Τεύχος 300

:κ α π ε Α ι

Ή ΕΠΙΘΙ

ΠΗΝΕΛΟΠΗ Δ ΜΑΙΡΗ ΓΟΥΛΣΤΟΝΚΡΑΦΤ <Η ΥΠΕΡΑΣΠΙΣΗ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ 200 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΚΔΟΣΗ

ΕΝΙΣΜΟΣ ΑΚΥΡΩΣΙ ί>ΟΡΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗ Π Α ΡΑΣΤΑΣΗ

Μελέτες για τον Εμφύλιο Πόλεμο

1945-1949 Κ είμενα ξένω ν και ελλή νω ν ιστορικών που ερ ευ νο ύ ν σημαντικές π λ ευρ ές και επίμαχα δέματα εκ είνη ς της κρίσιμης για

βουκουρε:

τα βιβλία της «γνώσης»

17

ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΕ Σ >Υ ΞΕΧΩΡΙΖΟΥΝ

ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΕ Σ ΠΟΥ ΞΕΧΩΡΙΖΟΥΝ

ΟΥΜΠΕΡΤΟ ΕΚΟ

Η ΒΟΜΒΑ L U 0 Σ Τ Ρ Α Τ Η Γ Ο Ι

0 1 Ν Α Ν Ο Ι ΤΟ Υ Γ Κ Ν Ο Υ

01 Τ Ρ Ε ΙΣ Α Σ Τ Ρ Ο Ν Α Υ Τ Ε Σ

ε χ δ Ο Ο ε ί ζ ΙπποκΡάτους 31,106 80 Αθήνα Τηλ.: 36 20 941 - 3621 194 “ ’ Για τους Βιβλιοπώλες: Αποκλειστική διάθεση ΔΑΝΑΟΣ A Ε Μαυρομιχάλη 64, 106 80 Αθήνα, Τηλ.: 36 04 161, 3631 975, 3611 054

« γνώση»

ΝΕΑΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ Ε Π ΙΛ Ε ΓΜ ΕΝ Α

Β ΙΒΛ ΙΑ

ΓΙΑ Π Α ΙΑ ΙΑ Κ Α Ι Ν Ε Ο Υ Σ

ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΑΠΟ 10 ΕΤΩΝ ΚΑΙ ΑΝΩ Μαίρη Κιτσικοπούλου

Προσπέρ Μεριμέ

Ισιορίες ίων δερβισάδων

Κολόμπα

Μανόλης Κορνήλιος

Γιάννης Μπάρτζης

Πολύ ωραίο τ’ όνομά σου, Ελευδερία!

Αργείος εσπερινός U FO στα Διγελιώτικα

Ευγενία Παλαιολόγου-Πετρώνδα Στη χώρα των Φαραώ

Σέλμα Λάγκερλεφ

Τζων Μπιούκαν

Τ α χριστουγεννιάτικα τριαντάφυλλα

Τα 39 σκαλοπάτια

Τζέιμς Μπέρυ Φούλα Λαμπελέ

Ένας κλέφτης στο χωριό

Η λαίδη κι ο κροκόδειλος Το μαδάκι Το βατραχάκι Ο μαύρος βασιλιάς Η γλάσιρα με ιην μπιγκόνια Το κλεμμένο γκαρσόνι

Ο άντρας με το στιλέτο Το άλογο-φάντασμα Ο αόρατος δολοφόνος Τα πιστόλια

Άστρινε Λίνιγκρεν

Λεονάρντο Ντα Βίνχσι

Ο αρχιντέτεκτιβ Μπλόμκβιστ Αδελφοί Λεοντόκαρδοι

Μύδοι και ιστορίες

Πιερ Μποηαλώ Τομά Ναρσεζάκ

Γιολάντα Πατεράκη Ο Ι Α ΤΡΟ Μ Η ΤΟ Ι Μια συμμορία που το λέει η μυχή της Ποιος εξαφάνισε τα μυστηριώδη σημειώματα; Το μυστικό των τεσσάρων Το κομπιούτερ ντετέκτιβ Οι ατρόμητοι, ή Καλλιτέχνες του γλυκού νερού Ο ι ατρόμητοι «σε καινούρια δράση»

Ελένη Πριοβόλου Ο δρόμος του μπλε φεγγαριού

Μαρία Πυλιώτου Τα δέντρα που τρέχουν

Λεονάρ Ντε Βρις Ειρήνη Μάρρα

Το πρώτο βιβλίο των πειραμάτων Το δεύτερο βιβλίο των πειραμάτων Το τρίτο βιβλίο των πειραμάτων

Μια ιστορία για δύο

Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη Ο μικρός περιηγητής

Χάρης Σακελλαρίου Η φωτιά που δε σβήνει Ομήρου Βατραχομυομαχία Ιστορίες και ανέκδοτα από τον αρχαίο κόσμο

Ο μικρός περιηγητής

Κάρολος Ντίκενς

Ελένη Σαραντίτη-Παναγιώτου

(Τόμος Β )

Ο γρύλος στο τζάκι Ο ι καμπάνες Το δώρο του φαντάσματος

Ο κήπος με τ’ αγάλματα Ιόλη, ή Τη νύχτα που ξεχείλισε το ποτάμι

(Τόμος A J

Ο μικρός περιηγητής

(Τόμος Τ') Άλκηστη

Γκούνχρουν Μεμπς Το παιδί της Κυριακής

Νοντάρ Ντουμπάντζε

Κίρα Σίνου

Εγώ, η γιαγιά, ο Ιλίκο και ο Ιλαρίων

Ο τελευταίος βασιλιάς της Ατλαντίδας

s---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

Ζωοδόχου Πηγής 3, 106 78 Α8ήνα, εηλ. 360.32.34 - 360.13.31

ΝΕΑΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

Ε Π ΙΛ Ε ΓΜ ΕΝ Α

Β ΙΒΛ ΙΑ

ΓΙΑ ΠΑΙΑΙΑ ΑΠΟ 10 ΕΤΩΝ ΚΑΙ ΑΝΩ Τζων Στάινμπεκ Το κόκκινο αλογάκι

ΓΙΑ Π Α ΙΑ ΙΑ Κ Α Ι Ν Ε Ο Υ Σ

ΓΙΑ ΠΑΙΑΙΑ ΑΠΟ 12 ΕΤΩΝ ΚΑΙ ΑΝΩ Ανατόλι Αλέξιν

Γιάννης Μπάρτζης

Η τρελή Ευδοκία Τηλεφωνήστε κι ελάτε

66 φράσεις δυόμισι χιλιάδων χρόνων

Ρόμπερτ Λούις Στήβενσον Το νησί των θησαυρών

Ευγένιος Σύι

Χέντρικ Βαν Λουν

Όσκαρ Ουάιλντ

Η ιστορία της ανθρωπότητας

Το φάντασμα του Κάντερβιλ

Κερνόκ, ο πειρατής

Νίτσα Τζώρτζογλου

Άννα Γκρέτα Βίνμπεργκ

Το τσίρκο της Ίρμας Ο χρυσός δαρεικός Τα τρία Σίγμα Περπατώντας στους αιώνες Ο Καράμπαλος ο Απεργίας

Νικολάι Βορόνοβ

Φαντίνα

Μάσα, ένα σύγχρονο κορίτσι

Οι Άθλιοι,

Μαρκ Τουέιν

Κατερίνα Γλυκοφρύδη

Οι Άθλιοι,

Οι περιπέτειες του Τομ Σόγιερ Οι περιπέτειες του Χακ Φιν Ο πρίγκιπας και ο φτωχός

Μελήσιππος

ΑννΤουέιτ Επιχείρηση «Κόκκινη Άμμος»

Άντον Τοέχοφ Αστείες ιστορίες

Σοφία Φίλντιση

Μια Πέμπτη του Οκτώβρη

Γαβριάς Οι Άθλιοι,

Γιάννης Αγιάννης

Ράντγιαρντ Κίπλινγκ

Αλεξάντερ Πούσκιν

Δαίμονες των κυμάτων Το ωραιότερο διήγημα του κόσμου Η εταιρεία Στάλκι & ΣΙΑ

Ντάμα Πίκα

Μ.Ε. Σαλτικόβ-Στσέντριν Πατέρας και γιος

Μόνος Κοντολέων Το ταξίδι που σκοτώνει

Τζακ Σέφερ Σέιν, ο άνθρωπος της χαμένης κοιλάδας

Η έκλειμη του ήλιου

Ά ννα-αννΑ '

Άννα Σίγουελ

Φιλίσα Χατζηχάννα

Τζακ Λόντον

Η Ντιντόν, ο Παβελάκης μου κι εγώ

Ο Ασπροδόντης Πειρατικές ιστορίες Αγάπη για τη ζωή Μια Οδύσσεια στο Βορρά Το κάλεσμα της άγριας φύσης

Πέτερ Χέρτλινγκ

Οι Άθλιοι,

Καβάλα στο Χρονοδιαβήτη

Άλμπερτ Λιχάνοφ

Ο Μ πεν αγαπάει την Ά ννα

Μάριος

Ι.Δ. Ιωαννίδης

Ποτέ ξανά

Λούκας Χάρτμαν

Απ’ όσα έχω δει Οι Άθλιοι,

Τιτίκα

Το Ρηνάκι και άλλα διηγήματα

Γιώτα Φωτιάδου-Μπαλαφούτη

Βίκτωρ Ουγκώ

Μαύρη Καλλονή

Κίρα Σίνου - Ελένη Αποστολοπούλου-Χουκ Το χέρι στο βυθό

---------------- ----- --------------------- ----ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Ζοοοδόχου Πηγής 3, 106 78 Α8ήνα, ιηλ'. 360.32.34 - 360.13.31

w z

Α

Β Ι Β Λ Ι Α

Η ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ Ριουνοοούκε Ακουχαγκάουα Κόπα (Μυθιστόρημα) Ρασομόν και άλλες ιστορίες Ναντίν Γκόρντιμερ Η ιστορία του γιου μου (Μυθιστόρημα) Μια ιδιοτροπία της φύσης ©- (Μυθιστόρημα) 9 Σιουοακού Έντο Σιωπή (Μυθιστόρημα) 9 Μπάνιο Κίρχοφ Ινφάντα (Μυθιστόρημα) 9 Εμανουέλ Κρεστ Ράντου ή Οι φυσητές γυαλιού του Λιπσανί (Μυθιστόρημα) 9 Καμάρα Λάτ Το μαύρο αγόρι (Μυθιστόρημα) 9 Τζεραλντίν Μ ακΚόχριν Στα πόδια των αγγέλων (Μυθιστόρημα) 9 Σπάιχ Μ (λίγκαν Μουρλό - Μ ια ιρλανδέζικη φαντασία (Μυθιστόρημα) 9 Γιούκιο Μισίμα Η ΘΑΛΑΣΣΑ ΤΗΣ ΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑΣ

Ανοιξιάτικο χιόνι (Μυθιστόρημα) 9 Πέδρο Γκαρθία Move όλβο Μια ιστορία από τη Μαδρίτη (Μυθιστόρημα)

1 9 9 2

- ΠΟΙΗΣΗ

Έλοα Μοράντε Αραδέλι (Μυθιστόρημα) 9 Ονορέ ντε Μπαλζάκ Ο μπαρμπα-Γκοριό (Μυθιστόρημα) 9 Στέφανο Μπένι Ο μάγος Μπαόλ Μ ια ήσυχη νύχτα της δικτατορίας (Μυθιστόρημα) 9 Μπέρτολτ Μπρεχτ Διόρθωση παλιών μύδων και άλλες ιστορίες 9

Σόμερσετ Μωμ Τσάι και ματαιοδοξία (Μυθιστόρημα) 9 Χουάν Κάρλος Ονέτι Το ναυπηγείο (Μυθιστόρημα) 9 Κέιτ Σοπέν Η Αφύπνιση (Μυθιστόρημα) Τζόνα8αν Σουίφτ Η μάχη των βιβλίων (Νουβέλα) 9

Τζουνίτοιρο Τανιζάκι Το πορτρέτο της Σούνκιν (Διηγήματα) 9

Τζων Κένεντυ Τοτιλ Συνασπισμός ηλιδίων (Μυθιστόρημα)

Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΜΑΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ Βολταίρος Τα περί τον Σαδίκην ή Την Ειμαρμένην (Μετάφραση: Δ. Ν. Ιακεντέρης Βυζάντιος, 1819) _9 Ανρί Μυρζέ Οι λιμοκοντόροι ή Σκηναί εκ του βόημικού βίου (Μετάφραση: Εμμ. Ροίδης, 1898)

Εκδόσεις Κ αςτανιωτη Η σ ύγχρ ονη εκδοτική παρουσ ία στα ελληνικά γράμματα

- - ..... — Ε κ δ ό σ ε ις Κ α ς τ α ν ι ω τ η ............... Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα

Ν Ε Α

Β Ι Β Λ Ι Α

1 9 9 2

ΕΛΛΗΝΙ ΚΗ ΛΟΓΟΤ ΕΧΝΙ Α ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Μ αρλένα Πολιτοπούλου

Γιώργος Αρισιηνός

Ο ήχος της σαύρας (Αφήγημα)

Η Κατάβαση (Αφήγημα)

Τάσος Ρούσσος

Χριστίνα Γιατζόγλου

Αγγελόπετρα (Νουβέλα)

0 μικρός Κλαύδιος (Αφήγημα)

Γιώργος Σκαμπαρδώνης

Βασίλης Γκοσρογιάννης

Η Στενωπός των Υφασμάτων (Διηγήματα) Μάτι φώσφορο, κουμάντο γερό (Διηγήματα)

Το ασημόχορτο ανθίζει (Μυθιστόρημα) Απόστολος Κ. Αοξιάδης

Αντώνης Σοϋρούνης

Ο θείος Πέτρος καΓη Εικασία του Γκόλντμπαχ (Νουβέλα)

Υπ’ όμιν της Λίτσας Κρίστη Στασινοπούλου

Αχιλλέας Θεοφίλου

Επτά φορές στην Αμοργό (Διηγήματα)

Μ εθυσμένη ορχήστρα (Μυθιστόρημα)

Περικλής Σφυρίδης

Λεύτερης Κυπραίος

Χαράμι (Διηγήματα)

