήτων μέσα σ’ ένα θεατρικό έργο, και κατέ­ ληξε ότι «ο ρεαλισμός επικράτησε και κυριαρχεί και καταπιέζει την ποίηση» στο Λεωφορείο ο πόθος.2 Αντίθετα, ο κριτικός της Καθημερινής (15-3-49) αποκάλεσε την Μπλανς «τραγική ηρωίδα» και επαίνεσε την ικανότητα του Ουίλιαμς να φέρει αντιμέτωπο το «νατουραλισμό» με τον «ονειρικό κόσμο» του έργου «χωρίς να διαταράσση την ισορροπία των καθαρώς σκηνικών στοιχείων».

1950-1960 Στη δεκαετία του ’50 ανεβάστηκαν στην Αθήνα έξι φορές έργα του Ουίλιαμς. Επιπλέον, ξαναπαίχτηκε ο Γυάλινος κόσμος από το θίασο της Αντιγόνης Βαλάκου (περιοδεία στην Ελλάδα, Κύπρο, Τουρκία, 1959-60), και σε εορταστική παράσταση του «Θεάτρου Τέχνης» του Κουν (Ιούν. 1959). Οι γνωστοί ηθοποιοί Δημήτρης Μυράτ και Βούλα Ζουμπουλάκη παρου­ σίασαν επίσης, για πρώτη φορά στο αθηναϊκό κοινό, τη Λυσσασμένη γάτα σε μετάφραση Μά­ ριου Πλωρίτη (Οκτ. 1955). Ιδιαίτερη έμφαση δό­ θηκε από τους κριτικούς στον χαώδη κόσμο και στη μοναξιά των χαρακτήρων που εμφανίζονται στη Λυσσασμένη γάτα. Ορισμένοι επαίνεσαν την

αφιερωμα/33 ικανότητα του συγγραφέα να διεισδύει στα σκο­ τεινά βάθη της ανθρώπινης φύσης και να δη­ μιουργεί ζωντανούς και πειστικούς χαρακτήρες (Ακρόπολις, 13-10-55, Βήμα, 18-10-55). Άλλοι, αντίθετα, τον αποδοκίμασαν ακριβώς επειδή προτιμάει τη σκοτεινή ανθρώπινη πλευρά, «χρη­ σιμοποιεί τύπους νευρωτικούς και νευρασθενι­ κούς» και τους τοποθετεί σ’ ένα «νοσηρό» και «αντιπαθές περιβάλλον» (Εστία, 12-10-55). Με­ ρικοί από τους τελευταίους βρήκαν τους χαρα­ κτήρες και τα θέματα του Ουίλιαμς τελείως ξένα προς την ελληνική και ευρωπαϊκή πραγματικό­ τητα.3 Αρκετοί επίσης αποδοκίμασαν το «ευτυ­ χές τέλος» της Λυσσασμένης γάτας, γιατί θεώρη­ σαν ότι αυτό δεν έρχεται σαν φυσική εξέλιξη της προηγούμενης δράσης του έργου (Βραόυνή, 2610-55). Και ένας βρήκε «αφελή» και «απλοϊκή» την «αλληγορική» χρήση ενός δωματίου χωρίς τοίχους, πόρτες, και παράθυρα στο σκηνικό ενός «νατουραλιστικού» έργου όπως η Λυσσασμένη γάτα* Εκτός από τη Λυσσασμένη γάτα, το αθηναϊκό κοινό είχε την ευκαιρία να δει και τα ακόλουθα μονόπρακτα του Ουίλιαμς το φθινόπωρο του 1955, τα οποία παρουσιάστηκαν σε μετάφραση Νίκου Γκάτσου από το «Θέατρο Τέχνης»: Μίλα μου σαν τη βροχή, Χαιρετισμούς από τη Μπέρ­ τα, Είκοσι εφτά βαγόνια βαμβάκι, Δεν κλαίει το μωρό του Ρούνυ, και Προς κατεδάφιση. Το επό­ μενο φθινόπωρο ο Κουν παρουσίασε επίσης στην Αθήνα το Τριαντάφυλλο στο στήθος, σε με­ τάφραση Πλωρίτη. Πρωταγωνιστές ήταν οι Νέλλη Αγγελίδου (Σεραφίνα) και Γιώργος Λαζάνης (Αλβάρο). Επ’ ευκαιρία του έργου αυτού, στην αίθουσα του «Θεάτρου Τέχνης» δόθηκε διάλεξη από τον Πλωρίτη με θέμα τον Ουίλιαμς και τα έργα του. Μετά τη διάλεξη παίχτηκε το μονό­ πρακτο του Ουίλιαμς Η λαίδη με το οικόσημο. Ήταν τέτοια η κοσμοσυρροή ώστε η εκδήλωση χρειάστηκε να επαναληφθεί ( Έθνος, 30-10-56). Γράφτηκαν αρκετές κριτικές για το Τριαντά­ φυλλο στο στήθος. Σχολιάστηκαν κυρίως τα σε­ ξουαλικά στοιχεία και η λειτουργία τους μέσα στο έργο, η αντιπροσωπευτικότητα των χαρα­ κτήρων του Ουίλιαμς, και η στάση του απέναντί τους. Οι γνώμες διέφεραν. Ο συγγραφέας επαι­ νέθηκε από μερικούς κριτικούς ως εξαιρετικός ανατόμος, γεμάτος συμπάθεια και κατανόηση για τα ανθρώπινα προβλήματα (Βραόυνή, 1-10' 56, Ώρα, 8-10-56), αλλά από άλλους κατακρίθηκε ότι αδυνατεί να δημιουργήσει συμπαθείς χα­ ρακτήρες, και ότι είναι ψυχρός ανατόμος που του λείπουν η ανθρωπιά και η κατανόηση (Νέα, 12-10-56, Τόλμη, 13-10-56). Ο Κουν συνέχισε να ανεβάζει έργα του Ουί­ λιαμς τα επόμενα χρόνια. Τον Ιανουάριο του 1957 παρουσίασε τα μονόπρακτα Η λαίδη με to οικόσημο και Προς κατεδάφιση. Τον Απρίλη του

«Προς κατεδάφιση» Εκάλη Σώκου, θέατρο Τέχνης

1958 ανέβασε το Καλοκαίρι και καταχνιά, σε με­ τάφραση Πλωρίτη, με πρωταγωνιστές τη Βέρα ^αβιτσιάνου (Άλμα) και το Νίκο Μπιρμπίλη Οζον). Οι κριτικοί ήταν ευμενέστεροι για το Καλοκαίρι και καταχνιά απ’ ό,τι για τα άλλα έρΊα του Ουίλιαμς που παρουσιάστηκαν στη δε­ καετία του ’50. Επαίνεσαν ιδιαίτερα τη σκιαγρά­ φηση των χαρακτήρων και των ανθρωπίνων σχέ°εων, καθώς και τον επιδέξιο χειρισμό των θεΜατων της φθοράς του χρόνου, της μοναξιάς, της αυταπάτης, και της φυγής από την πραγματικότητα (Θέατρο 58, σσ. 118-20, 142). Γ°ν Απρίλη του 1959 ο Κουν παρουσίασε τα μονόπρακτα Ξαφνικά πέρσι το καλοκαίρι και Το Ρεγάλο αντίο, στη σειρά των πανηγυρικών παρα­ χώσεων για τα 25χρονα της θεατρικής του δράστ)ζ· Το πρώτο μεταφράστηκε από τον Πλωρίτη, Και είχε πρωταγωνίστριες τις ηθοποιούς Μάγια υμπεροπούλου (Κάθριν) και Αγγέλικα Καπελαθή (κ. Βέναμπλ). Το δεύτερο μεταφράστηκε κο τον Νίκο Γκάτσο και είχε πρωταγωνιστές νους ηθοποιούς Γιάννη Φέρτη και Γιώργο ΛαζάΤ)· Τ° Ξαφνικά πέρσι το καλοκαίρι προκάλεσε κ° πε0ΐσσότερα κριτικά σχόλια. Ο Ουίλιαμς αυτηριάστηκε και πάλι για την απαισιόδοξη ^οσμοθεωρία του. Αμφισβητήθηκε επίσης η κα­ ί ^ Ικ<^ττ1τα των «κολασμένων» χαρακτήρων του θ έα τρ ο 59, σσ. 203-204).

60-1970 Στη δεκαετία του ’60 ανεβάστηχαν δεκαοκτώ φορές έργα του Ουίλιαμς. Δώδετα ^ α ν επαναλήψεις, επτά από τις οποίες ήταν ^°υ Ινάλινου κόσμου. Συγκεκριμένα ο Γυάλινος οσμος παρουσιάστηκε στην Αθήνα σε αγγλική ω«σα από: α) τον αμερικανικό θίασο Theatre

Guild, σε σκηνοθεσία George Keathey, με τους ηθοποιούς Helen Hayes (Αμάντα), Nancy Cole­ man (Λάουρα) και James Broderick (Τομ), το Μάρτη του 1961, και β) την ερασιτεχνική ομάδα «Ρεπερτόριο Αθηνών», στο κολέγιο Αθηνών, το χειμώνα του 1966. Σε ελληνική μετάφραση Σπά­ νια, αναθεωρημένη από τον Πλωρίτη, παίχτηκε από το θίασο της Έλλης Λαμπέτη (Θεσ/νίκη, Απρ. 1963), την «Ελληνική Λαϊκή Σκηνή» της Χριστίνας Σύλβα (χειμ. 1965), την Κυπριακή Τη­ λεόραση (1967), το «Προσκήνιο» του Αλέξη Σο­ λομού (χειμ. 1967-68), και την «Αυλαία Τέχνης» (Πάτρα, Λέσβος, 1968). Τα κριτικά σχόλια για την επιλογή των θεμάτων, τη σκιαγράφηση των χαρακτήρων, την ατμόσφαιρα, τα ρεαλιστικά και ποιητικά στοιχεία του Γυάλινου κόσμου ήταν, στην πλειονότητά τους, επαινετικά για τον Ουίλιαμς. Τα περισσότερα γράφτηκαν με αφορ­ μή την παράσταση του Theatre Guild που έδωσε μεγαλύτερη έμφαση στη ρεαλιστική πλευρά του έργου (Θέατρο 61, ο. 165). Επαναλήψεις άλλων έργων του Ουίλιαμς έγι­ ναν από τους ακόλουθους θιάσους: Προς κατε­ δάφιση, από την «Πειραματική Σκηνή Θεάτρου Τσέπης» της Μαριέττας Ριάλδη (1960), Καλοκαί­ ρι και καταχνιά από τον θίασο Δημήτρη Παπαμιχαήλ (1962), και Λεωφορείο ο πόθος από τον θίασο Έλλης Λαμπέτη (Αθήνα, Θεσ/νίκη, 1965) και του Στράτου Ζαμίδη (Θεσ/νίκη, 1965). Με αφορμή το ανέβασμα του Λεωφορείου από τη Λαμπέτη οι κριτικοί επαναξιολόγηοαν το συγ­ γραφέα. Οι περισσότεροι επαίνεσαν τη διεισδυτικότητά του, την ικανότητά του να δημιουργεί ζωντανούς χαρακτήρες, και το θάρρος του να εκθέτει τις σκοτεινές πλευρές της ανθρώπινης

34/αφιερωμα φύσης και να προβάλλει θέματα «ταμπού», όπως λ.χ. το σεξ (Θέατρο 65, ο. 167).5 Εκτός από τις επαναλήψεις, παίχτηκαν για πρώτη φορά τα παρακάτω έργα: Το Γλυκό πουλί της νιότης από το «Θέατρο Τέχνης» (Αθήνα, Θεσ/νίκη, 1960), Το πρώτο χάδι από τους Αλέκο Αλεξανδράκη-Βέρα Ζαβιτσιάνου, σε μετάφραση Πλάτωνος Μουσαίου (χειμ. 1960-61), Η αδέ­ σμευτη από το «Ελεύθερο Θέατρο Θεσ/νίκης» του Κυριαζή Χαρατσάρη, σε μετάφραση Κωστούλας Μητροπούλου (1961-62), Ο φυγάς από τον θίασο Έλσας Βεργή (1963), Περίοδος προ­ σαρμογής από το «Κυκλικό θέατρο», σε μετά­ φραση Καίτης Κασιμάτη-Μυριβήλη (Νοέμ.

1963), και Η νύχια της Ιγκουάνα από το «Θέα­ τρο Τέχνης» (1964). Το 1966 Το πρώτο χάδι ξαναπαίχτηκε από τον θίασο Πέτρου Φυσσούν στη Θεσ/νίκη. Από τα παραπάνω έργα οι κριτικοί έδωσαν ιδιαίτερη προσοχή στο Γλυκό πουλί της νιότης (μετάφραση Πλωρίτη, πρωταγωνιστές Μερκούρη-Φέρτης). Σχολίασαν κυρίως τη λει­ τουργία του χρόνου ως θεματικού και συμβολι­ κού στοιχείου στο έργο, καθώς και τη δομή και λειτουργία των χαρακτήρων.

1970-1980 Η περίοδος 1970-80 χαρακτηρίζε­ ται κυρίως από επαναλήψεις έργων του Αμερι­ κανού δραματουργού. Το «Εθνικό Θέατρο» πα­ ρουσίασε με επιτυχία το Τριαντάφυλλο στο στή­ θος στην Αθήνα (Απρ. 1971) και Πάτρα (Νοέμ.

1972), και τον Γυάλινο κόσμο (Μάρτ. 1978). Ο Γυάλινος κόσμος παίχτηκε επίσης από το «Κρα­ τικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος», σε περιοδεία στη Β. Ελλάδα (Ιαν. 1978). Το Λεωφορείο ο πό­ θος ανέβηκε από τον «Θεατρικό Οργανισμό Κύ­ πρου» (1972), τον «Θίασο Ρεπερτορίου» Τιτίκας Νικηφοράκη (χειμ. 1972-73), και τον θίασο Κώ­ στα Ρηγόπουλου-Κάκιας Αναλυτή (Δεκ. 1978). Το Καλοκαίρι και καταχνιά παίχτηκε από τον θίασο Τζένης Ρουσέα για δύο χρόνια (1977-79). Τέλος, το μονόπρακτο Η αδέσμευτη ανέβηκε από το «Ασκητικό Θέατρο» μαζί με Το πορτραίτο μιας μαντόνας, Η λαίδη Φθειροζόλ, και Κάτι που δε λέγεται (Φεβρ. 1979). Για πρώτη φορά επίσης παρουσιάστηκε το Κάμινο Ρεάλ από το «Εθνικό Θέατρο» στον Πειραιά (Ιαν. 1974), το οποίο ξαναπαίχτηκε από το «ΚΘΒΕ» στη Θεσ/ νίκη (Δεκ. 1979). Οι κριτικοί που έγραψαν για το Γυάλινο κό­ σμο, Λεωφορείο ο πόθος, Καλοκαίρι και κατα­ χνιά, και Τριαντάφυλλο στο στήθος, στη δεκαε­ τία του ’60, επανέλαβαν αρκετά από τα σχόλια των προκατόχων τους. Παρατηρούμε όμως μια προτίμηση προς το κοινωνικο-πολιτικό (ρεαλι­ στικό) πλαίσιο των παλαιοτέρων έργων του Ουίλιαμς, ειδικά του Γυάλινου κόσμου (Λκρόπολις 19-4-78, Κυριακ. Ελευθεροτυπία, 30-4-78), κα­ θώς και μία αμφισβήτηση της επικαιρότητας των

αφιερωμα/35 έργων αυτών στην εποχή μας (Βραδυνή, 8-1-79, Απογευματινή, 10-1-79). Στα κριτικά σχόλια για το Κάμινο Ρεάλ παρατηρούμε επίσης ότι δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στα ονειρικά και αλληγορικά στοιχεία του έργου, και στα θέματα του κοινωνι­ κού και ηθικού αδιεξόδου και του θανάτου (Απογευματινή, 23-1-74, Νέα, 8-2-74).

1980-1985 Παρά το γεγονός ότι πολλοί κρι­ τικοί θεώρησαν ξεπερασμένο τον Ουίλιαμς, τα έργα του εξακολουθούν να προσελκύουν τόσο τους ανθρώπους του θεάτρου όσο και το κοινό ακόμη και σήμερα. Στο διάστημα των τελευ­ ταίων πέντε ετών έχουν ήδη ανέβει έργα του δώ­ δεκα φορές. Το 1980 ανέβηκαν τα έργα Προς κα­ τεδάφιση και Χαιρετισμούς από τη Μπέρθα από το «Ασκητικό Θέατρο», το Γλυκό πουλί της νιό­ της από τον θίασο Μερκούρη-Φέρτη, ο Γυάλινος κόσμος από το «Απλό Θέατρο» (περιοδεία στη Β. Ελλάδα), και το Λεωφορείο ο πόθος από την ελληνική τηλεόραση (13 Οκτ. 1980). Το 1981 το «Εθνικό Θέατρο» παρουσίασε τον Ορφέα στον Ά δη και ο θίασος Τζένης Ρουσέα το Τριαντά­ φυλλο στο στήθος. Τα μονόπρακτα Η αδέσμευ­ τη, Λαίδη Φθειροζόλ και Μίλα μου σαν τη βροχή ανέβηκαν σε σκηνοθεσία Μάνου Θανόπουλου (1983), και το Προς κατεδάφιση από το «Θέατρο Στανισλάβσκι Κόνραντ Γιούρ» (Δεκ. 1983). Το 1984 άρχισε και τέλειωσε με πρεμιέρες δύο γνω­ στών έργων του Ουίλιαμς, του Γυάλινου κόσμου στο «ΚΘΒΕ» (Φεβρ. 1984), και της Λυσσασμέ­ νης γάτας στο «Εθνικό Θέατρο» (Δεκ. 1984)· Και το 1985 άρχισε με τις Χαμένες Γυναίκες (Τ. Ουίλιαμς-Μ π. Μπρεχτ), που παρουσίασε το «Ουδέτερο Θέατρο» (Ιαν. 1985), και τελείωσε με τη Γαλλική συνοικία Νέας Ορλεάνης, από τον θίασο «Δρόμο» (χειμ. 1985). Το ενδιαφέρον των κριτικών τράβηξαν κυρίως οι παραστάσεις των δύο κρατικών θεάτρων και του θιάσου Μερκούρη-Φέρτη. Η προσοχή των , Ντασσέν-Μερκούρη και των περισσοτέρων κρί" τικών που σχολίασαν το Γλυκό πουλί της νιότηζ συγκεντρώθηκε στο κοινωνικο-πολιτικό ίου πλαίσιο, αντί του ψυχολογικού στοιχείου που εί' χε τονιστεί το 1960 (Νέα, 5-1-80, Ταχυδρόμος, 10-1-80, Εξόρμηση, 20-1-80). Το Γλυκό πουλί της νιότης και ο Γυάλινος κόσμος επαινέθηκαν ως θεατρικά έργα, ενώ αντίθετα ο Ορφέας στον Ά δη θεωρήθηκε στο σύνολό του ένα από τα πιο αδύναμα και ποιοτικά μέτρια έργα του Ουι· λιαμς. Όσο για τη Λυσσασμένη γάτα, αντί γι° τις καθιερωμένες κριτικές, οι θεατρικές στήλεξ των κυριότερων αθηναϊκών εφημερίδων φιλοξε* νησαν αποσπάσματα των, σχολίων του σκηνοθέτη Νίκου Χαραλάμπους. Ο Χαραλάμπους απέρριψε την άποψη ότι ο Ουίλιαμς είναι ξεπερασμένος συγγραφέας. Τόνισε, αντίθετα, ότι ο Ουίλιαμζ παραμένει «πολύ σύγχρονος και έντονος» καθώς

Ο-υχά Πουλί " * * * * * * * » 0Χαί,(>η f . Φ(0της

αναλύει σε «βάθος τις σχέσεις και συγκρούσεις μεταξύ των ανθρώπων» (Αυγή, 21-12-84). Κι ότι ^ νέα ανάγνωση του έργου το 1984 προσπαθεί να ξανα-ανακαλύψει και να προβάλει τον Ουίλιαμς <<όλΐ μόνο σαν θλιμμένο υπαρξιακό ποιητή, αλλά και με μακάβριο αυτοσαρκασμό, με χιούμορ διαορωτικό, με μεταφυσική ανατρεπτική ευφορία» (σήμα, 21-12-84). Τον τίτλο του «θλιμμένου υπαρξιακού ποιηΤιί>>>που χρησιμοποιεί ο Χαραλάμπους, τον έδωσαν στον Ουίλιαμς και άλλοι άνθρωποι του θεάτρου και κριτικοί, οι οποίοι τόνισαν ιδιαίτερα τσ σεξουαλικά και ψυχολογικά προβλήματα και αδιέξοδα των ηρώων του. Για λόγους πολιτικ°^ς> ηθικούς, ή αισθητικούς, αρκετοί κριτικοί ^πέρριψαν τους χαρακτήρες του Ουίλιαμς και τον πόσμο στον οποίο τους τοποθετεί. Άλλοι ω σεις Λόγ<ΐ)ελλείψεως χώρου, δίνω μόνο μερικά χαρακτηριστικά αρ«ί)Ε(γματα των κριτικών που γράφτηκαν για τα έργα αυ Ουίλιαμς. Ο αναγνώστης μπορεί να δρει περισσότερες ηρ°φ°ρ(,,ς για Τι? πα(,αστ(ι σε1ς και τις κριτικές στις μελέ|μκτ*°υ * ^ le Ρ1ίΨ8 °f Tennessee Williams in Greece, 1946ί 1l)kj\ ^ oles on Mississippi Writers, Vol XVI, Nos 1 & 2 Sl... ,.',’ ΡΡ· 59-93, και «Ελληνική βιβλιογραφία του Tenncs195 V,1 lams*· Τα μψ ιχά, τεύχ. 3-4 (Δεκ. 1984), σα. 180■■συμπληρωματική βιβλιογραφία 0α δημοσιευτεί σύντο­

ρουσιάζει με την ακρίβεια του ανατόμου έναν τέ­ τοιο κόσμο. Γόσο όμως εκείνοι που τον κατέκριναν όσο και εκείνοι που τον επαίνεσαν δέχτηκαν ότι ο Ουίλιαμς είναι μια από τις σημαντικές μορ­ φές όχι μόνο του αμερικανικού αλλά και του παγκοσμίου θεάτρου του 20ού αιώνα. Επιπλέον το γεγονός ότι τα έργα του Ουίλιαμς ανεβάζονται από εκλεκτούς ανθρώπους του ελληνικού θεάτρου εδώ και περίπου τέσσερις δεκαετίες, ότι μεταφράζονται και συζητιούνται από γνωστούς ανθρώπους των γραμμάτων, και ότι εξακολου­ θούν να προσελκύουν το ελληνικό κοινό, αποτε­ λεί νομίζω μία τρανταχτή απόδειξη για τη δρα­ ματική τους δύναμη και ζωντάνια, την τεχνική τους επιδεξιότητα, και τη θεματική τους επικαιρότητα. μα στο τεύχ. 5 του περιοδικού Τα μψ ιχά.

2. Αλκής θρύλος, «Τένεση Ουίλιαμς, Λεωφορείο ο πόθος δράμα σε τρεις πράξεις», Ν(α Εστία, τόμ. 45, τεύν 523 115 Λπρ. 1949), σσ. 515-17. * 11 3. Ζωή Καρέλλη, «Το θέατρο», Νέα Πορεία τεύν 9-10 (Νοέμ.-Δεκ. 1955), σσ. 467-68.

4. 'Αλκής θρύλος, «Το θέατρο», Νέα Εστία, τόμ. 58 τεύν 680 (1 Νοέμ. 1955), σσ. 1446. * 5. Νικηφόρος Παπανδρέου, «Το θέατρο: Λεωφορείο ο πό­ θος», Επιθεώρηση Τέχνης, τόμ. 11, τεύχ. 122-23 ίΦ ε β Μαρ. 1965), σσ. 248-50.

1

36/αψιερωμα

αφιερωμα/37 «Κατάφερα να επιβιώσω από τόσες καταστρο­ φές, με πολλούς αγώνες και πολλές ήττες. Θα επιβιώσω, λοιπόν, και παρά την αποτυχία. Τώρα πια γέρασα, δεν μου μένει παρά η δουλειά... Πρέπει να βάλω τάξη στις αναμνήσεις μου, στα φαντάσματά μου... Έχω πολλά γραφτά να τε­ λειώσω. Από στιγμή σε στιγμή, μπορεί να φύγω απ’ τη ζωή -και ποιος θα γράψει το τελευταίο μου κεφάλαιο;»} Το τελευταίο κεφάλαιο του καθενός μας δεν τελειώνει ποτέ από εμάς. Ο Τένεση Ουίλιαμς το ήξερε κι είχε -όπως όλοι οι δημιουργοί- την αγωνία του «ατελείωτου», του «ανολοκλήρωτου» και την αυταπάτη πως θα μπορούσε, αυτός, να γράψει μόνος του τη λέξη «τέλος»... ΣΤΗΝ αρχή της δεκαετίας του 1960, τον ονόμα­ ζαν «ο μεγαλύτερος αμερικανός συγγραφέας με­ τά τον Ο’ Νηλ και -εκτός απ’ τον Σων Ο’ Κέιζυο μεγαλύτερος ζωντανός συγγραφέας στον κό­ σμο».4 Στο τέλος κιόλας της ίδιας δεκαετίας -και ακόμα πιο πολύ σήμερα- «ξέπεσε» σε «ηθογράφο του παρακμασμένου Νότου», που δεν κατάφερνε ούτε καν εμπορική επιτυχία να έχουν τα «μελο­ δράματά» του... Την «καταστροφή της επιτυχίας» (καθώς έλεγε ° ίδιος) που του είχε φέρει η καθιέρωσή του με τον «Γυάλινο κόσμο» (1945), τη διαδέχθηκε, 17 Χρόνια αργότερα η «καταστροφή της αποτυχίας» Χωρίς κανένα φωτεινό διάλειμμα. Μετά τη «ΝύΧτα της Ιγκουάνα» (1961), όλα τα έργα του «κα­ τέβαιναν» άδοξα μέσα σε λίγες εβδομάδες, κι ο Τένεση Ουίλιαμς, τόσο σαν συγγραφέας όσο και σαν άτομο, έπεφτε από γκρεμό σ’ άλλο γκρεμό...

•Μίλα μου σαν τη βροχή·: Βίρα Ζαβιτσιάνου. θέατρο Τέχνης.

Ο ποίητής της μδναξιάς, της αποτυχίας, της απόγνωσης, πέθανε όπως πέθαναν κι έζηοαν τόσοι ήρωες κι ηρωίόες του: μόνος, άρρωστος, αποτυχημένος, απελπισμέ­ νος, αβοήθητος σ’ ένα άξενο δωμάτιο ξενοδοχείου. Πέθανε όπως φοβόταν και προμάντευε: «Μου ’ρχεται τρέλα», εξομολογώταν πριν από τέσσερα χρόνια. «Δεν μπορώ να μείνω μόνος, γιατί φοβάμαι πως θα πεθάνω μόνος».1 Αλλά δεν ήταν ούτε τα γερατειά, ούτε οι απανω­ τές αποτυχίες του των τελευταίων 20 χρόνων, ούτε η κατάρρευση της υγείας του, που του στά­ λαξαν αυτόν το φόβο. Στο απόγειο ακόμα της ωριμότητάς του και των συγγραφικών του θριάμβων, το 1962, έλεγε πάλι: «Πάντα με κατάτρεχε η έμμονη ιδέα πως θα πεθάνω από καρκίνο ή από την καρδιά μου»} Κι ωστόσο, σ’ αυτόν τον αέναο τρόμο του θα­ νάτου, αντιπαράταζε την άσβηστη θέλησή του για ζωή κι απ’ το φόβο αντλούσε ορμή για δη­ μιουργία, που ήταν μαζί και του φόβου το αντί­ δοτο:

«Έχω πεθάνει πάρα πολλές φορές -τελικά, όμως, έζησα γιατί πραγματικά δεν ήθελα να πε­ θάνω. Πιστεύω πως έχω τη δύναμη να κάνω το θάνατο ν’ αργήσει», έλεγε στην εξομολόγησή του. Και στις «ομολο­ γίες» του του 1962, είχε προσθέσει: «Πιστεύω πως είναι καλό για έναν συγγραφέα να νομίζει πως θα πεθάνει. Δουλεύει πιο σκλη­ ρά». / Ακόμα και πριν από δύο χρόνια -μετά την αποτυχία του τελευταίου έργου του «Λίγη συν­ νεφιά, λίγη ξαστεριά»- έλεγε πεισματικά:

ΚΙ ΟΜΩΣ, ο Ουίλιαμς της επιτυχίας κι ο Ουίλιαμς χης αποτυχίας έμενε πάντα ο ίδιος -ο ίδιος άνθρωπος και συγγραφέας που «έγραφε με την τρομαγμένη του καρδιά». Γέννημα μιας κοινωνίας όπου το άτομο συνάλίβεται ανάμεσα στις μυλόπετρες του ανελέητου Κυνηγητού της «επιτυχίας» και του κέρδους, γένντ)μα μιας εποχής που είδε τις πιο μεγάλες κατα­ στροφές και τις πιο μεγάλες προδοσίες του αν­ θρώπου, γέννημα μιας περιοχής οικονομικά, Κοινωνικά, ηθικά σκοροφαγωμένης και μιας οι­ κογένειας όπου οι αισθήσεις αποτελούσαν έγ*λτΐμα κι η υποκρισία κανόνα ζωής, ο Τένεση °υίλιαμς έζησε αδιάκοπα μέσα στη γενική και προσωπική «φρίκη» κι έβρισκε διέξοδο απ’ αυτιΊν γράφοντας και καταγράφοντάς την. *Γο γράψιμο ήταν πάντα, για μένα, μια φυγή (χπ την πραγματικότητα, όπου ένιωθα πάντα '^’ψυκτικά», ‘£εΥε πριν λίγα χρόνια, ακόμα. Φυγή απ’ την ?ω> αλλά κι απ’ τη μέσα πραγματικότητα. Δεν ευναι τυχαίο πως το πρώτο τρίπρακτο δράμα του είγε τ -/.I.. ,, 7 .......... —ΧΊ...... Χ1(ΜΩ\

Όλη του η ζωή, όλο του το έργο στάθηκε μια μάχη αγγέλων... αγγέλων και δαιμόνων... ή, σω­ στότερα, αγγέλων που έμοιαζαν δαίμονες, δαι­ μόνων που φάνταζαν άγγελοι... Μια μάχη με τον ανάλγητο γύρω κόσμο και με τα πολυάλγεινα δαιμόνια της ψυχής... μάχη με το φόβο της ζωής και με το φόβο του θανάτου... μάχη ανάμεσα στη φαντασία και την πραγματικότητα, την ελπίδα και την απόγνωση, το όνειρο και την προσγείω­ ση, την τρυφερότητα και τη βία, τη μοναξιά και τη δίψα επικοινωνίας. «Η κόλαση είμαστε εμείς οι ίδιοι», έλεγε πριν από 20 χρόνια. « Ό ταν αγνοείς ολότελα τους άλ­ λους, αυτό είναι κόλαση... Λύτρωση βρίσκεις όταν βάζεις στην άκρη τον εαυτό σου για να νιώσεις βαθιά ένα άλλο πρόσωπο». Κι η μάχη δεν τέλειωνε ποτέ, σ’ όλα τα μέτω­ πα, η μάχη ανάμεσα στην αγάπη και την προδο­ σία, η μάχη ανάμεσα στην «αγνότητα» και την ακολασία. Πουριτανός από ανατροφή, αισθη­ σιακός από φύση, πάλευε αδιάκοπα ανάμεσα στα ηδονιστικά «πάθη» του και στην ενοχή για τις πράξεις του. Διέξοδός του, κι εδώ, η διοχέ­ τευσή τους σε σκηνικά δρώμενα -όπου μανιά­ ζουν και αυτομαστιγώνονται η ασέλγεια και η στέρηση, η ομοφυλοφιλία κι ο ευνουχισμός, ο αλκοολισμός και η παράνοια, ο φετιχισμός κι η νυμφομανία, τα ναρκωτικά κι ο κανιβαλισμός... τόσες αδιέξοδοι που οδηγούν σ’ άλλα αδιέξοδα. Εχει ειπωθεί πως οι «'Ελληνες τραγικοί έπλα­ θαν δραματικούς μύθους από τα εγκλήματα, ο Τένεση Ουίλιαμς πλάθει μύθους από τις δια­ στροφές». Αλλ’ αν οι 'Ελληνες έφταναν στην Κάθαρση μέσα απ’ τον «έλεο» και το «φόβο», ο Ουίλιαμς στέκει μετέωρος ανάμεσα στο φόβο και στο έλεος, που παραμένουν μια ατέρμονη οδύνη. ΑΥΤΗ η οδύνη ήταν το μελάνι του Τένεση Ουί­ λιαμς. Μια οδύνη χωρίς καμιά επιτήδευση, ένα μελάνι πιο κόκκινο απ’ το αίμα, μια γραφή λυρι­ κή σαν τραγούδι. Όσο «ωμά» κι αν ήταν τα θέ­ ματά του, όσο «φρικτά» κι αν ήταν τα πάθη και τα παθήματα των ηρώων του, στα χέρια του Ουίλιαμς γίνονταν δραματικές ελεγείες που, χω­ ρίς τίποτα να εξωραΐζουν, μεταδίναν τη μαγεία του ποιητικού. Έξοχος χειριστής της γλώσσας του, ανεξάντλητος ευρηματίας δραματικών συμ­ βόλων, μα προπάντων βαθιά π ο ι η τ ή ς , εξά­ γνιζε τον τρόμο με τον πόνο, τη φρίκη με τη συμ­ πόνια, την αγωνία με τη μουσική. Έγραφε, πάν­ τα «εκ του περισσεύματος» της καταπληγωμένης καρδιάς του, που ήταν ο Γολγοθάς του και μαζί η Ανάληψή του, το στοιχειωμένο ερείπιο και το «πιάνο με τα χαλασμένα πλήκτρα», που ανάδινε ωστόσο τόσες σπαραχτικές μελωδίες. Ως το τέ­ λος αυτή ήταν η καταφυγή κι η απαντοχή του. Μόλις λίγα χρόνια πριν έλεγε: «Καμιά φορά, νιώθω σαν βρυκόλακας. Ο κό-

j ο/αφιερωμα

αφιερωμα/39

σμος πεθαίνει γύρω μου κι εγώ μένω αδιάφορος. Φοβάμαι μη στερέψει η καρδιά μου, γιατί η καρ­ διά, στο κάτω κάτω, αποτελεί για ένα συγγρα­ φέα μέρος του εξοπλισμού του. Αν σ’ εγκαταλεί­ ψει, αρχίζεις να γράφεις με κυνισμό και σκληρό­ τητα. Θά 'θελα τόσο να ξαναβρώ την καλοσύνη μου». Την «καλοσύνη» του δεν την έχασε ποτέ. Ό ταν, πριν από 20 χρόνια, «κάτι έσπασε μέσα του», όταν ο πολυόδυνος θάνατος του γραμμα­ τέα και συντρόφου του Φρανκ Μέρλο τον κε­ ραυνοβόλησε, όταν οι αποτυχίες, το αλκοόλ, τα ναρκωτικά τον οδήγησαν τελικά στο ψυχιατρείο, μπόρεσε ν’ αναδυθεί απ’ αυτήν την άλλη κόλαση και πάσχισε να συνεχίσει τη μάχη, αναζητώντας τ’ αγαπημένα και τρομερά μαζί φαντάσματά του. Δεν το κατόρθωσε -ή, τουλάχιστον, αυτά που έγραψε δεν βρίσκαν πια την παλιά απήχηση. Εί­ χαν αλλάξει οι καιροί ή τα φαντάσματα είχαν γί­ νει τόσο πολλά, τόσο τρομαχτικά, που του παρα­ λύανε το χέρι, κι οι οιμωγές τους ήταν τόσο στριγγές που σκέπαζαν τη λυρική φωνή του; Έτσι ή αλλιώς, τα φαντάσματα των πιο «ευτυ­ χισμένων» δημιουργικά ωρών του θα εξακολου­ θήσουν να στοιχειώνουν το Θέατρο. Η Αμάντα κι η Λάουρα, η Άλμα κι η Μπλανς Ντυμπουά, η

Μάγκυ «η γάτα» κι η Αλεξάντρα ντελ Λάγκο, η Κάρθην του «Ξαφνικά...» κι Άννα της,«Ιγκουάνα», θα περιδιαβάζουν από σκηνή σε σκηνή τις αυταπάτες τους και τις πληγές τους και τους γόους τους, φαντάσματα του εαυτού τους και του δημιουργού τους, που έγραφε στη «Νύχτα της Ιγκουάνα»: «'Οταν ο μεξικάνος ζωγράφος Σικέιρος έκανε το πορτρέτο του αμερικάνου ποιητή Χαρτ Κρέην, τον ζωγράφισε με τα μάτια κλειστά -τό­ σος πόνος υπήρχε σ’ εκείνα τα μάτια». Τα μάτια του ποιητή έκλεισαν πια. Ο πόνος του μένει...