Ο μεγάλος Δεύτερος (Μυθιστόρημα)

Λιονύσης Χαριτόπουλος

Γιώργος Λεονάρδος

Από εδώ πέρασε ο Κιλρόι

Το κόκκινο σαλόνι της γιαγιάς (Μυθιστόρημα) Πρόδρομος X. Μάρκογλου

Α.Κ. Χριστοδούλου

Το αγκάθι ή Ο Παντελής Βλαστός (Νουβέλα)

Σταθερή απώλεια (Διηγήματα) Παύλος Μάτεσις

Ύ λη δάσους (Διηγήματα) Αμαλία Μ εγαπάνου

Το Φιρφιρί, οι Φιρφιρογέννητοι και η Μ εγάλη Κωπηλασία Βασίλης Μπούτος

Γυναίκες στα πάρκα (Διηγήματα) Νίκος Νικολαΐδης

ΠΟΙΗΣΗ Σωκράτης Κ. Ζερβός

Το κρίνο του τρόμου Αντρέας Καραντώνης

Δεκατετράστιχα Ματθαίος Μουντές

Νηπιοβαπτισμός

Γουρούνια στον άνεμο (Μυθιστόρημα)

Αθηνά Παπαδάκη

Δημήτρης Νόλλας

Λέαινα της βιτρίνας

Ο τύμβος κοντά στη θάλασσα (Μυθιστόρημα)

Γ.Δ. Σιδεράς

Κυριάκος Ντελόπουλος

Γιάννης Τζανετάκης

Οδός Αρχαίων Ελλήνων (Μυθιστόρημα)

Το χαμαί Μ ε φώτα ερήμου

Γιάννης Ξανδούλης

Θανάσης Χατζόπουλος

Η εποχή των καφέδων (Μυθιστόρημα)

Από καταβολής δρόσου

ΝΕΑΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

Ε Π ΙΛ Ε ΓΜ ΕΝ Α

Β ΙΒΛ ΙΑ

ΓΙΑ ΠΑΙΑΙΑ ΑΠΟ 8 ΕΤΩΝ ΚΑΙ ΑΝΩ 'Ελλη Αλεξίου Μύθοι ιου Αισώπου

ΓΙΑ Π Α ΙΑ ΙΑ Κ Α Ι Ν Ε Ο Υ Σ

Σοφία Μιχαλοπούλου

Β.Δ. Αναγνωστόπουλος

Ο Μήτσης και η Μίτση

Λαϊκοί θρύλοι και παραδόσεις

Κριστίνε Νόστλινγκερ

Ιούλιος Βερν

Λόλλιποπ

Οι πειρατές του Αιγαίου Ο πύργος των Καρπαθίων

Ιφιγένεια Αλμπανοπούλου Χόππι-Χοπ

Κάρολος Ντίκενς

Χανς Κρίσιιαν Αντερσεν

Χριστουγεννιάτικη ιστορία

Διαλεχτά παραμύθια

Αλφόνς Ντωντέ

Αδελφοί Γκριμ

Ο Ταρταρέν της Ταρασκόν

Γιώργος Βοΐκλής Τα ξεχασμένα μονοπάτια

Νικολάι Βορόνοβ Το κυνήγι των περιστερών

Διαλεχτά παραμύθια

Όσκαρ Ουάιλντ

Αλέξανδρος Δουμάς Ιστορία ενός καρυοθραύστη

Ο εγωιστής γίγαντας Ο ευτυχισμένος πρίγκιπας

Αντουάν Σαΐνι Εξυπερύ

Αδηνά Παπαδάκη

Ο μικρός πρίγκιπας

Παλιές ιστορίες του κόσμου

Η αόρατη σελίδα

Νίνα Θεοχαρίδου

(Ευρώπη)

Ντίνος Λημόπουλος

Ο ασημένιος ελέφαντας

Παλιές ιστορίες του κόσμου

Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ Φεγγάρι στην Ακρόπολη

'Αλκή Γουλιμή

Τα ρούχα του βασιλιά

Ότφριντ Πρόιολερ

Ράνιγιαρνι Κίπλινγκ

Ο Νερουλίνος, το πνεύμα της λίμνης

Ο μαστρο-Πολύξερος κι η παλιοπαρέα του Αν όλα τα πιτσιρίκια του κόσμου Τ α δελφινάκια του Αμβρακικού Ο μαστρο-Πολύξερος κι η μαγική βάρκα

Μόνος Κοντολέων

Χάρης Σακελλαρίου

Αλέξανδρος Δουμάς

Ο Εέ από τ’ άστρα

Ο Σπιθοβολάκης Διηγήματα Χριστουγέννων, Πρωτοχρονιάς και Φώτων

Η μαύρη τουλίπα

(Ασία)

Ι.Δ. Ιωαννίδης Έ να καράβι στη βιτρίνα

Λάμπρος Πετσίνης

Γιάννης Καλατζόπουλος

Ρωσικά λαϊκά παραμύθια

Απίθανες ιστορίες

Φώντας Λάδης 'Αλκής ο μεστής. Ο γάιδαρος που νίκησε το σκυλόμαρο και άλλες ιστορίες

Ζωρξ Σαντ Ιστορία ενός αγαθούλη

ΓΙΑ ΠΑΙΑΙΑ ΑΠΟ 10 ΕΤΩΝ ΚΑΙ ΑΝΩ 'Ελλη Αλεξίου

Τρούμαν Καπότε

Ρωτώ και μαθαίνω

Ο καλεσμένος

Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη

Το αγόρι και ο κύκνος

Σώτη Χριστογιάννη

Α.Α. Μιλν

Μύθοι και θρύλοι της Νορβηγίας

Τό σπίτι στη γωνιά του Πουφ Ινδιάνικοι θρύλοι Θρύλοι των ιθαγενών της Αυστραλίας

Ι.Δ. Ιωαννίδης Τα τρία παιδιά Το άσπρο άλογο Το παράξενο δώρο Η ιστορία με το γαλάζιο μολύβι Ο γύρος του κόσμου χωρίς λεφτά Ο ερχομός της Βεατρίκης Μ ια πόρτα στο δέντρο

Κάδριν Στορ

Μύθοι και θρύλοι της Ρώμης

Μαρία Μιχαήλ-Δέδε

Τιερύ Ζονκέ Καταδίωξη στο μετρό

---------------------------------------------------------------- —

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

:—

------------------------------------------------ ---------------

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

Ζωοδόχου Πηγής 3, 106 78 Αθήνα, τηλ. 360.32.34 - 360.13.31

τα βιβλία της «γνώσης» '

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ Διεύθυνση: Π. Κονδύλης

ΧΑΝΝΑ ΑΡΕΝΤ Η ανθρώπινη κατάσταση (Vita activa) ΡΑΫΜΟΝ ΑΡΟΝ Η εξέλιξη της κοινωνιολογικής σκέψης Πρώτος ίόμος: Μοντεσκιέ. Κοντ, Μαρξ, Τοκβιλ Δεύτερος τόμος: Η γενιά της καμπής Του αιώνα: Εμίλ Ντυρκέμ, Βιλφρεντο Παρέτο, Μαξ Βέμπερ. ΛΕΒ ΒΥΓΚΟΤΣΚΙ Σκέψη και γλώσσα ΛΟΥΣΙΕΝ ΓΚΟΛΝΤΜΑΝ Διαλεκτικές έρευνες ΜΑΡΣΕΛ ΓΚΡΑΝΕ Η κινέζικη σκέψη ΟΥΜΠΕΡΤΟ ΕΚΟ Θεωρία Σημειωτικής ΟΛΟΦ ΖΙΓΚΟΝ Βασικά προβλήματα της αρχαίας φιλοσοφίας ΕΡΝΣΤ ΚΑΣΣΙΡΕΡ Ο μύθος του κράτους ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΟΝΔΥΛΗΣ Η κριτική της μεταφυσικής στη νεότερη σκέψη (Από τον όψιμο Μεσαίωνα ως το τέλος του Διαφωτισμού) ΒΙΚΤΩΡ ΚΡΑΦΤ Ο κύκλος της Βιέννης και η γένεση του νεοθετικι­ σμού (Βιττγκενστάιν. Σλικ, Κάρναπ. Πόππερ)

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΝΟΥΤΣΟΣ (επιμ.) Η σοσιαλιστική σκέψη στην Ελλάδα από το 1875 ως το Πρώτος τομος. Οι σοσιαλιστές διανοούμενοι και η πολίτικη λειτουργία της πρώιμης κοινωνικής κριτικής (1875-19071 Δεύτερος τόμος Ιδέες και κινήσεις για την οικονομι­ κή και πολίτικη οργάνωση της εργατικής τάξης (1907Ί925) Α Μέρος «Απο το κοινωνικό μας ζήτημα» στην ιδρυτική γένια του ΣΕΚΕ ΖΑΚ ΝΤΕΡΡΙΝΤΑ Περί γραμματολογίας ΖΑΝ ΠΙΑΖΕ Σόφια και ψευδαισθήσεις της φιλοσοφίας ΦΡΑΝΣΟΥΑ ΣΑΤΕΛΕ (επιμ.) Ιστορία της Φιλοσοφίας . Πρώτος ιομος Απο τον Πλατωνα ως τον Θωμά Ακινατη Δεύτερος τομος Από τον 'Γαλιλαίο ως τον Ζ.-Ζ. Ρουσσω Τρίτος τομος Απο τον Καντ ως τον Χουσσερλ Τέταρτος τομος: ΟΈικοστος Αιώνας Ν.Π. ΣΚΟΥΤΕΡΟΠΟΥΛΟΣ (επιμ.) Η αρχαία σοφιστική. Τα σωζόμένα αποσπάσματα ΖΩΡΖ ΣΟΡΕΛ Οι ψευδαισθήσεις της πρΟοδου ΛΕΟ ΣΤΡΑΟΥΣ Φυσικό Δίκαιο κάι Ιστορία

ΚΑΡΑ ΛΕΒΙΤ Το νόημα της Ιστοριάς (Η φιλοσοφία της Ιστορίας από τις βιβλικές της απαρχές ώς τους Μαρξ και Μπούρκχαρντ)

ΚΛΩΝΤ ΛΕΒΙ-ΣΤΡΩΣ Φυλή και ιστορία

ΚΑΡΛ ΛΕΒΙΤ Από τον Χέγκελ στον Νίτσε. Το επαναστατικό ρήγμα στη σκέψη του 19ου αιώνα'. Πρώτος καί δεύτερος τόμος

ΤΟΜΑΣ ΧΟΜΠΣ Λεβιάθαν Η Υλη, Μορφή και Εξουσία μιας Εκκλη­ σιαστικής και Λαϊκής Πολιτικής Κοινότητας Πρώτος και δεύτερος τόμος

ΤΖΩΝΛΟΚ Δεύτερη πραγματεία περί κυβερνήσεως

ΓΙΟΧΑΝ ΧΟΥΙΖΙΝΓΚΑ Ο άνθρωπος και το παιχνίδι

Κ. ΜΠ. ΜΑΚΦΕΡΣΟΝ Ατομικισμός και ιδιοκτησία (Η πολιτική θεωρία του πρωίμου φιλελευθερισμού από τον Χομπς ώς τον Λοκ)

ΕΝΤΜΟΥΝΤ ΧΟΥΣΣΕΡΛ Δεύτερη λογική ερεύνα: Η ιδεατή ενότητα του Εί­ δους και οι νέοτερες θεωρίες για την αφαίρεση ΝΙΚΟΣ Κ. ΨΗΜΜΕΝΟΣ Η ελληνική φιλοσοφία: 1453-1821 Πρώτος τομος: Η κυριαρχία του Αριστοτελισμού (Προκορυδαλική και Κορυδαλική περίοδος) Δεύτερος τόμος: Η επικράτηση της νεωτερικής φι­ λοσοφίας (Μετακορυδαλική περίοδος)

Κ. ΜΠ. ΜΑΚΦΕΡΣΟΝ Η ιστορική πορεία της φιλελεύθερης δημοκρατίας ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ - ΦΡ. ΕΝΓΚΕΛΣ Η Ελλάδα, η Τουρκία και το Ανατολικό Ζήτημα ΜΑΡΤΙΝ ΜΠΟΥΜΠΕΡ Το πρόβλημα του ανθρώπου

31, 106 80 Αθήνα Τηλ.: 36 20 941 - 36 21 194 εκδόσεις Ιπποκράτους Για τους Βιβλιοπώλες: Αποκλειστική διάθεση ΔΑΝΑΟΣ A Ε «γνώση» Μαυρομιχάλη 64, 106 80 Αθήνα, Τηλ.: 36 04 161, 36 31 975, 3611 054

τα βιβλία της «γνώσης» ΞΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ / ΜΙΚΡΗ ΣΕΙΡΑ ΚΑΡΑ ΓΙΟΥΝΑΣ ΛΟΥΒΕ ΑΛΜΚΒΙΣΤ Γιατί όχι;

Ο. ΣΕΣΑΝ - I. ΜΠ. ΜΑΣΛΟΦΣΚΙ Εσείς που δεν έτυχε ποτέ να σας σκοτώσουν...

ΒΙΡΤΖΙΝΙΑ ΓΟΥΛΦ Φλας

ΦΟΥΛΒΙΟ ΤΟΜΙΤΣΑ Η βενετσιάνα κληρονόμος

ΛΑΡΑ ΚΑΡΝΤΕΛΛΑ Γύρω από τη Λάουρα

ΓΚ. Κ. ΤΣΕΣΤΕΡΤΟΝ Η αθωότητα του πατρός Μπράουν

ΛΑΡΑ ΚΑΡΝΤΕΛΛΑ Ηθελα να φορέσω παντελόνια

ΣΕΡΤΖΙΟ ΦΕΡΡΕΡΟ Στη σκιά

ΜΑΡΙΑ ΚΟΡΤΙ Το τραγούδι των σειρήνων

ΤΟΜΑΣ ΧΑΡΝΤΥ Κάτω από το δέντρο

ΑΝΝΑ ΜΕΣΣΙΝΑ Η φοινικιά του Ρουσαφά

ΝΑΘΑΝΙΕΛ ΧΩΘΟΡΝ Το άλικο γράμμα

ΟΝΟΡΕ ΝΤΕ ΜΠΑΛΖΑΚ Η γεροντοκόρη

ΜΠΑΡΜΠΕΝΤ' ΩΡΕΒΙΓΥ Οι διαβολικές

ΜΑΝΦΡΕΝΤ ΜΠΗΛΕΡ Ηρεμη σαν τη νύχτα ΤΖΟΥΖΕΠΕ ΠΟΝΤΙτ "7Λ Η μεγάλη βραδιά ΛΕΒ ΡΑΖΓΚΟΝ Χωρίς επινοήσεις

ΖΑΝΕΤ ΟΥΙΝΤΕΡΣΟΝ Το φύλο της κερασιάς ΑΝΡΙ-ΦΡΕΝΤΕΡΙΚ ΜΠΛΑΝ Τ ' αγρίμια παλεύουν στο λυκόφως TENT ΧΙΟΥΖ Μύθοι του πρώιμου κόσμου

ε χ δ Ο Ο ε ί ζ Α κ ρ ά τ ο υ ς 31, 106 δ° Αθήνα Τηλ.: 36 20941 - 3621 194 , ** Για τους Βιβλιοπώλες: Αποκλειστική διάθεση ΔΑΝΑΟΣ A Ε Μαυρομιχάλη 64,106 80 Αθήνα, Τηλ.: 36 04 161, 36 31 975, 3611 054

« γVώση»

Γ. Γενναδίου 3 - Τηλ. 36.09.712 - 36.02.007 Π Ο Ι Η Σ Η

________

Ν άσ ος Β αγενάς

Κωστής Γκιμοσούλης

ΒΑ ΡΒΑ ΡΕΣ ΩΔΕΣ

I ιάννης Κ οντός ΣΤΟ ΓΥΡΙΣΜΑ ΤΗΣ ΜΕΡΑΣ

> 41Ό προπονητής παίκτης “

Β ασίλης Σ τεριάόης Μ ίμης Σ ουλιώτης

Ο ΠΡΟΠΟΝΗΤΗΣ

Β Α Θ ΙΑ ΕΠ ΙΦ Α Ν ΕΙΑ

ΠΑΙΚΤΗΣ

^ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ Γ. Γενναδίου 3 - Τηλ. 36.09.712 - 36.02.007 ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙ

Κώστα Αρκουδέα ΤΟ ΠΑΛΙΟ ΔΕΡΜΑ ΤΟΥ ΦΙΔΙΟΥ Δέκατος έβδομος αιώνας και δύο φίλοι ξεκινούν το μακρύ ταξίδι με προορισμό την Αφρική. Οι τόποι αλλάζουν όπως και οι πρωταγωνιστές που αφήνουν πίσω τούς παλιούς εαυτούς τους, όπως το φίδι το παλιό του δέρμα.

Τάσου Καπερνάρου ΛΟΥΤΡΑ Πάνου Θεοδωρίδη ΤΟ ΘΕΟΠΑΙΔΟ Έ ν α ιπποτικό μυθιστόρημα, στο Βυζάντιο του 1338, χρήσιμο ανάγνωσμα τόσο γιο τον έφηβο που παίζει adventure games, όσο και για τον γέροντα λόγιο που αγαπάει τον Ψελλό, τον Τζέτζη και άλλους ματαιόσπονδους.

'Αννας Ξανθάκη Ο ΓΑΛΑΖΙΟΣ ΓΑΤΟΣ Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν πιστεύουν πια στα φαντάσματα. Είναι πολύ περίεργο, γιατί στον αιώνα μας ακριβώς τα όρια μεταξύ ζωής και θανάτου γίνονται όλο και πιο ασαφή. Η ζωή ήξερε πάντα να κρύβεται σε καιρούς πολέμου. Ζούμε σε καιρούς πολέμου. Αυτό το βιβλίο είναι γραμμένο για φαντάσματα: όπως και να το πάρεις, η γη είναι αρχαία, και, αριθμητικώς, οι νεκροί υπερτερούν συντριπτικά των ζωντανών.

Και οι 7 ιστορίες που απαρτίζουν τα Λουτρά διαδραματίζονται σε* εξωκοινωνικούς χώρους: σε ένα άσυλο, στο εστιατόριο ενός κέντρου νεοσυλλέκτων, σε ένα μοναστήρι σε παρακμή. Ο συγγραφέας επιλέγει αυτό το σκηνικό διάκοσμο θέλοντας να υποδηλώσει — και κατά τούτο τα Λ ουτρά είναι μελαγχολικό βιβλίο - τον ασυμφιλίωτο χαρακτήρα της ανθρώπινης ύπαρξης με την πραγματικότητα που την περιβάλλει.

ΜΙΚΡΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ Η φύση, το συμπαν, τα φυτά και τα ζώα, τα αντικείμενα που μας περιβάλλουν, τα εργαλεία που χρησιμοποιούμε, τα επαγγέλματα... Κυκλοφορουν οι δυο πρώτοι τόμοι μιας πρωτότυπης εγκυκλοπαίδειας: Η ζωή των ζώων · Ο πλανήτης μας στο συμπαν Για μεγάλα παιδιά και νέους

S Μια καινούργια σειρά μας με ιη συνεργασία ίου αγγλικού

εκδοτικού οίκου Ντόρλινγκ Κίντερσλυ.

ΤΑ ΜΑΤΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗΣ Κάθε βιβλίο της σειράς είναι μια εγκυκλοπαίδια σαν φίλμ ντοκιμαντέρ για μεγάλα θέματα άλλων εποχών και της εποχής μας. Λίμνες και ποτάμια · Το δέντρο · Πεταλούδες και νυχτοπεταλουδες · Μουσικά όργανα · Οι πρώτοι άνθρωποι · Δεινόσαυροι · Τα φυτά · Όπλα και πανοπλίες · Τα ψάρια · Απολιθώματα · Το χρήμα · Η Αρχαία Αίγυπτος · Το αυτοκίνητο · Ιπτάμενες μηχανές · Εφευρέσεις · Οι εξερευνητές · Η γάτα · Ο κινηματογράφος · Τα καράβια Για μεγάλα παιδιά και νέους

S Και οι παλιές μας σειρές για παιδιά προσχολικής ηλικίας πάντα νέες και αγέραστες: ΑΛΤΑΝ και η ΠΙΜΠΑ του · ΤΟ ΠΟΝΤΙΚΙ · ΥΟΚ-ΥΟΚ...

S Και το ΒΙΒΛΙΟΠΑΙΧΝΙΔΙ μας. Γεμάτο περιπέτεια, δράση και μυστήριο. Το ΒΙΒΛΙΟ που είναι και ΠΑΙΧΝΙΔΙ μαζί αναπτύσσει τη φαντασία του παιδιού, διδάσκει και ευχαριστεί. Όταν ο αναγνώστης γίνεται ο πρωταγωνιστής της περιπέτειας... Αστραπές στο σκοτάδι · Ταξίδι στην κόλαση · Οι σπηλιές του τρόμου · Το καταραμένο φαράγγι · Σκιές στην άμμο

Βιβλία πον γοητεύουν και διδάσκουν, όλα πλούσια εικονογραφημένα και γραμμένα σε ζωντανή γλώσσα. Βιβλία μοναδικά για την Ελλάδα φτιαγμένα με την υψηλή τεχνολογία του 2000. κ Λ

ΑΣΤΕΡΗΣ ΔΕΛΗΘΑΝΑΣΗΣ ΕΚΔΟΤΗΣ Έδρα: Χαριλάου Τρικουπη 106 και Σμολένσκι, 117 72, Αθήνα Κεντρική διάθεση: Ζωοδάχου Πηγής 34, 106 81, Αθήνα Τηλ. 364 23 25, 363 90 62. Fax 364 23 25

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΛΗΘΑΝΑΣΗ Δέκα χρόνια στην πρωτοπορία του βιβλίου γνώσεων. Δέκα χρόνια ανακαλύπτουν τον κόσμο για παιδιά και νέους. Τα βιβλία μας είναι σύγχρονα, οπτικά και βασικό βοηθήματα για τα σχολεία. / Τρεις καινούργιες σειρές μας με τη συνεργασία ίου γαλλικού εκδοτικού οίκου Γκαλιμάρ.

ΜΕΓΑΛΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ Στα βιβλία της σειράς ζωντανεύει η ιστορία του κόσμου και περιγράφονται τα κατορθώματα του ανθρώπινου νου. Ο κόσμος της Βίβλου ( Η Παλαιό Διαθήκη) · Ο κόσμος της Βίβλου (Η καινή Διαθήκη) · Το βιβλίο όλων των χωρών (Εικονογραφημένος ποιητικός άτλαντας) · Το βιβλίο της μυθολογίας (ελληνικής και ρωμαϊκής) · Το βιβλίο των πρώτων ανθρώπων · Το βιβλίο των εφευρέσεων και των ανακαλύψεων · Το βιβλίο όλων των ημερών Για μεγάλα παιδιά και νέους

01 ΠΡΩΤΕΣ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΙΣ ΜΟΥ Η μαγική σειρά μας με τις διαφάνειες. Η λαμπρίτσα · Το καρότο · Η γάτα · Ο καιρός · Το χρώμα · Το δέντρο · Το μήλο · Το αβγό · Το κάστρο • Ο ελέφαντας · Το αεροπλάνο Για παιδιά προσχολικής ηλικίας

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ Ταξίδια

-

Ανα

Χαρίστε στους φίλους και στον εαυτό σας ένα απολαυστικό ταξίδι. Ταξιδέψτε σε όλο τον κόσμο με τους Βίκινγκς, τον Μαγγελάνο, τον Κορτές, τον Κάζας, τον Μάρκο Πόλο, τον Βάσκο Ντα Γκάμα και τον Διέγο Ντε Λάντα. Μαυρομιχάλη 39, Τηλ. 3601956, 3610445

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Κ Α Κ Τ Ο Σ Α Ρ Χ Α ΙΑ Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Ε ΙΑ «01 Ε Λ Λ Η Ν Ε Σ »

ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ 1. ΠΛΑΤΩΝ 2. ΠΛΑΤΩΝ 3. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 4. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 5. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 6. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 7. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 8. ΣΟΦΟΚΛΗΣ 9. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 10. ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ 11. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 12. ΣΟΦΟΚΛΗΣ 13. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 14 ΑΙΣΧΥΛΟΣ 15. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 16. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 17. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 18. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 19. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 20. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 21. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 22. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 23. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 24 ΑΙΣΧΥΛΟΣ 25. ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ 26. ΑΡΡΙΑΝΟΣ 27. ΑΡΡΙΑΝΟΣ 28. ΑΡΡΙΑΝΟΣ 29. ΑΡΡΙΑΝΟΣ 30. ΣΟΦΟΚΛΗΣ 31- ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 32. ΠΛΑΤΩΝ 33. ΠΛΑΤΩΝ 34. ΠΛΑΤΩΝ 35. ΠΛΑΤΩΝ 36. ΠΛΑΤΩΝ 37. ΠΛΑΤΩΝ 38. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 39. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 40. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 41. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 42. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 43. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 44. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 45. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 46. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 47. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 48. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 49. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 50. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 51. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 52. ΗΡΟΔΟΤΟΣ

Απολογία Σωκράτους Συμπόσιο*.............. Ρήαο;................... Ικέτιδες................. Εκάβη......................... Τρωάδες................ Προμηθέας Δεσμώτης Φιλοκτήτης............. Πέρσαι.................. Αχαρνής................ Ικέτιδες................. Αντιγόνη................. Αγαμέμνων..............

Ιστορία -4........ Ιστορία -5..... Ιστορία -6........ Ιστορία -7........ Ιστορία -8........ Επτά επί Θήβας... 900 Νεφέλαι............ 1200 Αλεξάνδρου Ανάβασις-1..... 1.200 Αλεξάνδρου Αλεξάνδρου Ανάβασις - 3 Αλεξάνδρου Ανάβασις-4. Ηλεκτρα.................... Ιφιγένεια η εν Αυλίδι...... Νόμοι -1................... Νόμοι -2................... Νόμοι -3................... Νόμοι -4................... Νόμοι -5................... Νόμοι -6................... Ιφιγένεια η εεν Ταύροις. Ορέστης................. Ηλεκτρα................. Ηρακλείδες.............. Φοίνισσαι................ Βιβλίο Α' -Κλειώ ..... Βιβλίο Β' -Ευτέρπη .... Βιβλίο Γ -θάλεια ..... Βιβλίο Δ' -Μελπομένη . Βιβλίο Ε-Τερψιχόρη . Βιβλίο ΣΤ-Ερατώ .... Βιβλίο Ζ-Πολύμνια ... Βιβλίο Η-Ουρανία .... Βιβλίο θ'-Καλλιόπη ...

53. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ Ελένη ......................

54. ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ Σόλων - Ποπλοκόλας ...

55. ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ Θεμιστοκλής - Κύριλλος ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ θησεύς - Ρωμύλος .....

57. ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ Λυκούργος - Νουμάς ....

8. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ ίων .....................

59. ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ Πλούτος .............

60 ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ 61. ΣΟΦΟΚΛΗΣ 62. ΣΟΦΟΚΛΗΣ 63. ΜΕΝΑΝΔΡΟΣ 64. ΜΕΝΑΝΔΡΟΣ 65. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 66. ΠΛΑΤΩΝ 67. ΠΛΑΤΩΝ 68. ΠΛΑΤΩΝ 69. ΠΛΑΤΩΝ 70. ΠΛΑΤΩΝ 71. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ 72. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ 73. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ 74. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ 75. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ 76. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ 77. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ 78. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ 79. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ 80. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ , Πίνακες - Χάρτες - Εικόνες ια-Ραψωδίες α,β,γ, δ 1 81. ΟΜΗΡΟΣ Οδύσσεια - Ραψωδίες ε, ξ, η, θ 82. ΟΜΗΡΟΣ Οδύσσεια- Ραψωδίες ι.κ. λ. μ 83. ΟΜΗΡΟΣ Οδύσσεια - Ραψωδίες ν, ξ, ο, π 84. ΟΜΗΡΟΣ 85. ΟΜΗΡΟΣ 86. ΟΜΗΡΟΣ Ιλιάς - Ραψωδίες Α,Β,Γ, Δ ...

87. ΟΜΗΡΟΣ Ιλιάς - Ραψωδίες Ε, Ζ, Η, Θ ..