Στάθης Βαλούκος

Η κινηματογραφική 'Ανοιξη του κυρίου Τένεση Ουίλιαμς

Σημειώσεις 1.

2.

3.

4.

«Men’s Look», καλοκαίρι 1979.

«Time», 9.3.1962. «Τάιμς Ν. Υόρκης», 13.11.1981.

«Time», ό.π., γενικότερα: Τένεση Ουίλιαμς, «θεατρικά έργα», πρόλογος και μετάφραση Μ. Πλωρίτη, εκδ. Γκόνη, 1962. - Μ. Πλωρίτη «Πρόσωπα του νεώτερου δράματος», Γαλαξίας 1965, 5η έκδοση Γαλαξίας-Ερμείας, 1982. - 'Α γ­ γέλου Δόξα, «Ο Τέννεση Ουίλιαμς και το θέατρό του. Ψυχοκριτική μελέτη», ανάτυπο απ’ τη «Νέα Εστία», 1964.

* Σημείωση: το κείμενο είναι α'αδημοσίευση - απ’ το «Βήμα», 6.3.1983.

τώρα α η 6

Τα βιβλία της «γνώσης»

“ · νι

ΟΥΜΠΕΡΤΟ ΕΚΟ ΣΥΝΤΟΜΑ ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ

Η Λιζ Τέηλορ και „ Ρίτααρντ Μττάρτον στον «Ανεμοδαρμένο Λόφο» τον Τζόζεφ Λόουζυ.

• Ανοιχτό έργο • Σημειολογία της Καθη­ μερινότητας • Ο Υπεράνθρωπος της Μάζας • Η Απούσα Δδμή • Η Περιφέρεια της Αυτο­ κρατορίας

Καθηλωτικό, έντονα ελκυστικό και ύπουλο ανάλογο με την ε­ ποχή μας.

La Republica

...Πιστεύω ότι για ν' αφηγηθείς πρέπει πρώτ1απ' όλα να κατα­ σκευάσεις έναν κόσμο, όσο το δυνατόν πιο εμπλουτισμένο ως τις έσχατες λεπτομέρειες... Ουμπέρτο Εκο

εκδόσεις «γνώση» Κ εντρ ική Α ιά θ ε σ π : Ζω οΛ οχου Πηγής 2 9 ,1 0 6 81 Α β ηνα , ΤηΛ. 362.0941

362.1194

778 6441

Ατιό τη νεότερη γενιά των θεατρικών συγγραφέων στην Αμερική, ο Τένεση Ουί­ λιαμς γνώρισε μία μεγάλη δημοτικότητα. Μεγάλη συμβολή σ’ αυτή τη δημοτικότηΤ« είχε το γεγονός ότι από πολύ νωρίς (στις αρχές της δεκαετίας του 50) τα έργα του διασκευάστηκαν σε κινηματογραφικές ταινίες. Ο Ουίλιαμς σε αντίθεση με άλ­ λους συγγραφείς, όχι μόνο δεν είχε αντίρρηση σ' αυτό, αλλά συνεργάστηκε πολλές νορές στενά στο γράψιμο των σεναρίων. Το αποτέλεσμα ήταν λαμπρό: Μερικές κλασικές ταινίες και μερικές ερμηνείες που άφησαν εποχή. Στη φιλμογραφία που ακολουθεί, περιλαμβάνονται όλες οι ταινίες, που βασίστηκαν σε έργα του (θεατρι­ κά ή νουβέλες). Εκτός από τον ελληνικό εμπορικό τίτλο και τον πρωτότυπο, μπορεί κανείς να βρει τα ονόματα των κυριότερων συντελεστών της ταινίας, καθώς και μία σύντομη περίληψη με ένα ακόμα πιο σύντομο κριτικό σημείωμα. Θεωρείται αυτονόητο πως τα μικρά κείμενα που αναγράφονται σ’ αυτά τα σύντομα σημειώ­ ματα, μολονότι τις περισσότερες φορές απηχούν κοινώς παραδεκτές απόψεις, δε άιι κδιχούν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση μίας «πρώτης» γνώμης για τις συ­ γκεκριμένες ταινίες, και πολύ περισσότερο δεν τις εξαντλούν κριτικά.

40/αφιερωμα

□ ra n

αφιερωμα/41

■■■■'111'Tl 1 1 1 Γ] Φιλμογραφία

Γυάλινος Κόσμος (The Glass Menagerie, 1950) Σκ. Ίρβινγκ Ράπερ Σεν. Τένεση Ουίλιαμς-Πίτερ Μπέρνεϊς Φωτ. Ρόμπερτ Μπερκς Μουσ. Μαξ Στάινερ Ερμ. Τζέιν Γουάιμαν, Γερτρούδη Λόρενς, Κέρυ Νχάγκλας, Άρθουρ Κένεντι Μεταφορά του ομώνυμου θεατρικού έργου. Η προσπάθεια ενός δειλού και ανάπηρου κοριτσιού να ξεφύγει από τις φαντασιώσεις της μητέρας της και τη μίζερη καθημερινότητα της ζωής στον Σαιν-Λούις. Ενδιαφέρουσα ταινία με κύριο προσόν της, τις σπουδαίες ερμηνείες των πρωταγωνιστών της.

Λεωφορείον ο Πόθος (A Streetcar Named Desire, 1951) Σκ. Ηλία Καζάν Σεν. Τένεση Ουίλιαμς Φωτ. Χάρι Στράντλινγκ Μουσ. Άλεξ Νορθ Ερμ. Βίβιαν Λη,Μάρλον Μπράντο, Κιμ Χάντερ, Καρλ Μάλντεν, Ράντι Μποντ Μεταφορά του ομώνυμου θεατρικού έργου. Μια ευαίσθητη γυναίκα οδηγείται στην τρέλα, από τον βίαιο κουνιάδο της. Ταινία σταθμός στην ιστορία του αμερικάνικου κινηματογράφου, και οπωσδήποτε η πιο ενδιαφέρουσα του Ηλία Καζάν. Οι κλασικές ερμηνείες του Μάρλον Μπράντο στο ρόλο του Κοβάλσκι και της Βίβιαν Λη στο ρόλο της Μπλανς Ντυμπουά, η ατμοσφαιρική φωτογραφία, και η στιλιστική σκηνοθεσία, συντέλεσαν στο σπουδαίο αποτέλεσμα. Η ταινία τιμήθηκε με 4 Όσκαρ, τρία από τα οποία ήταν ερμηνείας (ΒίβιανΛη, πρώτου γυναικείου, Καρλ Μάλντεν, δεύτερου ανδρικού και Κιμ Χάντερ δεύτερου γυναικείου).

Το Στιγματισμένο Ρόδο (The Rose Tattoo, 1955) Σκ. Ντάνιελ Μαν Σεν. Τένεση Ουίλιαμ Φωτ. Τζέιμς Ουόνγκ-Χόουϊ Μουσ. Άλεξ Νορθ Ερμ. Ά να Μανιάνι, Μπαρτ Λανκάστερ, Μαρίζα Παβάν, Μπεν Κούπερ, Τζο βαν Φλιτ, Βιρτζίνια Γκρέι Μεταφορά του ομώνυμου θεατρικού έργου. Ο έρωτας ενός φορτηγατζή και μιας Σιτσιλιάνας χήρας, σ’ ένα χωριό του ιταλικού νότου. Η

σπουδαία ερμηνεία της Μανιάνι στο ρόλο της Σεραφίνα, που τιμήθηκε με το Όσκαρ γυναικείου ρόλου 1955, ξεχωρίζει σ’ αυτήν τη σχετικά μέτρια ταινία, που δε μπόρεσε να λύσει αποφασιστικά τα προβλήματα που δημιουργούνται όταν ένα θεατρικό έργο μεταφέρεται στη μεγάλη οθόνη.

Η Φωνή του Πόθου / Η Κουκλίτσα (Baby Doll, 1956) Σκ. Ηλία Καζάν Σεν. Ηλία Καζάν Φωτ. Μπόρις Κάουφμαν Μουσ. Κένιον Χόπκινς Ερμ. Καρλ Μάλντεν, Κάρολ Μπέικερ, Ελάι Ουάλας, Μίλντρεντ Ντάνοκ, Λόνι Τσάπμαν Βασισμένη σε δύο θεατρικά έργα του Τένεση Ουίλιαμς («27 Wagons Full of Cotton» καί «The Long Cut Short») η ταινία αυτή παρουσιάζει τη διαδικασία ξελογιάσματος μιας νεαρής γυναίκας από έναν αντίπαλο του πλούσιου άντρα της. Ακόμα μία κλασική ταινία του Καζάν που άφησε εποχή για την τολμηρότητά της.

Λυσσασμένη Γατα (Cat on a Hot Tin Roof, 1958) Σκ. Ρίτσαρντ Μπρουκς Σεν. Ρίτσαρντ Μπρουκς-Τζέιμς Πόε Φωτ. Ουίλιαμ Ντάνιελς Ερμ. Πολ Νιούμαν, Μπερλ Ά ιβς, Ελίζαμπεθ Τέιλορ, Τζακ Κάρσον, Τζούντιθ Άντερσον, Λάρι Γκέιτς, Μανταλέν Σέργουντ , Μεταφορά του ομώνυμου θεατρικού έργου. Ένας πλούσιος κτηματίας του νότου πεθαίνει από καρκίνο και συγκρούεται με τους δύο γιους του: έναν νευρωτικό και ανίκανο, χωρισμένο «από κοίτης» με τη σύζυγό του, και έναν αδίστακτο και κακόβουλο συνωμότη. Ταινία πο στηρίζεται κυρίως στις θαυμάσιες ερμηνείες και δε μπόρεσε να αποφύγει το θεατρικό στιλιζάρισμα στη σκηνοθεσία.

Ξαφνικά Πέρσι το Καλοκαίρι (Suddenly Last Summer, 1959) Σκ. Τζόζεφ Μάνκιεβιτς Σεν. Γκορ Βιντάλ Φωτ. Τζακ Χιλντγιαρντ Μουσ. Μπάξτον)Ορ Μάλκολμ Άρνολντ Ερμ. Μονγκόμερι Κλιφτ, Κάθριν Χέμπορν,

Τένεση Ουίλιαμ Π Ί · ■■■■■■■ H ■■■■■ ι Ελίζαμπεθ Τέιλορ, Άλμπερτ Ντέκερ, Μερτσέντες Μακ Κέμπριντζ, Γκάρι Ρέιμοντ Μεταφορά του ομώνυμου μονόπρακτου. Η νεαρή εξάδελφη ενός ομοφυλόφιλου ποιητή οδηγείται στην τρέλα, όταν παρίσταται στην κακοποίηση και στη δολοφονία του από μία συμμορία νέων. Πολύ ενδιαφέρουσα αγγλική παραγωγή που ξεπερνά ικανοποιητικά τη θεατρική αφήγηση του πρωτότυπου, πετυχαίνοντας τη δημιουργία ενός υπόγειου λυρικού ρεαλισμού, εμποτισμένου με πολλά στοιχεία βίας και σεξ.

Ο Φυγάς (The Fugitive Kind, 1960) Σκ. Σίντνεϊ Λούμετ Σεν. Τένεση Ουίλιαμς - Μιντ Ρόμπερτς Φωτ. Μπόρις Κάουφμαν Μουσ. Κένιον Χόπκινς Ερμ. Μάρλον Μπράντο, Ά ννα Μανιάνι, Τζόαν Γούντγουορντ, Βίκτορ Τζόρι, Μορίν Στάμπλετον, Ρ. Τζ. Άρμστρονγκ Διακευή του θεατρικού έργου «Orpheus Descending». Ένας άντρας περιπλανώμενος στα χωριά του αμερικανικού νότου, φθάνει σε μια επαρχιακή πόλη και μπλέκει σε προβλήματα με γυναίκες. Παράξενο και ασυνήθιστο μελόδραμα που αποδίδει με πιστότητα τον παρακμιακό χώρο του νότου και την ψυχοπαθολογική προσωπικότητα του κεντρικού ήρωα.

Φωτ. Χάρι Ουόξμαν Μουσ. Ρίτσαρντ Άντινσελ Ερμ. ΒίβιανΛη,Γουόρεν Μπίτι, Λότε Λένια, Τζέρεμι Σπένσερ, Κόραλ Μπράουν Διασκευή μιας νουβέλας του Τένεση Ουίλιαμς. Ο ηθικός ξεπεσμός μιας αμερικανίδας ηθοποιού στη Ρώμη. Το ενδιαφέρον της ταινίας συγκεντρώνεται στη θαυμάσια ερμηνεία της Βίβιαν Λη, που ξεχωρίζει μέσα στο γενικά μέτριο αποτέλεσμα.

Το Γλυκό Πουλί της Νιότης (Sweet Bird of Youth, 1962) Σκ. Ρίτσαρντ Μπρουκς Σεν. Ρίτσαρντ Μπρουκς Φωτ. Μιλτον Κράσνερ Μουσ. Ρόμπερτ Αρμπράστερ Ερμ. Πολ Νιούμαν, Τζεραντίν Πέιζ, Εντ Μπέγκλεϊ, Μίλντρεντ Ντάνοκ, Ριπ Τορν, Σίρλεϊ Νάιτ, Μανταλέν Σέργουντ Μεταφορά του ομώνυμου θεατρικού έργου. Ενας περιπλανώμενος τυχοδιώκτης επιστρέφει στην πατρίδα του συνοδεύοντας μία παρηκμασμένη και αλκοολική ηθοποιό, αναζητώντας τη λύτρωση στην εκδίκηση του πατέρα μίας νεανικής του αγάπης. Το πιο φημισμένο ίσως έργο του Ουίλιαμς δεν ευτύχησε τόσο στην κινηματογραφική του διασκευή. Καλές ερμηνείες, αλλά υπερβολικά στιλιζαρισμένη σκηνοθεσία και άσχημοι χρωματικοί τόνοι που καταστρέφουν την πλαστική της ισορροπία.

Καλοκαίρι και Καταχνιά (Summer and Smoke, 1961)

Γάμος υπό Δοκιμήν (Period of Adjustment, 1962)

Σκ. Πίτερ Γκλενβίλ Σεν. Τζέιμς Πόε - Μιντ Ρόμπερτς Φωτ. Τσαρλς Λανγκ Μουσ. Έλμερ Μπερνστάιν Ερμ. Τζεραλντίν Πέιτζ, Λόρενς Χάρβεϊ, Παμέλα Είφιν, Ούνα Μέρκελ, Τζον Μακντάιρ, Ρίτα Μορένο, Κάζεϊ Άνταμς

Σκ. Τζορτζ Ρόι-Χιλ Σεν. Ιζαμπέλ Λέναρτ Φωτ. Πολ Βόγκελ Μουσ. Λιν Μάρεϊ Ερμ. Τόνι Φρανσιόζα, Τζέιν Φόντα, Τζιμ Χάτον, Λόις Νέτλετον

Μεταφορά του ομώνυμου θεατρικού έργου. Ο ^θωτας μιας γεροντοκόρης της καλής κοινωνίας και ενός «εξεγερμένου» νέου, σε μία μικρή πόλη Τθι>Μισισιπή στις αρχές του αιώνα μας. Χωρίς ιβιαίτερη έμπνευση ταινία, που στηρίζεται στη 'ιατρική «άποψη» του έργου.

Μεταφορά του ομώνυμου θεατρικού έργου. Ένας βετεράνος του πολέμου της Κορέας αντιμετωπίζει στην επιστροφή του πολλά προβλήματα προσαρμογής στο συζυγικό του βίο. Η μοναδική ίσως κομεντί του Τένεση Ουίλιαμς δεν παρουσιάζει κανένα ενδιαφέρον στην κινηματογραφική της απόδοση, που μπορεί να χαρακτηριστεί σαν «χρυσή μετριότητα».

Τέλος μιας Αγάπης (Ihe Roman Spring of Mrs Stone, 1961)

Η Νύχτα της Ιγκουάνα (The Night of the Iguana, 1964)

^■κ. Χοσέ Κουιντέρο Σεν. Γκάβιν Λάμπερτ

Σκ. Τζον Χιούστον Σεν. Άντονι Βάιλερ

42/αφιερωμα

Γ 1 1 Μ

αφιερωμα/43

1 1 1 · Ι Μ

· · · · · 1 1 Ι · · · 1 · · · · · 1 Τ Τ

Φωτ. Γκαμπριέλ Φιγκουερόα Μουσ. Μπέντζαμιν Φράνκελ Ερμ. Ρίτσαρντ Μπάρτον, Ντέμπορα Κερ, Άβα Γκάρντνερ, Σιού Λάιον, Γκρέισον Χολ, Κύριλ Ντελεβάντι Μεταφορά του ομώνυμου θεατρικού έργου. Στο Μεξικό, ένας έκπτωτος ιερωμένος γίνεται στόχος ενός προκλητικού νυμφίδιου. Μία πετυχημένη διασκευή ενός δύσκολου έργου, που κρατά το σαρδώνιο χιούμορ και τον υπόγειο σεξουαλισμό του πρωτότυπου. Η ταινία προτάθηκε για πολλά Όσκαρ, αλλά τελικά κέρδισε μόνο ένα για τα κοστούμια.

Αγάπη για τον Έρωτα (This Property Is Condemned, 1966) Σκ. Σίντνεϊ Πόλακ Σεν. Φ.Φ. Κοπόλα - Φρεντ Κόε - Έντιθ Σόμερ Φωτ. Τζέιμς Ουόνγκ-Χόουϊ Φωτ. Κένιον Χόπκινς Ερμ. Νάταλι Γουντ, Ρόμπερτ Ρέντφορντ, Μέρι Μπάνταμ, Κέιτ Ριντ, Τσαρλς Μπρόνσον, Άλαν Μπάξτερ Διασκευή από θεατρικό μονόπρακτο. Ο έρωτας ενός νεαρού και κάπως άστατου κοριτσιού μ’ έναν επιθεωρητή των τρένων, σε μιά μικρή πόλη του Μισισιπή. Μία από τις πιο όμορφες ταινίες που έχουν στηριχτεί σε έργα του Τένεση Ουίλιαμς, με κύριο προσόν το απαλλαγμένο από

κάθε θεατρικότητα σενάριο και την επιτυχημένη αναπαράσταση της σεξουαλικής καταπίεσης του αμερικανικού νότου.

Ανεμοδαρμένος Αόφος (Boom, 1968)

Κάτια Γεωργουδάκη

Ελληνικές μεταφράσεις έργων του Τένεση Ουίλιαμς

Σκ. Τζόζεφ Λόουζι, Σεν. Τένεση Ουίλιαμς Φωτ. Ντάγκλας Σλόκομπ Μουσ. Τζον Μπάρι Ερμ. Ελίζαμπεθ Τέιλορ, Ρίτσαρντ Μπάρτον, Νόελ Κάουαρντ, Τξοάνα Σίμκους, Μάικελ Νταν Διασκευή του θεατρικού έργου «The Milk Train Doesn’t Stop Here Any More» και μιας νουβέλας του Τένεση Ουίλιαμς. Μία ετοιμοθάνατη εκατομμυριούχος φλερτάρει έναν περιπλανώμενο ποιητή, που είναι ο άγγελος του θανάτου. Φιλόδοξη αλληγορική δημιουργία ενός μεγάλου σκηνοθέτη, που δεν ολοκληρώθηκε κινηματογραφικά, ίσως γιατί το σενάριο έμεινε αρκετά πιστό στον στατικό λυρισμό του κειμένου του συγγραφέα.

Ο Τελευταίος Κληρονόμος (The Last of the Mobile Hotshots, 1970) Σκ. Σίντνεϊ Λούμετ Ερμ. Τζέιμς Κόμπερν, Λιν Ρεντγκρέιβ, Ρόμπερτ Χουκς

Α πό αριστερά: Κ. Κονν, Φρανχ Μέρλο, Μάριος Πλωρίτης, Τένεση Ουίλιαμς. Τουρχολίμανο, 30.10.59

Ελεύθερη διασκευή ενός έργου του Τένεση Ουίλιαμς.

1. Δημοσιευμένες σε βιβλία και περιοδικά

Η Α ιζ Τέηλορ και ο Λόονζν στον «Α νεμοόαρμένο Λόφο»■

1. Καλοκαίρι και καταχνιά. Μετάφραση Μάριου Πλωρίτη. Θέατρο 58, αα. 121-38.

2. Ξαφνικά πέρσι το καλοκαίρι. Μετάφραση Μάριου Πλωρίτη. Θέατρο 59, σσ. 191-202.

3. Γλυκό πουλί της νιότης. Μετάφραση Μάριου Πλω­ ρίτη. Θέατρο 60, αα. 185-206.

4. Ο γυάλινος κόσμος. Μετάφραση Νίκου Σπάνια, αναθεωρημένη από τον Μάριο Πλωρίτη. Θέατρο 61, αα. 145-160.

3. Λεωφορείου ο πόθος. Μετάφραση Γεράσιμου Σταύ­ ρου. Θέατρο 65, σσ. 169-90.

6. Το πορτραίτο μιας μαντόνας και Ένα γράμμα του λόρδου Βύρωνα. Μετάφραση Στέφανου Κατσαμπή. θέατρο, Θέατρο, Θέατρο. Αθήνα, 1968, σσ. 1-10 και 1(H)-106 αντίστοιχα.

II. Σε αυτοτελείς εκδόσεις Θεατρικά έργα (Καλοκαίρι και καταχνιά, Τριαντά­

φυλλο στο στήθος, Η Λυσσασμένη γάτα). Μετά­ φραση Μάριου Πλωρίτη. Αθήνα, Γκόνης, 1962.

2. Λεωφορείου ο ποθος και έξι μονόπρακτα. Μετά­ φραση Παύλου Μάτεσι (Λεωφορείο) και Κωστούλας Μητροπούλου (μονόπρακτα). Αθήνα, Γ'κοβόατης, 1969.

3. Ρωμαϊκή άνοιξη της κας Στόουν. Μετάφραση Κο­ σμά Πολίτη (περιέχει επίσης τρία διηγήματα μετα­ φρασμένα από τον Φώντα Κονδύλη). Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1969.

4. Ο ακρωτηριασμένος Απόλλωνος. Μετάφραση Αννίκας Φερτάκη. Σύγχρονη λογοτεχνία, αριθ. 80. Αθή­ να, Παπαδημητρίου, 1971, 5. Ο Ορφέας στον Άδη. Μετάφραση Μυρσίνης Ιωα­ κείμ. Παγκόσμιο θέατρο, αριθ. 68. Λθήνα, Δωδώ­ νη, 1979.

6. Τρεις νουβέλες (Τρεις σ’ ένα καλοκαιρινό παιχνίδι, Τι συνέβη στην Ισαβέλα Χόλλυ, Δυο πουλιά σ’ ένα πέταγμα). Μετάφραση Φώντα Κονδύλη. Λθήνα, Θεωρία, 1983.

7. Ο μονόχειρας. Η νύχτα της Ιγκουάνα. Μετάφραση Φώντα Κονδύλη. Αθήνα, (θεωρία, 1984.

ΔΙΑΒΑΖΩ_ _ _ _ _

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ------------- ^

επ ιλογή

Μην ξεχνάτε τις συνεντεύξεις με τους: Μίνΐ| Κορμανταοέα (No 1)* Γιώογο Ιοκϊννοί' (No 9)* Διονύση Σαόυόπυυλο (No 10)* ΓαίΗΐι ήλ Πεντζίκη (No 11)* Ιάκο)ί)ο Καμπανέλλη (No 12) Νίκο Σβοοιόνο (No 18) Μέντη Μ ποσταντζόγλου (No 19) Νίκο ΓΙουλαντζά (No 27) Αλέξανδρο Κοτζιά(Νο 28) Στοατή Τσίρκα (No 29) Ζωή Καρέλλη (No 30) Αλκή Ζέη (No 33) Γιάννη Τσαρούχη (No 42) Τάκη Σινόπουλο (No 46) Νίκο Καροΰζο (No 48) Κ. Θ. Δημαρά (No 53) Δ ιδώ Σωτηρίου (No 58) Κυριάκο Σιμόπουλο (No 59) Κιόοτα Ζουράρη (No 60) Σπόρο Α οόραχά (No 61) Εμμανουήλ Κριαρά (No 62) Αλ. Φ ιλιππόπουλό (No 63) Καίη Τσιτσέλη (No 64) Πέτρο Αμπατζόγλου (No 67) Γιάννη Δουατζή (No 68) Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ (No 71) Αιλίκα Νάκου (No 72) Γιιόργη Γιατρομανιυλάκη (No 73) Στρατή Δ ούκα (No 74) Φ ρίντυ Γερμανό (No 77) Νάνο Βαλιχωρίτη (No 79) Γιιόργο Χειμιονά (No 80) Μαντιί) Αραβαντινού (No 81) IVtoo Βουρνά (No 82) Σταύρο Βαόούρη (No 85) Αοημακη Πανσέληνο (No 88)

Κιόοτα Μητρόπουλο (No 89) Αρ. Νικολαίδη (No 90) Δημήτρη Χριστοόούλου (No 92) Αντιόνη Σαμαράκΐ] (No 93) Κυρ (No 95) Νικηφόρο Βρεττάκο (Ν<> 97) Γιάννη Μ ανούσακα (No 99) Ανάστο ΓΙαπαπέτρου (No 99) Αλέξη Σεβαστάκη (No 99) Μ πουκουόάλα-Αναγνιόστου (No 100) Φ ίλιππο Δρακονταειόή (No 102) Νάσο Δετζώρτζη (No 104) Τάσο Αθανασιάόη (No 105) Jean-M arie Drot (No 107) Αίζμπεθ Ζβέργκερ (No 108) (-). Πετσάλη-Διομήόη (No 109) Ιωάννη Κακριδή (No 110) Σπόρο Πλασκοόίτη (No 112) Ιακιι Βαράιτσκότη (No 115) Θανάση Βαλτινό (No 116) Γιάννη Δάλλα (No 117) Νίκο-Αλεξη Ασλάνογλου (No 118) Δημήτρη Τσαούση (No 119) Γιιόργο Κατσίμπαλη (No 121) Ιωάννα Καρατζαφέρη (No 122) Κιόοτα Μόντη (No 123) Π αναγιώτη Π απαόούκα (No 124) ,Αλέκο Σακελλάριο (No 124) Μανόλη Α νδρόνικο (No 125) Γ. Θ. Βαφόπουλο (No 126) Ναταλί Σαρότ (No 129) Δημήτρη Μ αρωνίτη (No 130) Δημήτρη Π απαδίτσα (No 133) Νάσο Δετζώρτζη (No 136) Νίκο Χουλιαρά (No 137)

Ια τι ι·/ 11 .ιοί' σ ημ ειώ νονται μι α στερίσ κο έχουν εξαντληθεί

Γ

σχέση βιβλίου και κοινωνικής οργάνωσης

ο ν νΝ ^

οΝ

ΛΟΥΚΑ ΑΞΕΛΟΥ: Η εκδοτική δραστηριότητα και η κίνηση των ιδεών στην Ελλάδα. Αθη,α, Στοχα­ στής, 1984. Σελ. 170

Μέσα σε ποιες συνθήκες διαβάζουμε; Πώς «γίναμε» κάποτε «ανα­ γνωστικό κοινό»; Για ποιους λόγους; Συνεχίζουν να υπάρχουν; κι Qv συνέβησαν κάποιες αλλαγές, πού οφείλονται; Με ποιο τρόπο η Παιδεία κι η πολιτική είναι προσπέλαση στον πολιτισμό; Ποια η αχέση του βιβλίου με το σύστημα κοινωνικής οργάνωσης; Με τις ιδιομορφίες της ελληνικής κοινωνίας; Με την πολιτική κάθε φορά συγκυρία και τα ιδεολογικά ρεύματα; Πώς διαμορφώνεται το γού­ στο μας σαν αναγνωστικό κοινό και πως μπορούμε να αντισταύούμε, αν υπάρχει λόγος; ός κάνουμε κάτι άλλο: ας παίξου­ με λίγο με τον τίτλο του έργου. Β εκδοτική δραστηριότητα και η Χίνηυη των ώεών, φυσικά στον ελΜνικό χώρο, δεν είναι δυο διαδι^σσίες που παρατίθενται, αλλά συ° φαινόμενα των οποίων αναζητείται η σχέση. Κι όπως είναι της Μ-οόας, η αιτιατή αυτή σχέση θεωδείται αυτονόητη. Έτσι όμως δεν κ«νουμε τίποτα άλλο απ’ ίο να σφαιροόμε επικίνδυνα χωρίς ν’ αν«ξητούμε την εξέλιξη αυτής της °λώης, εξέλιξη η οποία ί εν είναι ^ ορισμού δεδομένη αλλά συμβαίVti να είναι και πολύπλοκη. Ο Λουκάς Αξελός δε προσποιεί­ το1 ότι τάχα ξεσκονίζοντας τις 6ι«ιοθήχυς μας μ^νει έκθαμβος αναολύπτοντας πόσα πολιτικά, λογοεχνικά και άλλα βιβλία στιβάζονΟι ο αυτά τιι κενοτάφια πολλές τορές γνώσεων. Δεν κάνει στατι­

στική της κίνησης του βιβλίου. Δε διαμαρτύρεται γιατί το κοινό δεν καταλαβαίνει. Αλλωστε, δε δίνει τέτοιες ευκαιρίες στον αναγνώστη του βιβλίου του. Εξαρχής, αποκα­ λύπτει τα χαρτιά του. Δεν είναι τυ­ χαίο ότι, πριν τον πρόλογο, μερι­ κές αράδες του Αντόνιο Γκράμσι κρίνονται σαν αναγκαία προδιάθε­ ση για τα παραπέρα. «Πράγματι, το παρόν δεν έχει μια λογοτεχνία δεμένη με τις πιο βαθιές και στοι­ χειώδεις αναγκαιότητές του, επει­ δή η υπάρχουσα λογοτεχνία, εκτός από λίγες εξαιρέσεις, δεν είναι συνδεδεμένη με την εθνική-λαϊκή ζωή, αλλά με περιορισμένες ομάδες που είναι αλογόμυγες της εθνικής ζωής». Γίνεται σιγά σιγά φανερό ότι αυ­ τό που απασχολεί τον συγγραφέα είναι η κίνηση και κυκλοφορία των ιδεών «στο έδαφος και υπέδαφος

της πολιτικής και πολιτιστικής μας γεωγραφίας τα τελευταία χρόνια». Αλλά ας ξαναγυρίσουμε στις βι­ βλιοθήκες μας: ο Λουκάς Αξελός καταμετρά και ρωτά, γιατί υπάρ­ χουν βιβλία που μαρτυρούν την επιθυμητή μας δράση να υπάρξου­ με «αναγνώστες»; και άλλα, που αποθανατίζουν την παγίδευσή μας διαβάζοντάς τα; Θά ’λεγε κανείς πως το βιβλίο αυτό αποτελεί μια κριτική στον κό­ σμο του, ένα βιβλίο που υπόκυψε στον αναγνώστη, συμμάχησε μαζί του με μοναδικό σκοπό να απογυ­ μνώσει τη βουβωνική χώρα του βι­ βλίου, ν’ αποκαλύψει στον κόσμο των ιδιόμορφων αυτών προϊόντων την αυθεντικότητα και την ψευτιά, το αληθινό και το δάνειο στοιχείο, τα εμπόδια που φράζουν το δρόμο στην ανάπτυξη μιας «σύγχρονης ρι­ ζοσπαστικής πολιτιστικής ταυτότη­ τας», τέτοιας που θα ξεπερνούσε τις «κορυφαίες συλλήψεις της κα­ ταξιωμένης παραδοσιακής εκδο­

χής»·

Η Εκδοτική Δραστηριότητα και Κινήσει των Ιδεών στην Ελλάδα εί­ ναι μια θαυμάσια πολιτική μελέτη, η οποία μ’ αφορμή το βιβλίο και τελικό της στόχο αυτό το προϊόν, υφαίνει περίτεχνα το πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό σκηνικό,

46/οδηγος

μέσα στο οποίο η παραγωγή της γνώσης και η εκδοτική δραστηριό­ τητα στον τόπο μας, έζησαν και ζουν μια τραγική περιπέτεια. Έχουμε να κάνουμε μ’ ένα βι­ βλίο το οποίο, με φόντο την περι­ πέτεια των ιδεών απ’ τον εμφύλιο κι έπειτα, τραβά το πέπλο, καθαρί­ ζει τον ορίζοντα, αποκαλύπτει για πρώτη φορά το βιβλίο ως θώκο, ασπίδα συμφερόντων, ιδεολογικό κλοιό, εκδοτική πολιτική. Ο αξιολογότερος άξονάς του εί­ ναι η αντιμετώπιση του αναγνώστη ως πολιτικού ανθρώπου, ο οποίος οφείλει να αναζητά τις πολιτικέςιδεολογικές αιτίες του αναγνωστι­ κού του γούστου. Ο αναγνώστης δεν είναι ένα βα­ ρόμετρο της εμπορικότητας, δεν εί­ ναι το παθητικό προϊόν πάνω στο οποίο στηρίζεται το μπεστ-σέλερ, δεν είναι αυτός που υπάρχει για το βιβλίο. Είναι δρων υποκείμενο κι ό,τι επιθυμεί να διαβάσει είναι αποτέλεσμα των σχέσεων, των εγ­ κλωβισμών ή απεγκλωβισμών της ζωής του, είναι αποτέλεσμα του πολιτισμού του. Το βιβλίο δεν εί­ ναι ουδέτερα ένας «φίλος», δεν εί­ ναι το ρέκβιεμ της απελπιστικής μοναξιάς, δεν είναι ο αναγνώστης ένας μονομανής που διαβάζει ευτυ­ χισμένος έχοντας ανακαλύψει ένα ακόμη μυστικό για να περνά τον ελεύθερο χρόνο του. Το βιβλίο δεν είναι το προϊόν που έχει γίνει αναντικατάστατο στην κρεβατοκά­ μαρα, το λουτρό, το αυτοκίνητο, δεν είναι φαγώσιμο με την τρέχου­ σα σημασία. Είναι ένα προϊόν που κουβαλά ιδεολογική και πολιτική χρώση και οσμή, κι αυτό πρέπει να λέγεται και να ψάχνεται.

οδηγος/47

Απ’ αυτή την άποψη, το βιβλίο του Λουκά Αξελού είναι μια αξιολογότατη μελέτη των όρων προσέγ­ γισης και διερεύνησης της περιπέ­ τειας του βιβλίου στον τόπο μας σε σχέση με τη νεότερη πολιτική μας ιστορία. Το βάρος του εμφύλιου, η αναστήλωση του ελληνικού καπιταλι­ σμού, η οργάνωση του κράτους, η ανασύνταξη της αριστερός (αμυν­ τικού χαρακτήρα στο πεδίο της πο­ λιτικής και συντηρητικού χαρακτή­ ρα στο κοινωνικό πεδίο), η εσωτε­ ρική μετανάστευση και η μοιραία απόληξη ενός σημαντικού κομμα­ τιού αγροτικής προέλευσης σε πα­ ράγοντα που διαμορφώνει μια ιδιόρρυθμη λούμπεν εκδοχή του εργατισμού-μικροαστισμού· η κα­ κογουστιά, το αγελαίο πνεύμα της πολιτικής των γηπέδων, ο χυδαίος νεοπλουτισμός και η μανιασμένη καταναλωτικότητα, ειδικά στο πε­ δίο του πολιτισμού (αλλά και της πολιτικής), η ανικανότητα της αρι­ στερός να ξεπεράσει τα πλαίσια της καταξιωμένης παραδοσιακής εκδοχής, θα δημιουργήσουν έναν ασφυκτικό κλοιό και ταυτόχρονα παραμορφωτικό καθρέφτη που θα υπονομεύει κάθε προσπάθεια. Το βιβλίο θα μένει πάντα δέσμιο μιας συντηρητικής σκοπιμότητας ή ενός αθεράπευτου λαϊκισμού. Η προο­ δευτική φιλολογία θα πηγαίνει για πολύ καιρό χέρι χέρι με την παρα­ φιλολογία και οι νέες ιδέες μαζί με το «σώμα» τους, τα βιβλία, θα γί­ νονται θύματα του ασταμάτητου πογκρόμ του δεξιού καθεστώτος, ή θα πνίγονται στη μικροαστική θάλασσσα της ελληνικής κοινωνίας. Ο Λουκάς Αξελός φυσικά αποτίει φόρο τιμής στους εκδοτικούς

οίκους, εμπορικούς ή τις πολιτικές και λογοτεχνικές εκδόσεις της κομ­ μουνιστικής αριστερός, αξιολογών­ τας τα υπέρ και κατά των προσπα­ θειών. Είναι σημαντική η αναφορά του στο πρώτο μεταπολεμικά αξιό­ λογο νεολαιίστικο κίνημα κουλτού­ ρας, τους Λαμπράκηδες, το μόνο που θά ’ρθει σε ρήξη με το λιμνάζον αστικο-μικροαστικό κατεστη­ μένο αλλά και το λούμπεν εργατικό αστικό-μικροαστικό ρεύμα υποκουλτούρας. Ωστόσο, χωρίς αποτέ­ λεσμα. Όπως επίσης, το μοιραίο ρόλο πού ’παίξε η δικτατορία σε μια περίοδο όπου νέα κινήματα σ’ Ευρώπη, Ασία κι Αμερική δη­ μιούργησαν άλλες συνθήκες κατα­ νόησης και ρόλων. Η μελέτη του Αξελού αναλύει την πολιτική του βιβλίου στην πε­ ρίοδο της δικτατορίας, την πρώτη φορά που επιχειρήθηκε μια σοβαρή εκδοτική προσπάθεια παρά τις αν­ τιξοότητες στο χώρο του βιβλίου, με τάσεις αυτονομίας από τις πα­ ραδοσιακές εκδοχές, αριστερές και δεξιές, και φτάνει στο σημείοτομή, τη μεταπολίτευση, παρακο­ λουθώντας τις νέες και ραγδαίες εξελίξεις και τα νέα φαινόμενα στην κίνηση του βιβλίου. Παραθέ­ τει πίνακες τίτλων βιβλίων, στοι­ χεία δηλαδή που διευκρινίζουν τις μετατοπίσεις που σημειώθηκαν στο χώρο του βιβλίου και τις νέες εξε­ λίξεις στην κίνηση των ιδεών στον τόπο μας. Ανακεφαλαιώνουμε: η εκδοτική δραστηριότητα και η κίνηση των ιδεών συσχετίζονται κι αλληλοεπηρεάζονται μέσα σ' ένα ευρύτερο πλαίσιο επιρροής άλλων παραγόν­ των. Η συνεισφορά του συγγραφέα είναι πολύτιμη. Δίνει τα κριτήριο εκείνα, αναλαμβάνοντας την πολι­ τική ευθύνη των εκτιμήσεών του, με βάση τα οποία μπορεί να γίνει μια σημαντική διευκρίνιση στον χαώδη χώρο της πολιτικής του βι­ βλίου. Ακόμη περισσότερο, θέτει στοιχειώδεις αρχές για να στηρίξ6' μια προβληματική υποδομής, γιο* το δίχως άλλο, οποιαδήποτε πρό­ ταση πρέπει να λαμβάνει υπόψη της τις ιδιομορφίες της ελληνική? κοινωνίας, τις πολιτικές συγκυρίε?· τα ιδεολογικά ρεύματα και την πε­ ριπέτεια αυτού του τόπου. Την καλύτερη υπεράσπιση που βιβλίου θα την εγγυηθεί ο αναγνώ­ στης εκείνος που επιθυμεί, γνωρί­ ζοντας ταυτόχρονα το φόντο ίων προτιμήσεών του. ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΛΗΜΕΡΗΣ

πλαίσιο τ

σαν τους πρώτους Χριστιανούς σε κατακόμβες ΑΧΙΛΛΕΑ ΚΥΡΙΑΚΙΑΗ: Η συνέ­ χεια επί της οθόνης. Αθήνα. Εκδό­ σεις «ΎψιλονΙβιβλία», 1985. Σελ.

152.

Η κινηματογραφική κριτική στη χώρα μας, εκτός από ελάχιστες, μετρημένες στα δάχτυλα του ενός χεριού (και αυτές συζητήσιμες) εξαιρέσεις, είναι ανύπαρκτη, σε εποχή μάλιστα που ο Κινηματο­ γράφος, όχι μόνο σαν Τέχνη, αλλά και ως συνισταμένη πολλών Τεχνών, έχει παγκόσμια αναγνωριστεί και αρκετές ταινίες έχουν Κατορθώσει να καταγράψουν την πολιτικοκοινωνική πραγματικό­ τητα του καιρού τους, με τέτοιο αποκαλυπτικό τρόπο, όσο καμιά άλλη Τέχνη δεν έχει καταφέρει. Αυτή την πραγματικότητα οι φερόμενοι σαν κριτικοί Κινηματογράφου φαίνεται να την αγνοούν, με αποτέλεσμα τα κείμενά τους, που δημοσιεύονται στα διάφορα έντυπα των ημερών μας, να εξαντλούνται σε μια στεγνή παρου­ σίαση της υπόθεσης ή σε μια ονομαστική καταγραφή των συντελε-

λε τέτοιες μέρες λοιπόν, με την σπουσία της κινηματογραφικής Κριτικής όχι μόνο αισθητή, αλλά Και περίεργη, και ενώ γύρω (με τη βοήθεια και της σύγχρονης τεχνο­ λογίας) η αγάπη και το ενδιαφέρον Τ°υ κοινού για τον Κινηματογράφο μέρα τη μέρα μεγαλώνει, η κυκλο­ φορία ενός βιβλίου, που στις σελί­ δες του η Τέχνη αυτή κριτικά αντι­ μετωπίζεται από τον συγγραφέα τ0Τ), και παρήγορη είναι και από Κολλές πλευρές ερεθιστική. Η Συνέχεια επί της Οθόνης είναι το πέμπτο βιβλίο του Α.Κ. που κυ­ κλοφορώ. Ο Κυριακίδης πρωτοεμ-

φανίζεται στα ελληνικά γράμματα το 1972 με τη συλλογή διηγημάτων Διαφάνεια. Το 1974 τυπώνει την νουβέλα Ο Ναπολέων Αστός σε νέες περιπέτειες, για να ακολουθή­ σουν άλλα δύο βιβλία με διηγήμα­ τα: Στοιχεία Ταυτότητος, το 1977, και Ο Πληθυντικός Μονόλογος, το 1984. Διηγηματογράφος, σχολιαστής, μεταφραστής, διανοούμενος, αλλά πάνω απ’ όλα λάτρης της Έβδομης Τέχνης, σημαδεμένος από την παι­ δεία του καιρού του και από την ασπρόμαυρη θέαση των όσων κα­ θημερινά συμβαίνουν, ο Κυριακί-

ΣΑΜΟΥΕΑ ΜΠΕΚΕΤ: Πρώτος έρωτας. Μετ. Αχιλλέας Αλεξάνδρου. Αθήνα, Άγρα, 1985. Σελ. 96. ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ για ένα καλυμμένο αυτοβιογραφικό κομμάτι του συγγραφέα του «Περιμένοντας τον Γκοντό», που γράφτηκε σαράντα χρόνια πριν στα γαλλικά, αλλά πρωτοεκδόθηκε στα 1970. Η αγγλική μετάφραση έγινε από τον ίδιο τον συγγραφέα και εκδόθηκε στα 1973. Ο Μπέκετ στον «Πρώτο έρωτα» εκφράζει για μια ακόμη φορά τη βαθύτατη μοναξιά του σύγχρονου ανθρώπου, την έλλειψη ουσιαστικής επικοινωνίας με τον διπλανό του, την ασυνεννοησία με το άλλο φύλο, φτάνοντας μέσα σε λίγες σελίδες στα έγκατα της ύπαρξης, ενώ φτύνει ταυτόχρονα ήθη και ήθος αιώνων. Το κομμάτι αυτό ακολουθεί μια «βασική εργογραφία» του Μπέκετ, που περιλαμβάνει αγγλικές και γαλλικές εκδόσεις των κειμένων του καθώς και, οπού ήταν γνωστές, τις ελληνικές μεταφράσεις. ΓΟΥΣΤΑΥΟΥ ΦΑΩ ΜΠΕΡ: Ηιθλιομανία. Εισαγωγή-μετάφραση Ε.Χ. Γόνατά. Αθήνα, στιγμή, 1985. Σελ. 96. ΣΤΟ βιβλίο αυτό μεταφράζονται για πρώτη φορά στα ελληνικά, ένα νεανικό διήγημα του μεγάλου Γάλλου συγγραφέα Γουσταύου Φλωμπέρ (1821-1880), γραμμένο στα 1836, εξ ου και ο τίτλος του τόμου, καθώς και κάποια περίληψη ενός μυθιστορήματος με τον τίτλο «Σπείρα», που δεν γράφτηκε ποτέ και η οποία βρέθηκε στα

οδηγος/49

48/οδηγος

VJe\V*

δης επιχειρεί με τα δώδεκα κείμενα του νέου του βιβλίου μια επικοινω­ νία με τον σύγχρονο αναγνώστηθεατή μέσω του Κινηματογράφου, πράγμα που υπαινίσσεται άλλωστε και στον τίτλο. Ο σύγχρονος κινηματογράφος εί­ ναι το προϊόν μιας αποσπασματι­ κής και μόνιμα κατετμημένης επο­ χής, που ασφυκτικά περιβάλλεται από έναν εχθρικό, αλλοτριωτικό και αποξενωμένο περίγυρο. Μέσα στα καρέ του φιλοξενούνται ήρωες που κινούνται σε πολλαπλά επίπε­ δα και δρουν άλλοτε ως συλλογικά και άλλοτε ως ατομικά υποκείμενα. Την εικόνα αυτών των ηρώων φι­ λοξενούν οι κάτασπρες οθόνες και την υποστήριξή τους επιχειρούν οι διάφοροι μάστοροι της Έβδομης Τέχνης, μπροστά στα μάτια των θεατών που, όντας υποκείμενα ενός πραγματικού κόσμου, γίνον­ ται θεατές ενός φανταστικού κό­ σμου, που όμως πρέπει να λειτουρ­ γήσει μέσα τους σαν πραγματικός. Μέσα στις σκοτεινές αίθουσες, ένας εξολοκλήρου πλασματικός κό­ σμος επιχειρεί την ύπαρξή του και πρέπει να φαντάξει σαν πραγματι­ κός, μια και εκφράζει τον ίδιο τον άνθρωπο που, έχοντας αγγίξει τα έσχατα όρια της μοναξιάς, της ανασφάλειας και του φόβου, είναι αναγκασμένος να βιώσει τα φαντα­ στικά μεγέθη της πραγματικότητας, αυτά που συνθέτουν την ανθρώπι­ νη καθημερινή ζωή -τα μεγέθη δη­ λαδή του θανάτου, τιυ έρωτα, της ανάγκης για ευτυχία. Μια πρώτη βιαστική ματιά είναι ικανή να προξενήσει την εντύπωση πως το καινούριο βιβλίο του Α.Κ. είναι αποκομμένο από την προη­ γούμενη συγγραφική δουλειά του

και πως ο συγγραφέας, εγκαταλείποντας τον αφηγηματικό λόγο, δο­ κιμάζεται σε ένα άλλο είδος: το κι­ νηματογραφικό δοκίμιο. Κείμενα γραμμένα με αφορμή κάποια συγ­ κεκριμένη ταινία, διαλογισμοί πά­ νω στη σχέση Θεατή-Κινηματογράφου, ψηλάφηση και αναδί­ φηση κάποιων ηρώων-προτύπων και η «μετά οθόνην» επιβίωσή τους μέσα στην καθημερινή ζωή με πολ­ λαπλές αναφορές στα ονόματα ή τις πράξεις τους, μυθικές στιγμές της οθόνης που ανεξίτηλα έχουν αφήσει το πέρασμά τους σε γενιές και γενιές θεατών -αυτά είναι με­ ρικά απ’ τα θέματα που τον απα­ σχολούν. Με μια αναδρομή όμως στα τέσ­ σερα προηγούμενα βιβλία του, μπορεί κανείς να ανακαλύψει το κινηματογραφικό «παρελθόν» του συγγραφέα τους. Μια κινηματο­ γραφική θερμοκρασία παραστέκει τη γραφή, καθώς διαπιστώνεται πως πράξεις και λόγια των ηρώων των αφηγημάτων του άμεσα παρα­ πέμπουν σε σημαδιακές σκηνές γνωστών ταινιών. Ένα μικρό πα­ ράδειγμα από το διήγημα Η τοιχο­ γραφία του Αρτέμη (από τη συλλο­ γή Ο Πληθυντικός Μονόλογος) για να συνεννοηθούμε: «...Ύστερα πά­ λι, εκεί που η τοιχογραφία πιάνει τον κατήφορο, ζευγμένη την απαν­ τοχή του ποιητή της, εικόνες ενός τέλους που δεν το προφήτεψε κα­ νείς και πού να γεννηθεί αυτός που θα του δώσει εξήγηση... Ένα παι­ δικό καροτσάκι κατρακυλάει, σκά­ λες ανακτόρων, ένα ξυράφι σκίζει το μάτι μιας γυναίκας, ένα βρεφικό λίκνο παραδίνεται στη φωτιά. Χα­ μηλά γραμμένη η λέξη ΕΛΕΟΣ». Ο προσδιορισμός των ταινιών που κρύβονται πίσω απ’ τις λέξεις δεν είναι δύσκολος: Το Θωρηκτό Ποτέμκιν του Αϊζενστάιν, Ο Ανόα-

λουσιανός σκύλος των ΝταλίΜπουνιουέλ, ο Πολίτης Κέιν του Ουέλς, με τις τρεις οριακές σκηνές τους συλλαβίζονται χωρίς μεγάλο κόπο απ’ τον αναγνώστη, και η λέ­ ξη ΕΛΕΟΣ, που χαμηλά είναι γραμμένη στην τοιχογραφία, αναμ­ φίβολα παραπέμπει στη λέξη ΤΕ­ ΛΟΣ, που αναγράφεται στην οθό­ νη, όταν τελειώνουν (πάντα οδυνη­ ρά) ταινίες που πολύ αγαπήσαμε. Είναι ακόμα χαρακτηριστικό, ότι ένα ολόκληρο διήγημα (η Χρονο-γραφία από τη συλλογή διηγη­ μάτων Στοιχεία Ταυτότητος) προσ­ παθεί (με ηθελημένη, διαβλέπει κα­ νείς, αποτυχία) να μεταφέρει στον γραπτό λόγο τις κινηματογραφικές παλινδρομήσεις του χρόνου, παραπέμποντας απευθείας στον Αλαίν Ρεναί -στο Μαρίενμπαντ ή στο Σ' αγαπώ, σ’ αγαπώ. Ούτε είναι ασφαλώς τυχαίο που ο συγγραφέας-αφηγητής της νουβέλας Ο Ναπολέων Αστός σε νέες περιπέ­ τειες αναφωνεί κάποια στιγμή, προφανώς απογοητευμένος από το «πεπερασμένο» των εκφραστικών του μέσων: «Αχ, φίλε μου Αλαίν, τόσα χρόνια φωνή βοώντος -που να σε καταλάβουν οι αγροίκοι...»· Γερά τοποθετημένος λοιπόν ο Κινηματογράφος στους αφηγηματι­ κούς αρμούς των προηγούμενων βιβλίων, φυσικό ήταν κάποτε να διεκδικήσει την πρωταγωνιστική του παρουσία σε ένα απ' τα επόμε­ να. Αυτό του το χρέος, ενσυνείδη­ τος οφειλέτης, επιστρέφει ο Κυριακίδης με το πέμπτο του βιβλίο. Η συνέχεια επί της οθόνης τώρα, γι® να επιχειρήσει μια προσεκτική ανάγνωση κάποιων ταινιών, μί0 διερεύνηση της κινηματογραφική? Τέχνης και, με μια έντονη προσπά­ θεια, να αποπειραθεί να ανακαλύ­ ψει νέες προσεγγίσεις του θέματος και να προτείνει νέους τρόπου? γραφής και καταγραφής στον κρι­ τικό κινηματογραφικό χώρο. Από τις πρώτες σελίδες του <>ιβλίου -ευρηματικός ο ψευδοπρόλο­

γος του Χίτσκοκ- διαπιστώνεται πως ο Κυριακίδης δεν εισέρχεται στην αίθουσα του Κινηματογράφου ως ένας κριτικός που πρέπει ψυχρά να αντιμετωπιστεί με την ταινία, για να μπορέσει μετά, άνευ φόβου και βάθους, να προσφέρει την ανά­ γνωσή του σε όσους έχουν ανάγκη την κινηματογραφική κριτική. Εί­ ναι ο συγγραφέας που με τη σεμνό­ τητα του θεατή, με φόβο και με πά­ θος θα παρακολουθήσει τα επί της οθόνης δρώμενα και αυτή τη θερ­ μοκρασία θα μεταφέρει έπειτα στα κείμενά του. Σαν οπαδός μιας μυ­ στικής τελετουργίας εισέρχεται στις σκοτεινές αίθουσες, για να θεαθεί μια Τέχνη που μόνο εκεί εκτίθεται, σε μυημένους και αμύητους. Προκειμένου να συντελεστεί η μέθεξη, όλα είναι σημαντικά και καθορι­ στικά: «...η επιλογή της πολυθρό­ νας, τα βήματα του αργοπορημένου θεατή στο σκοτεινό διάδρομο, το λιοντάρι της Μέτρο Γκόλντουιν...», όλα, υποστηρίζει ο συγ­ γραφέας, συντείνουν τελετουργικά Υια «νά ’ρθουν οι σκιές», τα πρό­ σωπα και τα είδωλα προσώπων ^ου με φως και σκιά θα ζήσουν αυ*ά που κάποιοι μάστοροι οραματί­ στηκαν και εναπόθεσαν πάνω τους. Ο θεατής, «σαν τους πρώτους Χρι­ στιανούς σε κατακόμβες», μετέχει στα όσα συμβαίνουν επί της οθό­

νης, που «με το άνοιγμά της οδηγεί σε μια θεαματική Αποκάλυψη διάρκειας», παρέα με κάποιους άγνωστους συντρόφους-συνωμότες, που «καταλαβαίνει ο ένας τον άλλο μέσα από κάτι ανεπαίσθητες χειρονομίες και βλέμματα και που στο διάλειμμα καπνίζουν όρθιοι και μοναχικοί», έχοντας εγκλωβι­ σμένα στα μάτια τους όλα όσα μαρτυρήθηκαν πριν από λίγο στην αί­ θουσα προβολής. Για τον Α.Κ., ο Κινηματογράφος δεν εξαντλείται στις δυο ώρες που θα διαρκέσει η προβολή της ται­ νίας. Πολύ μετά, όπως γράφει ο ίδιος στην εξομολογητική αυτοσυ­ νέντευξή του (Ι.Χ.Θ.Υ.Σ.), αισθά­ νεται παγιδευμένος μέσα στην ται­ νία, και αυτή του την εμπλοκή αποπειράται να καταγράψει. Ο Κι­ νηματογράφος είναι η αφορμή ή ο σπινθήρας που θα πυροδοτήσει τη συγγραφική του έμπνευση. Αν δεν είχε υπάρξει η συγκεκριμένη ται­ νία, σίγουρα το κείμενο δεν θα είχε γραφτεί. Όπως στο διήγημα, ένα περιστατικό, ένα πρόσωπο, μια σκέψη ενεργοποιεί τον συγγραφέα, έτσι και στη Συνέχεια επί της οθό­ νης, ο Κινηματογράφος είναι αυτός που δίνει το ερέθισμα στον συγ­ γραφέα. Μιλώ όμως μόνο για την αφετηρία -γιατί από κει κι ύστερα το κείμενο θα πάρει άλλους δρό-

Αριστερά ο Σαλβαντόρ Νταλί, δεξιά όρθιος ο Μπονονέλ μεταμφιεσμένος σε πα­ πά.

κατάλοιπα του δημιουργού της «Μαντάμ Μποβαρύ». Πρόκειται για τη σύλληψη ενός μυθιστορήματος με χροιά μεταφυσική. «Στη Βιβλιομανία», γράφει ανάμεσα στ’ άλλα ο μεταφραστής, στην εισαγωγή του, «ο Φλωμπέρ ενδιαφέρεται να περιγράφει το συγκεκριμένο πάθος αυτό καθαυτό, μεγεθύνοντάς το ώς τις πιο ακραίες, τις έσχατες συνέπειές του, και πετυχαίνει να στήσει γύρω απ’ το θέμα αυτό μια πλοκή που διαβάζεται με ενδιαφέρον - καθώς μάλιστα την περιβάλλει επί πλέον με το μυστήριο του διφορούμενου, υποβάλλοντας ένα γοητευτικό στοιχείο αμφιβολίας...». ΔΑΜΙΑΝΟΥ AM ΑΝ ΑΤΙΑ Η: θεσσαλονιχείς επιγραμματοποιοί. Θεσσαλονίκη, 1985. Σελ.

48. ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ για ένα βιβλιαράκι σαρανταοκτώ σελίδων που κυκλοφορεί σε διακόσια πενήντα, μόλις, αντίτυπα. Μετά από μια μικρή, αλλά κατατοπιστική σχετική εισαγωγή, ο Αμανατίδης μεταφράζει εκατόν σαράντα ένα επιγράμματα των Αντίπατρου, Φιλίππου, Επιγόνου των Θεσσαλονικέων και του Μακηδονίου Ύπατου, που περιέχονται στην «Παλατινή Ανθολογία». Ο μεταφραστής φαίνεται πφς πέρα από φιλοσοφική κατάρτιση διαθέτει και ποιητική ευαισθησία και ανανεώνει με: επιτυχία μια πολύ * αξιόλογη μεταφραστική παράδοση. Να ένα δείγμα από επίγραμμα (Ε-245) του Μακηδόνιου Ύπατου: (Κιχλίζεις μια και χλιμιντράς, την άλλην αγριεύεις - μ’ άγγιχτον όλα ετούτα σου μ’ αφήνουν τα τερτίπια. - Τ’ ορκίστηκα ποτές μου πια με μάτια λιγωμένα, - ποτές μου πια να μην ιδώ κόρη που

50/οδηγος μους, περισσότερο κοντινούς προς το αφήγημα ή το δοκίμιο. Φανατικός λάτρης του Χόρχε Λουίς Μπόρχες -τρία από τα βι­ βλία του μεγάλου Αργεντινού (Ιστορία της Αιωνιότητας, Ρόδινο και Γαλάζιο, Έξι Προβλήματα για τον Δον Ισίόρο Παρόδί) μεταφέρ­ θηκαν στη γλώσσα μας απ’ τον Κυριακίδη-, ο Α.Κ. δεν διστάζει σε αρκετά απ’ τα κείμενά του να οδη­ γήσει τη γραφή του πάνω σε δρό­ μους και τρόπους που πρώτος εκ­ πληκτικά χάραξε ο Μπόρχες· σε ένα μάλιστα από τα κείμενα του βι­ βλίου (Η στρατηγική του Δαιδά­ λου), όχι μόνο κατατίθεται ο ηιόρος τιμής προς τον Μπόρχες αλλά και ολόκληρο το κείμενο α φ ο ρ ά τον Αργεντινό και όσες φορές -λίγες δυστυχώς- ο Κινηματογράφος συ­ ναντήθηκε μαζί του. («Για έναν άν­ θρωπο σαν τον Μπόρχες, δεν είναι δύσκολο να φανταστούμε τι αξία είχε εκείνο το σιωπηλό σκοτάδι με τον πάμφωτο πόλο-οθόνη»). Αυτό το λογοτεχνικό του δάνειο -εμφα­ νές και στον Πληθυντικό Μονόλο­ γο- θα δούμε τον Κυριακίδη να χρησιμοποιεί αρκετά συχνά στα κείμενα του κινηματογραφικού του βιβλίου, σε ένα απ’ αυτά μάλιστα, στο Εξωφρενικό αριστούργημα, βρισκόμαστε έκπληκτοι μπροστά σε μια επιτυχημένη Μπορχική δοκιμή κειμένου που πολλά όμως χρωστάει και στη λογοτεχνική σκευή του συγγραφέα του. Η Συνέχεια επί της οθόνης είναι ένα παράδοξο βιβλίο. Τα δώδεκα κείμενα που το συνθέτουν, μας πληροφορεί ένα σημείωμα στο τέ­ λος, έχουν δημοσιευτεί σε διάφορα περιοδικά μέσα στην περίοδο 19781985. Παρ’ όλη όμως την αυτοτέ­ λεια που φαινομενικά έχουν, ενσω­ ματωμένα τώρα όλα μαζί σε τόμο δημιουργούν στον αναγνώστη την εντύπωση .ως το ένα ακολουθεί νοηματικά 1 »άλλο, με μια εσωτερι­ κή συνοχή α εξάρτηση, θαρρείς και αποτελο 1 · κεφάλαια ενός μυ­ θιστορήματος Rival, ας μου συγχωρεθεί η αυθ ιρεσία, το μυθιστό­ ρημα ενός συγ ραφέα «που πάει σινεμά» και στο οποίο καταγρά­ φονται όλα όσα ο φαντικά συνάν­ τησε στον μαγικό κ '·· μο του «πίσω απ’ την οθόνη». Ο χ ·ος καταγρά­ φεται με κάθε λεπ Ιέρεια, οι ήρωες και οι κομπάρσο, ονομάζον­ ται, οι γυναίκες προσδιορίζονται με τα ακριβή τους χαρακτηριστικά (είναι αχάριστες σαν την Τζην Σήμπεργκ του Με κομμένη την

οδηγος/51 ανάσα, κοιτάνε όπως η Βιέννα πρωταντίκρισε τον Τζόνι Γκιτάρ), η βία και η μεταφυσική της έχουν βρει τους φορείς τους, οι λαβύριν­ θοι της ζωής και της σκέψης έχουν χαραχτεί, έχει εφευρεθεί ακόμα και ο σκηνοθέτης που σε μια ταινία του μέλλοντος, σ’ ένα εξωφρενικό αρι­ στούργημα, θα χωρέσει όλα όσα κι­ νηματογραφικά μέτρα άστραψαν στις οθόνες του κόσμου μας. Αντι­ μέτωποι είμαστε λοιπόν σε ένα αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα, όπου όλα είναι ταυτόχρονα και φαντα­ στικά και πραγματικά και όπου μας περιγράφεται η ζωή του συγ­ γραφέα «με δεκάδες ταινίες που έχει αγαπήσει μέχρι παραφοράς». Είπα και πιο πάνω πως η Συνέ­ χεια επί της οθόνης είναι ένα βι­ βλίο γραμμένο με φόβο και πάθος, όπως είναι γραμμένα όλα τα γνή­ σια ερωτικά βιβλία. «Έχω συνδε­ θεί», γράφει, «ερωτικά με πολλούς δημιουργούς -τον Χίτσκοκ, τον Τρυφώ, τον Πέκινπα, τον Βέντερς. Κάθε ταινία τους είναι ένα ραντε­ βού και πάω με καρδιοχτύπι. Στην πρώτη, δεύτερη ταινία τους κάτι αρχίζει να σκιρτάει μέσα μου. Στην τρίτη, τέταρτη, ολοκληρώνουμε τις σχέσεις μας». Γι’ αυτούς του λοι­ πόν τους έρωτες μιλάει στο βιβλίο του, για τις δικές του μεγάλες ται­ νίες «που παραμένουν μέσα του, σε μια περίοπτη θέση του μυαλού του, ασφαλείς και χαϊδεμένες, ντυμένες μ’ όλη εκείνη την αναιτιολόγητη σπουδαιότητα που έχουν και τα πιο αγαπημένα μας όνειρα ή οι κι­ νήσεις των μικρών παιδιών στον ύπνο τους». Με την αθωότητα της

Αλίκης, ο Κυριακίδης περπατάει στη Χώρα των Θαυμάτων και, αφού δει και θαυμάσει, θα επανέλθει στον καθημερινό κόσμο, έχον­ τας ακόμα στα μάτια και στη σκέ­ ψη του τα θαύματα που αξιώθηκε. Σεμνά και ταπεινά, σε όλο το βι­ βλίο, ο συγγραφέας σέβεται τον αναγνώστη του, όπως ο καθυστε­ ρημένος θεατής αυτούς, που ταξι­ δεύουν στην οθόνη κι όσους, καθη­ λωμένοι στις θέσεις τους, παρακο­ λουθούν αυτό το ταξίδι. Από τον τερατικό Όρσον Ουέλς στον μοναχικό Βιμ Βέντερς, από τον δολοφονικό Χίτσκοκ στον θεϊ­ κό Ταρκόφσκι, από τον μπορχικό Φρεντ Μπάτον στον αποκαλυπτικό Φράνσις Κόπολα, από τον αρχαγ­ γελικό Γκοντάρ στον εξολοθρευτι­ κό Πέκινπα, ο Κυριακίδης πραγ­ ματοποιεί την κινηματογραφική του ανάβαση, πλέοντας έναν δικό του ποταμό Μεκόνγκ, για να συ­ ναντήσει σαν τον κοπολικό Ουίλαρντ τον Κουρτς της φαντασίας και της πραγματικότητας -που, εδώ, δεν είναι άλλος από τον ίδιο τον Κινηματογράφο. Με τον Κινη­ ματογράφο να έχει γίνει «μια έμμο­ νη ιδέα που τον καταδιώκει», κα­ ταθέτει σαν φόρο τιμής τα κείμενά του, με όση ευλάβεια δικαιούνται όλοι αυτοί οι μάστοροι της Έβδο­ μης Τέχνης που με το έργο τους «εξέφρασαν με τον καλύτερο τρόπο την αισθητική της εποχής τους» ή. σε κάποιες οριακές στιγμές (παρά­ δειγμα ο Όρσον Ουέλς), «διαμόρ­ φωσαν την αισθητική του μέλλον­ τος». ΚΩΣΤΑΣ ΚΩΤΟΥΑΑΣ

ειμι... προς κρατούντας αύσόνων και τά κατά σφάς ιστορήσω τώι λόγωι Δκαδημία Αθηνών, Βιβλιοθήκη Ελλήνων Συγγραφέων. Ε φ ρ α ίμ τ ο ν Α ιν (ο υ , Χρονογραφία. Κείμενο-Μετάφραση-Σχόλια, Οδ. Ααμψίόη. Κέντρον Εκόόαεως Έ ρ­

γων Ελλήνων Συγγραφέων. Αθήναι, τόμ. Α 1984, σσ. 16* + 1 λευ­ κή, τόμ. Β ', 1985, σα. 417 + 2 λευ­ κές. 8ο.

έκδοση με το κείμενο κάποιου παλιότερου συγγραφέα, έχει ^άντα το ενδιαφέρον της, ειδικά όταν πρόκειται για κείμενο ποιη*ικό. Κι αυτό, γιατί μας φαίνεται ίσως σήμερα φυσικό, να εκφρά­ ζεται ο ποιητής όπως εκφράζεται, απελευθερωμένος από στιχουρΥικά σχήματα, από κωδικοποιημένους τρόπους έκφρασης, από μια ^ποιητική» γλώσσα ή μια καθωσπρέπει αστική μελαγχολία... Και, βέβαια, δεν εξετάζω εδώ αν αυτά που γράφονται σήμερα ως ουσία " 8,ι αυτό τελικά είναι που έχει σημασία - προσφέρουν στο να «ποχτήσει η ποίηση έναν καλλιτεχνικό χαρακτήρα της συγκεκρι­ μένης ιστορικής στιγμής, που είναι η εποχή μας. Θά ’λεγα, όχι αβασάνιστα, πως δεν προσφέρουν. Κι αν, σε τελευταία ανάλυση, Ί τεχνική γίνεται ένα με την ουσία, τότε, αυτό που λέγεται σήμε­ ρα. δεν είναι άξιο να δημιουργήσει το χαρακτήρα αυτόν.

•πάρχει μΐα «μικρολογία σχολα°ήκή» που περιορίζει τον ορίζοντα ^ v o γύρω από το άτομο. Και μπο0 σημερινός ποιητής να έχει το βίκιο του κι αυτός, όμως αυτό το δί Χι° σταματά εδώ. Πέρ’ απ’ αυτό, τα σημερινά δεδομένα, δεν μπον<* λειτουργήσει η ποίηση και, Ανικότερα, η τέχνη. Τα συλλογικά Ερωμένα μένουν έξω από τα τεί<υ χ’|ς <ηΐμΠ>ινής εκφραστικής. Κι Η καταλογίζεται σε βάρος της αποδεικνύεται απ’ το ότι η εκ((^ π ι κ ή αυτή επαναλαμβάνεται οτιχουργό οε οτιχουργό, αναUon γ*ται ω5 επόμενο μιας ομοιό^ 'Γ η ς αντιμετώπισης και ως πα^ι'κολοί,βημα Της τεχνολογικής τυ-

Χόιι >1Τας που π<ιΠ να Υίνπ ni 0u:

ζωής στο ατομικό και στο uftix0 πεδίο. Πίσω απ’ αυτή την

επιφάνεια δρα το απρόσωπο συμ­ φέρον ενός απαρασάλευτου κατε­ στημένου, που τείνει να ισοπεδώ­ σει τις διαφορές και να σχηματο­ ποιήσει την ευαισθησία. Κι αυτό το προκρούστειο έργο της αλλοτρίω­ σης και του αποπροσανατολισμού δεν έχει συνειδητοποιηθεί από τους δημιουργούς, που ο προσδιορισμός της ιδιότητάς τους αυτό φανερώ­ νει, τη συνειδητοποίηση της κοινής μοίρας που θα περάσει από τη δε­ κτικότητα του τεχνίτη και θα εκ­ φραστεί ως μόρφωμα συλλογικής αντιμετώπισης - «δημιουργός», αυ­ τός που εργάζεται για το δήμο, το λαό (Οδύσσεια, ρ 383). Αν αυτή η συνειδητοποίηση συντελεστεί, από κει και πέρα η τέχνη υπάρχει ελπί­ δα ν’ αποκτήσει τη νομοτελειακή

ερωτοπαίζει. - Φεύγω λοιπόν και μόνη σου μείνε και τσουρουφλίσου, - μόνη σου παίζε το φιλί και ξάλαργ’ από μένα...) ΑΝΤΩΝΗ ΔΕΛΩΝΗ: Α ς παίξουμε τους μεγάλους. Αθήνα, Ηράκλειτος, 1985. Σελ.

72. ΤΙ συμβαίνει όταν μια ομάδα παιδιών αναλαμβάνει τις ευθύνες της και αποφασίζει να λύσει τα σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα;... Τι συμβαίνει όταν τα παιδιά αποφασίζουν να κάνουν κυβέρνηση και αντιμετωπίζουν έναν πολύ γραφικό αστυφύλακα, έχοντας μέχρις ενός σημείου μαζί τους έναν τρελό... τρελό δάσκαλο; Αυτός είναι ο καμβάς του παιδικού θεατρικού «.ργου του εκπαιδευτικού και ψυχολόγου Αντώνη Δελώνη «Ας παίξουμε τους μεγάλους» με τον υπότιτλο «Όταν τα παιδιά αποφασίζουν να κάνουν... κυβέρνηση», έργο που απέσπασε το πρώτο βραβείο γυναικείας λογοτεχνικής συντροφιάς το 1984. Ο συγγραφέας πέρα από τις γνώσεις του πάνω στην παιδική και πρωτοεφηβική ψυχολογία ξεδιπλώνει με μαεστρία και πολύ χιούμορ την πρωτότυπη ιδέα του, που προκαλεί το αδιάπτωτο ενδιαφέρον του θεατή μέχρι το τέλος. Ένα θεατρικό έργο, που πρέπει να αλώσει όλες τις παιδικές και μαθητικές σκηνές. ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΒΑΣΙΛΗΣ ΣΤΑΘΗ: Ο Αιθεριιβάμων. Αθήνα, Καστανιά της, 1985. Σελ.