88. ΟΜΗΡΟΣ Ιλιάς - Ραψωδίες Ι,Κ, Λ, Μ ...

89. ΟΜΗΡΟΣ Ιλιάς- Ραψωδίες Ν,Ξ, Ο, Π .....

90. ΟΜΗΡΟΣ Ιλιάς - Ραψωδίες Ρ, Σ, Τ. Υ ...

91. ΟΜΗΡΟΣ Ιλιάς- Ραψωδίες Φ.Χ. Ψ.Ω ...

92. ΟΜΗΡΟΣ 93. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 1 Γενική Ιατρική ................

94. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 2 Προληπτική Ιατρική .........

95. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 3 Παθολογία - Οφθαλμολογία ..

96. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 4 Ανατομία - Φυσιολογία ......

97. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 5 Διαιτητική - θεραπευτική 1 ..

98. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 6 Διαιτητική - θεραπευτική 2 ...

99. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 7 Γυναικολογία-1 ...............

100. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 8 Γυναικολογία-2 ........ .......

Η ΣΕΙΡΑ ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ

ΟΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΓΙΝΟΝΤΑΙ ΣΗΜΕΡΑ

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

ΚΑΚΤΟΣ

ΗΜΙΟΥ 52. ΑΘΗΝΑ - ΤΗΛ.: 3 6 .2 8 .4 4 6 , 36.29.1 5

ΜΟΜΠΙ-ΝΤΙΚ ή Η ΦΑΛΑΙΝΑ (Δ Υ Ο Τ Ο Μ Ο Ι - 1.280 ΣΕ Λ ΙΔ Ε Σ ) •

Ε ΙΣ Α Γ Ω Γ Η - Σ Χ Ο Λ ΙΑ Τ Ο Υ Κ Α Θ Η Γ Η Τ Η Τ Η Σ Α Μ Ε Ρ ΙΚ Α Ν ΙΚ Η Σ Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν ΙΑ Σ Χ Α Ρ Ο Λ Ν Τ Μ Π ΙΒ Ε Ρ .

•

Ν Ε Α Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Η Σ Τ Η Ν Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η Γ Λ Ω Σ Σ Α Τ Ο Υ ε π ιμ ε λ ε ια

•

Δ. Κολοκοχτές.

Σ. Κόκκαλη

Λ Ε Ξ ΙΛ Ο Γ ΙΟ - Ε ΙΚ Ο Ν Ο Γ Ρ Α Φ Η Σ Η

ΔΥΟ ΤΟΜΟΙ - ΤΙΜΗ 4.000 ΑΡΧ. ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΚΤΟΣ, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ 52 ΤΗΛ.: 3628446, 3629157, FAX: 3241 790

ΔΙΑΒΑΖΩ Α. Μεταξά 26, Αθήνα -

ΠΕΡ ΙΕΧ ΟΜΕΝΑ

106 81 ΧΡΟΝΙΚΑ

Σύνταξη: 33.01.239 Λογιστήριο: 33.01.241 Διαφημίσεις: 33.01.313 Συνδρομές: 33.01.315

Τεύχος 300 9 Δεκεμβρίου 1992 Τιμή: Λρχ.

1000

Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Αρχισυντάκτης: Ηρακλής Παπαλέξης Σύνταξη: Κατερίνα Γρυπονησιώτου, Βα­ σίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέ­ ξης, Βάσω Σπάθή, Καίτη Τοπάλη. Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Γλωσσική επιμέλεια-Διορθώσεις: Βίκυ Κωτσοβέλου Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο Ε.Π.Ε., Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 Φωτογραφίσεις-Μοντάζ: I. Χριστοδουλάκος - I. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, ΤΗΛ./FAX: 33.01.330 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυλής 35, Καματερό, τηλ. 23.18.444 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου Ιδιοκτήτης-Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς & ΣΙΑ Ε.Ε. Κεντρική διάθεση: Αθήνα: «Διαβάζω» Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο «Κέντρο του βιβλίου» Λασσάνη 9 τηλ. 237.463 Σύνθεση εξώφυλλου: Γιώργος Γαλάντης Πίνακας: Eugene Baugnies

Η ΑΤΖΕΝΤΑ ΤΟΥ ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΟΥ: (επιμ. Πάνος Μπαλτάς) Μ Ο Λ ΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ: Γράφει ο Ηρακλής Παπαλέξης Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒ ΛΙΟ Υ ΕΡΕΥΝΑ: - Ο μηχανισμός ακύρωσης πληροφοριών κατά τη θεατρική παράσταση (Γράφει ο Δημ. Τσατσούλης) - Ο Όσκαρ Γουάιλντ και η Ελλάδα (Γράφει η Κυριακή Πετράκου)

20 22 25

26 32

ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ Μαίρη Γούλστονκραφτ Νάσια Γιακωβάκη: Για την «Υπεράσπιση» Εργογραφία Μαίρη ς Γούλστονκραφτ Συζήτηση γύρω από την κρατούσα αντίληψη για την ύπαρξη φυλετικών χαρακτηριστικών (Αποσπάσματα) Βιρτζίνια Γουλφ: Ένα δοκίμιο για τη Μαίρη Γούλστονκραφτ Χρονολόγιο Μαίρης Γούλστονκραφτ Πηνελόπη Στ. Δέλτα Κωνσταντίνος Μαλαφάντης: Χρονολόγιο Πηνελόπης Δέλτα Βίκυ Πάτσιου: Η εμπειρία της μνήμης στις αυτοβιογραφικές σελίδες της Π. Δέλτα Αγγελική Νικολοπούλου: Σύντομο σχεδίασμα του έργου της Π. Δέλτα Μαργαρίτα Βασταρδή: Οι σχέσεις της Π . Δέλτα με το δημοτικισμό μέσα από την «Αλληλογραφία» της Τερέζα Πεσμαζόγλου: Η Π. Δέλτα και ο Σπενσεριανισμός της εποχής της Κωστής Παλαμάς: Το νέο βιβλίο της κυρίας Δέλτα Χάρης Σακελλαρίου: Πηνελόπη Δέλτα και Ιουλία Δραγούμη - Δύο παράλληλες παρουσίες Αλεξάνδρα Ζερβού: «Για την πατρίδα» και το «Μεγάλο περίπατο του Πέτρου» Κωνσταντίνος Μαλαφάντης: Βιβλιογραφικά Πηνελόπης Δέλτα

42 45 46 48 54 58 64 66 69 75 82 85 89 96

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΚΟΙΝ ΩΝΙΟΛΟΓΙΑ : Γράφει ο Γιάννης Σταυρακάκης Π Ο ΛΙΤΙΚ Η : Γράφει ο Θ. Ψαλιδόπουλος ΟΙΚ ΟΝΟΜΙΑ : Γράφει ο Ν .Λ. Φορόπουλος ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ : Γράφει η Νένα I. Κοκκινάκη Π Ο ΙΗ ΣΗ : Γράφει ο Χρήστος Ηλιόπουλος ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφει η Λίλυ Εξαρχοπούλου ΜΕΛΕΤΗ: Γράφει ο Κώστας Χωρεάνθης

107 109 110 117 121 127 131

Π Λ Α ΙΣ ΙΟ

στο επόμενο «Διαβάζω» αφιέρωμα στον Φετιχισμό

Γράφουν η Ελένη Χωρεάνθη και η Σώτη Τριανταφύλλου ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

149

Κ ΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

155

τους, τηλ. 6450166).

3646360).

ο/Ι2 Τε 7 μμ· Η Lilly Kahil (καδ. <*° 9/12, ΐε, / μ · Ρ . ) προσεννιζει v, iK 0 p * . M t . n « W ™ ” " “ 0

E ^ e & iy ^ S » *

5Mejp,513/512> «M St -t f» eon6

Q/12 Τε 7 μμ· Ο Γεώργιος Μαγουλάς 9/12, 1ε, ' ΡΡ Πανεπιστήμιο (καδ. γλωσσολογίας εΜηΑδηνών) δ^κρινεη ς μορφ ? < ν,κήςνλώσσαςκατε^σητζεπορ^^

ϊ ^ * · ΐ 3& 3? Α8 η « « " (Λ« δΓ'μΐ0' και 3630706).*

Αδηναίων.*

s S S s S Γκρατσιας Ιπ”μ Πανός» (άδοτου 39

5

S S ^ 3616782’·'

| iou/

Τομπαζη

1».

l!i

τηΛ·

682046? Χ·.

6811828).* |ίου διαδαζει ποιήματα

^

?

”" π ο ρ α ^ .

*

6520586).*

(Αεληγιάννη

τηλ. 9028083).* ιη/12 Πε 6 45 μ.μ. Η Μαργαρίτα Κα-

λ · «η,nr Η &W<“fβρα>v Δεκέμβριος. η Ένωση διορνανώνει Μακεδονιας-θρακης J , και

”^Βκηη' ” ιΓ ιω £ ” “^ ti/12 Πα 7 μ μ· Ο Τάσος Αναγνώστου,

H/12,1 Q ' μμ , τηλ. 277004.*

; ? r s «

η Τούλα Μηου·

& » < . -

: s

r ^ s s ^ s # τρη Ιατροπουλοκ

^

ής Aoyo-

Σ,ιατοπουλου. wo «ηηύτση 8, τηλ. «Παρνασσός» (πλατεία Καρυτση ο,

3221917)*

« μ ».■ ΚΟ Γαβριήλ Πεντ^ικη εισηγειτα

^ ϊ ώ « £’ 58ερίας. ν Ιτο · Πανεπιστήμιο Αδ

περί ακαδ" ^ Αήμου Αθηναίων.* Πυευυατικο Κέντρο ω'ν

νοφών Κοκκόλης. Εκ“ αης Συγγραφέων Μακεδ

ας^ ρ1 κης ζ

αναλύε' ^ ^ ^ ή δ α ς Φ0'!’ ρώυο Σ ,.,κήΕιο'Ρε; ^ ,α«\ ™Κ· ^Θ εο σ ο ^'* Κολωνακ" κούρε01' 0'3.

WUP£ AOV*

3620702V

ήμερο ουν»»

ηληΡ - ,

p4\ανός».T ^ GJW o > 1004·

,ος”’ η ; to 0/12 &>*»·6-9 Ρ'ο £ 43/1 δ\ορνανώ',ε'

1

,πριακης

Λζεκηρο 0 ως ηρ« - 1δρΰμ< μένο χε*Ρ°νΡ ; Θεό. *0λλ« ε^\ * φΛόρ*°ϋ * Ρ -0υ/\υ^·* £οι9οι96ϊ \ 9 ι*· ■ ΐουλαυδΡη Πλό*α-wK Πλασκοδίι\λάκαΠηλ· πλασκε - .. πΣπυρος

ώ- *----1χης ΣεμινόΡ10 Εεο * " η

IS S v g S S ?

Γ,Λ ^ εηο« Μ

sS S & e*

-Ε ύ η Ρ ° « * ^ ·

V36412^-8V

5^

_ * « *. » ·»

·

ρ0«ο\οΙει

, . ^κδοσε'ζ

,«: τοόχα V.Voaaa*

: αλαδό.Γηλαδέ

PWBWOOOM*0 *: ρ&θννν', X Ac ΧΑ αAΛ»»"' » ”'

r *ΓΛννη{Κο«Λ v«K 0«g

^ Λ(\

δ$Μου

U.U· ^

V /λΠΟ

**

ύ-

3888V*

·ηΜαντούδαλ°«

nu,-lP-P·

ρκδεοη no*

v oriw

^ iis S S g .^ ^

S

αδν

S

“ nt S

« * "

■

^νηο«ΡΝε'° s S r s s iV *

φέο

,ρ^Ον-

^

0?V*

S i " « ' ‘“ * 0 „ *«***«*

nL pn Π ερ^η' Εκα, αυα ΐ^'

*εφ ^

,. ,^ηΙυνΝΡαφέω

“

οος» ^

; ηολ*'°ν°υ *° όρου Ουηαράλληλος **

5^ λ.””3646360V 36*®60''

η ν Μ ενδλο

lf V .M«v4»<

,, . 11 U.U·-' Ρ·μ

-ό ^

>

JOi*’

‘

° 04·* . ______ Βραδκ

*ΐρν.· *■ ·“ · £ £ * ^

<** “

·

κ α ^ ϊΠ ° 1 ^etotena» ^

°«PQ'joU, O546360V η ιο ύ ,^ · όϋ

-

St

^ η -

Εηιρέλε'0'

εωρΝ'α 7nTOyv \)W*»>

s ^ s s g tf*

22/χρονικα

Η Ελληνική ζωγραφική του 19ου και 20ού αιώνα

0

Λ Ι

£

ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ ΓΡΑΦΕΙ ο Ηρακλής Παπαλέξης

ΧΡΥΣΑΝΘΟΣ ΧΡΗΣΤΟΥ. Η Εθνική Πινακοθήκη. Ελληνική ζωγραφική 19ος-20ος αιώνας. Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1992. Σελ. 274. Δρχ. 12.000.