127. ΜΕΤΑ τον θαυμάσιο «Αυτοδύναμο» ο ακιτοογράφος Στάθης μας δίνει σε άλμπουμ τα σκίτσα του από το 1984 και μετά με τα γενικό τίτλο «Ο Αιθεροβάμων». Γελοιογραφίες κσι σκίτσα πάνω

οδηγος/53

52/οδηγος όσο επηρεάζει σε κάθε εποχή- την ανθρώπινη προσέγγιση και την καλλιτεχνικήν ευαισθησία. Γι’ αυτό, πέρα από το ενδιαφέ­ ρον, είναι και χρήσιμο να έρχεται αυτός ο κόσμος της αλλοτρίωσης και της σχημοτοποίησης σ’ επαφή με τα έργα της παλιότερης γραμμα­ τείας μας, για να βλέπει και να δι­ δάσκεται. Να βλέπει μέσ’ από ποιες ατραπούς και σκοτεινές διό­ δους πέρασε η γλώσσα και η ποίη­ ση για να φτάσει στη σημερινή απελευθέρωση -*■και με το επίθετο «σημερινή» εννοώ πάντα ένα μεγά­ λο χρονικό πλαίσιο, που με αφετη­ ρία τον Σολωμό φτάνει ώς τις μέ­ ρες μας. Να διδάσκεται πως οι πι­ κρές ρίζες της ελευθερίας και οι γλυκές των αγώνων εισχωρούν βα­ θιά στο σώμα της ιστορικής μνή­ μης. Αυτές τις πολύτιμες, και μ’ όλα τ’ αρνητικά τους, υπηρεσίες, προσφέρουν τα έργα της υστεροβυ­ ζαντινής γραμματείας μας. Κι ένα από τα έργα αυτά είναι η «Χρονο­ γραφία» του Εφραίμ του Αινίου (από τον Αίνο της Ανατολικής Θράκης), που εκδόθηκε από την Ακαδημία Αθηνών, με μετάφραση του Οδυσσέα Λαμψίδη. Στον ίδιο οφείλεταιι και η έκδοση του κειμέ­ νου1 και τα σχόλια. Η έκδοση εν­ τάσσεται στο πλαίσιο της Βιβλιο­ θήκης Ελλήνων συγγραφέων και προσφέρεται στην εύκολη προσέγ­ γιση του αναγνώστη. Σ’ αυτήν συνάπτεται ένα λεξιλόγιο, όπου «αναγράφονται μόνο μερικές λέξεις που χρειάζονται κάποια εξήγηση και ιδιαίτερα εκείνες της βυζαντι­ νής διοικήσεως» (Β', 314), καθώς και δυο ευρετήρια, ένα για τα κύ­ ρια ονόματα του κειμένου και ένα για τα κύρια ονόματα και τους όρους που υπάρχουν στα σχόλια. Το κείμενο, αν παραβλέπουμε ένα ή δυο σημεία, όπου οι αβλεψίες εί­ ναι μάλλον τυπογραφικές,2 αποδί­ δει, σύμφωνα με τη διαβεβαίωση του εκδότη, πιστά το βατικανό χει­ ρόγραφο 1003, όπου περιέχεται η «Χρονογραφία», ακέφαλη και χω­ ρίς αρχή - λείπουν περίπου εβδο­ μήντα πέντε στίχοι. Ας σημειώσου­ με εδώ πως η «Χρονογραφία» εκ­ δόθηκε για πρώτη φορά το 1828 και σε νέα κριτική έκδοση το 1840 από τον περιώνυμο Γερμανό φιλό­ λογο Immanuel Bckker, ενταγμένη στο CSHB - το γνωστό ως «Βυζαντίδα» κι από κει πέρασε στην PG του G. Migne. Η μετάφραση απο­ δίδει το κείμενο στη νέα γλώσσα, σε στρωτή δημοτική και είναι -π ο ­

λύ σώστά- σε λόγο πεζό, τυπωμένη απέναντι από το κείμενο «καταλο­ γάδην». Αλλάζοντας και απλουστεύοντας συχνά την αρχαϊκή δομή του πρωτοτύπου, κάνει το κείμενο περισσότερο ενδιαφέρον και άμε­ σο, ενώ τα σχόλια που συνοδεύουν τα κείμενα, βοηθούν στην καλύτε­ ρη κατανόηση και στο να κρατιέται αδιάσπαστο το ιστορικό νήμα, για την απρόσκοπτη παρακολούθηση των διαφόρων γεγονότων, που εξε­ λίσσονται χρονολογικά, με κάποιες διαχρονικές παρεμβολές σε μερικά σημεία. Εδώ, ο χρονογράφος συν­ δέει αυτή την απόσπαση μ’ έναν τυπικό στίχο, κάποτε παραλλαγμένον: ώς φθάς προϊστόρηκεν άνόπιν ό λόγος. - Ωστόσο, για να εκτιμηθεί σωστότερα η έκδοση αυτή, θά ’πρεπε ν’ αποτελεί μέρος μιας συ­ νολικής έκδοσης των βυζαντινών συγγραφέων, ιστορικών και χρονο­ γράφων, μ’ αυτή την εκλαϊκευτική μορφή. Τώρα, απομονωμένη, «μο­ νότροπος», σίγουρα δε θα λειτουρ­ γήσει με τις σωστές της διαστάσεις και όσο θα το περιμένει κανείς. Βέβαια δεν περιμένει κανείς από ένα ποιητικό κείμενο της υστερο­ βυζαντινής γραμματείας, αυτό τον καλλιτεχνικό χαρακτήρα, που γι’ αυτόν έγινε λόγος παραπάνω. Οι στιχουργοί των χρόνων εκείνων εί­ χαν αντιλήψεις για την τέχνη τους που πολύ απέχουν από τις σημερι­ νές, ή, να το πούμε αλλιώς, από εποχές που βλέπουν την τέχνη ως λειτουργία κοινωνική και ως έκ­ φραση των κοινών πόθων, με την αυτοτέλεια και την αυτοδυναμία της. Οι αντιλήψεις τους δε διέφε­ ραν από κείνες των καθαρολόγων ποιητών του περασμένου αιώνα με το ρομαντικό ψεύτισμα και το αρχαϊστικό ιδεώδες. 'Οπως ετούτοι, έτσι και οι υστεροβυζαντινοί πρό­ γονοί τους διέγραφαν για την ποίη­ ση αλλότριους σκοπούς, με την ιδιοτέλεια μιας «απομεμιμημένης» μορφής, που θ’ αποτελούσε τη συ­ νέχεια των αρχαϊστικών ιδανικών, όπως αυτά διαμορφώθηκαν ύστερ’ από την πολιτισμικήν έκρηξη της κλασικής εποχής. Κι εννοώ τη γλωσσική μορφή των έργων, μια και η γλώσσα ήταν το μόνο κληρονόμημα που λειτουργούσε -και λει­ τουργεί ακόμα- απαρασάλευτο από την πιο μακρυσμένη αρχαιότη­ τα. Σε εποχές όπου στερεύει η δη­ μιουργία, η τέχνη γυρίζει στο πα­ ρελθόν, όχι για ν’ αντλήσει από κει εμπνεύσεις, αλλά για να το μιμηθεί. Και η μίμηση, στα δικά μας τα

πράγματα, περιορίστηκε, για το λόγο που μόλις σημειώθηκε, στη γλώσσα. Γιατί, όπως και να το κά­ νουμε, είτε το θέλουμε είτε όχι, το γλωσσικό ζήτημα σφράγισε τα πε­ πρωμένα της έκφρασης και του ψυ­ χισμού μας από τα μετακλασικά χρόνια ώς τις μέρες μας.3 Και είναι αδύνατο να μη γίνουν αναγωγές σ’ αυτό το γεγονός, όταν βρισκόμαστε μπροστά στα έργα που φέρουν έκδηλα τα αποτελέσματα αυτής της πραγματικότητας. Η «Χρονογρα­ φία» του Εφραίμ συνεχίζει αυτή την αντιμετώπιση και με το σχήμα του αρχαϊσμού -γλωσσικό, στιχουργικό, δομικό και λειτουργικόέρχεται μπροστά μας σαν ένα κέλυφος, ενδιαφέρον οπωσδήποτε, αλ­ λά σίγουρα κενό. Και την κενότητα αυτή δεν την προσδιορίζει η απου­ σία περιεχομένου -ίσα ίσα που το περιεχόμενό της είναι «μεστόν πρά­ ξεων και μνήμης»- αλλά η αφασία της ποιητικής ευαισθησίας. Ο χρο­ νογράφος αραδιάζει στίχους, άψο­ γους στο σύνολό τους, μετρικά και γλωσσικά, αλλά αυτό είναι μόνο. Τα ιστορικά των «κρατόρων τηζ Ρωμαίδος» ή «Αυσονοκρατόρων» (ο αρχαϊσμός, στην επιτήδευση και την ουτοπικότητά του, μετετρέπει τους κατοίκους της Βυζαντινής αυ­ τοκρατορίας σε Αύσονες,4 τους Βουλγάρους σε Μυσούς, τους Τούρκους σε Πέρσες, άλλους βαρβαρικούς λαούς σε Σκύθες...), που εκτίθενται σε χρονολογική σειρά, θα μπορούσε να είναι και το περιε­ χόμενο ενός έργου σε πεζό, μιας «ιστορίας», χωρίς φυσικά να χά­ νουν τίποτα το αξιόλογο από άπο­ ψη ποιητική -θέλω να πω ότι τόοο ο ιστορικός όσο και ο χρονογράφος ή ο στιχουργός χρονογραφίας, αν­ τλώντας από πηγές, εκθέτουν κά­ ποια, πολλά ή λίγα, ιστορικά γεγο­ νότα. Αν βάλει κανείς δυο σχετικά κείμενα πλάι πλάι, βλέπει πως 01 διαφορές είναι σχεδόν μόνο εξωτε­ ρικές, μορφικές. Ιδού: «Ρέων ό χρόνος άκάθεκτα καί άεί τι κινούμενος παρασύρει καί παρθ' φέρει πάντα τά έν γενέαει καί ές βυθόν άφανείας καταποντοϊ bn°v μέν άξια λόγου πράγματα, δπου δε μεγάλα καί άξια μνήμης, καί τά τε άδηλα φύων κατά τήν τραγωδίαν καί τά φανέντα άποκρυπτόμενοςΆ λλ’ δ γε λόγος ό τής Ιστορία^ έρυμα καρτερώτατον γίνεται τού χρόνου ήεύματι καί ίατησι τρό­ πον τινά τήν άκάθεκτον τούτο'* φοήν...» (Άννης Κομνηνής, Άλε ξιάς, I [Προοίμιον]).

’Επί χρόνων τούτου δέ κραταρχίας καί πυρκαϊαί συνέβησαν τή πόλει καί πλεΐστα τήδε κατηνάλωσαν μέ­ θη · Έπνευσε δ’ ήρος άνέμου τις σφοδρότης βιαιοτάτου, προξένου γε κινδύνων, ώ πολλά κατήρειπε τών δομημάτων (Χρονογραφία, 3657-3662). Τα δυο κείμενα έχουν μεταξύ τους μια διαφορά περίπου δυο αιώνων (τής Κομνηνής, το παλαιότερο), ωστόσο, η άκαμπτη γλωσσι­ κή μορφή του αρχαϊσμού παραμέ­ νει αναλλοίωτη. Και θά ’θελα να αταθώ στην άποψη πως οι χρονο­ γραφίες σε αντίθεση με τις «ιστο­ ρίες», προορίζονταν για ένα ευρύ­ τερο κοινό, είχαν αναγνώστες τον πολύ λαό (σ.8*). Τα λογοτεχνικά ιδανικά της εποχής του Εφραίμ, και όχι μόνο αυτής, αλλά και όλων των μετακλασικών εποχών, από τον καιρό που δημιουργήθηκε γλωσσικό ζήτημα, δεν είχαν για οτόχο τους τον «όχλον των συρφάκων» και των «ξυγκλύδων», όπως περιφρονητικά ο χρονογράφος μας οποκαλεί το λαό. Το ιδανικό τους ήταν η εξομοίωση του γλωσσικού οργάνου μ’ εκείνο της αρχαιότητας θε τρόπο που να γίνει πλήρης ταύΐιση. Και οι αποδέκτες αυτής της γλωσσικής μορφής δεν ήταν φυσι­ κά οι πληβείοι και οι όχλοι, ήταν °ι μορφωμένοι της εποχής -πόσο Απελπιστικά λίγοι, αλήθεια! Ο αρ­ χαϊσμός, οι συνεχείς αναφορές σε πρόσωπα και γεγονότα από την αρχαία γραμματεία και την Παλαιά Διαθήκη, όλη τέλος η σύνθεση *αι δομή της χρονογραφίας ήταν πράγματα ξένα προς το λαό, που είΧε κιόλα δημιουργήσει την ηρωι­ κή του ποίηση και που πάνω σ’ αυΤήν στηρίχθηκε η θαυμάσια ποιητι­ κή σύνθεση «Βασίλειος Διγενής ^κρίτης» καθώς και το « Άσμα του ^ρμούρη». Αν φέρει κανείς στο ν°" τα έργα αυτά, βλέπει ποια ε(^αι η ποίηση που αποδέχεται ο ^ό ς: γλώσσα λαϊκή στη δομή της, 0χ(χος λαϊκός στο χτίσιμό του -ο Χ°νικός ιαμβικός δεκαπεντασύλλα6°ζ του δημοτικού τραγουδιούπρόοωπα που βγαίνουν μέσ’ απ’ το *·α6 και δραματική διαγραφή που ^ΥΥίζει τη λαϊκή ψυχή, συγκινησια­ κή Χρήση του γλωσσικού οργάνου, ^πέρασμα των αντιθέσεων (πολι­ κ ώ ν , κοινωνικών, πολιτιστικών) κυρίως, έργο που έχει καλλιτεΧνι«ην οντότητα και αυτοδυναμία, ρωτοτυπία και ερείσματα στα

συλλογικά πεπρωμένα και προε­ κτάσεις στον κόσμο της ψυχής και της φαντασίας -κινήματα της ψυ­ χής στην πραγματική και φαντα­ στική οικουμένη (Κάλβος). Ο Εφραίμ αραδιάζει τα ιαμβικά του τρίμετρα σε στίχους αρχαϊκούς, ντυμένους με γλώσσα που χρησιμο­ ποιεί λέξεις, συντάξεις και δομές ομηρικές, των αρχαϊκών χρόνων, της κλασικής εποχής, της πρώιμης εκκλησιαστικής ποίησης. Αυτό το στιχουργικό σχήμα, που μιμείται το ιαμβικό τρίμετρο των διαλογικών μερών της αττικής τραγωδίας και βασίζεται τόσο πάνω στην αρχαία μετρική της προσωδίας όσο και πά­ νω στην τονική μετρική του εκφερομένου λόγου, θα συνεχιστεί και αργότερα από τους λόγιους Έλλη­ νες και φιλέλληνες μέσα στην επο­ χή της Τουρκοκρατίας ως σταθερός τρόπος ποιητικής εκφραστικής κι έτσι θα διασταλεί από τον ποιητικό τρόπο που έχει λαϊκή αφετηρία. Σε κάποιους βρίσκει μερικές σοβαρές αντιστάσεις, όπου η ευαισθησία και η γνησιότητα του αισθήματος ζεσταίνει την αλύγιστη γλώσσα, όπως λ.χ. στον Λέοντα Αλλάτιο, που στο πολύστιχο ποίημα του «Ελλάς» το γλωσσικό όργανο και μ’ όλη του την ακαμψία μέσα στο αρχαϊκό τρίμετρο, δημιουργεί πραγματικές αντιστάσεις.6 Έτσι, τα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν σ’ αυτή την πολύστιχη χρονογραφία (9588 στίχοι) χάνον­ ται σ’ αυτό το πέλαγο του αρχαϊ­ σμού. Οι ανεκδοτολογικές αναφο­ ρές, τα δευτερεύοντα επεισόδια, οι εξωτερικές περιγραφές των αυτοκρατόρων και των στρατηγών και, γενικά, των σημαινόντων προσώ­ πων, οι χαρακτηρισμοί, αυτή η ίδια η (ρύση της χρονογραφίας, που αρχίζει την εξιστόρηση από τα χρόνια του Χριστού και φτάνει ώς τον καιρό του χρονογράφου (1261, χρονιά που οι Βυζαντινοί ανακατέ­ λαβαν την Πόλη από τους Λατί­ νους), είναι σίγουρα, πράγματα που έρχονται από τη λαϊκή ερμη­ νεία της ιστορικής εξέλιξης. Ακό­ μα, το μάκρος του στιχουργήματος που, παρά την αρχαϊκή του μορφή, ξεπερνά κατά πολύ το «ευσύνοπτον» και το «ευμέγεθες» και το «ευμνημόνευτον» της αριστοτελι­ κής προδιαγραφής (Ποιητ. 1451α, 4κκ), έχει την αφετηρία του στη λαϊκή συντροφικότητα, όταν διά­ βαζαν ένα έργο για πολλές νύχτες κι ύστερα πάλι τό ’παιρναν απ’ την αρχή και μάθαιναν με τον καιρό

στην πολιτική και κοινωνική ζωή με ταλέντο και χιούμορ. Σ’ αυτό το άλμπουμ πλεονάζουν οι πολιτικές αναφορές σε σχέση με τις κοινωνικές, αλλά βάρυναν και στο σκιτσογράφο τα πολιτικά γεγονότα αυτών των χρόνων. Σκίτσο και λόγος περίπου μοιράζονται το χώρο και ευτυχώς λίγα τα άτυχα σημεία ενός κομματικού λόγου που αδυνατίζουν τη σκιτσογραφική και γελοιογραφική δυναμική αυτού του προικισμένου σκιτσογράφου. Οι σειρές επεισοδίων που κλείνουν το άλμπουμ κινούνται στο κλίμα που έχει ήδη διαμορφώσει ο Γιάννης Ιωάννου, αν και διατηρούν το χιούμορ του δημιουργού τους. Μπορούμε να πούμε πως αυτά τα αυτοτελή επεισόδια σε σκίτσα διαμορφώνουν και διαμορφώνονται με έναν ιδιότυπο τρόπο από μια σειρά σπουδαίους σκιτσογράφους στη μεταπολιτευτική Ελλάδα. Ατυχείς και χωρίς έμπνευση και σ’ αυτό το άλμπουμ του Στάθη οι προλογικές γραμμές όπως και στον «Αυτοδύναμο» παλαιότερα. Φαίνεται πως οί προλογίζοντες δεν έχουν την ίδια ποιότητα χιούμορ με το σκιτσογράφο. Ευτυχώς που οι γελοιογραφίες και τα σκίτσα τούς ξεπερνούν γρήγορα και ο αναγνώστης χαμογελά για μια αενάως επαναλαμβανόμενη καθημερινότητα που ζωγραφίζεται πάνω στο λευκό χαρτί.

RAYMOND CHANDLER: Αντίο, γλνκιά μου. Μετ. Α νόρέα Αποστολίόη, Αθήνα, Άγρα, 1V85. Σελ. 422. ΜΙΑ γλυκιά και σκληρή μελωδία τζαζ, μια γρήγορη και κοφτή ιστορία του σπουδαίου Ρέημοντ Τσάντλερ, ένα παλιό είδος που φτάνει ώς εμάς για να ξανακερδηθεί. Το αστυνομικό μυθιστόρημα γυρεύει τη θέση που του ανήκει, μιας και έχει περάσει στην ελληνική σχεδόν

οδηγος/55

54/οδηγος μεγάλα κομμάτια απέξω. Όμως ο λαός, πώς θα μπορούσε μέσα στην αμάθεια και την πνευματική υπο­ δούλωση, μέσα στην αγνωσία και στο σκοτάδι του νου, να διαβάσει και να καταλάβει τα «βαθιά ελλη­ νικά», ένα περισσότερο να τα απο­ στηθίσει; Η «Χρονογραφία» του Εφραίμ απευθυνόταν σίγουρα στους λίγους μορφωμένους ακροα­ τές ή αναγνώστες. Ύστερα, ένα άλλο στοιχείο δεί­ χνει την προτίμηση του χρονογρά­ φου: γράφει και εκθέτει τα ιστορι­ κά των «κραταρχιΰν» από τη μεριά της εξουσίας -και το σύνολο των μορφωμένων της εποχής ήταν με τη μεριά της εξουσίας και, φυσικά, από τη μεριά της Ορθοδοξίας (ή, καλύτερα, της Εκκλησίας). Οι χα­ ρακτηρισμοί του για τους αυτοκράτορες που ασπάστηκαν τις ιδέες των αιρεσιαρχών είναι πολύ βαρείς και, βέβαια, κορυφώνονται στον Ιουλιανό (448κκ) που χαρακτηρί­ ζεται «χριστομάχος μαινόλης» και όπου ο χρονογράφος με παρηχή­ σεις (η παρήχηση είναι σχήμα που επαναλαμβάνεται συχνά στη «Χρο­ νογραφία», αρκετές φορές πετυχη­ μένα) προσπαθεί να υπογραμμίσει την πλάνη του: «όστις άποστάς Δε­ σπότου σεσωκότος» (449) ή «καί κατά Χριστού παρατάττεται τάλας» (453). Ο «μονότροπος» Εφραίμ («τά των μοναχών ένδεδυμένος φάκη», [9276]) δε μπορούσε, φυσικά, να δει αλλιώς τα πράγμα­ τα, παρά μόνο από τήν πλευρά του αυτοκρατορικού κατεστημένου, όπου το καθετί συμβαίνει και γίνε­ ται με θεϊκή παρέμβαση και όπου δικαιολογούνται όλες οι ανόσιες πράξεις και τα εγκλήματα και όπου, εκείνοι που δολοφονήθηκαν ή κακοποιήθηκαν (συνήθως με «πήρωσιν όφθαλμών» ή, όπως αρ­ χαϊκότερα λέει ο Εφραίμ, σε πολλά σημεία, με «στέρησιν φάους όμμάτων»), στολίζονται με τους χαρα­ κτηρισμούς που τους απέδωσαν οι «δραματουργοί» των ανηκέστων κακών για να δικαιολογήσουν την πράξη τους. Έτσι από τους βαρείς χαρακτηρισμούς δεν ξεφεύγουν όσοι είχαν κάποιες απελευθερωμέ­ νες ιδέες, όπως λ.χ. ο Μιχαήλ Β' (2914 κκ) ή είχαν μια φιλολαϊκή πολιτική, όπως ο Μιχαήλ Γ' (2504 κκ). Και, φυσικά, οι εικονομάχοι παίρνουν το μεγαλύτερο μερίδιο της καταφρόνιας (λ.χ. ο Λέων ο Ίοαυρος, 1648 κκ, ο Κωνσταντίνος Ε [ 1726 κκ, ο Λέων ο Χάζαρος, 1833 κκ, ο Νικηφόρος, 1999 κκ και

άλλοι). Και η «επίσημη» ιστορία, που είναι η ιστορία της εξουσίας, οικειοποιήθηκε αυτές τις απόψεις κι έτσι, για αιώνες, παρουσίασε αυτά τα πρόσωπα.7 Γιατί η εξου­ σία ήταν το μέγα ζήτημα και το μέγα πρόβλημα της βυζαντινής άρχουσας τάξης, και στ’ όνομα της εξουσίας γίνονταν όλα τα εγκλήμα­ τα και τα ανοσιουργήματα (ακόμα και μέσα στον «οίκο του Θεού», που, τελικά, ήταν ο οικείος τόπος της εξουσίας) και ο λαός, «τό τών δημωδών στίφος», παρέμενε απλός δέκτης των τεκταινομένων μέσα στα άδυτα της «κραταρχίας» και ήταν εκείνος που υπέφερε «τά πάν­ τα καλαμώμενος» (5280). Μέσα στη «Χρονογραφία» του Εφραίμ σπά­ νιες είναι οι περιπτώσεις, όπου ο λαός, έστω και ο «άστικός όμιλος» της Κωνσταντινούπολης, διαδρα­ ματίζει κάποιο ιστορικό πρόσωπο (λ.χ. 5450 κκ, όπου, τα «άπειρα πλήθη», «κρίνουσιν Ίσάκιον άξιον στέφους» [5470]). Απουσιάζει και σιωπά, περιφρονείται και ζει στο περιθώριο του δράματος που παί­ ζεται πίσω από τις πορφύρες κι από το αίμα. Αγνοείται εκεί όπου δεν πρέπει και αναφέρεται μόνο και μόνο για να χλευαστεί ή να διαγραφούν τα χαρακτηριστικά του ως όχλου και συρφετού. Η αρ­ χαϊκή αντίληψη δεν επιτρέπει να ιδωθεί ο λαός ως ο αληθινός φο­ ρέας του πολιτισμού και ο κληρο­ νόμος του πολιτιστικού παρελθόν­ τος. Και ο Εφραίμ, μέσα στον κα­ θωσπρεπισμό της άκαμπτης γλώσ­ σας του, ταυτίζοντας τον «Αυσονάρχην» με το θείο, δε μπορούσε παρά να μη δει κι αυτός το λαό στις σωστές του διαστάσεις. Ωστό­ σο, σε κάποια σημεία, δείχνει τη συμπάθειά του προς τους «πένητες» που υποφέρουν από τους αβά­ σταχτους φόρους (όπως το «αλληλέγγυον», [2959], το «καπνικαλληλέγγυον», [2002], ή το «χρυσάργυρον», [1601]) και επαινεί τους «Ρω­ μαίους κράτορες» που καταργούν ή ελαφραίνουν τα φορολογικά βάρη. Ύστερα, όλη η «Χρονογραφία», και από το περιεχόμενο των θεμά­ των της, έχει δραματικές προεκτά­ σεις και ο Εφραίμ έχει κάποιες φο­ ρές τη δύναμή, και μ’ όλη την αλύ­ γιστη γλώσσα του, να διαγράφει αυτή τη δραματικότητα. Και η αποκορύφωση αυτής της διαγρα­ φής είναι στο τμήμα που βρίσκεται ανάμεσα στους στίχους 5518-5651, καί είναι ίσως το σημαντικότερο τμήμα από την άποψη της ποίησης

μέσα στη «Χρονογραφία», και όπου περιγράφεται με πραγματικά δραματική δύναμη, το μαρτύριο και ο θάνατος του Ανδρονίκου Α' Κομνηνού, ενός «αντιφατικού» αυτοκράτορα, που θεολογούσε και μελετούσε τον Παύλο, που κακομε­ ταχειρίστηκε τους εχθρούς του, αλ­ λά απ’ την άλλη «οδήγησε τις επαρ­ χίες στην ευημερία, απάλλαξε τις περιοχές του Ρωμαϊκού κράτους από τις άδικες αρπαγές των δυνα­ τών και την πλεονεξία, πηγή κα­ κιών -καί τών δυνατών άρπαγάς τάς άδίκους/καί κακών πίδακα πλεονεξίαν/έκ 'Ρωμαΐδος άπελάσας χωρίων/έπαρχίας ήγαγεν εις επιδό­ σεις» (5275 κκ). Και η δραματικό­ τητα παίρνει ακόμα μεγαλύτερες διαστάσεις με την περιγραφή των σωματικών χαρισμάτων του Αν­ δρονίκου, που «ήταν από τη φύση του πολύ καλοφτιαγμένος και είχεπαράστημα άξιο ήρωα και ευθυτε­ νές, μορφή αξιοθαύμαστη, επιβλη­ τικός, διέθετε σώμα γεμάτο υγεία και δύναμη -ήν ούν φυήν σώματος ευφυής πάνυ/ήρωϊκόν τ’ δρθιον ευ φέρων δέμας,/άγητός είδος καί γεραρός είσάπαν,/σώμα προδεικνύς υγιές τ’ έρρωμένον». Η περιγραφή δίνεται ύστερ’ από το μαρτύριο, που εξευτέλισε και ταπείνωσε ένα τόσο όμορφο ανθρώπινο σώμα κι έτσι στην εντύπωση του αναγνώστη μένει αυτή η υπεροχή. Εδώ, έχουμε μια πραγματική καλλιτεχνική ανα­ παράσταση -σπάνια μέσα στην απεραντοσύνη της στιχοποιίας του χρονογράφου. Ο Εφραίμ ήταν κάτοχος ενός πλούσιου λεξιλογίου της σύγχρονής του γλώσσας κι ακόμα «εγκρατής» της αρχαίας γλώσσας και παιδείαςΈχει την ευχέρεια να βρίσκει Υια την ανάλογη ευκαιρία και την κα­ τάλληλη λέξη ή σχήμα, χειρίζεται με άνεση τον αρχαϊκό λόγο με τ« σχήματα, τις ποιητικές εκφράσεις και τις προεκτάσεις τους, κυριολε­ κτεί και μιλάει καίρια, πράγματα οπωσδήποτε σημαντικά. Μέσα στη σκοτεινή δίοδο, όπου θεληματικά οδήγησε τη γραφή του, η γλωσσική του επάρκεια τον βοήθησε να |*θν αφανιστεί. Όμως η επώνυμη ποιψ αη θα αγωνιστεί για μερικούς αΐ“>' νες ακόμα για να βγει από τη °κο τεινιά, ώσπου να φτάσει στα ξίφ"1' τα της κρητικής και της αιγαι<>κΓ' λαγίτικης λογοτεχνίας και ν* ανά' σάνει το φωτεινό αγέρα της θείας της, που το σώμα του λα1’1 θα συντηρήσει ώς τους έσχατου, καιρούς μας, ξεπερνώντας τον αρ

χαϊσμό των λογίων, το συντηρητι­ σμό του κατεστημένου και τον εσκεμμένο σκοταδισμό της εξου­ σίας... ΚΩΣΤΑΣ ΧΩΡΕΑΝΘΗΣ

Σημειώσιες 1. Η έκδοση χαρακτηρίζεται σωστά από τον εκδότη ως editio minor. Υπόσχε­ ται να δώσει, στο μέλλον, και μιαν editio major, κριτική, όπου θα περιέχονται οι διαφορές των άλλων εκδό­ σεων από τον κώδικα και αναλυτικά οι πηγές, απ’ όπου ο χρονογράφος άντλησε τις πληροφορίες του (Β' , 312, σημ. I.).

2. Λ.χ. στο στίχο 7499, όπου το άρθρο τη χρειάζεται το ν:... τήν λεώ προε­ δρίαν».

3. Το γλωσσικό ζήτημα, βέβαια, είναι έξω από το λαό, το δημιουργό και φορέα της γλώσσας. Στους επώνυ­ μους καιρούς μας, οι βίαιες επεμβά­ σεις στο γλωσσικό όργανο, είτε από την εξουσία είτε από τους λογίους του σπουδαστηρίου, επιφέρουν κλο­ νισμούς και συγχύσεις, δημιουργών­ τας ζητήματα. Αυαονία είναι περιοχή της Ιταλίας, απ’ όπου ονομάστηκε έτσι όλη η χώ­ ρα έναν καιρό. Η αρχή του βυζαντι­ νού κράτους ήταν η Ρωμαϊκή αυτο­ κρατορία, που είχε έδρα την Ιταλία. Ετσι, όπως όλοι οι κάτοικοι του βυ­

ζαντινού κράτους ονομάζονταν Ρω­ μαίοι σ’ όλη τη διάρκειά του (κατό­ πι, και σήμερα, Ρωμιοί και ο Ελληνι­ σμός, Ρωμιοσύνη), έτσι και τότε, Αυσονία λεγόταν η βυζαντινή- επικρά­ τεια, στους κύκλους των λογίων, φαντάζομαι.

5. Η Κομνηνή υπονοεί την τραγωδία του Σοφοκλή «Αίας», όπου υπάρ­ χουν αυτές οι διαπιστώσεις στους στίχους 646-647: άπανθ’ ό μακρός κάναρίθμητος χρόνος φύει τ ’ άδηλα και φανέντα κρύπτεται.

6. Το ποίημα αυτό του Χιώτη σοφού τυ­ πώθηκε σε ξεχωριστό φυλλάδιο το 1642 στη Ρώμη, με τον τίτλο: «Hellas, in natalcs Dclfini Gallici, carmine iambico; cum interpretation!: latina Guidonis de Souvigny Bloesensis». Ξανατυπώθηκε ως είδος προλόγου στο περίφημο βιβλίο του Αλλατίου «Dc ecclesiae occidcntalis atque oricntalis perpetua consensione...»

(1648) To ποίημα εξέδωσε σε ξεχωρι­ στό, μεγάλου σχήματος τόμο, και ο Δημήτριος Ροδοκανάκις, «Λέοντος του Αλλατίου Ελλάς μετά λατινικής μεταφράσεως Γύδωνος του εκ Σουβηνίων...» εν Αθήναις, εκ του τυπο­ γραφείου «Παρθενώνας», ΑΩΟΒ' (1872).

7. Λ.χ. ο Παυσανίας πέρασε, αιώνες τώρα για προδότης της πατρίδας του και των Ελλήνων. Η ιστορία οικειοποιήθηκε την άποψη (κατηγορία μάλλον) των Εφόρων, που τελικά τον κατάιπρεψαν, ως επίσημη εκδοχή. Μόλις πρόσφατα αποκαταστάθηκε η αλήθεια, 6λ. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, II, σ. 32.

ένα ιδιόμορφο πεδίο οραμάτων ΜA ir Η ΚΑΣΟΥ: Τοπίο Κατάβασης. Αθήνα, 1985. Σελ. 48

,Γι,< το «Τοπίο Κατάβασης», τη δεύτερη ποιητική συλλογή της ^ αίθης Κάσου, μπορούμε να επισημάνουμε το έξης χαρακτηρι°τικό γεγονός, εσωτερικά και εξωτερικά του όλου δομημένου λό10ν· Την ύπαρξη μιας συνειδητής διαφυγής μέσα σε ένα χώρο ο μονήρης σκεπτικισμός κα. ο λυρικός αισθησιασμός συν60άμουν αλλήλους, απελευθερώνοντας τις προθέσεις του δη1‘ιαήργού σ’ ένα εντελώς ιδιόμορφο πεδίο οραμάτων, εκεί όπου Ηιίουργεί ιστορία μέσα από το όνειρο και πραγματικότητα μέσα (I7t0 το μύθο.

αποκλειστικά μέσα από φτηνές, κακέκτυπες, προχειρομεταφρασμένες εκδόσεις τσέπης. Έχει πνιγεί στην ανυποληψία και φυτοζωεί I μέσα στην ίδια του την εμπορικότητα. Ένα λογοτεχνικό είδος, που ξεκίνησε από τον Έντγκαρ Άλαν Πόε, μας έδωσε τη σύγχρονη μορφή του μέσα από τα γραπτά του Ντάσιελ Χάμετ και μερικά από τα κλασικά του έργα στα μυθιστορήματα του Τσάντλερ, και πέρασε συχνά στα «καθ’ ημάς» μέσα από πρόχειρες και δύσκολες γι’ αυτό το ίδιο συνθήκες. Το «Αντίο, γλυκιά μου», ένα από τα καλά μυθιστορήματα, όχι όμως και το καλύτερο, του . Τσάντλερ, σε μετάφραση του Ανδρέα Αποστολίδη, j συνοδευόμενο και από ένα | εκτενές μελέτημα 85 σελίδων j του ίδιου, βιβλιογραφία και φωτογραφικό υλικό για τον συγγραφέα, έρχεται να διεκδικήσει ένα απαιτητικό κοινό με την έκδοση αυτή της Άγρας. Μια πρακτική και ένας συνδυασμός που δεν ευτύχησε I να έχει ώς τα σήμερα ο συγγραφέας Τσάντλερ στην ελληνική. Ως προς το μυθιστόρημα θα σημειώσουμε πως ο Τσάντλερ ήταν σε φόρμα καθώς το έγραφε. Τα σκηνικά του, τα γνωστά αυτά του Λος Άντζελες, και οι διαδρομές του μέχρι την παραθαλάσσια κωμόπολη Μπέι Σίτι. Πρωταγωνιστής όπως πάντα ο παλιός αγαπημένος ήρωας, ο Φίλιπ Μάρλοου. Κάπου στη Σέντραλ Άβενιου, η πρώτη σκηνή και η ιστορία αρχίζει. Ο Τσάντλερ έχει κέφια... Φ. ΣΚΟΤΤ Φ1ΤΖΕΡΑΛΝΤ: Ο παράδεισος τον ΙΙα τ Χ όμπν.

Μετ. Φ. Ταμβακάκης. Αθήνα, Οδός Ιΐανός, 1985. Σελ. 173. Ο ΓΙατ Χόμπυ, σεναριογράφος του βωβού κινηματογράφου, ολίγον μεγάλος, ολίγον

56/οδηγος Τα δύο αυτά στοιχεία συνδυασμέ­ να με τη δημιουργία υποβλητικού ποιητικού κλίματος, αντλούν το ανάλογο ύφος από την ελεγειακή καταβολή των πραγμάτων. Και πραγματικά, κατάβαση δεν σημαί­ νει τίποτε άλλο παρά την εμβάθυν­ ση μέσα στα άδυτα πραγμάτων και καταστάσεων. Αυτή η πορεία ενδο­ σκόπησης κάτω από την επιφάνεια των πραγμάτων και πέρα από την απτότητα των αντικειμενικών περι­ γραφών προϋποθέτει τρυφερή επα­ γρύπνηση για τις συνισταμένες ζωής και θανάτου, για τα ιδιαίτερα συστατικά ακμής και παρακμής των κοσμικών στοιχείων, τα οποία δεν είναι τίποτε άλλο, παρά τα συ­ ναισθηματικά όρια που περιβάλ­

οδηγος/57 λουν και περιορίζουν το ερωτικό και δημιουργικό μας γίγνεσθαι. Τέσσερα ορθογώνια φτερά Τοπίο ήδη ανυψωμένο Μετά από μάχη. Το αίμα γύρισε σε λάσπη Η λάσπη πήρε να στεγνώνει Ώχρα σε πρόσωπο αγίου Η πάχνη αράχνη στα μαλλιά Πού άφησε το κράνος ο πολεμι­ στής; Τοπίο παγωμένο Οι νεκροί αρνούνται να ξαπλώ­ σουν Μαζεύουνε θλιμμένοι τις αποκευές Σε τέτοιου είδους ποιήματα, όπου η αφαιρετική κατασκευή δεν υπερ­ βάλλει και ο δημιουργός κατορθώ­

νει να διατηρεί τη γραφή του μέσα στα όρια μιας αυτονόητης αισθητι­ κής ποιότητας και μιας υποτυπώ­ δους νοηματικής αλληλουχίας, χαί­ ρεται κανένας την εξωτερική και μόνο εντύπωση και ίσως, μερικές φορές, αρκείται μονάχα σ’ αυτήν. Η βυζαντινή σκάλα του ύφους και το βάθος της υπερρεαλιστικής δο­ μής, όπου πρωτεύοντα ρόλο έχουν οι αντι-ρασιοναλιστικές νύξεις, εγγυώνται εδώ ένα ευχάριστο διάβα­ σμα των ποιημάτων, ενώ στη μνήμη πολλές φορές, ανεβαίνουν επιση­ μάνσεις του Χιμένεθ. Μικρό, λιτό και καθόλου περιττό βιβλίο. ΗΛΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΣ

αυτοβιογραφία πέραν των ορίων της λογοτεχνίας ΠΑΝΤΕΛΗ ΚΑΛΙΟΤΣΟΥ: Το Συμπόσιο. Αθήνα, Καστανιώτης, 1985. Σελ. 205.

η σκηνοθεσία μιας νύχτας ΠΩΡΓΟΥ ΚΟΡΟΠΟΥΛΗ. Γεαθημανή. Αθήνα Άγρα 1985. Σελ. 10.

Μια νύχτα είναι πολλές φορές κάτι πιο σύνθετο από ό,τι αρχικά την νομίσαμε. Μια νύχτα μπορεί να γίνει μεγαλύτερη από ένα αρ­ γόσυρτο ποτάμι, δυσκολότερη από μια φουρτουνιασμένη θάλασσα ή ακόμα σιωπηλή όσο μια προσευχή. Ο εξωτερικός και ο εσωτερι­ κός χώρος αναμιγνύονται συχνά μέσα της και όλα δείχνουν πιο μακρινά και συνάμα περισσότερο κοντινά. Ό λα εξαρτώνται από τον σκηνογράφο και τις στιγμές της.

της μέρας, η νύχτα και το πρόσωπο του ποιητή μέσα της θρυμματίζον­ ται και πέφτουν μπροστά στον κα­ θρέφτη, μπροστά στην ίδια την ει­ κόνα τους. Το μέλλον του είναι ό,τι έζησε, ό,τι ήπιε μέσα στο κύπελο της ζωής και της νύχτας...

Η «Γεσθημανή» του Γιώργου Κοροπούλη είναι η διαδρομή μιας νύ­ χτας στους κήπους της νύχτας. Μια μικρή προσωπική διαδρομή που αποκτά τρισδιάστατη ύπαρξη κα­ θώς ξετυλίγεται η γραφίδα μέσα της. Το χαρτί και ο κήπος, η περι­ πλάνηση και η σκιαγράφηση των στιγμών της. Ένα πάρκο μεγάλο όσο η Μεγάλη Εβδομάδα, μια χα­ μηλή νότα στο σκοτάδι. Ο χωρο­ χρόνος του ποιήματος έξω πέρα από τους ήχους της μέρας και της εποχής. Σε έναν ιδιότυπο χρόνο όπου η ομοιοκατάληκτη γραφή συμπληρώνει την αναζήτηση του ποιητή. Μια ευαίσθητη και βαθιά νύχτα...

Το μέλλον μου πάνω απ’ τον ώμο με κοιτάζει!Γέρνω το κύπελο: ρανί­ δα δεν σταλάζει.!Άδειο το κύπελο υψώνω στον καθρέφτη!- τ' ακούω αντίκρυ: θρυμματίζεται και πέφτει·

Ώρα μεαάνυχτα-κι όπως ανέμηίή

όπως ξάφνου σαν ακούς στην πόρ­ τα χτύπο,I στρέφιΑ στο μέλλον μου. Η φωνή μου τρέμει!δίκλωνη πάνω α π’ το χαρτί, πάνω απ' τον κήπο. Η ώρα και ο τόπος, το χαρτί, η νύ­ χτα και ο κήπος. Περιπλάνηση στον ψυχισμό και στην αποτύπωσή του στο πεδίο της ποίησης η δια­ δρομή της Γεσθημανής. Η αναζή­ τηση ενός μηνύματος, η διαδρομή στον εαυτό του ίδιου του ποιητή και στο σώμα της ίδιας της τέχνης του. Και γύρω μια «παράξενη» διάσταση. Αβέβαιο το μέλλον της ίδιας της ποιητικής και προσωπι­ κής διάστασης του δημιουργού. Μπορείς να δεις έως εκεί που σου επιτρέπει η αβεβαιότητα του σκο­ ταδιού. Στην αναμενόμενη έλευση

Έχει ήδη διαλυθεί στον αέρα πριν πέσει κάτω. Ίσως είναι το μέλλον με τη μορφή αυτού "που έζησες, ίσως είναι οι μικροί κραδασμοί τηξ νύχτας που ακολουθούν την έξοδο. Οι κήποι σβήνουν στο χαρτί, η ψ'0' νή χάνεται στο χώμα. Ένας λεπτός εξομολογητικός τόνος μας ακολου­ θεί μέχρι την έξοδο του ποιήματοςΗ «Γεσθημανή» είναι ένας ανοι­ χτός κήπος στους σκληρούς ορίζον­ τες αυτής της πόλης. ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ ΜΠΑΣΑΝΤΗΣ

1. Η αριστουργηματική επεξεργασία του «Συμποσίου» αποτε­ λεί για τον Παντελή Καλιότσο την κατακλείδα της προσωπικής του μυθολογίας, η οποία προήλθε μετά τη σοβαρή αναζήτησή του για κάποια ίχνη φωτός, μέσα στο σκοτάδι του πνεύματος Χαι της σύγχρονης σκέψης. Επιχειρώντας ν’ ανασύρει απ’ τον πυθμένα των λόγιων βιβλιοθηκών όλες τις φιλοσοφικές αξίες που σήμερα λιμνάζουν σχεδόν επικίνδυνα, καταπιάνεται διε­ ξοδικό μαζί τους, βάζοντας φραγμό σε μια άνευ προηγουμένου αδιαφορία και πιστοποιώντας για τα αναμφισβήτητα προσόν­ τα του που σε καμιά περίπτωση δεν τον προδίδουν. ΠερισσότεQo εκεί που η βιωματική οδύνη ανάγεται σε λογοτεχνική αλή­ θεια υψηλής στάθμης τόσο για το απαράμιλλο περιεχόμενο όσο και για την άριστη τεχνική της. Οι τέσσερις (που στο τέλος μεΧϋ*ρέπονται σε εσωτερικοί) μονόλ°Υοι, είναι μια θαυμαστή για την χαθαρότητά της - αλλά δυσπρόσι­ τη για το πού και το πώς η λογοτεί ν'α συμπλέκεται με τη φιλοσοφία θ την ψυχολογία και την κοινωνιο°Υία-, πεζογραφική απόπειρα. ΓΓ *υχό το λόγο το αδιέξοδο της γνώψΐζ δίνει στο συγγραφέα την ευθύγΐ να επωμιαθεί,. άλλοτε περισταθ*κά και άλλοτε ολοκληρωτικά, JJV ταύτιση με τους ομιλητές, περt ,VXaS μια σειρά από απόψεις ημιεο . κι ένα σωρό αναπάντητα Ρωτήματα, προκειμένου να πείσει 1 <ι tTtv οδυνηρή αλήθεια των μεγά3 ‘ν μας κενών. οϋ ! ° υσττΐματική αυτή ενασχόλημεί "'<1α και πράγματα που θα «αν ° υν· 0X0 μυαλό των ανθρώπων μ,ι '"ώνιες υπεκφυγές, προσδίδει 0 * , °^·°κλήρου τραυματική διά0ϊ Ι ° τ ° κείμενο, που δηλώνεται ώβλί Κυθέως σε κάθε σελίδα του °υ, Όσον αωοοά δε κάποια

σημεία ποι η μυθιστορηματική πλοκή αποκτά κάποια βαρύτερη θέση μέσα στον οδυρόμενο από με­ ταφυσικές εκλάμψεις λόγο, το μεταπλαστικό τους ύψος διακόπτεται άμεσα και χωρίς επεξηγήσεις, για να γίνει φανερός ο απώτερος σκο­ πός του δημιουργού που έχει σχέση με μια υπολανθάνουσα και όχι απόλυτη επικοινωνία. Αυτή η όχι απόλυτη επικοινωνία είναι το ση­ μαντικότερο στοιχείο ολόκληρης της δουλειάς ενός μάστορα αινιγ­ ματικού και μόνο με υποθέσεις μπορεί κανείς να βρει ένα διάδρο­ μο προς ένα συμπέρασμα χειροπια­ στό.

4. Γίνεται έτσι κάτι παραπάνω από επιτακτική η ανάγκη να ανα­ τρέξει κανείς στα προηγούμενα βι­ βλία και κυρίως στο «Μεσαίο τοί­ χο», στην «Τριλογία της λεωφό­ ρου» και στα «Γουρούνια», για να μπορέσει να συλλάβει την περιλη­ πτικών προθέσεων ανασκόπηση της μυθιστορηματικής τετραλογίας

ναυαγισμένος, περιφέρεται στα στούντιο του Χόλιγουντ, τη νέα δεκαετία του ομιλούντος. Μόνος, κουρασμένος, κυνηγώντας λίγα χρήματα για τον επιούσιο, αναμασώντας τις παλιές καλές μέρες, συγκρουόμενος με μια σκληρή πραγματικότητα. Ο Πατ Χόμπυ, ένα ναυαγισμένο καράβι, ή οι φόβοι του Σκοττ Φιτζέραλντ για το μέλλον; Ο Πατ Χόμπυ μια σειρά διηγημάτων ή μια σειρά ταινιών μικρού μήκους για το Χόλιγουντ; | Ο ίδιος ο Φιτζέραλντ, σε άσχημη ψυχολογική κατάσταση, γράφει αυτές τις σύντομες αλλά I αποκαλυπτικές ιστορίες. Ίσως και να μην πολυπιστεύει σ' αυτές. Όμως αυτές έχουν μέσα τους τα σημεία εκείνα που έκαναν τον Φιτζέραλντ έναν από τους σπουδαιότερους πεζογράφους. Και συνάμα μέσα από το ρυθμό τους και το μαύρο χιούμορ τους δίνουν μια νότα που μας αγγίζει ίσως βαθύτερα σήμερα, μιας και η εποχή μας διέγραψε κάποιες ί τροχιές που βρίσκουν μεγάλες J αντιστοιχίες με τον j κουρασμένο, κυνικό, αποτυχημένο ήρωά του. Ένα βιβλίο που σίγουρα διαβάζεται σήμερα σαν να γράφτηκε μόλις χτες. Και ταυτόχρονα, ανακαλύπτοντάς μας, μας αποκαλύπτει και την εποχή του. ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ ΜΠΑΣΑΝΤΗΣ ΒΑΓΓΕΛΗ ΡΑΠΤΟΠΟΥΛΟΥ: Τα : Τζιτζίκια. Αθήνα, Κέδρος, 1985. Σελ. 147 ΤΟ καινούριο μετά τα «Διόδια» μυθιστόρημα του συγγραφέα, αποτελεί μια βαθιά άσκηση πάνω σ’ αυτό που τελείως αβασάνιστα χαρακτηρίζεται περιθώριο, αντλώντας από τη γλυκιά γοητεία που αυτό περικλείει στο εσωτερικό του αλλά και επιδεικνύει σε κάθε εξωτερική προσωπική ή συλλογική του έκφραση. Παίρνοντας υπόψη τη μεγάλη

οδηγος/59

58/οδηγος όπου ο Τσάρλυ αναπαριστά το θά­ νατο του Ααρόν Μίτσελ στην ηλε­ κτρική καρέκλα απ’ το” τρίτο βιβλίο της «Τριλογίας», «Φανταστική πα­ ράγραφος 7», είναι χαρακτηριστι­ κές περιπτώσεις που επιμένουν στο γεγονός, ότι η συνέχεια στο έργο του Παντελή Καλιότσου είναι η σο­ βαρότερη απόδειξη της βιωματικής παράθεσης, αφού τόσο η ταύτιση όσο και η ταυτοπροσωπία συμπλη­ ρώνουν πολλές φορές μιαν ανεξι­ χνίαστη λογοτεχνική προσωπικότη­ τα.

5. Κι είναι η ταύτιση και η ταυτο­ προσωπία η κατ’ εξοχήν τεχνική με την οποία οικοδομείται μια πυρα­ μίδα πεζογραφικών δρώμενων που όλα καταλήγουν σε κάποια φιλοσο­ φική έννοια αδιόρατη. Πάρα πολύ συχνά ο συγγραφέας καταφεύγει στη δική του αυτή πρωτότυπη ηθι­ κή στάση απέναντι στον άνθρωπο και πάλι ακόμα συχνότερα εφευρί­ σκει ήρωες, εκεί που θα ακολου­ θούσε ένας προσωπικός χείμαρρος επιχειρημάτων. Λόγια και πράξεις λοιπόν που ανήκουν στην αυτοβιογραφική του σφαίρα μπαίνουν στο στόμα μυθιστορηματικών φίλων ή άλλων γνώριμων, άλλοτε πάλι διασπάται σ’ αυτούς κι άλλοτε (ταυτι­ σμένος) συμμετέχει με μια επώδυνη κατάσταση που συμβαίνει σε κά­ ποιον άλλον. Η γραφή παρακολου­ θεί αυτό το παιχνίδι όσο μπορεί πιο πειστικά, έτσι ώστε στο τέλος να μη μπορεί κανείς εύκολα να αναγνωρίσει τι ακριβώς συμβαίνει από άποψη χώρου και χρόνου. Τό­ σο ο χώρος όσο και ο χρόνος δια­ μελίζονται ή συμπλέκονται με μια μοναδική λογοτεχνική ευχέρεια και με μια εξαίσιων δυνατοτήτων πυ­ κνότητα έκφρασης.

6. Σ’ ένα πρώτο επίπεδο ανάγνω­ σης, το οποίο όμως συμπαρασύρεται σχεδόν απ’ την αρχή, καθώς ο λόγος φέρνει στην επιφάνεια πολύ βαθύτερα νοήματα και πολύ δυ­ σκολότερες παραστάσεις, το «Συμ­ πόσιο» είναι η συνάντηση μερικών πρώην συμμαθητών στα δύσκολα

Παντελής Καλιύταος

αλλά και ταυτόχρονα για να σχη­ ματίσει κάποια αντίληψη γύρω από τα τεράστια προβλήματα που θέτει ο συγγραφέας, προβλήματα στα οποία αφού δεν επιθυμεί αντικει­ μενικά να δώσει λύση, τουλάχιστον συνειδητοποιεί, αποσκοπώντας να περάσει το ίδιο μήνυμα σ’ όσους ακολουθήσουν έναν όμοιο τρόπο σκέψης. Και πράγματι, οι προη­ γούμενες μυθιστορηματικές εξάρ­ σεις της εικοσιπεντάχρονης δια­ δρομής είναι ικανές να αποσαφηνί­ σουν μεγάλο μέρος της συλλογιστι­ κής του «Συμποσίου», που δουλε­ μένο με τη μορφή των απλών λόγων που διακόπτονται από επεισόδια όχι χωρίς την απαιτούμενη οξυδέρ­ κεια, πετυχαίνει να ενσωματώσει διακριτικά μια πλειάδα από δονούμενα αισθήματα και μια πληθώ­ ρα αλληλοσυγκρουόμενων γνωμών. Θά ’λεγε κανείς ότι ο λόγος του Π.Κ. που ψάχνει εναγώνια για θύ­ τη και θύμα απ’ το «Μεσαίο τοίχο» ή εκείνος του Μ. Γιούρα που συμ­ πυκνώνει την μεγάλων διαστάσεων πνευματική ιδιοσυγκρασία που περιγράφηκε στο δεύτερο βιβλίο της «Τριλογίας», «Συμπεριφορά του κενού», ή ο λόγος του Αντιατρόφα

— α ν α ρ χ ε ια ι

0 Ε ΤΡ Ο Υ ΣΚ Ο Σ 6

μήνες εΕ,ανίλήθηκέ rj ιιρωιη εκΛοοη

χρόνια της κατοχής. Οι λέξεις Πείνα, Φόβος, Ελευθε­ ρία, σημάδια εκείνης της περιόδου έχουν αντικατασταθεί αλλά οι τότε προβληματισμοί παραμένουν αναλ­ λοίωτοι σαρανταπέντε χρόνια με­ τά. Τέσσερις από τους συνδαιτημόνες, μαζί τους και ο συγγραφέας, αναλαμβάνουν να μιλήσουν. Παρά τις' διαβεβαιώσεις του «άρχοντος του λόγου» για το αντίθετο, τα γε­ γονότα δεν έχουν προκαθορισμένη αιτία και το κυριότερο δεν οφεί­ λονται πάντα στο αυτό πρόσωπο, ακόμη κι αν τις περισσότερες φο­ ρές είναι τα ίδια. Στον πρώτο λό­ γο, όπως και στους υπόλοιπους τρεις, οι ομιλητές είναι σαφώς βιω­ ματικοί ή τουλάχιστον αναλύουν τα σπουδαιότερα κατά τη γνώμη τους περιστατικά της ζωής τους, που επέδρασαν θετικά ή αρνητικά στην ψυχοσύνθεσή τους. Όταν ολοκληρώνει ο καθένας την ομιλία του, ο αναγνώστης έχει συστηματι­ κά μπει σ’ έναν ποταμό διαμετρικά αντίρροπων καταστάσεων. Παρά όμως τη φαινομενική αντίθεση των βιωμάτων, υπάρχει ο κοινός παρο­ νομαστής που δεν είναι άλλος απ' τα δύσκολα παιδικά χρόνια, που τους συνδέει σε μια παραληρηματι­ κή ενότητα.

7. Είναι λοιπόν το «Συμπόσιο» η κατάληξη μιας μεγάλης πορείας που δεν έτυχε λίγων εμποδίων αλ­ λά που ξεπέρασε και την αδιαφιλο­ νίκητη ενεργητικότητά του, για να προαχθεί σε μια υψηλών απαιτή­ σεων πεζογραφική κατάθεση. Αξί­ ζει τον κόπο, μετά την κατάλληλη προπαρασκευή που ενεδρεύει στα προηγούμενα έργα του συγγραφέα, να μελετηθεί, σαν μια προσπάθεια καλύτερης εφαρμογής των «πι­ στεύω» του ανθρώπου πάνω στην οικουμένη. Εκεί, που οι μάχες χά­ νονται σχεδόν καθημερινά κι όσες απ’ αυτές κερδίζονται δεν ωφελούν παρά μόνο στη βασανιστική διάθε­ ση για κάτι καλύτερο.

ΧΡΙΣΤΟΣ Π Λ Π Α Γ Ε Ω Ρ ΙΊ Ο ν

Πολεμιστής και εραστής, σοφός και πειρατής, αψήφησε ανθρώπους και θεούς' για να Βρει τον εαυτό του.

ν

?

κοινωνική κριτική και

ατομικό πάθος ΑΝΤΩΝΗ ΣΟΥΡΟΥΝΗ: Οι πρώ­ τοι πεθαίνουν τελευταίοι. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1985.

Η πρωτοτυπία είναι ένα από τα στοιχεία που έχουν την αναλογία 7ους στην καταξίωση ενός λογοτεχνικού έργου. Η πρωτοτυπία, όπου κι αν εκφράζεται - στην κεντρική ιδέα, στη μορφή, στα πρό°ωπα, στην αφήγηση. Όμως, το γεγονός της ύπαρξης της δεν αποτελεί και μοναδικό εχέγγυο επιτυχούς αποτελέσματος. Θά ’λεΥα μάλιστα, πως συχνά μετατρέπεται σε παγίδα, καθώς η προσπά­ θεια για να επιτευχθεί το πρωτότυπο, αναγκάζει σε παραγκωνισΡό κάποιες άλλες εκφράσεις, σαν κι αυτές της εμβάθυνσης, της ανάλυσης, της ανάπτυξης, της καταγραφής και της καταγγελίας. Αλλωστε, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως το πάθος κατοικεί σε κενΧθικές λεωφόρους και σε συνοικιακά δρομάκια· όχι σε βραχώδεις Κορυφής ή σε αχανείς ερήμους. Θέλω να πω πως εύκολα η πρωτοΧυπία μεταπίπτει σε εκζήτηση. _ ^ (Ι ακόμα κι αν επιτευχθεί, πάντα Παραμονεύει ο κίνδυνος της επαν«ληψής της Και σε μια τέτοια πε­ ρίπτωση, μιλάμε πια για εμπλοκή ή 0ΐασιμότητα -ίσως και για αντιΥραφή. Ομως είναι όμορφο -μα και ση­ μαντικό- να υπάρχει συγγραφικό °ΐυλ. Μιλώ για εκείνη την εντελώς θοσωπική ματιά του δημιουργού ε °υ μέσα από αυτήν κοιτάζονται, δΜηνεύονται και καταγράφονται ;tu Υεγονότα. Η Τέχνη είναι η πεμχουσία του υποκειμενισμού. Κι . (ιντίρρητα όσο πιο προσωπική επί**1 η γωνία όρασης, τόσο και η νε της πρωτοτυπίας μεγαλώκα ? να5 συνεχής κύκλος, λοιπόν, ν 1 είναι το ταπεραμέντο του κάθε ημιουργο,·, που ρα δώσει την αντί0ΐ,Ηχη λύση. ούν ° Τα πι° πόνω είναι σκέψεις <>ο Τ°^1ζ και γενικές που αναπτύσόμως, και ειδικεύονται στο ό ί° του Λντώνη Σουρούνη, αν θεγο'°ει πανείς να το δει στο σύνολό Από

«Οι πρώτοι πεθαίνουν τελευταίοι» παρακολουθούμε μια πορεία που χαρακτηρίζεται από μια συνέπεια διττή -συνέπεια στην άνοδο, συνέ­ πεια και στην κάθοδο. (Εδώ θα πρέπει να πω πως δεν έχω διαβά­ σει το πρώτο του βιβλίο -έκδοση Του ’69- το «Ένα αγόρι γελάει και κλαίει»). Ας σχολιάσουμε την πρώτη, την ανοδική. Η επιλογή μιας συγκεκρι­ μένης ομάδας του περιθώριου, πιο σωστά των ατόμων που την αποτε­ λούν, υπήρξε ο χώρος που ο Α.Σ. αντλούσε -και αντλεί- τους ήρωές του. Παράλληλα και η χρησιμο­ ποίηση της γλώσσας εκείνης που τα άτομα αυτά ομιλούν και που μ αυ­ τήν εκφράζουν τον εσωτερικό κό­ σμο τους, τα οράματα και τις αντι­ δράσεις τους. Πλήρης, λοιπόν, αν­ τιστοιχία των ατόμων με το γλωσ­ σικό τους όργανο και τον ψυχικό τους κόσμο. Ο Α.Σ. φαίνεται να γνωρίζει απόλυτα και τα τρία και έτσι να μπορεί να τα εκφράσει με καίρια αποτελεσματικότητα. Η γραφή του είναι μαγευτικά βλά-

αλήθεια ότι τίποτα δεν είναι ακριβώς όπως φαίνεται, αλλά τουναντίον μπορεί να είναι εντελώς διαφορετικό, ο δημιουργός πλησιάζει με όσο περισσότερη αγάπη διαθέτει μια μικρή «συμμορία» και παρακολουθεί την προπαρασκευή, την άτυχη εκτέλεση και τη λογικότατη κατάληξη, μιας πράξης μάλλον φυσικής τόσο για την κουλτούρα όσο και για τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα και χαρακτηριστικά των νέων αυτών πρωταγωνιστών. Το έργο, συναρπαστικό για την αποστομωτική του απλότητα, για το ρεαλισμό των εικόνων και τη γραφικότητα των διαλόγων, περνάει στις καλές στιγμές της ελληνικής πεζογραφίας. ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

Π Λ Α ΙΣ ΙΟ ΓΙΑ Π Α ΙΔ ΙΑ ΔΗ Μ. ΜΑΝΘΟΠΟΥΑΟΥ: Δρόμοι της Άνοιξης, Θεσσαλονίκη, Α.Σ.Ε. -Χαρταετός, 1985. Σελ. 110. Ο ΕΞΑΙΡΕΤΟΣ ποιητής για παιδιά φανερώνει εδιό μιαν άλλη σημαντική ιδιότητα, του πεζογράφου. Στο μυθιστόρημα αυτό, με την τεχνική του φλας-μπακ, μας δίνει σημαντικές στιγμές της πρόσφατης ιστορίας μας: τη μετανάστευση, τις κοινωνικές αναταραχές, τους αγροτικούς συνεταιρισμούς, τη Δικτατορία, τη στέρηση και φτώχεια σε αντίστιξη με την ευδοκίμηση των ποδοσφαιριστών, τη μετάβαση στο σοσιαλισμό κ.ά. Θα έλεγα πως είναι πολλά για ένα βιβλίο, έστω κι αν αυτό είναι καλογραμμένο και πολύ ενδιαφέρον ως πλοκή. ΑΝΤ. ΔΕΛΩΝΗΣ

60/οδηγος σφημη, θεσπέσια ερεθιστική, καί­ ρια καυστική. Το χιούμορ του ξε­ φεύγει από το χαμόγελο, διαπερνά το σαρκασμό, αιωρείται κοντά στην κραυγή, στο τέλος διεισδύει στο απόλυτο της τραγικότητας. Τα πρόσωπά του διαλεγμένα μέ­ σα από το χώρο των μεταναστών, των ναυτικών, των ανθρώπων που δεν έχουν παρόν, δεν ενδιαφέρονται για το μέλλον, που το παρελθόν τους έχει τραυματίσει. Κορυφαία στιγμή ενσάρκωσης αυτού του κόσμου και πλήρους ανάπτυξης του γλωσσικού δυναμι­ σμού είναι η συλλογή διηγημάτων «Μερόνυκτα Φραγκφούρτης». Εδώ το προσωπικό ενσταντανέ γίνεται εικόνα υποκρύπτουσα κοινωνική κριτική και ατομικό πάθος. Και ο ίδιος ο συγγραφέας αυτοχρίζεται χλευαστής και αποδιοπομπαίος τράγος του κοινωνικού καθωσπρε­ πισμού. Κι έτσι όπως η γλώσσα ανέρχεται στην απόλυτη ασέβεια, η συγγραφική κοσμοθεωρία ενός Μπουκόφσκι βρίσκει την αντίστοι­ χη ελληνική έκφρασή της. Οι ήρωες του Σουρούνη απέχουν τα μέγιστα από εκείνους τους τύ­ πους που συνήθως φανταζόμαστε όταν μιλούμε για μετανάστες, ή ναυτικούς. Είναι σπασμένοι, δίχως τίποτε το ηρωικό, είναι περιθωρια­ κοί, δίχως τίποτε το ανήθικο. Έχουν νικηθεί κι η ήττα τους δεν έχει καμιά εθνική μεγαλοπρέπεια, καμιά χριστιανική μοιρολατρεία καμιά συναισθηματική γλυκύτητα. Είναι ήττα απόλυτη, στην ανατρεπτικότητα, στην καυστικότητα, στο αδιέξοδό της. Μετά από τα «Μερόνυκτα Φραγκφούρτης», ακολουθούν δύο

οδηγος/61 βιβλία και μαζί μ’ αυτά η κάθοδος. Κάτι απόλυτα λογικό, μιας και ο Α.Σ. προσπαθεί να μείνει στους ίδιους τύπους και στην ίδια γραφή, αλλά προχωρώντας στην έντονη θεματολογική εξειδίκευση. Έτσι η καυστικότητα απογυμνώνεται από την κοινωνική κριτική της, απομέ­ νει με το περίβλημα της μιας και μόνης περίπτωσης. Στο τελευταίο, λοιπόν, βιβλίο του -διστάζω να το πω μυθιστόρη­ μα- έχουμε μπροστά μας, απλωμέ­ νο σε 126 σελίδες, το χιούμορ που δεν αναγνωρίζει τα όρια της ευσέ­ βειας, την παρατήρηση που δε φο­ βάται την αηδιαστική περιγραφή, το ένστικτο που τολμά την άνοδό του σε σύμβολο ζωής. Ό λα αυτά, τα υπηρετεί η γλώσσα -όργανο απόλυτα πλέον, δουλεμένο, αψογα ρυθμισμένο, κάτι που θυμίζει καλοακονισμένο νυστέρι. Όμως η επιφάνεια διεκδικεί αποφασιστικά την αντοχή της. Τα σπλάχνα καταφέρνουν να εκπέμψουν το αίμα τους, όχι όμως και την εσωτερικότητα των παλμών τους. Θέμα του βιβλίου η παραμο­ νή σε νοσοκομείο της Αμερικής ενός ναυτικού που τραυματίστηκε σοβαρά καθώς δούλευε πάνω στο καράβι του. Αιτία του δυστυχήμα­ τος η κακή συντήρηση των μηχανη­ μάτων και η απάνθρωπη συμπερι­ φορά των ανωτέρων. Καθώς η υπόθεση εξελίσσεται, οι καταγγε­ λίες προχωρούν και στα τραστ των μεγαλοεφοπλιστών και σε κάποιες νομοθετικές ρυθμίσεις ανάλογων θεμάτων. Παραμένουν όμως κα­ ταγγελίες σημειώσεων. Το κύριο μέρος του κειμένου ασχολείται με τις αντιδράσεις του κεντρικού προ-

ΑΝΤΩΝΗ ΚΑΛΦΑ

πρωταθλητές μικρών αποστάσεων ΠΟΡΕΙΑ ΑΘΗΝΑ 1985

Κεντρική διάθεση: Διονύσιος Πομώνης Ζαλόγγου 1, Τηλ. 36.20.889

σώπου μέσα στο χώρο του νοσοκο­ μείου κι ακόμη με την περιγραφή κάποιων ακόμα τύπων, είτε ασθε­ νείς είναι αυτοί, είτε επισκέπτες, είτε, τέλος, ιατροί και νοσοκόμες. Υπάρχουν σελίδες ολοζώντανες, υπάρχει χιούμορ από αυτό που «σπάει κόκκαλα», υπάρχουν διά­ λογοι που ξεκαθαρίζουν το από ποια στόματα ξεστομίζονται. Υπάρχουν λεπτομέρειες που δη­ μιουργούν το θαυμασμό για την επισήμανσή τους. Υπάρχει έντονη και πλήρης σκιαγράφηση των προ­ σώπων. Όμως, όλα αυτά δεν «δέ­ νονται», δεν αποτελούν μια σφικτά δομημένη συγγραφική ύλη. Είναι περίεργο! Το βιβλίο αυτό διαθέτει τον -θεματολογικό- αδελ­ φό του. Είναι «Τα πολλαπλά κατάγματα» του Γ. Ιωάννου. Αλλά και τα δύο αυτά βιβλία -εδώ εί­ ναι το περίεργο- δεν επιτυγχάνουν το πάθος που το θέμα τους μας δί­ νει το δικαίωμα να αναμένουμε. Το ένα εξαντλείται σε καταγγελίες φι· λικών συναναστροφών. Το άλλο -του Σουρούνη- δεν αγγίζει την αγωνία ενός ατόμου-συμβόλου κα­ ταπίεσης μιας κοινωνίας, ενός αυστήματος, μιας μοίρας. Κι όμως, κάτι διασώζεται. Το ταλέντο ενός δημιουργού, το δικό του πάθος και η τελειότητα των μέ' σων εξάσκησης της Τέχνης του. Κι ακόμη η δυναμική λεπτομέρεια, Ί έντονη μοναχικότητα των ατόμωνο αυτοχλευασμός των ηττημένων. Ίσως αυτά, και μόνο αυτά, να έχουν απομείνει στις μέρες π°υ ζούμε. Και σκέφτομαι -τώρα Λ°υ έφτασα στο τέλος αυτού του οη· μειώματος- πως αξίζει να διαβάοει κανείς εκείνο το βιβλίο του Σουρούνη, που γράφτηκε για παιδί® -το «Μπαστούνι». Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον το να δει πώς εκφράζ6' ται ένας βλάσφημος συγγραφέα?ένας συγγραφέας των αδιεξόδων, σ’ ένα χώρο σαν κι αυτόν της λογ0' τεχνίας για παιδιά, ο οποίος χαρ° κτηρίζεται από αισιοδοξία και δ®*· κριτικότητα. Ο Σουρούνης δία γράφει και για παιδιά, δεν ξέχνα τη λογοτεχνικότητά του ούτε όμω5 και τον ερωτισμό του, και την αμε σότητα του καθημερινού διαλόγο®' Καταφέρνει να προσδώσει ° γραφή του ένα μίγμα επαναατα κότητας, προβληματισμού, παιχ διού και ονείρου. )V Οι αντιφάσεις είναι ίδιον καλλιτεχνών. Κάποτε και γνωθ σμά τους.

ΜΑΝΟΥ ΚΟΝΤΟΛΕί^

δημογραφία και οικισμοί της μεταβυζαντινής Πελοπόννησου ΒΑΣΙΛΗ ΠΑΝΑΠΩΤΟΠΟ ΥΛΟΥ: Πληθυσμός και Οικισμοί της Πελοποννήσον (13ος·18ος αιώνας). Αθήνα, 1986. Σελ. 358.

νεοελληνική ιστοριογραφία είχε για χρόνια προσηλωθεί στη μεγτη των πολιτικών και στρατιωτικών γεγονότων της μεταβυζαντι­ ν έ εποχής, ψάχνονιας να βρει τις αιτίες παρακμής της Βυζαντι­ ν έ Αυτοκρατορίας και τους λόγους της Οθωμανικής επέκτασης, γθθε όμως ο καιρός να εξετάσουμε αυτήν την εποχή και από την άλευρά των απλών καθημερινών ανθρώπων. Αυτών που έχτιζαν ^ ίτια , δημιουργούσαν οικισμούς, γεννιόντουσαν, ζούσαν, πέθαιαπό πανώλη ή σκοτωνόντουσαν στους εκάστοτε πολέμους.