Μ ια περιήγηση στην Ελληνική ζωγραφική των δυο τελευταίων αιώνων, με τους αντιπροσωπευτικότερους πίνακες Νεοελλή­ νων ζωγράφων, αποτελεί η πολυτελής μεγάλου σχήματος και εξ ολοκλήρου έγχρωμη έκδοση: «Η Εθνική Πινακοθήκη. Ελληνι­ κή ζωγραφική 19ος-20ός αιώνας». Αυτός ο εικαστικός θησαυρός, απόκτημα της Εθνικής Πινακο­ θήκης, παρουσιάζεται στο πρώτο μέρος του βιβλίου από τον ακαδημαϊκό-Χρύσανθο Χρήστου με μια εμπεριστατωμένη εισαγω­ γή για την ιστορική εξέλιξη της νεοελληνικής ζωγραφικής χωρι­ σμένης σε γενιές δημιουργών με βάση την περίοδο γέννησης των καλλιτεχνών. Η παρουσίαση αρχίζει με τους καλλιτέχνες της πρώτης γενιάς (1800-1821) όπως ο Τσόκος, ο Κριεζής, ο Βρυζάκης, κλασικιστές και ρομαντικοί οι περισσότεροι. Ακολουθούν οι ζωγράφοι της .περιόδου της ελληνικής επανάστασης (1822-1843) με εκπροσώ­ πους τον Οικονόμο, Κουνελάκη, Προσαλέντη, Άβλιχο, Δούκα, Αύτρα, Βολανάκη, Γύζη, ηθογράφοι, τοπιογράφοι και θαλασ­ σογράφοι, επηρεασμένοι οι περισσότεροι από τα κελεύσματα του ακαδημαϊσμού της σχολής του Μονάχου. Στη συνέχεια (1844-1862) παρουσιάζονται ζωγράφοι όπως ο Ζαχαρίας, ο Λεμπέσης, ο Ιακωβίδης, ο Χατζόπουλος, ο Σαββίδης, ο Βώκος, ο Ράλλης και άλλοι πολλοί από τους οποίους προσχωρούν στο ιμπρεσιονιστικό κίνημα. Ά λλη γενιά είναι αυτή του 1863-1881 με εκπροσώπους τον Παρθένη, τον Μαλέα, το Φωκά, το Ροϊλό, το Χατζή κ.ά. Ακολουθεί η γενιά του 1882-1897 με τον Π«παλουκά, τον Κόντογλου και, τον «πατέρα» της νεοελληνικής ζω­ γραφικής, το Γιώργο Μπουζιάνη. Στη γενιά του 1898-1922 συ­ γκαταλέγονται ζωγράφοι όπως ο Βασιλείου, ο Βακαλό, ο Ρέγκος, ο Χατζηκυριάκος-Γκίκας, ο Εγγονόπουλος, ο Τσαρούχης, ο Διαμαντόπουλος, ο Μαυροΐδης, ο Μόράλης, ο Σικελιώτης, ο Στάμος, ζωγράφοι που καθιερώθηκαν για τις καινοτομίες τους και στον Ευρωπαϊκό εικοστικό χώρο. Τέλος, για τη γενιά του Μεσοπολέμου, την έβδομη γενιά των νεοελλήνων ζωγράφων (Γρίίτης, Τέτσης, Μυταράς, Φασιανός) υπάρχουν κενά γιατί έργα τους λείπουν από τη συλλογή της Εθνικής Πινακοθήκης. Ωστό­ σο αυτοί οι καλλιτέχνες, διεθνούς αναγνώρισης, ανοίγουν και­ νούριους δρόμους στις σύγχρονες παγκόσμιες αναζητήσεις. Το δεύτερο μέρος αποτελείται από 186 ολοσέλιδες έγχρωμες απεικονίσεις έργων 104 καλλιτεχνών, ενώ το τρίτο περιλαμβά­ νει βιογραφικά σημειώματα των ζωγράφων και αισθητικές ανα­ λύσεις των πινάκων τους. Κατατοπιστικό είναι, επίσης, το γλωσσάριο της έκδοσης στο οποίο μπορεί κανείς να πληροφορηθεί για τις τάσεις και τα κινήματα της ζωγραφικής και τη σχέ­ ση τους με τους Έλληνες δημιουργούς. Έτσι ο φιλότεχνος ανα­ γνώστης, εκτός της αισθητικής απόλαυσης, αποκτά μια ολο­ κληρωμένη εικόνα για την πορεία και τις κατακτήσεις της ελλη­ νικής ζωγραφικής. Τέλος, πρέπει να επισημανθεί και η σημασία της αγγλικής έκ-

χρονικά 123

δόσης του ίδιου βιβλίου με την οποία προβάλλεται στο διεθνές αναγνωστικό κοινό η ελληνική ζωγραφική των νεότερων χρό­ νων, ελάχιστα γνωστό έξω από τα σύνορά μας.

Η μεταφυσική ζωγραφική του Ντε Κίρικο

«Ο καταπλητικότερος ζωγράφος της νέας γενιάς»,

έτσι χαρα­ κτήρισε τον Τζόρτζιο Ντε Κίρικο ο Γκυγιώμ Απολλιναίρ. Το έργο του Ντε Κίρικο είχε μεγάλη επίδραση στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα. Υπήρξε ο ιδρυτής μιας έντονα συμβολικής Τέ­ χνης, της «μεταφυσικής ζωγραφικής» - καλλιτεχνικό κίνημα της δεκαετίας 1910-1920 στην Ιταλία - , η οποία στηρίχτηκε στην παραδοσιακή προοπτική του χώρου. Οι πίνακες του Ντε Κίρικο χαρακτηρίζονται από μια μελαγχολική ατμόσφαιρα αλλά και α­ πό μια ποιητική διάθεση. Τα έργα του παρουσιάζουν έρημους δρόμους, αψίδες, άδειες πλατείες με αποκεφαλισμένα αγάλμα­ τα, κίονες, πλάγιο φως που δημιουργεί μακριές σκιές. Ιδιαίτερο δε χαρακτηριστικό της ζωγραφικής του, η απουσία ανθρώπινης ζωντανής μορφής. Ένα εκτενές, σχεδόν ποιητικό, εισαγωγικό κείμενο του Ισπα­ νού Pere Gimferrer για τον Ντε Κίρικο και το έργο του, τη συμ­ βολή του στην παγκόσμια ζωγραφική, ένα κατατοπιστικό χρονολόγιο και 135 έγχρωμοι πίνακες και 21 ασπρόμαυροι συνθέ­ τουν αυτό το καλοτυπωμένο βιβλίο μεγάλου σχήματος στη σει­ ρά των μονογραφιών των μεγάλων ζωγράφων, που εγκαινίασε ο εκδοτικός οίκος «Γκοβόστης».

Κ -I

IΥΚΑΟΦΟΡΗΣΑΝ ΕΝ Σ Υ Ν Τ Ο Μ Ι Α F " N TEKIPIKd

PERE GIMFERRER. Ν τε Κίρικο. Μτφρ. Γιάννης Κωνσταντίνου. Αθήνα, Γ κοβόστης, 1992. Σελ. 130. Δρχ. 7.000

Σαλβαντόρ Νταλί, ο σουρεαλιστής Ενα ακόμη βιβλίο στη σειρά των ζωγράφων είναι και αυτό για τον Σαλβαντόρ Νταλί. Ο Ignacio Gomez de Liano, ποιητής και κριτικός της τέχνης, υμνητής του Νταλί, έγραψε ένα κείμενο για το ζωγράφο και το έργο του, στο οποίο, με τρόπο παραστατι­ κό, εξηγεί πώς ο μεγάλος Καταλανός είναι πάντα δημοφιλής και επίκαιρος. Οι πίνακές του εμπνευσμένοι είτε από τη Βίβλο, από το Φρόυντ, την επιστήμη, είτε από τη μυθολογία και τη φυσική, διαθέτουν μιαν ελκυστική δύναμη-αποτέλεσμα της μυστικιστι­ κής και ερωτικής του τέχνης. Ο Νταλί, ο πιο εξτρεμιστής του υπερρεαλισμού - επηρεα­ σμένος από το φουτουρισμό και τη μεταφυσική ζωγραφική του Ντε Κίρικο - αυτοχαρακτηρίζεται αρχιτεχνίτης της «Παρανοϊκο-Κριτικής» σύμφωνα με την οποία η αχαλίνωτη φαντα­ σία και το παραλήρημα δημιουργούν εικόνες παράδοξες φωτο­ γραφικής τεχνικής. Η πρόθεση του Νταλί να εκπλήξει και να εν­ τυπωσιάσει με το έργο του και τη ζωή του, προκάλεσε τους επι­ κριτές του να τον χαρακτηρίσουν «παραδόπιστο τσαρλατάνο» και τους υποστηρικτές του να τον θεωρούν ως το μεγαλύτερο ζωγράφο και σχεδιαστή από την εποχή της Αναγέννησης. Πέρα από τις ακραίες αυτές εκτιμήσεις ο Ν ταλί θεωρείται μια από τις σημαντικότερες και πιο πολυσυζητημένες φυσιογνωμίες του αιώνα μας.

IGNACIO GOMEZ DE LIANO. Νταλί. Μτφρ. Ηρώ Διαμαντούρου. Αθήνα, Γκοβόστης, 1992. Σελ. 144. Δρχ. 7.000.

^ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ Γ. Γενναδίου 3 - Τηλ. 36.09.712 - 36.02.007

ΜΑΡΙΑ ΛΑΜΠΑΔΑΡΙΔΟΥ-ΠΟΘΟΥ Κ Υ ΚΛΟΦ ΟΡΟΥΝ

ΗΜΛΡΟΙΛΛ ΛΙΙΗΥΟν

Η ΔΟΞΑΝΙΩ

ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΦΩΚΑΣ

Το μυθιστόρημα ζω ντανεύει τον βυζαντινό μεσαίω να του ε .ληνισμού, με ηρω ίδα μ.α κόρη, σ κλάβα από τη Λήμνο, που κατόρθω σε ν α γίνει κ α τάσκ ο πο ς του Ν ικηφόρου Φ ωκά.

(3η έκδοση)

Έ ν α μυθιστόρημα επο π ο ιίας τω ν β υζαντινώ ν χρόνω ν, με κύριο πρόσ ω π ο το Ν ικηφόρο Φ ω κά, τον π ιο δοξασμένο αλ λά κ α ι προδομένο α υ το κρ ά το ρ α του Β υζαντίου, που έζησε τρ α γικ ά διχασμένος ανάμεσ α στους όρκους του Θ εού κ α ι στον πόθο της σ άρκας. (Μ όλις κυκλοφόρησε)

Η ΜΑΡΟΥΑΑ ΤΗΣ ΛΗΜΝΟΥ Έ ν α μυθιστόρημα γραμμένο με δύναμη κα ι ευαισθησία, που ζω νταντεύει την οδυνηρή περιπέτεια του ελληνισμού μετά την πτώση του Βυζαντίου. (Βραβείο Α κα δημία ς Α θηνών, 6η έκδοση)

J η Ji

αγο ρα

του ΒΙΒΛΙΟΥ

από 8 Νοεμβρίου έως 21 Νοεμβρίου 1992 Αριστοτέλης-Αθ., Βαγιονάκης-ΑΘ., Γκο6όστης-Αθ., Ειρμός-Δράμα, Ελευθερουδάκης-Αθ., Ενδοχώρα-ΑΘ., Εξαρχόπουλος-ΑΘ., Εστία-Αθ, ΚαραβίαςΡουσσόπουλος-ΑΘ., Κατώι του Βι6λίου-Θεσσ., Λέσχη του Βιβλίου-ΑΘ., Λέσχη του Βι6λίου-Θεσσ., Libro-Αθ., Μεθενίτης-Πάτρα, Παράμετρος-ΑΘ., Πλέθρον-Αθ., Πρίσμα-Πειραιάς, Ραγιάς-Θεσσ.

Ο πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικότερα βιβλία ενός δεκαπενθημέρου, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώρη­ σαν 20 βιβλιοπώλες απ’ όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο κάθενας τους τέσσερα βιβλία που είχαν τις περισσότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κατά το διάστημα αυτό. Έτσι κάθε βιβλιοπωλείο δίνει τέσσερις βαθμούς στο βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις, τρεις βαθμούς στο αμέσως επόμενο, δύο βαθμούς στο τρίτο κατά σειρά βιβλίο, ενώ ένα βαθμό παίρνει το τέταρτο.

| ΜΟΥΡΣΕΑΑΣ Κ.: Βαμμένα κόκκινα μαλλιά | ΞΑΝΘΟ ΥΛΗΣ Γ.: Η εποχή των καφέδων ΣΑΜΑΡΑΚΗΣ Α.: Κόντρα

ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΥΛΑΚΗΣ

| ΤΑΧΤΣΗΣ Κ.: Από χαμηλή σκοπιά | ΑΝΔΡΟΥΛΑΚΗΣ Μ.: Μετά

ΚΕΔΡΟΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ

ΕΞΑΝΤΑΣ

Ν. ΣΥΝΟΡΑ

| ΜΕΓΑΠΑΝΟΥ Α.: 10 λεπτά

LIBRO

| ΓΚΑΤΣΟΣ Ν.: Φύσα αεράκι

ΙΚΑΡΟΣ

ΜΠΩΝΤΛΑΙΡ.: Τα Ανθη του Κακού ΓΚΟΒΟΣΤΗΣ | ΚΙΟΥΜΙΡΤΖΙΑΝ: Οδοιπορικό στην Πόλη το 1680

ΤΡΟΧΑΛΙΑ

| ΒΑΜΒΟΥΝΑΚΗ Μ.: Τανγκό μες στον καθρέφτη

ΦΙΛΙΠΠΟΤΗΣ

| ΙΩΑΝΝΟΥ Γ.: Το μαύρο πρόβατο ΚΟΥΝΤΕΡΑ Μ.: Η αθανασία

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ

ΕΣΤΙΑ

26/χρονικα

Ο μηχανισμός ακύρωσης πληροφοριών κατά τη Σε ένα επικοινωνιακό σχήμα,1 ως μηχανισμό θεατρική παράσταση ακύρωσης πληροφοριών μπορούμε να ορίσουμε οιοδήποτε Θόρυβο ή πλεονασμό, δηλαδή οιοδήποτε παρασιτικό σημείο το οποίο, παρεμβαλλόμενο κατά τη μετάδοση ή λήψη μιας πληροφορίας, έχει ως αποτέλεσμα την αλλοίωση, ανατροπή ή και ολοσχερή κατάργηση της επιθυμούμενης επικοινωνιακής σχέσης. φαρμοζόμενος στο θέατρο, ο έτσι διευρυμένος ορισμός του όρου δεν καθίσταται διόλου λειτουργικός. Και αυτό, διότι το θέατρο, σύστημα κατ’ εξοχήν πολυσημειακό αλλά και χώρος πολυεπίπεδος, βρίσκεται εκτεθει­ μένο σε μια πληθώρα παρασιτικών σημείων που παρεμβαλλόμε­ να μπορούν να παρεμποδίσουν την επικοινωνιακή σχέση, ακόμα και να καταργήσουν τη θεατρική πράξη. Τέτοια παρασιτικά σημεία μπορούν να προέλθουν από τις τεχνικές εγκαταστάσεις, τις αντι­ δράσεις της πλατείας ή το φτάρ­ νισμα του ηθοποιού που παριστά­ νει το νεκρό επί σκηνής. Ωστόσο, όλα τα παραπάνω και μια ολό­ κληρη σειρά άλλων παραδειγμάτων που θα μπο­ ρούσαμε να φαντασθούμε, ανάγονταΓ σε εγγενή προβλήματα του θεάτρου, χωρίς ουσιαστική σχέση μ’ αυτή καθεαυτή τη θεατρική πράξη. Όμως, και πά­ λι, η επακριβής οριοθέτηση αυτού που πρέπει να εκλάβουμε ως ακύρωση πληροφοριών καθίσταται προβληματική αν δεν λάβουμε υπόψη όχι μόνον τη μορφή του θεάτρου, στο οποίο αναφερόμαστε, αλ­ λά και το είδος της επικοινωνιακής σχέσης που επι­ διώκεται τόσο από τον πομπό, όσο και από το δέκτη που στη συγκεκριμένη περίπτωση πρόκειται για το σκηνοθέτη και το θεατή αντίστοιχα. Πράγματι, η

Ε

κάθε μορφή θεάτρου ακολουθεί τους δικούς της κώδικες μετάδοσης πληροφοριών, λίγο ως πολύ, κοινωνικο-ιστορικά προσδιορισμένους και μέσα στο πλαίσιο των οποίων ενυπάρχουν ήδη τα περι­ θώρια «παρεκκλίσεων» της εκάστοστε σκηνοθετικής επιλογής. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο των συμβα­ τικών κωδίκων, ό θεατής αναγνωρίζει και αποδέχε-* * Η μελέτη αυτή αποτελεί επεξεργασμένη μορφή της ανα­ κοίνωσης που έγινε στο πλαίσιο του «Διημέρου Θεατρολο­ γίας και Σημειολογίας του Θεάτρου» στις 25 και 26 Ιανουα. ρίου 1991, στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν.