Vv ιστορία των κατοίκων και των χωριών της Πελοποννήσου, δπό to 1204 μέχρι το 1715, μελέτησε ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος. εργασία αυτή έρχεται να προστεθεί στις όλο αυξανόμενες τα ελευταία χρόνια μονογραφίες ελλήνων ιστορικών, που ασχολούνHe την οικονομία, τις κοινωνικές δομές και τη δημογραφία του εότερου Ελληνισμού. χ . °®ΥΥραφέας επέλεξε έναν πολύ ............ .................... 1. _____ L - . _____ ν °®αιτ° ......... επιστημονικά τομέα για Ρελετήαει. Όπως και ο ίδιος ^ " ’ημαίνει σε πολλά σημεία, το μυ , ΐΕθ° εμπόδιο στην έρευνα γι’ Vcici Xi,V 8ποΧή ( 13ος- 18ος αιώΟΐο είναι Ί έλλειψη στατιστικών jtj- '"λείων και απογραψών. Γιατί Vo/ αλλιώς θα εργαστεί ο δημοτ01ζέ°ζ εάν δεν έχει στη διάθεσή Via Τα αποτελέσμ«τα υπογραφών τ(, να Τιζ συγκρίνει και να εξάγει θ ’’"μπιράοματά του. Κι όμως ο ο 'γ αγιωτόπουλος, από μια σειλέΓ°Χ”Ρ,Ιιι<1)ν και αντιφατικών πολΙψ. Τ'ΗΜ μεν,,, ' ς= αριθμών για την περίοδο Κέζ'„.Τ.° 1δ85 και από τρεις ΒενετιWa “""Υραφές, εκ των οποίων η \ Γ<λρ°ν°λόγητη, καταφέρνει -Χ “’Τον να σκιαγραφήσει την ^ Χ Ο ΙΙ τ γ ^υ ιΩ ικ■ ιι/μ 'ι < !/> ■ r/i» MΜ I*

κισμών της Πελοποννήσου από τον 13ο μέχρι τις αρχές του 18ου αιώ­ να. Παρότι αναγκαστικά χρησιμο­ ποιεί όρους, σύμβολα, τύπους της δημογραφικής επιστήμης, δεν ξε­ φεύγει από τον αρχικό του σκοπό: την ιστορική ανάλυση από δημογραφική και οικιστική άποψη. Η δημογραφική μεθοδολογία δεν εί­ ναι αυτοσκοπός αλλά εργαλείο στα χέρια του Β. Παναγιωτόπουλου. Τα επιχειρήματά του οικοδομούνται σταδιακά με καθαρά ιστορική μεθοδολογία. Όπου έχει αμφιβο­ λίες, αντιρρήσεις για πηγές ή προη­ γούμενες μελέτες, αδυναμία εξαγω­ γής συμπερασμάτων, το επισημαί­ νει, θέλοντας να δείξει και στον αναγνώστη πόσο επίπονη διανοητι­ κά ιιποοεί να είναι μια ιστορική

PAUL KLEE

ΤΑ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑ 1898-1918 ΤΟΜΟΣ A ' Ενα ωραίο ταξίδι στον κόσμο της ψυχής και της τέχνης είναι τα Ημερολόγια τοι Paul Klee. Οι αναγνώστες θα βρουν σ ’ αυτά στοιχεία για την οικογένεια του ζωγράφου, την παιδική ηλικία, τις έρευνες και τα ταξίδια του, θέματα που θα τον φέρουν πιο κοντά στο θαυμάσιο κόσμο της ζωγραφικής του. Η επαφή μας μ ’ αυτή την εκπληκτική προσωπικότητα της τέχνης είναι ένα ανώτερο σχολείο.

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΣΕ 2 ΤΟΜΟΥΣ < 4 =

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΦΕΛΗ ΜΛΥΡΟΜΙΧΑΛ1Ι 9 ΑΘΗΝΑ Τ.Κ. 106 79 Τηλ.: 36.07.744 - 36.39.962

οδηγος/63

62/οδηγος έρευνα. Όπου δεν υπάρχουν τεκ­ μήρια υπάρχουν ιστορικές υποθέ­ σεις (σ. 131, 134). Ένα ακόμα ενδιαφέρον σημείο σ’ αυτό το βιβλίο είναι η ανατροπή ή η νέα θεώρηση γεγονότων που έρχονται σε αντίθεση με τη ρομαν­ τική ιστοριογραφία του 19ου αιώ­ να. Κυρίως αναφέρεται ο Γερμανός ιστορικός L. ν. Ranke (σ. 126) ο οποίος και είχε ασχοληθεί με τις Βενετικές δραστηριότητες στην Πε­ λοπόννησο. Επιπλέον ο συγγρα­ φέας αρνείται τις κυκλικές φάσεις στη δημογραφία (όπως οι οικονο­ μικοί κύκλοι) κατά τις οποίες μια μείωση του πληθυσμού σε μια πε­ ριοχή θα φέρει αργότερα μια αύξη­ ση και μετά πάλι μια μείωση κ.ο.κ. (σ. 126-127). Κατά τα άλλα ο Β. Παναγιωτόπουλος παραμένει πι­ στά προσηλωμένος στην ιστορική ανάλυση χωρίς να επεκτείνεται σε άκαρπους θεωρητικούς ακροβατι­ σμούς. Αν και το βιβλίο απευθύνε­ ται σε ειδικούς, είναι γραμμένο τό­ σο γλαφυρά ώστε ένας αδαής αλλά ενδιαφερόμενος για το θέμα ανα­ γνώστης να μπορεί άνετα να το

διαβάσει. 'Αλλωστε αυτός πρέπει να είναι και ο σκοπός του ιστορι­ κού. Οι μελέτες του, δηλαδή, να διαβάζονται όχι μόνο από τους συ­ ναδέλφους του αλλά και από τον απλό αναγνώστη. Πρέπει η ιστορία να γίνει κτήμα των πολλών και όχι αυτοσκοπός των λίγων μυημένων. Αναμφίβολα η μελέτη του Β.Π. είναι πολύ καλή και ως προς την συγγραφή της και ως προς την τεκ­ μηρίωσή της. Τα μόνα ίσως αδύνα­ τα σημεία είναι το τελευταίο κεφά­ λαιο και τα συμπεράσματα. Στο τε­ λευταίο κεφάλαιο (σ. 207-215) γί­ νεται μια πολύ βιαστική αναφορά στο «τεριτόριο» της Καρύταινας κατά τον 18ο και 19ο αιώνα, χωρίς γενικότερα συμπεράσματα και υποθέσεις που δείχνουν ότι η μελέ­ τη των πηγών δεν έχει προχωρήσει για όλη την Πελοπόννησο αλλά ο συγγραφέας μάς δίνει μια γεύση (ή καλύτερα ένα case-study) αναφερόμενος πολύ γενικά στην Καρύταινα. Αυτή η μη ολοκληρωμένη έρευ­ να στο κεφάλαιο 111 όμως, έρχεται σε αντίθεση με τη συνοχή όλου του άλλου κειμένου. Ακόμη, το συμπέ­

ρασμα (σ. 216) είναι πολύ μικρό σε έκταση και συγγραφικά χαλαρό και ελλιπές σε σχέση με την έρευνα που έχει πραγματοποιηθεί και τα επιμέρους συμπεράσματα των τμη­ μάτων του βιβλίου. Αντιθέτως, το παράρτημα (σ. 217-371) είναι πολύ κατατοπιστικό με πλήρεις πίνακες ηαι κείμενα των τριών απογραφών και άλλων εγγράφων από αρχεία. Το βιβλίο του Βασίλη Παναγιωτόπουλου, που υποστηρίχτηκε ως διδακτορική διατριβή στο Πανεπι­ στήμιο Paris IV το 1982, είναι μια πάρα πολύ αξιόλογη μελέτη. Συγ­ κεντρώνει τα στοιχεία της καλής έρευνας, της άριστης τεκμηρίωσης, της θαυμάσιας γλαφυρότητας και το κυριότερο της μετριοφροσύνης του έντιμου ερευνητή. Ο ιστορικός, στο πρόσωπο του Β. Παναγιωτόπουλου, δεν παραπλανά τους ανα­ γνώστες του αλλά αναωέρει όλες του τις αμφιβολίες, υποθέσεις και δυσκολίες εξαγωγής συμπερασμά­ των, αποτέλεσμα πολύχρονης και κοπιαστικής έρευνας στα ελληνικά και Βενετικά αρχεία.

οικονομική διάσταση μιας ενδιαφέρουσας ιστορικής περιόδου ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑΣ ΦΙΑΟΠΟΥΑΟΥ-ΔΕΣΥΑΛΑ: Ταξιδιώτες της Δναεως· πηγή για την οικονομική ζωή της Οθωμανικής Αντοκρατο-

Δ.Ι. ΛΟΪΖΟΪ )

Τρία βιβλία της Αίτσας Λεμπέση ΛΙΤΣΑ ΛΕΜΠΕΣΗ

ΛΙΤΣΑ ΛΕΜΠΕΣΗ

Σ ’ άγαττώ. ’Ε σ ύ;

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΟΔΥΣΣΕΑΣ

ΛΙΤΣΑ ΛΕΜΠΕΣΗ

ΠΕΡΙΟΥΣΙΑ

ΠΟΙΗΜΑΤΑ

i

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΟΔΥΣΣΕΑΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΟΔΥΣΣΕΑΣ

Θα περίμενε κάποιος ότι τόσο ειδικευμένα βιβλία δύσκολα θα έλΧθαν το ενδιαφέρον του αναγνώστη για πολλούς λόγους, λ.χ. την άκρα ειδίκευση του θέματος, τον χρόνο ή περίοδο αναφοράς τους Ηλπ. Όμως δεν είναι έτσι, αφού μέσα από τα ειδικά, λεπτομερεια­ κά έγγραφα και στοιχεία που προσκομίζουν τα κείμενα αυτα, Αναβιώνει και αναπλάθεται μια ολόκληρη κοινωνία, που συνήθως Παραμένει απλησίαστη στο ευρύ κοινό αλλά και στους ειδήμονες ή είναι πολύ λίγο γνωστή. Το βιβλίο της κυρίας Φιλοπουλουάεσύλλα εντάσσεται έτσι στη χορεία των βιβλίων που προσκομί­ ζουν ουσιαστικά βοηθήματα για όλους και συμβάλλουν σε μια γι νιΧότερη προσέγγιση με το θέμα.

ΙΚΑΟΪΙ.Ι1OWLIMI-AHIISA

1°ι°ς ήταν, για παράδειγμα ο Σονλεϋμάν ο Μεγαλοπρεπής, γιατί ^ωνομάαθηκε έτσι, ποια ήταν τα γνωρίσματα της κοινωνίας της επολήζ του, πόσο συνέβαλε ο ίδιος σε |*ltt διαφοροποίηση της κοι νωνικής 'έήζ και λειτουργίας του κράτους ..°'’ κλπ. Στα ερωτήματα αυτά ο Έλληνας ιστορικός δεν έχει να ανΟιαραθέσει προτάσεις επίλυσης ή ωταξης, αφού πολύ απλά η προλιωνια έχθρα μας προς το αντίπαο έθνος έχει οδηγήσει στο οικτρό ^οΐέλεομα να μην έχουμε ασχολην . καθόλου με τα τουρκικά αρΓ ;α> ιστορία κλπ. Πολύ σωστά σημαίνει το κενό η συγγραφέας θ' το οποίο συμφωνώ απόλυτα3 πθασ()έτει ότι μόνη πηγή -έως Ιμερμ και π5σο ακόμα άραγε για ‘ Υνωρίσουμε το «αντίπαλο δέος» f ,Vlu ή ζινόγλωσση βιβλιογραφία.

3 . Χ,1 λογική αυτή διαδικασία όχι"1' να διατυπώσει την άποψη

ταξιδιώτες της Δύσης, που κάτω από διαφορετικές, συνθήκες και παρορμημένοι από αντιθετικές ανάγκες επισκέφθηκαν την Οθω­ μανική αυτοκρατορία στα χρόνια της βασιλείας του Σουλεϋμάν του Μεγαλοπρεπούς, ενός πολύ προικι­ σμένου ατόμου και δημοσίου άνδρα που όμοιό του δύσκολα έχει να έπιδείξει άλλον η Οθωμανική ιστορία. Στο βιβλίο της η συγγραφέας έχει μια ενδιαφέρουσα εισαγωγή, ενδιαφέρουσα για τις προτάσεις που διαρθρώνει, ένα κεφάλαιο για τους συγγραφείς-ταξιδιώτες, από τα έργα των οποίων άντλησε τα στοιχεία της και τέλος χωρίζει την κυρίως μελέτη σε Λ' και Β' μέρος με επιλεγόμενα και γλωσσάριο. Στο Α' μέρος (σε δύο κεφάλαια Α' + Β') παρουσιάζονται οι περιοχές, τις οποίες επισκέφθηκαν οι συγ­ γραφείς, που αποτελούν μια ευρύ­ τατη περιοχή, τόσο του ευρωπαϊ­

ρίας στους χρόνους του Σονλεϋμάν τον Μεγαλοπρεπούς 1520-1566. Διδακτορική διατριβή. Αθήνα 1984. Σελ. 3j 8.

κού χώρου όσο και του ασιατικού και αφρικανικού: Κων/πολη, Θρά­ κη, Κριμαία, Βαλκανικές χώρες, όλος ο ελλαδικός χώρος, Μ. Ασία, Παλαιστίνη, Συρία, Αίγυπτος, Ερυθρά Θάλασσα, Μαγκρέμπ (σελ. 51-210). Στο Β' μέρος (κεφ.Α'-Ι') αναλύονται οι οικονομικοί παράμετροι της οθωμανικής κοινω­ νίας σε όλον αυτό το χώρο και σε επιμέρους τομείς όπως η γεωργία, κτηνοτροφία, αλιεία, ορυκτός πλούτος / ορυχεία, νομίσματα και συναλλαγές (ένα πολύ δύσκολο κε­ φάλαιο πράγματι), εμπόριο, τιμές, αποδοχές, επαγγέλματα και τέχνες, οικονομικές υποχρεώσεις και φο­ ρολογικές απαλλαγές. Είναι πολλές, άπειρες και ενδια­ φέρουσες οι πληροφορίες, που αν­ τλούνται και παρουσιάζονται στο έργο, από τα ταξιδωτικά κείμενα. Και φυσικά είναι κείμενα που έχουν έντονη την προσωπική σφρα­ γίδα αφού οι συγγραφείς τους απο­ τελούν μια ποικιλία ατόμων, από­ ψεων, κοινωνικών τάξεων, μόρφω­ σης, πίστης κλπ. Με τον τρόπο Λυ­ τό παρέχεται η δυνατότητα στη συγγραφέα να αντλήσει τα στοιχεία που θέλει και να διαρθρώσει τη με­ λέτη της, που εντάσσεται και αυτή στη χορεία των έργων, τα οποία στηριγμένα πάνω στην οικονομική ανάλυση των στοιχείων μιας δο­ σμένης περιόδου, δίνουν τα ίδια μιαν άλλη διάσταση στην ιστορική έρευνα. ΧΡΗΣΤΟΣ Δ. ΛΑΖΟΣ

συνεντευξη/65

64/συνεντευξη

τότε μια έκθεση ζωγραφικής που δεν είχε πουλήσει. Κι όταν μια μέρα έγραψα κάτι γι’ αυτή στην εφημερίδα, άρχισε τ’ απόγευμα να συρρέει κόσμος και ν’ αγοράζει. Τότε κατάλαβα τι σημαίνει εξουσία και σταμάτησα. Δεν είχα διάθεση να παίξω ένα ρόλο που στο κάτω κάτω δεν είχα καν διαλέξει.

Ελένη Βακαλό: Το να κάνεις τρέλες προς τα έξω είναι σαν να θέλεις να τονίσεις ότι είσαι εξαίρεση... Κυρία Βακαλό, μιας κι εκτός από ποιήτρια είστε και τεχνοκριτικός θά ’θελα να ξεκινήσουμε τη συζήτηση από κάποιες έντονες αμφιβολίες που έχω για την κριτική. Συμφωνείτε; ΝΑΙ. Καμιά αντίρρηση.

σκέφτηκα αυτό ακριβώς που λέτε κι εσείς. Το πρόβλημα της εξουσίας. Και πώς το αντιμετωπίσατε;

ΚΟΙΤΑΞΤΕ... Γράφοντας μια κριτική δεν έλεγα ποτέ κλισέ. Δεν έλεγα «Αυτό είναι καλό» ή «αυτό είναι κακό». Είχα απλώς μια προσωπική Θά ’θελα πρώτα πρώτα, λοιπόν, να συλλογιστική βάσει της οποίας κατέληγα σε δηλώσω ότι είμαι αΛ’ αυτούς που δεν τους μερικά προσωπικά συμπεράσματα. Εκείνο όμως πολυαρέσει ναδιαβάζουν κριτικές. που πίστευα πάντα -και νομίζω ότι φαινόταν Νιώθω ότι η κριτική είναι μια εξουσία κι ' κιόλας στη δουλειά μου- είναι ότι τα δικά μου αυτό είναι κάτι που με φοβίζει... συμπεράσματα, που προέκυψαν από τη δική μου συλλογιστική, δεν είναι καθόλου πιο σημαντικά ΚΑΙ κάνει πολύ καλά που σας φοβίζει. Νομίζω από τα διαφορετικά συμπεράσματα και τη μάλιστα ότι θά ’πρεπε να φοβίζει όχι μόνο εσάς, διαφορετική συλλογιστική κάποιου άλλου. που είστε αναγνώστης, αλλά και τους ίδιους τους κριτικούς. Πόσο φανερή ήταν όμως αυτή η στάση σας στα μάτια ενός τρίτου; Εσάς σας φοβίζει; ΦΑΙΝΕΤΑΙ ότι πολλές φορές δεν ήταν... ΓΓ ΝΑΙ πολύ. Ήταν το πρώτο πράγμα που με αυτό και πολλοί είπαν ότι δεν καταλάβαιναν τιζ φόβισε όταν πρωτοξεκίνησα να κάνω κριτική. κριτικές μου. Όμως εδώ πια είναι ευθύνη του Ήμουν τότε πολύ νέα και το πρώτο ερώτημα κοινού. Και η ευθύνη του κοινού είναι ότι που έθεσα στον εαυτό μου ήταν: «Μα καλά, πώς αφήνεται εύκολα να εξουσιαστεί. Θέλει να του ξαφνικά εγο'), ένα κοριτσάκι, θα βγω και θα πω πεις «Αυτό είναι καλό» ή «Αυτό είναι κακό». στον αναγνώστη ότι το τάδε έργο είναι καλό ή Αλλιώς δε σε καταλαβαίνει. Εδώ ακόμα και οι κακό; Θα του κάνω τη δασκάλα;» Μ’ άλλα λόγια καλλιτέχνες -επειδή έγραφα συλλογιστική και

Κι η μόνη λύση ήταν η παραίτηση;

°Χι κλισέ- έλεγαν ότι δε με καταλάβαιναν ή ότι η Κριτική μου ήταν πολύ μοντέρνα. Όλοι ζητούσαν να μασήσω για λογαριασμό τους τα Πράγματα και να τους τα δώσω μασημένα λες *αι η κριτική είναι μασέλα. Ό λα αυτά τα λέω Via να καταλήξω στο ότι η κριτική δεν είναι από £) φύση της εξουσιαστική, είναι ερμηνεία. Εξουσιαστική γίνεται στο βαθμό που λειτουργεί ^ουσιαστικά. Όταν δηλ. οι άνθρωποι την ^λαμβάνουν μ’ αυτό τον τρόπο. Σύμφωνοι, μόνο που όπως λένε «ο έχων εξουσία την ασκεί». Εσείς τα καταφέρατε να μην την ασκήσετε; ^ΑΙΝΕΤΑΙ ότι δεν τα κατάφερα. Το ότι με Πιάνουν σήμερα καλλιτέχνες και μου λένε ’’Εμένα δε με προβάλλατε ενώ τον άλλο τον ^θοβάλλατε», σημαίνει ότι εξάσκησα κι εγώ μια Εξουσία. Μόνο που δε φταίω εγώ γι’ αυτό. Εγώ εν άσκησα εξουσιαστικά την κριτική, οι ανβρωποι την παρέλαβαν εξουσιαστικά. Κι όταν ΐο διαπίστωσα αυτό, σταμάτησα να γράφω

ΝΑΙ. Γιατί εκείνη την εποχή δεν υπήρχαν πολλοί τεχνοκριτικοί, άρα δεν υπήρχε και πολυφωνία. Το πράγμα δε ζυγιαζόταν. Αν έμενα λοιπόν, θα έμενα σαν «καπέλο». Βέβαια με όλα αυτά που λέω μοιάζει σαν να επαινώ τον εαυτό μου, αλλά δεν είναι έτσι. Γιατί εκείνο που ενδιαφέρει, δεν είναι η δική μου στάση. Στο κάτω κάτω, όπως σας είπα ήδη, ήμουν αρκετά νέα τότε και ντρεπόμουν. Δεν το έκανα από ηθική. Απλώς ντρεπόμουν. Εξάλλου ήμουν και γυναίκα, πράγμα που σημαίνει μια αγωγή του στιλ «ποια είμαι εγώ που θα επιβάλλω πράγματα στους άλλους» κ.λπ., κ.λπ. Πέρα από την προσωπική μου περίπτωση λοιπόν, εκείνο που ενδιαφέρει είναι το πρόβλημα της εξουσίας. Και πιστεύω ότι σ’ αυτό η ευθύνη του εξουσιαζόμενου είναι πολύ μεγάλη. Ό χι μόνο δέχεται την εξουσία, αλλά και την αποζητά. Σε χρίζει εξουσιαστή γιατί έτσι σε θέλει. Κι αν επαναλαμβάνω συχνά ότι η κριτική εί'Λϊΐ ένα πράγμα ανοιχτό, στο οποίο χωράει η συμμετοχή πολλών ανθρώπων, δεν το λέω αυτό για να κολακέψω το κοινό ή να το ανυψώσω. Το λέω κυρίως για να του αναθέσω τις ευθύνες του. Αν -όπως λέτε- η κριτική είναι ένα τόσο ανοιχτό πράγμα που χωράει τη συμμετοχή παρά πολλών ανθρώπων, τότε ο κριτικός τι αντιπροσωπεύει; Ο ΚΡΙΤΙΚΟΣ κατά τη γνώμη μου πρέπει ν’ αντιπροσωπεύει το άνοιγμα του συνεχούς διαλόγου. Να καταθέτει με την άποψή του ένα σκέλος για να υπάρξει ένα άλλο κι από εκεί ένα τρίτο, κ.λπ. Μια δημιουργία δηλ. πρέπει ν’ ανοίγει συνεχώς μια αναδημιουργία... Ωραία όλα αυτά, μόνο που γίνονται σπάνια...

Κριτικές.

Αυτός ήταν ο λόγος που σταματήσατε; ^ΑΙ και 0 α σας πω

την αφορμή. Γινόταν

ΝΑΙ, αλλά απέναντι σ’ αυτό το πρόβλημα πρέπει ν’ αναλάβουμε όλοι τις ευθύνες μας. Και οι κριτικοί και το κοινό και οι καλλιτέχνες. Και δεν μπορώ να καταλάβω γιατί να μην μπορεί η κριτική να λειτουργήσει με τον τρόπο που είπα

συνεντευξη/67

66/συνεντευξη πριν. Εδώ έχουμε απομυθοποιήσει τόσα και τόσα πράγματα και δεν μπορούμε ν’ απομυθοποιήσουμε τον κριτικό; Έχουμε άραγε απομυθοποιήσει τόσα πολλά πράγματα; ΤΙ να σας πω... Από τη συζήτηση που κάνουμε φαίνεται ότι δεν τα έχουμε... Πέρα απ’ όλα αυτά, εγώ αναρωτιέμαι και για κάτι ακόμα: Κατά πόσο οι κριτικοί προσεγγίζουν ένα έργο έχοντας σαν βάση τις αρχές που θέτει το ίδιο το έργο ή το προσεγγίζουν με βάση κάποια γενικά πρότυπα, κάποιες δοσμένες δηλ. αξίες και μέτρα... ΕΔΩ είναι φανερό νομίζω ότι αν ο κριτικός προσεγγίσει το έργο με βάση γενικά πρότυπα και

Ο εξουσιαζόμενος δυστυχώς όχι μόνο δέχεται την εξουσία αλλά και την αποξητά. αξίες, η κριτική του θα είναι άκαμπτη, στατική και φορμαλιστική. Η σύγχρονη αντίληψη για την κριτική είναι να προσεγγίσεις το έργο με βάση τις αρχές που σου θέτει το ίδιο... Σωστά. Μόνο που το ζήτημα δεν είναι τι πρέπει να γίνεται, αλλά τι γίνεται. Κι αναρωτιέμαι κατά πόσο ο κριτικός μπορεί ν’ αφήσει πίσω του εύκολα τα πρότυπα και τις δοσμένες αξίες... ΕΔΩ πια μου βάζετε ένα πρόβλημα που δεν περιορίζεται μόνο στην κριτική, αλλά επεκτείνεται σ’ ολόκληρη τη ζωή. Το ότι τα πρότυπα μας καθορίζουν και ότι δεν μπορούμε να βγούμε εύκολα απ’ αυτά, είναι γνωστό. Το πρόβλημα για μένα δεν είναι να βγούμε τελείως από τα πρότυπα, μα το να μπορέσουμε να τα σπρώξουμε για να δημιουργήσουμε ένα άνοιγμα. Κυρία Βακαλό, από την πείρα σας σαν κριτικός, μπορείτε να μου πείτε αν υπάρχουν καλλιτέχνες που από κάποιες σκληρές κριτικές απογοητεύτηκαν τόσο που τα παράτησαν;

ΔΕΝ ξέρω. Ίσως να υπάρχουν. Πάντως αν υπάρχουν, δεν φταίνε οι κριτικοί γι’ αυτό. Αν πιστεύεις σ’ αυτό που κάνεις, συνεχίζεις και δε δίνεις σημασία στο τι θα πει ο κριτικός... Δεν είναι δύσκολο ν’ αντέξει κανείς, όταν τον απορρίπτουν όλοι; ΤΟ να είσαι δημιουργός -πράγμα που σημαίνει να σπρώχνεις τα πράγματα έξω από τα δοσμένα σχήματα- σημαίνει αυτόματα κι ότι είσαι μόνος. Διότι για να σπρώξεις τα πρότυπα, βγαίνεις έξω από τα κοινώς παραδεκτά. Αν λοιπόν είσαι πραγματικά δημιουργός τις αντέχεις τις κριτικές, δε σε σταματούν. Ούτε κι όταν είσαι στην αρχή ενός δρόμου και δεν ξέρεις αν το κανάλι που διοχετεύεις τη δημιουργικότητά σου είναι το σωστό; ΟΧΙ, ούτε τότε. Η αρνητική κριτική μπορεί να είναι ένα πλήγμα, αλλά δε σε σταματά. Είμαι πολύ σκληρή και σταθερή σ’ αυτό. Αν η δημιουργικότητα είναι στάση ζωής, δε σταματάς. Γιατί ξεκινάς να σπρώξεις κάτι που σου ανήκει. Πρέπει να σου το αναγνωρίσουν αυτό; Δεν καταλαβαίνω γιατί. Εκτός πια κι αν αντιλαμβάνεσαι τη δημιουργικότητα σαν επάγγελμα ή σαν ιδιότητα εξαιρετικότητας από τους άλλους ανθρώπους ή σαν επιτυχία στο καλλιτεχνικό στερέωμα. Τότε ναι. Μπορεί να σταματήσεις. Και κατά τη γνώμη μου θα κάνεις πολύ καλά, γιατί είσαι ψώνιο. Η δημιουργικότητα εξάλλου έχει και μια έννοια μαχητικότητας. Κι αυτή τη μαχητικότητα η αρνητική κριτική πρέπει να την επιτείνει κι όχι να τη σταματά. Αν και συμφωνώ μαζί σας, όλ’ αυτά μου φαίνονται και λίγο σκληρά... ΚΟΙΤΑΞΤΕ... Είμαι και καλή και σκληρή. Νομίζω ότι δεν μπορείς να είσαι καλός αν δεν είσαι και σκληρός. Αλλιώς είσαι απλώς χαμομήλι... Και μια κι εκτός από κριτικός είστε και ποιήτρια, πράγμα που σημαίνει ότι δέχεστε κι εσείς με τη σειρά σας την κριτική άλλων, μπορείτε να μου πείτε τι αναζητάτε μέσα στις κριτικές που σας αφορούν; ΣΤΗΝ αρχή, όταν ήμουν πολύ νέα, ήθελα ν’

ακούσω γνώμες. Αν δηλ. με θεωρούσαν καλή ή Κακή. Κι επειδή είχα συναίσθηση ότι είχα ακόμα πολύ δρόμο μπροστά μου, κρατούσα τις κακές Κριτικές. Μετά, σε ένα δεύτερο στάδιο, έγραφαν όλοι τόσο άσχημα πράγματα για μένα που μου ξύπνησαν τη μαχητικότητά μου. Τώρα, τα ΐελευταία χρόνια, διαβάζω τις κριτικές από περιέργεια. Θέλω να δω πώς με διαβάζουν οι άλλοι. Λέω δηλ. εγώ με την ποίησή μου κάτι, ο άλλος το διαβάζει έτσι, ένας τρίτος θα το δει αλλιώς κι αυτό έχει πολύ ενδιαφέρον. Και μπορείτε να δεχτείτε οποιουσδήποτε τρόπους ανάγνωσης της ποίησής σας; ΑΝ νιώσω ότι κάποιος προσεγγίζει το έργο μου Με αγάπη -κι εννοώ το να το κοιτάζει σοβαρά κΰι να προσπαθεί να βγάλει κάτι απ’ αυτό- τότε ή Κριτική του μ’ ενδιαφέρει. Ακόμα κι αν κατά τη δική σας άποψη έχει βγάλει ένα έκτρωμα απ’ αυτό που εσείς έχετε γράψει; °ΠΩΣ και νά ’χει το πράγμα, την περιέργεια πάντως μου την ικανοποιεί. Και η περιέργεια Κοινοποιείται ακόμα και διασκεδάζοντας ή Υελώντας μ’ αυτά που διαβάζεις. Και το^ Υελώντας δεν το λέω υποτιμητικά. Εννοώ ότι άιαβάζεις μια κριτική και λες «κοίτα πώς βλέπει 0 Καθένας αυτό που έφτιαξα». Κι είναι πολλές Ψ°ρές που σου αποδίδουν γνωστικά στοιχεία ^°υ δεν τα είχες καθόλου υπόψη σου όταν εΥραφες. Και για να είμαστε ειλικρινείς, είναι

μ’ άρεσε ποτέ να Πορεύομαι μόνη μου κι είμαι *«τά της μεγάλης εζατομίκευσης που βγάζει το άτομο έξω από την Κοινότητα. φορές που οι κριτικές φωτίζουν ένα έργο. Ιατί ένα έργο είναι ένα πράγμα. Έχει πλευρές ου ούτε κι εσύ που τό ’γραψες δεν τις έχεις ι?«ντλήοει. Εγώ πολλές φορές διαβάζοντας μια Κριτική για ένα έργο βρίσκω ότι η κριτική αυτή &EVέχει καμιά σχέση με το έργο.

Αυτό το συναίσθημα που σας λέω το είχα και με δικά σας ποιήματα. Τις «Παλάβρες της κυρά Ροδαλίνας». Όταν τις διάβασα κι ύστερα διάβασα μια κριτική για αυτές, ένιωσα ότι η ουσία των ποιημάτων έλειπε από την κριτική που τους γινόταν. Ό ,τι είχε μείνει ήταν το «ρουτινιάρικο» μέρος των ποιημάτων. ΓΙΑ μένα η Ροδαλίνα είναι χίλιες Ροδαλίνες που μπορούν να υπάρξουν. Πολλές φορές και χίλιες μία. Κι αυτή τη μία μπορεί εγώ να μην την ήξερα ή να είναι εγώ από μένα. Όμως υπάρχει κι αυτή όπως και οι άλλες. Πιστεύω ότι όταν κάποιος προσπαθεί να μπει μέσα σ’ ένα ποίημα σοβαρά -κι όταν λέω σοβαρά εννοώ να μπει μέσα στις σχέσεις του ίδιου του ποιήματος κι όχι να το ανιχνεύσει με βάση κάποιο μέτρο δοσμένο από τα έξω-, τότε αυτό που θ’ ανακαλύψει ψάχνοντας το ποίημα είναι κάτι υπαρκτό, που μάλιστα κάποτε είναι και αποκαλυπτικό σαν ανάγνωση (αναδημιουργία όπως σας είπα) και για τον ίδιο το συγγραφέα. Όσες κι αν είναι πάντως οι Ροδαλίνες, εκείνο που είναι σίγουρο για μένα είναι ότι όλες είναι θεοπάλαβες. Κι όταν λέω θεοπάλαβες το εννοώ θετικά. Για πέστε μου λοιπόν, είστε κι εσείς σαν τη ηρωίδα σας;

68/συνεντευξη ΝΑΙ. Νομίζω ότι στο βάθος είμαι κι εγώ θεοπάλαβη, αν κι εξωτερικά με έχουν για πολύ φρόνιμο άτομο, γιατί δε μ’ αρέσει να εξωτερικεύω την τρέλα μου. Δεν επιτρέπω στον εαυτό μου να παριστάνει την τρελή προς τα έξω. Το θεωρώ αναξιοπρεπές. Το να μην σας αρέσει να παριστάνετε την τρελή το καταλαβαίνω. Το να μην εξωτερικεύετε όμως την τρέλα σας δεν το καταλαβαίνω. Γιατί; ΓΙΑΤΙ το να κάνεις τρέλες προς τα έξω είναι σα να θέλεις να τονίσεις ότι είσαι εξαίρεση κι αυτό ούτε μ’ αρέσει ούτε και το χρειάζομαι. Προτιμώ να διοχετεύω την τρέλα μου σε πράγματα όπου η τρέλα γίνεται πράξη κι όχι σε πράγματα όπου η τρέλα γίνεται επίδειξη. Δε μιλούσα για την περίπτωση της επίδειξης. Εξωτερίκευση της τρέλας δε σημαίνει αναγκαστικά κι επίδειξη. Μπορεί να σημαίνει απλώς ότι βγάζεις και ζεις μαζί με τους γύρω σου την τρελή πλευρά του εαυτού σου. ΣΥΜΦΩΝΟΙ. Μόνο που αυτό πρέπει να γίνεται επί ουσιωδών πραγμάτων κι όχι επί ασήμαντων.

Είναι φορές που αποδέχομαι πολλές συμβατικότητες για να μπορώ να διοχετεύω την τρέλα μου εκεί που πραγματικά αξίζει.

συνεντευξη/69 πράγματα που όταν μου τα σπάνε γίνομαι θηρίο. Κι αναρωτιέμαι γιατί... Γιατί αλήθεια; ΤΩΡΑ που το σκέφτομαι, βρίσκω ότι τα πράγματα στα οποία αντιδρώ όταν μου τα σπάνε είναι πράγματα που έχουν κατακτηθεί από την πείρα της ανθρώπινης κοινότητας. Το ότι τρώμε για παράδειγμα στο τραπέζι κι όχι στο πάτωμα δεν είναι ούτε καλό ούτε κακό. Είναι απλώς πρακτικό και δε βρίσκω γιατί θα έπρεπε να το εγκαταλείψουμε προς χάριν μιας δήθεν απελευθέρωσης που λέει «φάτε στο πάτωμα». Το να βγάζεις τον εαυτό σου έξω από την πείρα της κοινότητας είναι απλώς επίδειξη ιδιαιτερότητας. Κι αυτό το θεωρώ ασέβεια σε κάτι εξίσου σοβαρό με την τρέλα.

Γιατί; Δεν μπορεί να διοχετευτεί η τρέλα παντού; ΚΟΙΤΑΞΤΕ... το να τα σπάσει όλα κανείς... Είναι κάτι που δεν θα το άντεχε; ΙΣΩΣ... τό ’χω σκεφτεί κι εγώ αυτό -παρότι μιλάω για τρέλα- έχω περιέργως μερικά

Δεν ξέρω αν τείνουμε προς μια νέα κοινότητα όπως λέτε. Εκείνο που βλέπω εγώ είναι ότι τείνουμε προς μια εξατομίκευση... ΕΞΑΤΟΜΙΚΕΥΣΗ ναι. Στο ακραίο σημείο της. Αλλο όμως η εξατομίκευση κι άλλο το σόλο, η μοναδική περίπτωση που είναι υπεράνω όλων. Υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα σ’ αυτά τα ουο. Και για να επιστρέφουμε από τις κοινότητες σ’ εσάς, κυρία Βακαλό, θά ’θελα να ρωτήσω κάτι πολύ κλασικό. Γιατί γράφετε;

Ποιο είναι αυτό; ΤΟ ΝΑ πορεύεσαι μαζί με την κοινότητα. Δε μου άρεσε ποτέ να πορεύομαι μόνη μου κι έίμαι κατά της μεγάλης εξατομίκευσης που βγάζει το άτομο έξω από την κοινότητα. Η συνοχή της κοινότητας και η συμβολή του προσώπου μέσα ο αυτή είναι για μένα θέμα ζωής.