χρονικά127 ται κάποιες πληροφορίες που ενώ θα μπορούσαν να αποτελέσουν παρασιτικά σημεία, κατά την πρόσ­ ληψη της θεατρικής πράξης, έχει μάθει να τα αγνο­ εί. Τέτοιο κλασικό παράδειγμα αποτελεί στην Όπε­ ρα, εκείνο της χονδρής τραγουδίστριας της οποίας τις τεράστιες διαστάσεις δεν λαμβάνει ο θεατής υ­ πόψη του,2 αποδεχόμενος να τη βλέπει σε ρόλους αιθέριας και επιθυμητής ύπαρξης. Εδώ, σ’ ένα εί­ δος μη-ψευδαισθητικού θεάτρου, η επικοινωνία με το θεατή στηρίζεται και αξιολογείται με κύριο, αν ό­ χι μοναδικό γνώμονα, τους μουσικούς και φωνητι­ κούς κώδικες. Από την άλλη, το είδος της επιδιωκόμενης επικοινωνιακής σχέσης προσδιορίζει το ποιες πληροφο­ ρίες προτίθεται να μεταδώσει ο σκηνοθέτης στον θεατή και ποιες να ακυρώσει. Σε μια παραδοσιακή θεατρική παράσταση διαφορετικά θεατρικά σημεία συν-λειτουργούν στον σκηνικό χώρο μεταδίδοντας πληροφορίες που οργανώνονται σ’ έναν ενιαίο σκοπό. Με άλλα λόγια, ετερογενή σημαίνοντα πα­ ράγουν ομοιογενή σημαινόμενα, κάτω από την κα­ θοδήγηση μιας συμπαγούς σκηνοθετικής γραμμής. Έτσι, στο νατουραλιστικό ή ρεαλιστικό θέατρο, ο­ πτικοί, ηχητικοί ή κινησιακοί κώδικες συνδράμουν στην παραγωγή πληροφοριών που πείθουν το θεα­ τή ότι βρίσκεται μπροστά σε μια πιστότερη της πραγματικής εικόνας του κόσμου. Στο πλαίσιο ενός τέτοιου είδους θεάτρου, θα μπορούσαμε να μιλή­ σουμε για ακύρωση πληροφοριών στην περίπτωση όπου ένας ή περισσότεροι από τους παραπάνω κώ­ δικες έπαυαν να λειτουργούν με βάση τις καθιερω­ μένες συμβάσεις που διέπουν το είδος και εισήγαγαν στοιχεία από ένα άλλο είδος θεάτρου, όπως π.χ. εκείνο του παραλόγου, είτε κατά τη διάρκεια ό­ λης της παράστασης είτε μόνον σε κάποια σκηνή. Η σκηνοθετική αυτή επιλογή μπορούμε να υποθέσου­ με ότι θα λειτουργούσε πλήρως παρασιτικά στην ό­ λη παράσταση, αφού δε θα ανταποκρινόταν στον ή­ δη διαμορφωμένο «ορίζοντα αναμονής»5 των θεα­ τών της συγκεκριμένης αυτής παράστασης. Θα πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι στο είδος αυτό θεάτρου και εφόσον τηρούνται οι συμβατικοί κώδι­ κες ώστε να αποφευχθεί οιαδήποτε αντίδραση του κοινού, ο θεατής αποτελεί παθητικό δέκτη των πλη­ ροφοριών, χωρίς περιθώριο επέμβασης, κατά τη διάρκεια της παράστασης, άλλο από εκείνο του χει­ ροκροτήματος. Θα μπορούσε ωστόσο, να υποστηριχθεί ότι το χειροκρότημα, κατά την παράσταση, έ­ χει χαρακτήρα παρασιτικά διότι, απευθυνόμενο σε κάποιον πρωταγωνιστή που εισέρχεται στη σκηνή, διακόπτει την επικοινωνιακή σχέση. Παρόλο, όμως, που το χειροκρότημα δημιουργεί ένα σημειωτικό κενό αφού είναι σημείο «κενό» γ ι’ .αυτή τούτη την παράσταση και ανάγεται στη σφαίρα του πραγματι­ κού που αποτελεί ο συγκεκριμένος ηθοποιός ως ε­ πώνυμο άτομο του κοινωνικού και όχι του σκηνικού χώρου, δεν προκαλεί ακύρωση πληροφοριών της θεατρικής πράξης αλλά, μάλλον, δημιουργεί ενδείκτη λειτουργίας ενός άλλου μηχανισμού, εκείνου της αναίρεσης της θεατρικής ψευδαίσθησης.6 Ένα, ωστόσο, τελείως διαφορετικό είδος επικοινωνιακής σχέσης επιδιώκεται από τις διάφορες σύγχρονες μορφές θεάτρου. Εδώ, πολλοί από τους καθιερωμένους θεατρικούς κώδικες υποχωρούν τε­ λείως ή λειτουργούν διαφορετικά υπακούοντας και

εξυπηρετώντας την παραγωγή διαφορετικών μηνυ­ μάτων. Θα ήταν μάταιο να διαπιστώσουμε εδώ ότι στο θέατρο του παραλόγου οι ποικίλοι θεατρικοί κώδικες λειτουργούν με τέτοιον τρόπο ώστε ο ένας να ακυρώνει τις πληροφορίες που μεταδίδει ο άλ­ λος, όπως π.χ. στη «Φαλακρή τραγουδίστρια» του Ιονέσκο όπου η πληροφορία που μας δίνεται μέσω του ρκηνικού κώδικα - το εκκρεμές που χτυπάει είναι ότι η ώρα είναι πέντε, ενώ μέσω του γλωσσι­ κού κώδικα της Mme SmitTi πληροφορούμαστε ότι η ώρα είναι εννέα.7 Και είναι μάταιο διότι η συμπε­ ριφορά των κωδίκων αυτού του είδους θεάτρου εί­ ναι σταθερή και το χαρακτηρίζει καθ’ όλη την πα­ ράσταση με την ίδια συνέπεια. Η διαδικασία αποκω­ δικοποίησης, επομένως, από το θεατή θα λειτουρ­ γήσει μέσα σ’ αυτό το προκαθορισμένο πλαίσιο. Ο μηχανισμός ακύρωσης πληροφοριών μπορεί, ωστό­ σο, να επέλθει εδώ εξαιτίας κάποιων σκηνοθετικών επιλογών που αποβλέπουν στη μεταφύτευση, στο πλαίσιο μιας τέτοιας παράστασης, στρατηγικών κωδικοποίησης ή τρόπων ερμηνείας που πασχίζουν νά κάνουν τα μηνύματα πλεοναστικά με υποκριτι­ κούς κανόνες ξένους προς το είδος. Μια τέτοια στρατηγική κωδικοποίησης αποβλέπει στη διασφά­ λιση ερμηνειών σύμφωνων με προκαθορισμένες ε­ πιλογές που αντανακλούν κυρίαρχες αξίες και στο­ χεύουν στη βίαιη θεατρική και κατά συνέπεια κοι­ νωνική ενσωμάτωση ενός είδους θεάτρου που ενέ­ χει μέσα του την επαναστατικότητα. Το θέατρο του Μπέκετ έχει γνωρίσει, ίσως περισσότερο από άλλα, τέτοιες στιγμές. Παραμένοντας στις σύγχρονες μορφές θεάτρου, θα μπορούσαμε να παρατηρήσουμε ακόμη ότι είδη όπως το «Φτωχό Θέατρο» του Γκροτόφσκι9 παλαιότερα ή το «Theatre de I’opprime» και το «Theatre invisible» του Augusto Boal πιο πρόσφατα,10 επιχει­ ρούν όχι μόνον μια πλήρη ανατροπή παραδοσια­ κών θεατρικών καναλιών και κωδίκων μετάδοσης πληροφοριών, αλλά και στηρίζουν τη λειτουργία τους στον μηχανισμό ακύρωσης πληροφοριών με την αναγωγή σε κατευθυντήρια αξία τους τη συμμε­ τοχή του θεατή. Πράγματι, ο «συμμετοχικός» πλέον θεατής αυτού του είδους θεάτρου έχει όχι μόνον δι­ καίωμα αλλά και υποχρέωση να επέμβει στην παρά­ σταση και ακυρώνοντας πληροφορίες να εισάγει νέες δικές του, διαμορφώνοντας έτσι το τελικό μήνυμα.11 Με την εισαγωγή του μηχανισμού ανάδρασης ή ανατροφοδότησης των πληροφοριών με αυτό το εί­ δος θεάτρου - πρακτική που φαίνεται αδιανόητη στα πλαίσια μιας παραδοσιακής θεατρικής μορφής και σχήματος - ο μηχανισμός ακύρωσης πληροφο­ ριών αποτελεί συστατικό στοιχείο της επικοινωνιακής σχέσης, αποκτώντας ένα θεσμικό πλαίσιο. Από εκεί κι έπειτα είναι προφανές ότι οποιαδήποτε από­ πειρα ανάλυσής του ως τέτοιου στερείται νοήμα­ τος. Ακραίο, πιθανόν, αλλά εύγλωττο παράδειγμα άμεσης ανταπάντησης των θεατών (feed-back) στην περίπτωση παρείσφρησης παρασιτικών σημείων κατά τη λήψη των πληροφοριών, αλλά και ταυτό­ χρονα παράδειγμα επαναπροσδιορισμού του φωτι­ σμού ως σημείου του θεατρικού κώδικα12 αποτελεί η λύση που προτίμησε ένας Βολιβιανός σκηνοθέ­ της για τις παραστάσεις του σε ανθρακωρυχείο. Ο

28/χρονικα σκηνοθέτης αυτός ζήτησε από τους ανθρακωρύ­ χους που θα παρακολουθούσαν την παράσταση να έλθουν φορώντας τους μετωπικούς φανούς τους που φορούσαν και κατά τη διάρκεια της δουλειάς τους στο ορυχείο, εξασφαλίζοντας έτσι τη μοναδι­ κή πηγή φωτισμού της παράστασης. Φυσικά, σε οιαδήποτε περίπτωση ενεργοποίησης των ακυρωτι­ κών μηχανισμών πληροφοριών, οι θεατές έστρε­ φαν το κεφάλι τους αλλού, στερώντας τον «σκηνικό χώρο» από το φωτισμό του, με κίνδυνο ακόμη να βυθιστεί σε πλήρες σκοτάδι. Λύση σίγουρα ριψο­ κίνδυνη για την παράσταση και την πιθανότητα ο­ λοκληρωτικής της ακύρωσης, αλλά συγχρόνως, λύ­ ση προβλεπόμενη από το σκηνοθέτη και επομένως ενταγμένη στη θεατρική του φόρμα.13 Από τα όσα ελέχθησαν μέχρι τώρα, είναι εμφα­ νές ότι ο μηχανισμός ακύρωσης πληροφοριών στο θέατρο πρέπει να επαναπροσδιορισθεί και να περιορισθεί σε εκείνες μόνον τις περιπτώσεις όπου α­ ποτελεί ηθελημένη παράβαση των αναμενόμενων, συμβατικά, κωδίκων από το σκηνοθέτη. Ακύρωση πλήροφοριών που δεν αποτελεί σκηνοθετική επιλο­ γή, χαρακτηρίζει απλά μια κακή παράσταση. Αυτό, ωστόσο, δημιουργεί μια εύλογη απορία: ποια είναι άραγε και πώς καθορίζονται τα όρια αυτών των α­ ναμενόμενων συμβατικά κωδίκων; Κατ’ αρχάς, υ­ πάρχει η κοινωνική και πολιτισμική νόρμα που λει­ τουργεί ως άξονας αναφοράς τόσο του σκηνοθέτη, όσο και του θεατή. Η νόρμα αυτή εξασφαλίζει τη διαλεκτική μετάβασης κάποιων σκηνοθετικών συγκεκριμενοποιήσεων14 (δηλαδή αντιστοιχίες σημαινόντων/σημαινομένων) προς ένα ειδικό κοινωνι­ κό περιβάλλον και τανάπαλιν, έτσι ώστε η εκάστοτε συγκεκριμενοποίηση να εξαρτάται από τις διαφο­ ροποιήσεις του κοινωνικού περιβάλλοντος που με τη σειρά τους διαφοροποιούν τις συγκεκριμενοποι­ ήσεις. Αυτό συμβαίνει διότι η νόρμα δεν έχει στατι­ κό χαρακτήρα αλλά εξελίσσεται ακολουθώντας τις εξελίξεις τόσο των κοινωνικών, όσο και των λογο­ τεχνικών και θεατρικών συμβάσεων.15 Μέσα σ’ αυτό το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς το­ ποθετείται το σύνολο των πολιτισμικών μονάδων που διαθέτει ο σκηνοθέτης και μέσα σ’ ένα τέτοιο πλαίσιο θα πρέπει να εξετάσουμε την εκάστοτε συγκεκριμένη παράσταση, ιδωμένη όπως θα έλεγε ο Umberto Eco,1® ως «προϋποθετική προσπάθεια» του πομπού της έπικοινωνιακής σχέσης σε συνδυα­ σμό με τις τυχόν «παρεκκλίνουσες προϋποθέσεις» του αποδέκτη. Έτσι, σε μια συγκεκριμένη «σκηνο­ θετική εκφώνηση» (σύμφωνα με την ορολογία του Patrice Pavis),17 που σημαίνει την υλοποίηση στον χρονότοπο του θεάτρου όλων των σκηνικών και δραματουργικών στοιχείων που ο σκηνοθέτης θεω­ ρεί χρήσιμα για την παραγωγή νοήματος αντιλη­ πτού από τον θεατή, εμπεριέχονται ιδιωτικοί κώδι­ κες και προκαταλήψεις του σκηνοθέτη, ασάφειες ή πολυσημίες καθώς και διάφοροι υποκώδικες που θεωρούνται γνωστοί και από το θεατή. Ο τελευ­ ταίος προσλαμβάνει τη σκηνοθετική εκφώνηση σύμφωνα με τους δικούς του ιδιωτικούς κώδικες και προκαταλήψεις, τις τυχαίες συνδηλώσεις αλλά και ερμηνευτικές του αποτυχίες των σημείων της παράστασης καθώς και τους υποκώδικες που πραγ­ ματικά γνωρίζει.18 Ιδιωτικοί κώδικες και προκατα­