^ βα πει γιατί γράφω; Είναι κι αυτό μια απάντηση, αλλά αν επέμενα στην ερώτηση μου; Τΐ

Ελπίζω όταν λέτε τη λέξη κοινότητα να μην εννοείτε τη λέξη κοινωνία... ΟΧΙ, δεν εννοώ την κοινωνία. Η κοινότητα για μένα είναι διαφορετικό πράγμα από την κοινωνία. Είναι ένα σύνολο ανθρώπων όπου κάθε μονάδα είναι δημιουργική συμβολή και κινητήρια δύναμη για ολόκληρο το σύνολο. /

Κι είναι φορές που εγώ προσωπικά αποδέχομαι πολλές συμβατικότητες ακριβώς για να μπορώ να διοχετεύω την τρέλα μου εκεί που πραγματικά αξίζει τον κόπο.

Δεν υπάρχει η εξαίρεση, ο μεγάλος χορευτής. Ο Καθένας χορεύει μόνος του αλλά παίρνει και δίνει ζωτικότητα και ερεθίσματα στο σύνολο. Αυτό για μένα είναι μια κοινότητα. Μια νέα Κοινότητα.

Υπάρχει όμως τέτοιο πράγμα; ΟΧΙ.Δυστυχώς δεν υπάρχει. Δε λειτουργούμε σαν κοινότητα. Λειτουργούμε με βάση τις επιταγές μιας κοινωνίας που μας φόρεσε καπέλο σαν υπέρτατες αξίες τις αξίες της εξαίρεσης: Ο ΗΡΩΑΣ, Ο ΜΕΓΑΛΟΣ συγγραφέας, ο ΣΠΟΥΔΑΙΟΣ ζωγράφος, ο ΜΟΝΑΔΙΚΟΣ μουσικοσυνθέτης κι όλοι οι άλλοι γύρω απ’ αυτούς κοπάδι. Παρ’ όλ’ αυτά νομίζω ότι στις μέρες μας υπάρχει στους ανθρώπους η ανάγκη για μια νέα κοινότητα και τα σημάδια αυτής τη£ ανάγκης είναι νομίζω γύρω μας φανερά. Κοιτάξτε για παράδειγμα τι γίνεται σήμερα στο χορό. Κάποτε χόρευαν ζευγάρια. Τώρα χορεύουν καθένας μόνος του αλλά όλοι μαζί. Α6 χορεύουν πια όπως ο μπαλαρίνος στο μπαλέτο.

να σας πω... Δεν το έχω αντιμετωπίσει σαν ^Ο'υτημα, αλλά θα μπορούσα να πω μονολεκτικά Τι Υράφοντας πραγματοποιούμαι. Κι όταν λέω Οαγματοποιούμαι εννοώ «κάνω πράξη». Η °ιηση είναι η πράξη μου. Κι είναι η ποίηση μια από τις πολλές σας πράξεις ή την αξιολογείτε σαν πιο σημαντική; I* ^λες μου οι πράξεις είναι για να υπάρξει αν / ^ πθαΎμστοποίηση. Σπρώχνουν κι °ίγουν το νώοη νΓ Ολα δηλ. γίνονται για σας για να Καταλήξουν κάποια στιγμή να μεταμορφωθούν σε ποίηση; ποί “ vwiooo. · ια να γίνει οεκιη « (,ν ϋ,στ) πρέπει να υπάρξει μια α στάση, μια α 'Η η ψ η . Α υ τ ά

ά λ χ α π ο υ χ ά ν ω λ ο ιπ ό ν ε ίν ε

Ρ’ αυτή τη στάση και μ’ αυτή την είν(, “ υτή η στάση και η αντίληψη δεν δε *1στον σέρα αλλά είναι ένα δοχείο για να μένα .μερικά πράγματα. Τα πράγματα αυτά γι Ιο,., Γ,ιναι η ποίησή μου. Για κάποιον άλλον να είναι η ίδια του η ζωή.

Η Ελένη Βαχαλό σιο σπίτι της (1952).

Δεν ξέρω αν θα συμφωνήσετε μαζί μου, αλλά εγώ που δεν είμαι ποιητής και είμαι απλά αναγνώστης, βρίσκω ότι η ποίηση τα τελευταία χρόνια έχει γίνει πολύ ερμητική. Διαβάζοντάς την έχω την αίσθηση ότι βρίσκομαι μπροστά σ’ ένα γρίφο που πρέπει να τον λύσω. Κι αυτό μου στερεί την αυτόματη επικοινωνία με το ποίημα και κυρίως νιώθω να μου στερεί την απόλαυση του διαβάσματος της ποίησης... ΚΑΤΑΛΑΒΑΙΝΩ τι εννοείτε κι ίσως αυτό που λέτε να έχει σχέση και μ’ αυτά που λέγαμε προηγουμένως για το ακραίο όριο του ατομικού ως εξαίρεση, που θεωρείται βασική αξία της κοινωνίας που ζούμε. Θέλω να πω δηλ. ότι ίσως και οι ποιητές, λειτουργώντας σαν εξαίρεση-εξαιρετικότητα, δεν αφήνουν πια στον αναγνώστη περιθώρια συμμετοχής στην ποίησή τους. Ίσως... δεν το έχω όμως καλοσκεφτεί για να σας πω αν είναι αυτός ο μόνος λόγος. Εσείς βρίσκετε ότι η ποίηση είναι πράγματι ερμητική ή πιστεύετε ότι είναι μόνο δική μου εντύπωση; ΔΕΝ θα μπορούσα να σας απαντήσω ακριβώς, γιατί εγώ διαβάζω την ποίηση όχι τόσο σαν αναγνώστης αλλά -ας πούμε- σαν ομότεχνος. Πάντως το βλέπω κάπως αυτό που λέτε. Γι’ αυτό

70/συνεντευξη

Ε β γο β ιο γρ α φ ία

; I ί !

Η Ελένη Βακαλό γεννήθηκε στην Κων/πολη το 1921. Σπούδασε αρχαιολογία στο Παν/μιο της Αθή­ νας, παρακολούθησε μαθήματα Ιστορίας της Τέ­ χνης στη Σορβόνη, επισκέφτηκε με ειδικές υποτρο­ φίες μουσεία της Ιταλίας και των ΗΠΑ και πήρε μέρος σε σεμινάρια στο Χάρβαρντ στο τμήμα αν­ θρωπιστικών μελετών. Κράτησε τη στήλη της τεχνοκριτικής στα «Νέα» από το 1952 ώς το 1975 (με μια διακοπή την εποχή της δικτατορίας), και υπήρξε μόνιμη τεχνοκριτικός στο «Ζυγό» από το 1955 ώς το 1967. Άρθρα και δοκίμιά της για την τέχνη έχουν δημοσιευθεί σε διάφορα λογοτεχνικά περιοδικά και περιοδικά τέ­ χνης. Παράλληλα με τις δημοσιεύσεις ένα μεγάλο μέρος της δραστηριότητάς της για τη διάδοση των σύγχρονων αντιλήψεων για την τέχνη αφιερώθηκε στην άμεση επαφή με το κοινό, με σεμινάρια, δια­ λέξεις, ξεναγήσεις και συζητήσεις. Κατά διαστήμα­ τα ανέλαβε επίσης σειρές ραδιοφωνικών εκπομπών για ειδικά θέματα τέχνης. Η Ελένη Βακαλό γράφει επίσης ποίηση από το 1945 κι έχειεκδώσει 13 ποιητικές συλλογές. Έργα της έχουν μεταφραστεί σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες κα )ώς και στην Αμερική. Η Ελένη Βακαλό είναι ακόμα ιδρυτικό στέλεχος της Σχολής Λιακο­ σμητικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών «Βακαλό» όπου και διδάσκει ιστορία της τέχνης.

Εργογραφία Ποίηση Θέματα και παραλλαγές (1945) Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία (1948) Στη μορφή των θεωρημάτων (1951) Το δάσος (1954) Τοιχογραφία (1956) Ημερολόγιο της ηλικίας (1958) Περιγραφή του σώματος (1959) Η έννοια των τυφλών (1962) Ο τρόπος να κινδυνεύουμε (1966) Γενεαλογία (1971) Του Κόσμου (1978) Πριν από το λυρισμό (1981). Συγκεντρωτική έκδο­ ση·. Οι παλάβρες της κυρα-Ροδαλίνας (1985) Τέχνη Εισαγωγή σε θέματα ζωγραφικής (I960) .2. μαθήματα για τη σύγχρονη τέχνη (1973) Η έννοια των μορφών (1975) Ρυθμοί αι όροι της ευρωπαϊκής τέχνης (1980) Η φυσιε γνωμία της μεταπολεμικής τέχνης στην Ελ­ λάδα. Τ ,μ. Α ' Αφαίρεση (1981). Τομ. Β' Εξπρεσσιονισμός - Υπερρεαλισμός (1982). Τομ. Γ' Ο μύ­ θος της ελληνικότητας (1983). Τομ. Δ' Μετά την Αφαίρεση (1985).

και προσπαθώ η ποίησή μου να είναι ανοιχτή και να κάνει τον αναγνώστη συμμέτοχο όχι μόνο με την έννοια του να επικοινωνεί μ’ αυτό που γράφω αλλά και με την έννοια του να μπορεί να το συμπληρώνει ή να το προεκτείνει. Θυμηθείτε τι γινόταν με τα δημοτικά τραγούδια... Εκεί το θέμα της συμμετοχής ήταν ανοιχτό. Υπήρχε ένα; βασικός καμβάς κι από εκεί και πέρα ξεκινούσαν οι παραλλαγές. Ο καθένας μπορούσε χα προσθέσει το δικό του, να·έχει τη δική του συμμετοχή.

Δ Ε Λ Τ ΙΟ «♦SSSSfaTiw β ιβ λ ιο γ ρ α φ ικ ό δ ε λ τ ίο α ρ ιθ . 139 • Ίο βιβλιογραφικό Δελτίο συντάσσεται με την πολύτιμη ουνεργααία τον βιβλιοπωλείου της «Εστίας», τη διεύθυνση και το προσωπικό τον οποίον ενχαρι(πούμε θερμά.

• Η ταξινόμηση των βιβλίων γίνεται με βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρμοαμένο στην ελληνική βιβλίογραφία.

• Σε κάθε κατηγορία βιβλίων προηγούνται αλφαβητικά οι ελ-

Και νομίζετε ότι μπορεί να γίνει αυτό στη σύγχρονη ποίηση. ΝΑΙ, το πιστεύω. Γι’ αυτό και στις «Παλάβρες της κυρά Ροδαλίνας» γράφετε στο τέλος του βιβλίο^ τη λέξη «συνεχίζεται»; ΝΑΙ, γι’ αυτό. Νομίζω ότι στη Ροδαλίνα μπορεί ο καθένας να προσθέσει κι άλλα επεισόδια. Η Ροδαλίνα μπορεί να φτιάχνετε συνέχεια...

Επιμέλεια: Έφη Απάκη

λη.. συγγραφείς και ακολάν· θούι οι ξένοι.

• Η κατάταξη των ξένων ανγγραφέιυν γίνεται σύμφωνα με το ελληνικό αλφάβητο.

• Στην κατηγορία των περιοδικών όεν περιλαμβάνονται εΰόομαόιαία έντυπα.

• Για την ακόμη μεγαλύτερη πληρότητα τον Δελτίου, παρακαλοννται οι εκδότες να μας στέλνουν έγκαιρα τις καινούριες r ' δόσεις τους.

1

Να που ξαναφτάσαμε λοιπόν στην κυρά Ροδαλίνα... Πολύ βομβίστρια πάντως η ηρωίδα σας... ΕΤΣΙ την είδατε;

ΙΩΝΙΚΑ ΕΡΓΑ Περίπου. Σαν μια βομβίστρια που πετάε1 τις βόμβες της, φεύγει μακριά, αλλά παράλληλα μένει και γίνεται σκόνη από τις ίδιες της τις βόμβες...

Α Π Ο Κ ΡΥ Φ ΙΣΜ Ο Σ ΕΥΑΠΈΛ1ΔΗ ΑΓΑΠΗ. Ασανάς. Αθήνα, Σιδέρης Σελ. 126. Δρχ. 1000.

2 ^ α Ν ΙΣ Μ Ο Ι

ΑΚΡΙΒΩΣ. Είναι αυτό που σας έλεγα πιο πρΐ·ν για την κοινή ευθύνη. Η Ροδαλίνα είναι και θύμα και θύτης. Και οι δυο έχουν την ίδια ευθύνη. Διότι αν δεν υπήρχε ο ένας δεν θα μπορούσε να υπάρξει ο άλλος. Και να μην ξεγελιόμαστε πιστεύοντας μερικές φορές ότι είμαστε μόνο θύματα. Είμαστε και τα δυο. έχουμε όλοι την ίδια ευθύνη γι’ αυτό.

C > vi^ "όλη. Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου Νέου ' Τόμ° ι Α '+Β '. Αθήνα, Εταιρεία Μελέτης 1°°0+1000 Γ,νΐ° μ°ύ, 1985· Σελ· 325+634. Δρχ.

I98s’ v ,T0u'lVT“ χρόνια. Σ ε \ . 194.

1952-1982. Θεσσαλονίκη,

^ ά Ο Σ Ο Φ ΙΑ Και για να κλείσουμε, κυρία Βακαλό, ^ θέλατε να πείτε κάτι άλλο εσείς; Ε... όχι φτάνει πια! Νομίζω ότι όσα είπαμε εεν<ί αρκετά. ;

(Τη συνέντευξη από την Ελένη Bax<L'/’° 7ΤΥΐίΛΡ η ΑΑn n in T n m iT r^ v n l

rQ;

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

___ _ Γε Ν ΙΚ α AliBJT KAD* -τ, κίδης _ ,. ' Λ· Το νόημα της ιστορίας. Μετ. Μ.

340. Ας,χ Α’’κιαρδόπουλος. Αθήνα, Γνώση, 198!

Γ Ε Ν ΙΚ Α ΠΑ 1ΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Ν. - ΖΑΧΟΣ Δ. Ψυχολογία. Αθήνα, Κέντρο Ψυχολογικών Μελετών, 1985. Σελ 391. Δρχ. 12(Κ).

Ε Φ Α ΡΜ Ο Σ Μ Ε Ν Η Ψ Υ Χ Ο Λ Ο Γ ΙΑ ΓΡΙΒΑΣ ΚΛΕΑΝΘΗΣ. Ψυχιατρικός ολοκληρωτισμός. Θεσσαλονίκη, Ιανός, 1985. Σελ. 239. Δ ρυ. 500.

δελτ ιο/73

72/δελτιο ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ ΑΝΔΡΕΑΣ Η. Δικαστική γραφο­ λογία και εφαρμοσμένη χαρακτηρολογία. ΙΔ ' έκδοση. Αθήνα, 1985. Σελ. 656. Δρχ. 1000.

Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Η

ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Π Α Ρ Α Ψ Υ Χ Ο Λ Ο Γ ΙΑ

ΛΕΦΟΡ ΚΛΟΝΤ. Τι είναι η γραφειοκρατία. Μετ. Βα­ σίλης Τομανάς. Θεσσαλονίκη, Εκδοτική Ομάδα, 1985· Σελ. 94. Δρχ. 250.

Ζ Ω Ο Λ Ο ΓΙΑ

BACHELARD GASTON. Το νερό και τα όνειρα. Μετ. Έλση Τσούτη. Αθήνα, Χατζηνικολή, 1985. Σελ.

205. Δρχ. 900.

Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΑ

ΘΡΗΣΚΕΙΑ

Γ Ε Ν ΙΚ Α ΔΕΛΗΜΠΑΣΗ Α.Δ. Πάσχα Κυρίου. Αθήνα, 1985. Σελ. 923. Δρχ. 2000. ΜΑΚΡΑΚΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΕΜΜ. Ελληνορθόδοξη μαρτυρία. Αθήνα, 1985. Σελ. 94. Δρχ. 300. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ I. Ορθόδοξη πνευματι­ κή Ζωή. Θεσσαλονίκη, Πουρναράς, 1986. Σελ. 194. Δρχ. 400.

ΚΑΡΑΓΙΩΡΓΑΣ Δ. Οι οικονομικές λειτουργίες τοι1 κράτους. Αθήνα, Παπαξήσης. Σελ. 515. Δρχ. 800. ΠΕΤΡΙΝΙΩΤΗΣ Ξ. Κράτος και εργασιακές σχέσεις· Αθήνα, Παπαξήσης, 1985. Σελ. 164. Δρχ. 400.

Λ Α Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ ΡΑΦΤΗΣ ΑΛΚΗΣ. Ο κόσμος του ελληνικού χορού· Αθήνα, Πολύτυπο, 1985. Σελ. 244. Δρχ. 800.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ-ΠΑΙΔ/ΓΙΚΗ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΑΪΖΕΝΣΤΑΪΝ Σ.Μ. Η μορφή του φιλμ. Τόμοι Α'+Β'. Μετ. Νίκος Ε. Παναγιωτόπουλος. Αθήνα, Αιγόκερως, 1985. Σελ. 192+140. ΡΗΝΤΕΡ ΚΗΘ. Ιστορία του παγκόσμιου κινηματο­ γράφου. Μετ. Σώτης Τριανταφύλλου. Αθήνα, Αιγόκερως, 1985. Σελ. 382.

^ΠΑΡΚΣ ΤΖΩΝ. Άγριο ζευγάρωμα. Το σεξ στον κό°μο των ζώων. Μετ. Παυλίνα Εκκλησιάρχου. Αθήνα, Θυμάρι, 1985. Σελ. 206. Δρχ. 300.

Ε Κ Π Α ΙΔ Ε Υ Σ Η

Χ ΙΟ Υ Μ Ο Ρ ΙΩΑΝΝΟΥ ΓΙΑΝΝΗΣ. Το μεγάλο αφεντικό. Αθήνα, Καστανιώτης, 1985. Σελ. 94. Δρχ. 400.

ΤΕΧΝΕΣ

ΣΚΟΥΛΑΣ ΗΛΙΑΣ. Λιτότητα. Αθήνα, Εστία, 1985. Δρχ. 600.

ΑΡΧ ΙΤΕΚ ΤΟ Ν ΙΚ Η

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

^ΑΝΑΥΛΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Ζωή και έργο. Αθήνα, Ερ1985, Σελ. 276. Δρχ. 1500.

Π Ο ΙΗ Σ Η

ΚΙΝ Η Μ Α ΤΟ ΓΡΑ Φ Ο Σ *?ΑΛθΥΚΟΣ ΣΤΑΘΗΣ - ΣΠΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ ΒΑΣΙ?■;« · Τ° Φιλμ νουάρ. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1985. Σελ. ° 5· Αρχ. 900.

ΜΑΚΡΗΣ ΝΙΚΟΣ. Λειμωνάριο. Αθήνα, Τήνος, 1986. Σελ. 169. ΧΙΩΝΗΣ ΔΙΟΝΥΣΗΣ Γ. Η αποκάθαρση του Χριστια­ νισμού από τα εβραϊκά στοιχεία. Αθήνα, Άμιλλα, 1985. Σελ. 136. Δρχ. 300.

ΑΪΖΕΝΣΤΑΪΝ Σ.Μ. Κινηματογράφος και ζωγραφική. Μετ. Κώστας Σφήκας. Αθήνα, Αιγόκερως. Σελ. 109.

ΑΪΖΕΝΣΤΑΪΝ Σ.Μ. Πέρα από τους αστέρες. Μετ. "ΙΠΤαζ Σφήκας. Αθήνα, Αιγόκερως. Σελ. 110

ΑΒΕΛΛΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ. Έπαθλα και χάριτες. Αθήνα, 1985. Σελ. 123. ΑΝΤΙΟΧΟΣ ΣΑΡΑΝΤΗΣ. Τατουάζ. Αθήνα, Περίπλους, 1985. Σελ. 90. Λ Υ Ρ Η Λ ΙΟ Σ

ΚΑΠΝΙΑ-ΑΡΑΠΟΣΤΑΘΗ ΕΛΕΝΗ. Μαθαίνω *1 γλώσσα BASIC. Αθήνα, Στοχασμός, 1986. Σελ. 158· Δρχ. 800.

EISENSTADT MARK - WASON PETER. ΜάθηΟύ και εκπαίδευση II. Μετ. Γιώργος Μπαρουξής. Αθήν«· Κουτσουμπός, 1985. Σελ. 110. Δρχ. 500.

Αηρέα Χρονόηουήου

Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΟ Λ Ο Γ ΙΑ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ Μ.Ν. Η δομή της ελληνικής κοι­ νωνίας. Αθήνα, Κένταυρος, 1985. Σελ. 107. Δρχ. 300. Ο έφηβος και η οικογένεια. Επιμ. Ανθή Δοξιάδη-Τρίπ - Εύη Ζαχαρακοπούλου. Αθήνα, Εστία, 1985. Σελ.

449. Δρχ. 900.

Π Α ΙΔ Α Γ Ω Γ ΙΚ Η ΡΗΓΑΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΑΘ. Εισαγωγή στην επιστήΡ1' , της αγωγής. Αθήνα, 1985. Σελ. 127. Δρχ. 500.

Δ ΙΚ Α ΙΟ

ΤΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ. Η κακοποίη^1 του παιδιού. Αθήνα, Κουτσουμπός, 1985. Σελ. 24" Δρχ. 600.

ΑΛΙΜΙΙΡΑΝΤΗΣ Ν. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Μελέτες για μια κριτική θεώρηση του δικαίου. Θεσσαλονίκη, Σάκκουλας, 1985. Σελ. 153.

ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΓΙΟΥΛΟΣ ΚΩΣΤΑΣ. Ψυχαναλυτή κριτική της αυταρχικής και προοδευτικής παιδεία? Μετ. Φώτης Παίξος. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, Σελ. 239.

1

Σημειώνεις ΤΑΣΟΥ ΧΑΛΚΙΑ ,.1' 01

ΊΙΙΟΓIIIIιΛ

π λ α κ α · Β ύρω νος

ΕΜ Μ ΑΝΟΥΗΛ

Η.

II ικ α νότητα των

74/δελτιο

δελτιο/75 ΤΣΕΡΙΩΝΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Πίσω από το λόφο. Διηγή­ ματα. Αθήνα, Μαυρίδης. Σελ. 156. Δρχ. 350.

λευκών πόθων. Αθήνα, Όμβρος, 1985. Σελ. 71. Δρχ.

250. ΒΑΦΟΠΟΥΛΟΣ Γ.Θ. Το τέλος. Αθήνα, Ιανός, 1985. Σελ. 53. Δρχ. 250. ΔΙΑΜΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ ΑΛΚΜΗΝΗ. Τα θαμπά είδω­ λα. Αθήνα, 1985. Σελ. 58.

ΦΆΚΙΝΟΣ ΑΡΗΣ. Ο πρόγονος. Αθήνα, Εστία, 1985. Σελ. 202. Δρχ. 400. ΦΑΚΙΝΟΣ ΧΡΙΣΤΟΣ. Το πρωινό της ντροπής. Αθή­ να, 1985. Σελ. 251. Δρχ. 600.

ΚΑΡΑΜΟΛΕΓΚΟΥ ΣΤΕΛΛΑ. Σπασμένα αγάλματα. Αθήνα, Αιγόκερως, 1985. Σελ. 60.

ΦΡΑΓΚΙΑΣ ΑΝΤΡΕΑΣ. Το πλήθος. Μυθιστόρημα. Τόμος Α \ Αθήνα, Κέδρος, 1985. Σελ. 410. Δρχ. 900.

ΚΟΚΚΙΝΗΣ ΣΠΥΡΟΣ. Ερωτική ανθολογία. Αθήνα, Φιλιππότης, 1985. Σελ. 286. Δρχ. 800. ΛΑΖΑΡΗΣ ΝΙΚΟΣ. Τα δέντρα τρέχουν βιαστικά. Αθήνα, Ηριδανός, 1985. Σελ. 32.

ΚΟΛΕΤ. Η γάτα. Μετ. Μαρία Μαλαγαρδή. Αθήνα, Γαλαξίας/Ερμείας, 1985. Σελ. 147. Δρχ. 400.

LAGERKVIST PAR. Η Σίβυλλα. Μετ. Β. Κατσάνης. Αθήνα, Ροές, 1985. Σελ. 187. Δρχ. 400.

ΛΙΒΑΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Κοντινό πλάνο. Αθήνα, Ηριδανός, 1985. Σελ. 38. ΛΩΛΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Β. Η μεγάλη κοινωνία. Αθήνα, 1985. Σελ. 117. Δρχ. 200.

ΜΠΑΓΙΟΝ ΑΝΤΡΕ. Ιστορία μιας Μαρί. Μετ. Ίρα Κολινιάτη. Αθήνα, Εστία, 1985. Σελ. 269. Δρχ. 480. ΡΟΔΑΝ ΝΤΟΜΙΝΙΚ. Το κρεβάτι. Μετ. Αναστασία Λαμπρία. Αθήνα, Εστία, 1985. Σελ. 193. Δρχ. 400.

ΜΑΚΡΗ-ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ ΕΛΕΝΗ. Σταγόνες πέ­ τρινο νερό. Αθήνα, Τρία Φύλλα, 1986. Σελ. 86.

CHANDLER RAYMOND. Φιλίπ Μάρλοου. Αντίο, γλυκιά μου. Μετ. Ανδρέας Αποστολίδης. Αθήνα, Άγρα, 1985. Σελ. 397. Δρχ. 800.

ΜΠΕΛ1ΕΣ ΕΡΡΙΚΟΣ. Πόλεως. Ποιήματα. Αθήνα, Οδυσσέας, 1985. Σελ. 78. Δρχ. 300. ΝΙΚΗΤΕΑΣ Π. Καθημερινές τοιχογραφίες. Αθήνα, 1985. Σελ. 22. ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Φωτογραφίες. Αθή­ να, Εκδόσεις του Διορθωτηρίου, 1985. Σελ. 37.

ΚΑΜΥ ΑΛΜΠΕΡ. Ο μύθος του Σίσυφου. Δοκίμιο ^άνω στο παράλογο. Μετ. Β. Χατζηδημητρίου. ΣΤ' έκδοση. Αθήνα, Μπουκουμάνης. Σελ. 164. Δρχ. 250.

Μ Α ΡΤΥ ΡΙΕΣ ΜΠΕΡΑΤΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Οδοιπορικό του ’43. Αθήνα, Ερμής, 1985. Σελ. 179. Δρχ. 300.

ΘΕΑΤΡΟ

ΝΑΚΟΥ ΛΙΛΙΚΑ. Ζαν Ζωρές. Το χελιδόνι της ειρή­ νης. Αθήνα, Δωρικός, 1985. Σελ. 137. Δρχ. 300. ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΥ ΑΝΝΑ. Η ζωή μου με τον Άγγελο. Αθήνα, Εστία, 1985. Σελ. 207. Δρχ. 480.

Ερ γ α ΝΤα ν τ ε . Θεία κωμωδία. Κόλαση. Έμμετρη επανεΥθαφή. Κώστας Σφήκας. Αθήνα, Αιγόκερως, 1986.

125.

ΣΜΙΘ ΣΑΜΑΝΘΑ. Ταξίδι ειρήνης στη Σοβιετική Ένωση. Μετ. Άφρω Τομποπούλου. Αθήνα, ΕΕΔΥΕ, 1985. Σελ. 78. Δρχ. 300.

Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η ΙΣΤΟ ΡΙΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ

ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ ΙΩΝ. Φύλλα ημερολογίου. Τόμος Δ' (1908-1912). Αθήνα, Ερμής, 1985. Σελ. 250. Δρχ. 500. ΦΑΣΟΥΛΑΚΗΣ ΣΤΕΡ. Από τον Γ. Ζολώτα στον Ζ. Βίο. Αθήνα, Χιόνη, 1985. Σελ. 48.

Ε Υ Θ ΥΜ Ο ΓΡ Α Φ ΙΚ A

ΓΕΝΙΚΑ

ΒΙΛΛΑΡΔΟΥΪΝΟΣ ΓΟΔΕΦΡΕΙΔΟΣ. Η κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης. Μετ. Κώστας Αντύπας. Αθή­ να, Χατζηνικολή, 1985. Σελ. 267. Δρχ. 800.

Ποίηση.

ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ. Σάτιρα. Τα ελληνικά επώνυμα. Αθήνα, Βλάσση, 1985. Σελ. 143. Δρχ. 350.

j^ARwiCK ARTHUR. Εισαγωγή στην Ιστορία. Μετ. θΐστη Τρίγκου. Αθήνα, Κουτσουμπός, 1985. Σελ. Ζ· Αρχ. 600.

BAYNES NORMAN Η. - MOSS L.B. Βυζάντιο. Ει­ σαγωγή στο βυζαντινό πολιτισμό. Μετ. Δημήτριος Ν. Σακκάς. Αθήνα, Παπαδήμας, 1986. Σελ. 643.

ΤΣΑΚΙΡΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Άσμα liberta. (Ερωτικός λυρισμός). Πάτρα, Στυγάς. Σελ. 30. ΤΣΑΚΙΡΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Έντεκα πικρά κυδώνια. Πάτρα, Στυγάς. Σελ. 32.

ΣΩΚΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Εγχειρίδιο για υποψήφιους πρ«>' θυπουργούς. Σάτιρα. Αθήνα, Βασδέκης. Σελ. 135 Δρχ. 400.

ΕίΟΓΡΑΦ ΙΕΣ

Π Α Γ Κ Ο Σ Μ ΙΑ ΙΣΤΟ ΡΙΑ

^ΑΝΩΑΙΚΑΚΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Ελευθέριος Βενιζέλος. λ Υγωστη ζωή χου. Αθήνα, Γνώση, 1985. Σελ. 594.

ΤΣΙΡΠΑΝΛΗΣ ΖΑΧΑΡΙΑΣ Ν. Η δυτική Ευρώπη στους μέσους χρόνους (5ος-15ος αι.). Γ' έκδοση. Θεσ­ σαλονίκη, Πουρναράς, 1985. Σελ. 246. Δρχ. 800.

ΤΗΛΙΚΙΔΗΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ. Ειρηνιστικά. Θεσσαλονίκη, 1985. Σελ. 62.

ΤΣΕΡΙΩΝΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Ελλάδα θυμήσου και ξύπνα. Ποίηση. Αθήνα, Μαυρίδης. Σελ. 107. Δρχ. 250. ΧΑΡΗΣ ΘΕΟΔΟΤΟΣ. Ανατολικά της ευδαίμονος Αραβίας. Αθήνα, Το ελληνικό βιβλίο, 1985. Σελ. 40. ΧΑΤΖΗΛΑΖΑΡΟΥ ΜΑΤΣΗ. Το δίχως άλλο. Αθήνα, Κείμενα, 1985. Σελ. 44.

Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ ΚΑΡΑΠΑΝΟΥ ΜΑΡΓΑΡΕ.· . Ο υπνοβάτης. Μυθι­ στόρημα. Αθήνα, Ερμής, 1985. Σελ. 186. Δρχ. 400. ΜΗΤΣΑΚΗΣ ΜΙΧΑΗΛ Έ ·ας αθηναίος χρυσοθήρας. Θεσσαλονίκη, Παρατήρησης, 1985. Σελ. 112. Δρχ. 300. ΝΙΡΒΑΝΑΣ ΠΑΥΛΟΣ. Το έγκλημα στο Ψυχικό. Θεσ­ σαλονίκη, Παρατηρητής, 1985. Σελ. 143. Δρχ. 300. ΠΑΝΣΕΛΗΝΟΣ ΑΑΕΞΗΣ. Η μεγάλη πομπή. Μυθι­ στόρημα. Αθήνα, Κέδρος, 1985 Σελ. 397. Δρχ. 1000. ΠΑ ΠΑΝΑΓΝΟΥ ΜΙΛ'ιίΑΔΗΣ. Λαζογερμανοί. Αθή­ να, Στοχαστής, 1985. Σελ. 90. λρχ. 250. ΡΕΜΟΥΝΔΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Σαν ανα ωτική άδεια. Αθήνα, ΓΙλέθρον, 1985. Σελ. 159. Δρχ. 350.

Μ ΕΛΕΤΕΣ ΙΩΑΝΝΟΥ ΓΙΩΡΓΟΣ. Ο της φύσεως έρως. Αθήν0, Κέδρος, 1985. Σελ. 131. Δρχ. 450. ΚΟΚΟΛΗΣ Ξ.Α. Θερμοπύλες και Πάρθεν. Θεσσαλ0' νίκη, University Studio Press, 1985. Σελ. 76. Δρχ. 300· ΚΟΥΣΑΘΑΝΑΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ. Το ρόδο της τιάς. Δύο κείμενα για τον Καβάφη και τον Έλιοτ. Μ'1 κονος, 1985. Σελ. 37. ΜΠΑΛΑΣΚΑΣ ΚΩΣΤΑΣ. Λογοτεχνία και παιδεία Αθήνα, Επικαιρότητα, 1985. Σελ. 161. Δρχ. 500.

SCHOLES ROBERT. Στοιχεία της πεζογραφίας. M';‘ Αριστέα Παρίση. Αθήνα, Κωναταντινίδη, 1985.

113.

2 7 ΧΡΟΝΙΑ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ Me χιλιάδες βιβλία ιστορικά, λογοτεχνικά, πολιτικά, οικονομικά, λεξικά κ.ά. από 30 δραχμές

ΜΠΑΡΜΠΟΥΝΑΚΗΣ Αριοιοτέλους l^tyvtHlog 150

ΤΟ ΚΑΤΩΙ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Αριστοτέλους 6*Τ ηλ. 27.18.53

ΤΟ ΣΠΙΤΑΚΙ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ Καρόλου Νιηλ 3*Τηλ. 23.97 46

Δ Ο Κ ΙΜ ΙΑ ____________________________ f t

A * ΐ:

' ΤΕΡΖΑΚΗΣ ΑΓΓΕΛΟΣ. Η ανάγκη του στοχα·>!“’' Δοκίμια Θ'. Αθήνα, Οι Εκδόσεις των Φίλων, 1™ Σελ. 220. Δρχ. 450.

Το μοναδικά παιδικό βιβλιοπωλείο

ΤΑ ΤΕΣΣΕΡΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ ΜΠΑΡΜΠΟΥΝΑΚΗΣ

Λ 5ελτιο

δελτιο/77

ΧΑΤΖΗΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΚΑΤΙΑ. Ιστορία της Κύπρου. Λευκωσία, 1985. Σελ. 373.

ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική επιθεώρηση. Τεύχος 310. Δρχ. 70.

12 Φεβρουάριου 1986

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ. Ετήσια επιθεώρηση. Τεύχος 19/1985. Δρχ. 2000.

ΠΑΙΔΙΚΑ

ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ. Τεύχη 21-22/23-24. ΑΥΤΟ. Μηνιαία εφημερίδα πολιτικού διαλόγου. Φύλ­ λο 11. Δρχ. 50.

ΕΛΕΥΘ ΕΡΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜ ΑΤΑ

ΤΟ ΒΗΜΑ. Μηνιαίο δημοσιογραφικό όργανο της Ευξείνου Λέσχης Θεσσαλονίκης. Φύλλο 193.

ΖΑΡΑΜΠΟΥΚΑ ΣΟΦΙΑ. Μυθολογία. Αθήνα, Κέ­ δρος, 1985. Δρχ. 550.

ΒΙΒΛΙΟΦΙΛΙΑ. Τεύχος 27. Δρχ. 200. ΓΥΝΑΙΚΑ. 15μερο γυναικείο περιοδικό. Τεύχος 907. Δρχ. 150.

ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ Ι.Δ. Η ιστορία με το γαλάζιο μολύβι. Αθήνα, Καστανιώτης, 1985. Σελ. 98. Δρχ. 300.

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΟΣ ΠΟΛΙΤΗΣ. Τεύχος 60. Δρχ· 130.

ΚΩΤΣΑΡΑ ΜΑΡΙΑ. Ένα φύλλο μέσα στη μπάρα. Αθήνα, Δωρικός, 1985. Σελ. 20. Δρχ. 350.

ΔΕΛΤΙΟ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΩΝ. Διμηνιαί­ α έκδοση του ελληνικού κοινωνιολογικού Συλλόγου· Τεύχος 6. Δρχ. 30. ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίουΤεύχος 137. Δρχ. 200. ΤΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ. Τριμηνιαίο περιοδικό εκπαι­ δευτικού και κοινωνικού προβληματισμού. Τεύχος 2· Δρχ. 250.