λήψεις, το εύρος των τυχαίων εκδηλώσεων καθώς και το μεγαλύτερο μέρος των υποκωδίκων πρέπει να θεωρηθεί ότι εντάσσεται στο πλαίσιο της νόρ­ μας που αναφέραμε προηγουμένως. Με άλλα λό­ για, μέσα στο πλαίσιο ενός πολιτισμικού «deja vu», κάποιων στερεοτυπικών κατασκευών που διέπουν τη γνώση και την αντιληπτική ικανότητα του θεατή και άρα την αναγνωσιμότητα, από αυτόν, της παρά­ στασης. Όταν όμως ο παραλήπτης/θεατής δεν κατορθώ­ νει να εντοπίσει τους κώδικες της σκηνοθετικής εκ­ φώνησης ή να τους υποκαταστήσει με τους δικούς του ιδιοσυγκρασιακούς ή ομαδικούς υποκώδικες, τότε η πληροφορία προσλαμβάνεται ως απλός θόρυβος19 και αυτόματα ακυρώνεται. Θα γίνω πιο συγκεκριμένος με ένα παράδειγμα: Ό ταν το θέατρο «Λα μάμα», με την αίγλη ενός πα­ γκόσμια γνωστού πρωτοποριακού θιάσου, επισκέφθηκε την Ελλάδα ανεβάζοντας παραστάσεις στηριζόμενες σε αρχαίους Έλληνες κλασικούς, το ελ­ ληνικό κοινό έσπευσε κι ένα μέρος του ενθουσιά­ στηκε πραγματικά. Ωστόσο, η πολυμορφία των ηχη­ τικών, σκηνικών και οπτικών σημειωτικών συστημά­ των που έθετε σε λειτουργία η παράσταση, δηλαδή ηθοποιοί διαφορετικών φυλών, αντικείμενα και μουσικές διαφορετικών τόπων και χρήση ενός ά­ γνωστου γλωσσικού κώδικα (αρχαία ελληνικά και λατινικά) για τον μέσο θεατή, κατέστησε αδύνατη την αποκωδικοποίηση μέρους τουλάχιστον των με­ ταδιδόμενων πληροφοριών και φυσικά ασαφές το τελικό μήνυμα. Το θέμα δε βρίσκεται στη διαχρονι­ κή ή συγχρονική ανάγνωση των αρχαίων κειμένων, όπως παρατηρεί ο κ. Γεωργουσόπουλος,20 αλλά στη χρήση κωδίκων συμβατοποιημένων σε τέτοιον τουλάχιστον βαθμό ώστε να επιτυγχάνεται η απο­ κωδικοποίησή τους σύμφωνα με τις προσλαμβάνουσες των συγκεκριμένων θεατών. Στη συγκεκρι­ μένη περίπτωση, ιδεολογικές προκαταλήψεις και υ­ ποκώδικες αποστολέα και παραλήπτη δεν συμπί­ πτουν, οπότε και ορισμένες από τις πληροφορίες της παράστασης προσλαμβάνονται ως θόρυβοι και ακυρώνονται. Φυσικά, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η θεατρική ε­ πικοινωνία βασίζεται, σε μεγάλο βαθμό, σε αισθητι­ κά σημεία που κυκλοφορούν με δικούς τους κώδι­ κες.21 Και είναι κυρίως αυτά, τα αισθητικά σημεία, που επιτρέπουν την ανάπτυξη της φαντασίας του θεατή απέναντι στην πραγματικότητα που αποτελεί το θεατρικό γεγονός. Πραγματικότητα που αποτε­ λεί τον συγκερασμό, επί σκηνής, δυο φανταστικών κόσμων: εκείνου του δραματικού κειμένου και εκεί­ νου της σκηνικής του αναπαράστασης.22 Όταν πρόκειται για προϋπάρχον κείμενο, ο βαθμός σύ­ γκλισης ή απόκλισης της φαντασιακής αναπαρά­ στασης του δραματικού κειμένου που έκανε ο σκη­ νοθέτης και της φαντασιακής του αναπαράστασης που έκανε ο θεατής καθορίζουν και το βαθμό της ε­ πικοινωνίας. Είναι όμως γεγονός ότι τα αισθητικά σημεία εκ προοιμίου δεν επιτρέπουν έναν υψηλό βαθμό ταύτισης λόγω της πολυσημίας τους. Εξάλ­ λου, η παρουσία τους μπορεί να αποσπάσει σε τέ­ τοιο βαθμό την προσοχή του θεατή ώστε ή να α­ γνοήσει τις συνδηλώσεις τους ή να τους αποδώσει συνδηλώσεις άλλες από εκείνες που επιθυμούσε ο

χρονικα/29 σκηνοθέτης. Και στις δυο περιπτώσεις, από τη σκο­ πιά της «προϋποθετικής προσπάθειας» του σκηνο­ θέτη έχουμε ακύρωση πληροφοριών. Αν π.χ. στο έργο του Τζων Φορντ «Κρίμα που είναι πόρνη» που ανέβηκε στο Ανοιχτό Θέατρο πριν λίγα χρόνια, ο θεατής εκλαμβάνει ως απλά αισθητικά σημεία τις τεράστιες μάσκες που αναπαριστούν πουλιά και ζώα και με τις οποίες εμφανίζονται σποραδικά τα πρόσωπα επί σκηνής, έχουμε πλήρη ακύρωση πλη­ ροφορίας. Διότι ο θεατής δεν είναι υποχρεωμένος να προσδώσει στα σημεία αυτά τις ψυχαναλυτικές συνδηλώσεις που στην πραγματικότητα επιθυμεί ο σκηνοθέτης,23 είτε διότι τις αγνοεί, είτε διότι δεν δύναται να τις εντάξει στο πλαίσιο του συγκεκριμέ­ νου έργου έστω και αν ανήκουν στο ευρύτερο πολι­ τιστικό του περιβάλλον. Εξάλλου, οι ψυχολογικές προεκτάσεις και ερμηνείες, μέσω των άλλων ση­ μείων της σκηνοθετικής εκφώνησης, είναι τόσο εμ­ φανείς ώστε οι μάσκες αυτές να λειτουργούν τελι­ κά πλεονεκτικά και επομένως ακυρωτικά των πλη­ ροφοριών τους. Πλεονεκτικά και επομένως ακυρωτικά των πλη­ ροφοριών, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι λειτούρ­ γησε στο ανέβασμα του έργου του Ζαν Ζενέ «Υψη­ λή εποπτεία» από το θίασο «Διπλούς Έρως» με τον τίτλο «Κλίμαξ» η ανάληψη των ρόλων των δυο από τους τρεις νεαρούς φυλακισμένους από γυναίκες που έπαιζαν τους αντρικούς αυτούς ρόλους, χωρίς να κρύβουν, το αντίθετο μάλιστα, ότι είναι γυναί­ κες. Φυσικά, η επιλογή αυτή δεν είναι αστήριχτη: α­ φενός υπάρχει το διακείμενο από τις «Δούλες» του Ζενέ για τις οποίες ο ίδιος ο συγγραφέας είχε πει ότι οι γυναικείοι ρόλοι των έργων του θα ’πρεπε να παιχθούν από νέους άνδρες και αφ’ ετέρου υπάρ­ χει το ίδιο το κείμενο της «Υψηλής Εποπτείας» ό­ που περιγράφονται οι σχέσεις κυριαρχίας μεταξύ των τριών φυλακισμένων. Υπάρχει ωστόσο ο αντί­ λογος. Στόχος του Ζενέ για την ανάληψη των γυ­ ναικείων ρόλων από νεαρούς άντρες είναι η ριζοσπαστικοποίηση της εμφάνισης του ηθοποιού,24 η πλήρης αποπροσωποίησή του και πραγματοποίησή του σε βαθμό μαριονέτας, εξού και μιλάει για την α­ νάληψη από άντρες και των τριών γυναικείων ρό­ λων που υπάρχουν στις «Δούλες». Προσθέτει, επι­ πλέον, ότι θα έβγαζε πανώ επί σκηνής που θα πλη­ ροφορούσε σχετικά το κοινό. Δε θα εμμείνω, εδώ, άλλο στην επαναστατικοποίηάη που επιχειρεί ο Ζε­ νέ στο θέατρο και την πολλαπλή ακύρωση πληρο­ φοριών που, καθώς γίνεται σφαιρική και αφορά σε όλα του τα έργα, αποβλέπει τελικά σε μια ολική α­ ναίρεση της θεατρικής ψευδαίσθησης και από αυ­ τήν τη σκοπιά θα έπρεπε καλύτερα να εξετασθεί.25 Θα επανέλθω, όμως, στη συγκεκριμένη παράσταση της «Υψηλής Εποπτείας» για να τονίσω ότι εδώ ού­ τε όλοι οι ρόλοι κρατήθηκαν από γυναίκες, ούτε πα­ νώ που να δηλώνει τις προθέσεις, αναρτήθηκε στον σκηνικό χώρο. Έτσι, περιοριζόμαστε, απλώς, σε μια μετάθεση των σχέσεων κυριαρχίας που δίνει το κείμενο μεταξύ νέων ανδρών σε σχέσεις κυριαρ­ χίας μεταξύ ενός άνδρα και δυο γυναικών. Η μετα­ φορά αυτή, όμως, καθίσταται, για το θέατρο του Ζε­ νέ πλεοναστική και ακυρώνει την πραγματική πλη­ ροφορία του έργου, μια και ο θεατής, τελικά, προσ­ λαμβάνει τις διαδραματιζόμενες σχέσεις κυριαρ­

χίας σ’ ένα άλλο επίπεδο της κοινωνικής του ζωής, όπου θεωρούνται, λίγο-πολύ, δεδομένες. Αντίστοιχο πλεονασμό με παρασιτικό αποτέλε­ σμα για την επικοινωνιακή πράξη μπορούμε να ε­ ντοπίσουμε και στην παρισινή εκείνη σκηνοθετική εκφώνηση όπου τις «Δούλες» έπαιξαν μαύρες η­ θοποιοί.26 Επιπλέον, εδώ, οι με φυλετικές διακρίσεις βεβα­ ρημένοι υποκώδικες27 πολλών θεατών μπορεί να λειτούργησαν με τέτοιο τρόπο ώστε να αποδώσουν την εγληματική συμπεριφορά των δυο υπηρετριών στην εκδικητικότητα της μαύρης φυλής κατά των λευκών. Μέσα από αυτά τα παραδείγμτα και άλλα πολλά, που θα μπορούσαν να αναφερθούν, αναφαίνεται, νομίζω, και μια άλλη λειτουργία του μηχανισμού α­ κύρωσης πληροφοριών από τον σκηνοθέτη: Πρό­ κειται για την επανασημαντικοποίηση28 των ση­

μείων της παράστασης. Και όπως είδαμε ήδη, με τα παραπάνω παραδείγματα, θόρυβοι και πλεονασμοί μπορούν να δημιουργήσουν νέα νοήματα, να οδη­ γήσουν σε νέες ερμηνείες. Το βαρύ σκηνικό που αναπαριστά την ντάτσα των Τριών Αδελφών του Τσέχωφ στην παράσταση του Ανοικτού θεάτρου μπορεί να ακυρώνει ενμέρει τον κινησιακό ή γλωσ­ σικό κώδικα πληροφοριών λόγω της καταπίεσης που ασκεί στον σκηνικό χώρο, αλλά επανασημαντικοποιείται μια και συνδηλώνει την καταπίεση που υφίστανται και αισθάνονται οι τρεις αδελφές από αυ­ τόν τον δραματικό χώρο. Και αυτό το προσλαμβά­ νει ο θεατής και το αποκωδικοποιεί αν όχι λογικά, οπωσδήποτε με τους ιδιοσυγκρασιακούς/συγκινησιακούς του υποκώδικες.29 Επομένως, και αυτή τούτη η επανασημαντικοποίηση που προκύπτει μέσω κάποιων παρασιτικών ση­ μείων θα πρέπει να γίνεται μέσα στα πλαίσια, αν ό­ χι των στερεοτυπικών αντιλήψεων, οπωσδήποτε σ’