ΜΑΡΑΓΚΟ ΥΛΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ Π. Η διψασμένη αραπίνα. Αθήνα, Αμάλθεια, 1985. Σελ. 24. Δρχ. 200. ΜΑΡΡΑ ΕΙΡΗΝΗ. Μια ιστορία για δύο... Αθήνα, Κα­ στανιώτης, 1985. Σελ. 164. Δρχ. 400. ΣΚΟΥΡΑΣ Μ1ΔΤΟΣ. Ιστορία μιας γραμμής. Το τε­ τράγωνο, το τρίγωνο, ο κύκλος. Αθήνα, Πολύτυπο, 1985. 3 βιβλία. Δρχ. 1000. ΣΤΑΪΚΟΣ Π.Α. Η ιστορία της τρύπας. Αθήνα, Κα­ στανιώτης, 1985. Δρχ. 400. ΤΣΑΝΑΚΑ ΓΕΩΡΓΙΑ. Τα κατσαρολικά μαλώνουν. Αθήνα, Δωρικός, 1985. Σελ. 20. Δρχ. 350. ΙΝΚΙΟΦ ΔΗΜΗΤΡΗ. Καλωσόρισες Σουζάνα! Μετ. Ρένα Καρθαίου. Αθήνα, Μετόπη, 1985. Σελ. 87. Δρχ.

350. ΔΑΓΚΕΡΛΕΦ ΣΕΛΜΑ. Και επί γης ειρήνη. Μετ. Ντίνα Κισκίνη. Θεσσαλονίκη, Α.Σ.Ε., 1985. Σελ. 46.

MALTAIS MARCELLA - ROJARE FRANCOISE. Οι περιπέτειες του χαρταετού αετομύτη από τη Βραζι­ λία. Μετ. Ρούσσος Βρανάς. Αθήνα, Δωρικός, 1985. Σελ. 46. Δρχ. 650.

ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ Α.Σ.Ε. Σελ. 28.

ΜΑΝΟΣ.

Ελένη.

Θεσσαλονίκη,

ΜΓΙΑΣΚΛΑΒΑΝΗ ΟΛΥΜΠΙΑ - ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΑΝΝΕΤΑ - ΛΙΤΣΑΡΔΑΚΗ ΑΡΓΥΡΩ. Φώτα παρακα­ λώ! Θέατρο με παιδιά. Αθήνα, Κέδρος, 1985. Σελ. 55. Δρχ. 850.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ

ΕΛΛΕΒΟΡΟΣ. Τεύχος 1. ΣΥΝΔΕΣΜΟΪ· |

ΕΠΟΠΤΕΙΑ. Τεύχος 109. Δρχ. 300. ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ. Τεύχος 211. ΔρΧ 300. ΜΑΘΗΤΙΚΟΙ ΟΡΙΖΟΝΤΕΣ. Τεύχος 7.

ΔΠ: Α. Παπαδάκη ΑΦ: α . Φουριώτης ®Α: Β. Αγγελοπούλου “ Π: Βάιος Παγκουρέλης βΧ: Β. Χατζηβασιλείου Γ. Ματζουράνης Γ. Σαββίδης ΑΚ: Δ. Κονιδάρης 1*1: Γ. Παναγιώτου ΑΓ: Δ. Γιάκος ΑΖ: Δ. Ζαδές ΑΠ: Δ. Παπακωνσταντίνου ΑΣ: Δ. Σιατόπουλος ΕΑ: Ε. Αρανίτσης Εθ: Ε. Βαλτά ΕΖ: Ε. Ζωγράφου ΕΛ: Ε. Παππά ΕΠ: Ε. Παμπούκη .

EM: Ε. Μόσχος ΑΒ: Ζ. Βαλάση ®Π: θ . Μ. Πολίτης ~*Υ: Θ. Παπανικολάου Κ λ '■ Αραγώης !Υ·: Κ. Ανδρονικάς ΚΕ: Κ. Γουλιάμος

Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΣΕΡΡΩΝ. Φύλλο 45. ΔρΧ 30. '

Κ ρ 1ν ' Θ· ΔΊΡαρά? ΚΕ: Κ. Εμονίδης

Η ΝΕΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ. Τεύχος 16. Δρχ. 150.

κκ ·; I 5ατσ£μης Καραχάλιος

ΠΑΝΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ. Μηνιαία έκδοση της ΠανηΛ*1' ρωτικής Συνομοσπονδίας Ελλάδας. Φύλλο 95. ΔρΧ’ 50.

Κ, Ντελόπουλος Κ· Σταματίου ΚΧ· ν Τ°αούσης λλ Χρυσάνθης A: Α. Αποσκίτης γ]Α: Μ. Αποατολάτος

Μ. Κοντολέων Ε Μ Παπαδοπούλου

ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ. Φιλολογικόν περιοδικόν κατά τριΡ1' νίαν εκδιδόμενον. Τόμος ΚΖ', τεύχος 4. Δρχ. 300.

ΜΝ: Μ. Νιτσόπουλος ΝΜ: Ν. Μπούτβας ΝΠ: Ν. Παπανδρέου NY: Ν. Μαρκίδου ΟΠ: Ο. Παρατηρητής ΠΑ: Α. Παπανδρύπουλος ΠΛ: Π. Λινάρδος-Ρυλμό. ΠΜ: Π. Μηλιώρη ΠΠ: Π. Παιονίδης ΣΤ: Δ. Σταμέλος ΤΘ: Τ. Θεοδωρόπουλος ΤΑ: Τ. Λειβαδίτης ΤΣ: Σ. Ταακνιάς ΦΚ: Φ. Κονδΰλης ΦΤ: Φ. Τριάρχης ΕΝΤΥΠΑ ΑΓ: Αγωνιστής ΑΗ: Απογευματινή ΑΚ: Ακρόπολις ΑΝ: Αντί ΑΠ: Απανεμιά ΑΥ: Αυγή ΒΟ: Βορειοελλαδικά ΒΡ: Η Βραδυνή Π : Γιατί ΓΤ: Γράμματα και Τέχνες ΔΙ: Διαβάζω ΔΑ: Διάλογος ΔΠ: Δεκαπενθήμερος Πολίτης ΔΡ: Δραμινή ΔΣ: Δαυλός ΕΒ: Εμείς και το Βιβλίο ΕΓ: Ελεύθερη Γνώμη ΕΙ: Εικόνες ΕΘ: Έθνος ΕΛ: Ελευθεροτυπία ΕΜ: Εβδόμη ΕΚ: Ελικώνας ΕΟ: Εποπτεία

ΕΣ: Ελεύθερος (Στερ. Ελλ.) ΕΨ: Επιστημονική Σκέψη ΕΩ: Ελεύθερη Ώ ρα ΗΜ: Ημερήσια ΗΧ: Ιΐχος και Hi-Fi ΘΟ: Θούριος ΚΑ: Καθημερινή ΚΛ: Κυπριακός Λόγος CO: Cosmopolitan ΑΕ: Η Λέξη ΜΕ: Μεσημβρινή ΝΕ: Τα Νέα ΝΗ: Νέα Εποχή ΝΣ. Νέα Εστία ΟΜ: Ομπρέλα ΟΠ Οδός Πανός ΟΤ. Οικονομικός Ταχυδρόμος ΠΑ: Πάνθεον III Περισκόπιο της Επιστήμης ΠΘ: Πολιτικά Θέματα ΠΚ Πνευματική Κύπρος ΠΛ Πολιτιστική ΓιΟ: ι Ιολίτης ΠΡ Πόρφυρας ΡΙ: "ιίοσπάστης ΣΕ: Σύγχρονη Εκπαίδευση ΣΘ: Σύγχρονα Θέματα ΣΚ: Σκιάθος ΣΛ: Συλλεκτικός Κόσμος ΣΠ: Σπουδές ΣΣ: Σύγχρονη Σκέψη ΣΥ: Συμβολή ΤΑ: Ταχυδρόμος ΤΕ: Τριφυλιακή Εστία ΤΚ: Ταχυδρόμος Καβάλας ΤΟ: Τομές ΤΤ: Τετράγωνο ΦΣ: Φιλολογική Στέγη ΧΑ: Χάρτης ΧΡ: Η Χριστιανική

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΥΠΡΟΣ. Τεύχος 298-300. ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ. Μηνιαία επιθεώρηση τέχνης. ΤιύΧ0’ 28. Δρχ. 180. ΣΚΑΠΤΗ ΥΛΗ. Περιοδική έκδοση λόγου και τέχν^' Τεύχος 7-8. ΣΥΛΛΕΚΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό f a συλλέκτες. Τεύχος 63. Δρχ. 100. /,$

ι,ιηγο( ΟΕΒ τ /

[£

ΦΥΛΛΑΔΙΟ. Περιοδικό πνευματικής ζωής. Τεύχο? ^ 8. Δρχ. 250.

V

Δήμου Ν.: Η χαμένη τάξη (NY, CO, Φλεβ. ’85), (ΠΑ, ΟΤ,

ΜΗτος Οδηγός Βιβλίου (Σ. Κόκκινης, ΡΙ, 2/2)

S δημοσιογραφία ιέλτσε(ι^ ν 11 κ(-''α,Ι χου Ελληνικού Τύπου (ΑΦ, ΑΚ, 1/2) ■· Ελληνική δημοσιογραφία 1784-1980 (Σ. Κουζ,

ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ. Τεύχος 35. Δρχ. 160.

4 ΤΡΟΧΟΙ. Τεύχος 185. Δρχ. 130.

ΑΝΑΚΥΚΛΗΣΗ. Δίμηνη έκδοση τέχνης του Πρόσπερου. Αριθμός 2.

y τ,1ν Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές και βιβλιοπαρουσιάσεις των ελληνικών Ιλι>όσεων που δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοαιευμέσ,τον περιοδικό και επαρχιακό τύπο, όσες φυσικά φροντίζουν να μας στέλνουν οι συντάκτες τους. Για κάθε ‘βλίο σημειώνονται, μέσα σε παρένθεση: το όνομα του κριτικού και ο τίτλος του εντύπου (6λ. Υπόμνημα), καθώς *'Μ 9 ημέρα δημοσίευσης της κριτικής, αν πρόκειται για εφημερίδα, ή ο αριθμός έκδοσης, αν πρόκειται για περιοδικό έντυπο.

ΚΡΙΤΙΚΟΙ

ΠΑΝΘΕΟΝ. Γυναικείο δεκαπενθήμερο περιοδι*^’ Τεύχος 907. Δρχ. 150.

ΘΕΑΤΡΟ

Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

- Υπόμνημα

ΕΚΤΟΣ. Περιοδικό για νέους. Τεύχος 1. Δρχ. 150. ΕΛΛΗΝΟΤΣΕΧΟΣΔΟΒΑΚΙΚΟΣ Τεύχος 32.

κριτικογραφία

»

β ιο λ ο γ ία ^ελά

Ραρρά Α.: Ο φεμινισμός στην Ελλάδα του Μεοο-

.10/1)

Η Λημογραφική Κρίση στην Ελλάδα (ΒΠ, ΔΙ, 137) Μουσούρου Λ.: Σχήματα οικογένειας και στάσεις απέναντι στο παιδί (Θ. Δραγώνιι, ΔΙ, 137) Σα: ιλάκη Μ.: Κοινωνικές ιεραρχίες και σύστημα αξιών (Μ. Μερακλής, ΑΝ, 309) Φίλ ας Β.: Κοινωνία και Εξουσία στην Ελλάδα (Α θ , ΗΜ, 2/2)

Οι 'νομία Θασίτης Β.: Π ελληνική προσαρμογή στο κοινοτικό καθεστώς του καπνού (Κ Λατίφης, ΟΤ, 6/2)

δελτιο/79

78/δελτιο Simonnet D.: Τι είναι Οικολογία; (ΒΠ, ΔΙ, 136)

Δίκαιο Καράμπελας Λ.: Η νομοθετική αντιμετώπιση του προβλήματος των ναρκωτικών (ΓΣ, ΑΗ, 11/2)

Λαογραφία Νάνου - Σκοτεινιώτη Α.: Παροιμίες της Μακρυνίτσας (Π. Παναγιωτοΰνης, Ελεύθερος, 5/2)

Εκπαίδευση - Παιδαγωγική Κατσιμάνης Κ,: Αναλύσεις και τομές σε θέματα παιδείας (ΘΥ, ΕΙ, 12/2) Μωραίτης Γ.: Συντροφιά με τον Ξενοφώντας στη Λεγεώνα των Ξένων (Δ.Ν. Σακκάς, Τα Εκπαιδευτικά, 2) Παπανδρέου Α.: Η τραγωδία της εκπαίδευσης στην Ελλάδα (ΓΣ, ΑΗ, 29/1) Προσχολική ηλικία (X, Σακελλαρίου, Τα Εκπαιδευτικά, 2) Μιαλαρέ Γ.: Εισαγωγή στην παιδαγωγική (Δ.Ν. Σακκάς, Τα Εκπαιδευτικά, 2)

Σχολικά βοηθήματα Φωτεινόπουλος Β.: Φυσική σε κόμικς (ΑΦ, ΑΚ, 4/2)

Διαστημική έρευνα Σαγκάν Κ.: Κοσμική σύνδεση (ΘΥ, ΕΙ, 12/2)

Τέχνες Αποστολίδης Τ. - Ακοκαλίδης Γ.: Αριστοφάνη Εκκλησιάζουσες. (ΘΥ, ΕΙ, 5/2) Βαλούκος Σ. - Σπηλιόπουλος Β.; Φιλμ-νουάρ (Ν.Μ, ΕΝΕ, 30/

1)

Ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική (Τ. Ψαράκης, ΕΝΑ, 6/ 2)

Ιωάννου Γ.: 1) Το μεγάλο αφεντικό 2) Ποιος τρίτος δρόμος; 3) Το θαύμα (Σ.Κ., ΕΛ, 30/1) Κούρια Δ.: Το παιδί στη νεοελληνική Τέχνη (Δ. Δελής, ΡΙ, 9/2), (ΣΤ, ΕΛ, 6/2) Κώστιος Α.: Δ. Μητρόπουλος (ΒΠ, ΔΙ, 136) Λέφας Π.: Αθήνα (Σ. Κοκκίνης, ΡΙ, 9/2) Μουρίκη Ν.: Τα ψηφιδωτά της Νέας Μονής Χίου (ΣΤ, ΕΛ, 6/ 2 )

Παγκουρέλης Β.: Υποβολείο (ΘΠ, ΕΣ, 538) Ράφτης Α.: Ο κόσμος του Ελληνικού Χορού (ΚΤ, ΕΘ, 12/2)

Ενασχολήσεις Βύρα Γ.; Μαγειρική - Ζαχαροπλαστική (Π, ΟΤ, 6/2) Κηπουρική για όλους (Θ. Ποτήρη, ΟΤ, 6/2)

<

Γλώσσα Καλιόρης I'.: Ο γλωσσικός αφελληνισμός (Ε. Χουζούρη, ΔΙ, 136)

Κλασική Φιλολογία (κείμενα - μελέτες) Βασίλειος Διγενής Ακρίτας και το άσμα του Αρμούρη (Κ. Χωρεάνθης, ΔΙ, 136) Λαμψίδης Γ.: Αριστοφάνης (Β, ΟΤ, 6/2) Σακκάς Δ.Ν.: Πλάτωνας, (Φ.Κ. Βώρος, Τα Εκπαιδευτικά, 2) Σοφοκλής: Φιλοκτήτης (ΣΤ, ΕΛ, 6/2) Finley S.: Θουκυδίδης (Σ. Ταιτσιρίδης, ΔΠ, 60) (ΓΣ, ΑΗ, 29/

1) Λογοτεχνία (γενικά) Ιδίοις αναλώμασιν (Ε.Χ., ΕΝΑ, 30/1)

ΙΙοίηση Ανθολογία Κερκυραίων ποιητών (ΚΣ, ΝΕ, 8/2)

Αξιώτης Δ.: Καβαλιώτες ποιητές (Μ. Ζάζαρη, Σκαπτή Ύλη, 7-8) Ασλάνογλου Ν.Α.: Ο δύσκολος θάνατος (ΚΣ, ΝΕ, 8/2) Βιτσαξής Β.: Παντοτινά και πρόσκαιρα (ΘΠ, ΕΣ, 536, 537) Γαρίδης Κ.: Κάτι να μείνει (ΚΣ, ΝΕ, 8/2) Γκούμας Γ.: Στην άρκη της γλώσσας (ΚΣ, ΝΕ, 8/2) Δενέγρης Τ.: Ακαριαία (ΚΣ, ΝΕ, 8/2) Ζαχαριάδης Σ.: Ο μουγγός τελάλης (ΚΣ, ΝΕ, 8/2) Καραβασίλης Γ.: Καλλιέργεια του αίματος (ΚΣ, ΝΕ, 8/2) Καρατζάς Δ.: Αντιόπη (ΚΧ, ΠΚ, 298-300) Κοντός Γ.: Ανωνύμου μοναχού (ΚΤ, ΕΘ, 12/2) Κουβαράς Γ.: Οδός ανθρώπου (Α. Κονδυλάτος, ΟΜ, 20-21) Κουρτζής Η.Ν.: Λέξεις (Θ. Ψύρρας, Αυτό, 11) Μαρκόπουλος Θ.: Του ανταποκριτή μας (ΚΤ, ΕΘ, 29/1) Μπελιέ Ε.: Πόλεως (ΒΧ, ΑΥ, 4/2) Μπουντούρης Α.: Ποιήματα (Δ. Σπύρου, ΡΙ, 2/2) Νούσια Ε.: Η συντελεσμένη εποχή (ΒΠ, ΔΙ, 137) Παπαδίτσας Δ.: Ποίηση 1 (ΚΣ, ΝΕ, 8/2) Πατρίκιος Τ.: Θάλασσα επαγγελίας (ΚΣ, ΝΕ, 8/2) Πλακωτάρη Α.: Τα ποιήματα (ΚΣ, ΝΕ,.8/2) Σκουφά - Μανωλοπούλου Α.: Μέγας Αλέξανδρος (Θ. Ψύρ­ ρας, Αυτό, 11) Σταυρόπουλος Γ.: Ποιήματα Β' (ΚΣ, ΝΕ, 8/2) Σύγχρονη Κυπριακή ποίηση (Λ.Κ., ΡΙ, 9/2) Τζερμαδιανός Ν.: Τραγούδια σ’ ένα ηλιοτρόπιο (ΚΧ, ΠΚ, 298-300) Τσουκάτος Π.: Avis amoris (Γ. Κυριακάκος, Ελεύθερος, 5/2) Φωκάς Ν.: Προβολέας στα μάτια (Η. Κεφάλας, ΔΙ, 137) Φωστιέρης A.: 1) Σκοτεινός έρωτας 2) Ο διάβολος τραγούδησε σωστά (ΘΥ, ΕΙ, 29/1) Χριστοδούλου Ν.: Λυχνίες και τερρακότες (ΚΧ, ΠΚ, 298-300)

Σαγκάν Φ.: Στα όρια της αντοχής (Α.Μ., ΕΝΑ, 30/1) Φερναντέζ Ν.: Εγώ ο Πιέρ Πάολο στα χέρια του αγγέλου (ΘΥ, ΕΙ, 29/1) Χάμμετ Ν.: Το μεγάλο χτύπημα (NY, CO, Φλεβ. ’86) Χόρβατ Ε.: Έ να παιδί του καιρού μας (ΓΣ, ΑΗ, 11/2)

Μελέτες Ευαφγελάτος Σ.: Προς την αλήθεια για το Βιτσέντζο Κορνάρο (ΑΦ, ΑΚ, 8/2) Μουτάφης Γ.: Φώτης Αγγουλές (ΒΠ, ΔΙ, 136) Ο Καβάφης και οι νέοι (Ν. Κάμπος, ΟΜ, 20-21) Πράτσικας Μ.: Προσέγγιση στον Κάφκα (Κ.Κ., Ελεύθερος, 5/ 2)

Σαββίδης Γ.Π.: Μικρά Καβαφικά (ΚΧ, ΠΚ, 298-300) Χρυσάνθης Κ.: Δ. Λιπέρτης (Κ. Προύσης, ΠΚ, 298-300) Κείμενα για τον Σαντ (ΚΤ, ΕΘ, 29/1), (ΕΑ, ΕΛ, 30/1)

Παιδικά Βαλαβάνη Ε.: Μύθοι του Αισώπου (Α. Δελώνης, ΔΙ, 137) Βαριλλά Α.: Το μυστικό του Δία (θ . Καραγιάννης, Δημοκρα­ τική Πορεία Υμηττού - Χαραυγής, Νοεμ.-Δεκ. ’85) Π Γνωριμία με το θέατρο 2) Γνωριμία με τη μουσική 3) Γνωρι­ μία με τη ζωγραφική (ΘΥ, ΕΙ, 5/2) Π ιστορία ενός καλοψημένου τηγανόψωμου (ΖΒ, ΡΙ, 9/2) ■ωαννίδης Ι.Δ.: Τα τρία παιδιά (ΘΥ, ΕΙ, 29/1) Καζαντζάκης Ν.: Στα παλάτια της Κνωασού (X. Σακελλαρίου, Τα Εκπαιδευτικά, 2)

Ιστορία Δεν θα περάσουν (ΚΤ, ΕΘ, 29/1) Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950 (X. Βλαβιανός, ΔΙ, 136) Μαντάς Σ.: Τα ηπειρώτικα γεφύρια (ΓΜ, ΟΤ, 6/2) Μήλας Σ.: Ο ξεριζωμός (ΑΘ, ΗΜ, 2/2) Νεράτζης X.: Ο Μακεδονικός αγώνας (Ν. Παρνασσάς, Ελεύ­ θερος Τύπος, 31/1) Ο Garibaldi, και ο Ιταλικός Φιλελληνισμός το 19ο αιώνα (ΒΠ, ΔΙ, 137) Σταμέλος Δ.: Ο θάνατος του Καραϊσκάκη (Σ. Κοκκίνης, ΡΙ, 9/2), (Ν. Ιγγλέσης, Ελεύθερος, 5/2)

ονοίζαμε το πιο όμορφο βιβλιοπωλείο οτην έχουμε ό,τι βιβλίο φ α ν τ α ο τ ε ί τ ε , θαυμάσιες ΚαΡτες και περιοδικά, έ ν α ν αναπαυτικό καναπέ, κερνάμε καφέ, χαρίζουμε οψίοες και ο α ς δίνουμε Ψονταοτικές ιδέες Χ'ο δώρα.

Πεζογραφία Αλαβέρας Τ.: Γωνίες και όψεις (ΓΣ, ΑΗ, 11/2) Αλεξάκης Β.: Τα κορίτσια του Σίτι Μπουμ-Μπουμ (Λ. Π.. ΕΝΑ, 30/1) Δοξιάδης Α.: Βίος παράλληλος (ΒΧ, ΑΥ, 28/1) ΖόμπολαςΤ.: Διαδρομή (Π. Παναγιωτούνης, Ελεύθερος, 29/1) Καλαντξής Κ.: Η Ασημόπετρα (γ.κ., ΚΑ, 30/1) Καλιότοος Π.: Το συμπόσιο (ΓΜ, ΑΥ, 9/2) Καρατζαφέρη I.: Ζευγάρια της Αθήνας, (Λ.Π., ΕΝΑ, 30/1) Κάσδαγλης Ν.: Η Νευρή (ΚΤ, ΕΘ, 12/2), (ΤΣ, ΛΕ, 51) Κλάρας Μ.: Η περιπέτεια ενός ανθρώπου του 20ου αιώνα (ΚΤ, ΕΘ, 29/1) Κοτζιάς Α.: Φανταστική περιπέτεια (X. Ντουνιά, ΑΝ, 309) Λαϊνά Μ.: Ο Κλόουν (Ε.Χ., ΕΝΑ, 30/1) Λιάπα Φ.: Η μυστηριώδης ασθένεια (X. Ντουνιά, ΑΝ, 309) ΞανΟούλης Γ.: Ο Σόουμαν δεν θα ’ρθει απόψε (Ν. ΝικολάουΘ. Τοίκας, Εκτός, I) Πανσέληνος Α.: Η μεγάλη πομπή (ΒΧ, ΑΥ, 2/2), (ΚΤ, ΕΘ.

5/2) Παρασκευαίδης Θ.: Μια γάτα φωνάζει για το δίκιο της (ΒΠ. ΔΙ, 136) Τσιφόρος Ν.: θεότρελα ρεπορτάζ (ΚΤ, ΕΘ, 5/2) Αντρεζέφσκι Ζ.: Στάχτες και διαμάντια (ΓΣ, ΑΗ, 29/1). (Α.Κ., ΡΙ, 2/2), (ΘΥ, ΕΙ, 29/1) Γκόρντιμερ Ν.: Η κόρη του Μπέρτζερ (Λ.Μ, ΕΝΑ, 30/1) Γκρην Γ.: Ο 10ος άνθρωπος (ΓΣ, ΑΗ, 29/1) Καλβίνο I.: Πάλομαρ (Ν. Νικολάου - Θ. Τοίκας, Εκτός, 1) Κέρουακ Τ.: Τριστέοσα (Β. Σταύρακας, ΑΥ, 2/2) Λακαριέρ Ζ.: Μαρία η Αιγύπτια (NY, CO, Φλεβ. ’86) Λέσινγκ Ν.: Έ νας καλός γάμος (ΘΥ, ΕΙ, 29/1) Λώρενς Ν.Χ.: Η παρθένα κι ο Τσιγγάνος (Ν. Κάμπος, θΜ·

να γνωριστούμε

20- 21)

Μαν Τ.: Ο Μάριο και ο Μάγος (Ν. Κάμπος, ΟΜ, 20-21), Μέλβιλ X.: Μόμπυ Ντικ (ΚΤ, ΕΘ, 29/1), (Ν. Παρνασσό?. Ελεύθερος Τύπος, 31)1) Μούζιλ Ρ.: Οι τρεις γυναίκες (ΘΥ, ΕΙ, 12/2) Μπόρχες Χ.Λ. - Κασάρες Α.Μ.: Αφηγήσεις του Μπούστσ? Ντομέκ (Ν. Κάμπος, ΟΜ, 20-21) Μρόζεκ Σ.: Δεύτερη Υπηρεσία (ΒΠ, ΔΙ, 136) Ντεόν Μ.: Το μωβ ταξί (Ζ. Μαμαλάκη, ΔΙ, 137) Ντυοάε Μ.: Ο εοαστύε ίΝ. Νικολάου - Θ. ΐ’πικπΓ r-’vTiV 1)

Κροντηρά Λ.: Γνωριμία με το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (Μ. Κατσίγερας, ΚΑ, 30/1) Μαυροειδή - Παπαδάκη Σ.: Μύθοι και θρύλοι της Ρώμης (Θ. Καραγιάννης, Δημοκρατική Πορεία Υμηττού-Χαραυγής, Νοεμ.-Δεκ. 1985) Πετράτος Ν.: Ιστορίες των δερβισάδων (ΘΥ, ΕΙ, 5/2) Πιλάβιος Ν.: Ο Παραμυθάς, ο μάγος του γαλάζιου βουνού (ΘΥ, ΕΙ, 5/2) Ποταμίτης Δ.: Ιστορίες του παππού Αριστοφάνη (ΘΥ, ΕΙ, 5/2) Φίλντιοη Σ.: 1) Ορέστης 2) Η μάνα του ανέμου (ΘΥ, ΕΙ, 5/2) Χωρεάνθη Ε.: Μύθοι του Αισώπου (Α. Δελώνης, ΔΙ, 137) Αλέξιν Α.: Η τρελή Ευδοκία (ΘΥ, ΕΙ, 5/2) Benson Β.: Το βιβλίο της Ειρήνης (ΘΥ, ΕΙ, 12/2) Ροντάρι Τ.: Η τούρτα στον ουρανό (X. Σακελλαρίου, Τα Εκ­ παιδευτικά, 2)

*

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ

80/μικρες αγγελίες

μικρές αγγελίες ΔΥΑΡΙ ζητώ στο κέντρο του ΠΕΙΡΑΙΑ ή στις περιοχές Καστέλλα, Τουρκολίμανο, Προφ. Ηλία, Φρεαττΰδα, Πειραϊκή. Έ ξι νοίκια μπροστά. Τηλ.: 36.42.789 (πρωινά) και 45.34.033 (απογ.). Δώρο, σ' όποιον μ’ εξυπηρετή­ σει, μια συνδρομή 25 τευχών στο «Διαβάζω».

Τσιμπουκίδης Δ.: Φίλιππος ο Μακεδών και ιστορικός του ρό­ λος (ΔΓ, ΕΒ. 68) Φίλος Σ.: Η υπόθεση του ναυτικού 1944-1948 (Σ. Κόκκινης, ΡΙ, 9/2) Χαραλάμπης Δ.: Στρατός και πολιτική εξουσία (Θ. Βερέμης, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 58) Λεβίτ Κ.: Το νόημα της Ιστορίας (Δ. Κυρτάτας, ΔΠ, 60) '

Βιογραφίες - Μαρτυρίες - Απομνημονεύματα Βρανά Σ.: Επιθεώρηση καψούρα μου (ΓΣ, ΑΗ, 20/1) (Μ.Π., ΝΕ, 8/2) Γαρδίκας Κ.Δ.: Χρονικό ενός αγιάτρευτου γιατρού (ΓΣ, ΑΗ, 29/1) Δραγούμης I.: Φύλλα ημερολογίου (ΣΤ, ΕΛ, 6/2) Κασίνης Κ.Γ.: Το τραγικό σημειωματάριο του Ροίδη (ΒΠ, Δ1, 137) Κουσοθανά - Ρόε.: Η Βιενούλα της Μύκονος. (ΚΤ, Ε θ , 5/2) Παπάγος Α.: Δύο χρόνια στα χιτλερικά στρατόπεδα συγκεντρώσεως (Ν. Παρνασσός, Ελεύθερος Τύπος, 31/1) Στα ίχνη του Στρατή Τσίρκα (ΚΤ, ΕΘ, 29/1), (Τ. Ψαράκης, ΕΝΑ, 6/2 Σταματόπουλος Τ.: Ανδρέας Λόντος (ΒΠ, ΔΙ, 136) Ρολλάν Ρ.: Μπερλιόζ (Δ.Κ., ΡΙ, 9/2) Σοστάκοβις Ν.: Για τον ίδιο και την εποχή του (Γ. Κεντρωτής, ΔΙ, 137)

Ταξιδιωτικά Καλφιώτης Σ .: Η αδούλωτη Κύπρος (ΔΓ, ΠΚ, 298-300) Κουγιούλης Γ.: Ταξιδιωτικά (ΔΓ, ΠΚ, 298-300) Μαντούβαλος Γ.: Το οδοιπορικό των Μπουλαριών (Ν. Παναγιωτούνης, Ελεύθερος, 29/1) Χρυσοχόου I.: Εδώ Σμύρνη (ΛΘ, ΗΜ, 212) Σμίθ Σ.: Έ να ταξίδι στην ΕΣΣΔ (Θ.Π., ΡΙ, 2/2)

ΡΑΔΙΟΜΑΓΝΗΤΟΦΩΝΟ αυ­ τοκινήτου PIONEER ΚΕΗ9000 άθικτο, αξίας 140.000 δρχ., πωλείται 100.000 δρχ. Τηλ.: 36.42.789 (πρωινά 10-12). ★

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ιδιαίτερα μαθήματα παραδίδει στον Πει­ ραιά καθηγητής με φροντιστη­ ριακή πείρα. Τηλ.: 45.34.033 (4-6 μ.μ.).

ΓΚΟΥΡΤΖΙΕΦ - ΟΥΣΠΕΝΣΚΥ κέντρο δέχεται μαθητές. Τηλ.: Sl.32.262

• ΕΡΕΥΝΑ: ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΕΜΕΙΣ • AIDS • ΝΥΧΤΕΣ ΧΩΡΙΣ ΧΡΟΝΟΜΕΤΡΟ • ΘΗΛΥΠΡΕΠΕΙΑ • ROCK FEST'A,.

• ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ • ΣΙΝΕΡΟΜΑΝΤΖΟ: Σιον Ιλιγγο

Το συρματόπλεγμα Το τρελό επεισόδιο

του Τάκη • ΕΜΠΕΔΟΚ,λΗΣ ... και άλλα...

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ Κάθε λέξη σας μικρές αγγελίες στοιχίζει 20 δραχμές

Το φράγμα

Συμπληρώστε τη σειρά των αφιερωμάτων του

ΔΙΑΒΑΖΩ

Αντίσταση και Λογοτεχνία (No 58) Λατινοαμερικανική λογοτεχνία (No 59) Ονορέ ντε Μ παλζάκ (No 60) Δημήτρης Γληνός (No 61) Τζέημς Τζόυς (No 62) Κώστας Χ ατζηαργύρης (No 63) Η γενιά των μπήτνικ (No 64) Οι επίγονοι του Φρόυντ (No 65) Ζαν Ζενέ (No 66) Επιθειόρηση Τέχνης (No 67) Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς (No 68) Νέοι λογοτέχνες (No 69) Γερμανόφωνο θέατρο (No 70) Σημειωτική (No 71) * Αριστοφάνης (No 72) Ζακ Πρεβέρ (No 73) Μ ικροασιατικός ελληνισμός (No 74) Λογοτεχνία και κινηματογράφος (No 75) Ιταλική λογοτεχνία (No 76) Μ αρκήσιος ντε Σαντ (No 77) Κ.ΓΊ. Καβάφης (No 78) Χ.Λ. Μ πόρχες (No 79) Μίλαν Κούντερα (No 80) Μ αργκερίτ Γιουρσενάρ (No 81) Α δαμάντιος Κοραής (No 82) Καρλ Μαρξ (No 83) Σύγχρονα ολλανδικά γράμματα (No 84) Μ πορίς Βίαν (No 85) Αστυνομική λογοτεχνία (No 86) Νέοι λογοτέχνες (No 87) Κιίιστας Βάρναλης (No 88) Νεοελληνικό θέατρο (No 89) 'Γόμαν Μαν (No 90) Φ ρειδερίκος Νίτσε (No 91) Κωνσταντίνος Θεοτόκης (No 92) Βολάν Μ παρτ (No 93) Π αιδικό βιβλίο (No 94) Ναπολέων Λ απαθιώ της (No 95) Εμμανουήλ Ροΐδης (No 96) Εμίλ Ζολά (No 97)

Σταντάλ (No 98) Βιβλίο και φυλακή (No 99) Λαϊκό αισθηματικό μυθιστόρημα (No 100) Μ ακρυγιάννης (No 101) Λ ουκιανός (No 102) Ντιντερό (No 103) Τέλλος Ά γ ρ α ς (No 104) Ιούλιος Βερν (No 105) Θεόφιλος Καΐρης (No 106) Α ρχαία λυρική ποίηση (No 107) ίΙερό, Γκριμ, Ά ντερσεν (No 108) Έ ρμα ν Έ σσε (No 109) Αλμπέρ Καμύ (No 110) Βίκτωρ Ουγκό (No 111) Έ ντγκ α ρ Ά λ α ν ΓΙόε (No 112) Φιότης Κόντογλου (No 113) Φ ιλανδικά γράμματα (No 114) Σάμουελ Μπέκετ (No 115) Κοσμάς Πολίτης (No 116) Το δοκίμιο (No 117) Αλέξανδρος Πάλλης (No 118) Κοινωνιολογία (No 119) Ελληνικός Υπερρεαλισμός (No 120) Βλαντιμίρ Μ αγιακόφσκι (No 121) Ευγένιος Ιονέσκο (No 122) Κ υπριακά γράμματα (No 123) Το χιούμορ (No 124) Μισέλ Φουκώ (No 125) Ζακ Αακάν (No 126) Ζαν-Π ω λ Σαρτρ (No 127) Θεσσαλονίκη (No 128) Β υζάντιο (No 129) Ελληνικό παραμύθι (No 130) Ντοστογιέφσκι (No 131) Ντ. X. Αώρενς (No 132) Τ.Σ. Έ λ ιο τ (No 133) Μ αργκερίτ Ντυράς (No 134) Αριστοτέλης (No 135) Σιμόν ντε Μ πωβουάρ (No 136) Γιώργος Θ εοτοκάς (No 137)

Ι(< Π Ι'/Ι| ,τοί' οΐ||ΐι ιιιινοντω μι «οττοίοκο ϊχοΐ'ν ι ς<ιντ/.ΐ|(Ιι ι .

Α. Μ εταξά 26 - 10681 Α θήνα - τηλ. 36.40.488 - 36.40.487