30/χρονικα εκείνα των αποδεδειγμένα γνωστών υποκωδίκων του θεατή χωρο-χρονικά προσδιορισμένου. Όλα τα παραπάνω έχουν φυσικά κάποια πρακτι­ κή σημασία εφόσον μας οδηγούν στην αξιολόγηση, τελικά, μιας παράστασης ως καλής ή κακής. Πόσο, όμως, εύκολο είναι κάτι τέτοιο; Και σε ποιο βαθμό οι επανασημαντικοποιήσεις, αν υπάρχουν, γίνονται αντιληπτές από το θεατή; Η θεατρική παιδεία του θεατή δεν αποτελεί πανάκεια.30 Και τα παρασιτικά σημεία μιας παράστασης που διακρίνεται από ο­ μοιογένεια στη μορφή της γίνονται εύκολα προσδιορίσιμα. Αν, κατά τη διάρκεια της παράστασης των «Περσών», που ανέβασε ο Τερζόπουλος, έχου­ με μια διαρκή εκροή πληθώρας σιέλου από το στό­ μα του ηθοποιού καθ’ όλη την παράσταση, παράλ­ ληλα με άλλα συναφή σημεία, αντιλαμβανόμαστε, ακόμη και αν δεν το γνωρίζαμε ήδη, ότι πρόκειται για μια διαδικασία σωματικής αποφόρτισης που εί­ ναι αποτέλεσμα μιας τεχνικής που αποκτήθηκε με­ τά από διαρκή εξάσκηση. Ό λοι οι κώδικες επικοι­ νωνίας αυτής της παράστασης προέρχονται από τις πολυποίκιλες εκφράσεις του σώματος-σημείου, ενταγμένου σ’ ένα ομοιογενές και συγκεκριμένο σημειωτικό σύστημα. Η αντίστοιχη όμως εκροή σιέ­ λου από το στόμα της ηθοποιού σε μια μόνο σκηνή μιας παραδοσιακής, κατά τα άλλα, σκηνοθετικής εκφώνησης, όπως εκείνη στο έργο του Μποντ «Κα­ λοκαίρι», στο Θέατρο Πορεία, προκειμένου να κα­ ταδηλωθεί η αρρώστια - φυσική και μεταφορική - του προσώπου, όχι μόνον αποτελεί πλεονασμό αλλά ακυρώνει και αυτή τούτη την πληροφορία, α­ φού αποτελεί σημείο που με κανέναν τρόπο δεν ε­ ντάσσεται σε κάποιον από τους κώδικες που διέπουν το έργο.

Σημειώσεις 1. Χρησιμοποιώ εδώ τον όρο «επικοινωνιακό σχήμα» ό­ πως αυτός αναλύεται γλωσσολογικά και περιλαμβάνει οποιαδήποτε επικοινωνιακή σχέση. Βλ. σχετικά Francis VANOYE, Expression - Communication, Armand Colin, Paris, 1973, σελ. 13 και επ. Ωστόσο, η παρούσα εργασία αναφέρεται στο επικοινωνιακό σχή­ μα που αποτελεί η θεατρική παράσταση, ως «artfact» και επομένως εξαιρεί τη γραπτή επικοινωνία που θα α­ ποτελούσε η ανάγνωση και μόνον του δραματικού έρ­ γου από έναν αναγνώστη και τα προβλήματα ακύρω­ σης που θα προέκυπταν από αυτήν. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να αποτελέσει αντικείμενο μιας άλλης μελέτης.

2. Το παράδειγμα αυτό αναφέρεται (και είναι το μοναδι­ κό) από την Anne UBERSFELD, Lire le theatre, Ed. Sociales, 1982, Paris, σελ. 167. Η συγγραφέας εισάγει τον όρο «ακύρωση πληροφοριών» στην παράγραφο ό­ που αναλύει τη σχέση χώρου και κοινού χωρίς ωστόσο να προχωρεί και σε μια ευρύτερη θεωρητική ανάλυση του όρου.

3. Βάλτερ ΠΟΥΧΝΕΡ, Σημειολογία του Θεάτρου, Εκδ. Πάίρίδη, Αθήνα, 1985, σελ. 70.

4. Roland BARTHES, Littdrature et signification, Essais critiques, Paris, 1964, σ.σ. 258-262.

5. Χρησιμοποιώ τον όρο όπως τον ορίζει ο Patrice PAVIS, «Pour une esth0tique de la reception theatrale.

Variations sur quelques relations». La relation Theatrale. Textes rdunis par Regis DURAND, P.U. de Lille, 1980, σελ. 32.

Αλλά ακόμη και εδώ μπορεί να βρεθούν θεατές που ανάγνωσαν μέσα από το σημείο αυτό συνδηλώ­ σεις νέες, πιθανόν και τελείως ξένες προς την «προϋποθετική προσπάθεια>>\ης σκηνοθετικής εκ­ φώνησης. Πρόκειται για μια απρόβλεπτη μορφή α­ ποκωδικοποίησης που μπορεί να επέλθει κατά τη διάρκεια οιασδήποτε παράστασης και να ικανο­ ποιεί τον θεατή. Εδώ, χωρίς να αναιρείται η λει­ τουργία του μηχανισμού ακύρωσης πληροφοριών, οι συνδηλώσεις που ο θεατής προσλαμβάνει, έστω και εν αγνοία του σκηνοθέτη, είναι εξίσου θεμιτές. Εξάλλου, κάτι τέτοιο είναι εκφρασμένο πλέον αίτη­ μα του θεατή: η δυνατότητα δηλαδή να αποφασίζει αυτός τις συνδηλώσεις που θα εντοπίσει στα ση­ μεία του έργου, χωρίς κανείς να του απαγορεύει αυτή του την ελευθερία.31 Επιπλέον, ο χώρος αυ­ τός της μη-σύμπτωσης σκηνικής εκφώνησης και «ο­ ρίζοντα αναμονής» του θεατή υλοποιεί όσο τίποτε άλλο τη σύνδεση της μοναδικότητας του κάθε θεα­ τή με τη σκηνοθετική εκφώνηση ως πρακτική του μοναδικού.32 Κι αν η προσπάθεια που καταβάλλει ο θεατής μπροστά στο θεατρικό δρώμενο αποκτά ένα νόημα, αυτό βρίσκεται σ’ εκείνη την άλλη σκηνή πά­ νω στην οποία δημιουργός και θεατής καθίστανται ισότιμα δρώντα πρόσωπα. Και από την άλλη, όπως έχει πει ο Jean-Marie Piemme, πού θα βρεθεί τόπος προσφορότερος αλλά και ωραιότερος για παρεξη­ γήσεις από εκείνον της ψευδαίσθησης του θεά­ τρου; Τόπος όπου, κάτω από οποιεσδήποτε μορ­ φές, εξακολουθεί να παραμένει στο μεταίχμιο μετα­ ξύ φαντασίας και πραγματικότητας, εκεί δηλαδή ό­ που όλα μπορούν να συμβούν!

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΣΑΤΣΟΥΛΜΣ

6. Το χειροκρότημα, όπως και το γιουχάρισμα, στο τέλος της παράστασης αλλά και το σχόλιο ή η κριτική που θα ακολουθήσουν γι’ αυτήν αποτελούν στοιχεία της επικοινωνιακής σχέσης μεταξύ πομπού και δέκτη. Ωστό­ σο, στην περίπτωση αυτή θα πρέπει να θεωρηθούν ως η απάντηση του δέκτη/θεατή μέσα στα πλαίσια ενός ευρύτερα εννοούμενου feed-back συνιστώντας έτσι έ­ να νέο μήνυμα. Αντίθετα, το χειροκρότημα που απευ­ θύνεται στον πρωταγωνιστή, κατά τη διάρκεια της πα­ ράστασης, αποτελεί αναίρεση (denegation) της θεατρι­ κής ψευδαίσθησης αφού δεν αποτελεί απάντηση στα σκηνικά δρώμενα ούτε εκλαμβάνει τον συγκεκριμένο ηθοποιό ως σημείο του σκηνικού χώρου. Για την έν­ νοια της αναίρεσης βλ. γενικά Anne UBERSFELD, ό.π., σημ. 2, σελ. 42 και επ. και σελ. 168.

7. IONESCO, La contatrice chauve. Gallimard, Paris, 1954, σκηνή I. 8. Ο μηχανισμός αφομοίωσης/ενσωμάτωσης κάθε παρεκκλίνουσας μορφής τέχνης ή υποκουλτούρας από την κοινωνία παίρνει ουσιαστικά δυο μορφές: είτε της με­ τατροπής των σημάτων της τέχνης ή υποκουλτούρας σε αντικείμενα μαζικής παραγωγής είτε του επανακα­ θορισμού της παρεκκλίνουσας μορφής/συμπεριφοράς από τις κυρίαρχες ομάδες. Βλ. Dick HEBDIGE, Υποκουλτούρα: το νόημα του στυλ, εκδ. Γνώση, Αθήνα, 1988, σελ. 126. Σχετική είναι και η έννοια της «ταύτι­ σης» που εισάγει ο Roland BARTHES στο Μυθολογίες, εκδ. Ράππα, 1973.

9. Για το θέατρο του Γκροτόφσκι βλ. αναλυτικά Jean-Jacques ROUBINE, indroduction aux grandes theories du Theatre, Bordas. Paris, 1990, σελ. 159 και

χρονικα/31 10. Ενδιαφέρουσες μαρτυρίες για το «Θέατρο του κατα­ πιεσμένου» του Βραζιλιάνου Augusto Boal περιέχονται από παρεμβάσεις του ίδιου και συνεργατών του στη συζήτηση που οργανώθηκε από την ομάδα θεατρι­ κών σπουδών του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευ­ νών της Γαλλίας και το περιοδικό Theatre Public με τί­ τλο «Ο ρόλος του θεατή». Theatre Public, Janvier-Fevrier 1984, σελ, 58-62.

11. Ενδιαφέρουσες, σ’ αυτό το σημείο, οι μαρτυρίες του Boat από τις εμπειρίες που απεκόμισε από μια παρά­ σταση με τη συμμετοχή των θεατών που ήσαν οι τρόφι­ μοι ενός νοσοκομείου για διανοητικά ανάπηρους. Πα­ ρέμβαση A. Boal, ό.π. σημ. 10, σελ. 60.

12. Το σημειωτικό σύστημα του φωτισμού ως μηχανισμού δημιουργίας ή αναίρεσης της θεατρικής ψευδαίσθη­ σης, αλλά και ως ακυρωτικού μηχανισμού πληροφο­ ριών, έχει γνωρίσει ποικίλες χρήσεις στην ιστορία του θεάτρου: από το 1876 που ο Βόγκνερ καταργεί τη φωτι­ σμένη πλατεία, ενισχύοντας έτσι την ψευδαίσθηση, μέ­ χρι τον Μπέργκμαν που την επαναφέρει για τον α­ ντίθετό ακριβώς λόγο στο έργο «Καθοδήγηση» του Πέτερ Βάις. Βλ. σχετικά το άρθρο του Denis BABLET, «Φωτισμός και ήχος στο θεατρικό χώρο», Δρώμενα 7/9/1985.

13. Το παράδειγμα αναφέρεται από τον A. BOAL, ό.π. σημ.

10, σελ. 59.

14. Ο όρος ανήκει στον Patrice PAVIS και αναλύεται στο έργο του Voix et images de la scene. Pour une semiologie de la reception, P.U. de Lille 1985, σελ. 244.

15. P. PAVIS, στο ίδιο, σελ. 255.

16. Umberto ECO, Θεωρία Σημειωτικής, εκδ. Γνώση, Αθή­ να, 1988, σελ. 229.

17. Ρ. PAVIS, στο ίδιο, σελ. 264.

18. ECO, στο ίδιο, όπου δίνεται σε πίνακα η αλληλενέργεια των διαφόρων «ισοτοπιών» του κειμένου, δηλ. τα παράλληλα επίπεδα εννοίας που συναποτελούν ένα κείμενο σύμφωνα με την ορολογία του GREIMAS (Semantique structural, Paris, Larousse, 1966). Εξάλ­ λου, o Phillippe HAMON, «Sur les notions de norme et de lisibilite en tinguistique», Litterature no 14, 1974, σελ. 120, τοποθετεί την αναγνωσιμότητα του κειμένου και την καθοδήγηση της πρόσληψης σε άμεση εξάρτη­ ση με τη γνώση, από τον δέκτη, της νόρμας: «...καθί­ σταται αναγνώσιμο οτιδήποτε δίνει την αίσθηση του ή­ δη ειδωμένου (ή ήδη διαβασμένου, ειπωμένου από το κείμενο ή τα άλλα κείμενα που έχουν διασπαρεί από την κουλτούρα), καθίσταται μη-αναγνώσιμο, ένα κείμε­ νο που απομακρύνεται από αυτό το ήδη "γνωστό”».

19. U.ECO, ό.π. σελ. 227.

20. Κ. Γεωργουσόπουλος, Τα μετά το θέατρο. Δοκίμια. Εκδ. Καστανιώτη, 1985, σελ. 30. Στο θέμα που εξετά­ ζουμε εδώ, η συγχρονικότητα μιας παράστασης κλασι­ κής τραγωδίας δεν θέτει σε λειτουργία τον μηχανισμό ακύρωσης πληροφοριών από τη στιγμή που οι διαφο­ ρετικοί θεατρικοί κώδικες θέτουν σε κυκλοφορία ση­ μαίνοντα που καταλήγουν σε ομοιογενή σημαινόμενα. Έτσι, π χ. το άναμμα ενός τσιγάρου εκ μέρους κάποιου των δρώντων προσώπου σε ένα καθόλα κλασικό ανέβασμα αρχαίας τραγωδίας, ως σημείο, λειτουργεί παρασιτικά στην επικοινωνιακή σχέση, μη έχοντας άλλο νόημα από εκείνο της «έκπληξης» του θεατή. Η «έκ­ πληξη» αυτή, για να μην παραμείνει σημείο «νεκρό», θα πρέπει να εντάσσεται σ’ ένα ευρύτερο πλαίσιο «σκοπιμοτήτων» της σκηνοθετικής εκφώνησης και άρα θα πρέπει να συνάδει με άλλα αντίστοιχου αποτελέ­ σματος «παρασιτικά» σημεία.

21. Β. ΠΟΥΧΝΕΡ, στο ίδιο ό.π. σημ. 3, σελ. 73.

22. Η διάκριση αλλά και συνύπαρξη των δυο αυτών φαντα­ στικών χώρων καθίσταται ιδιαίτερα σημαντική για τη θεωρία του πραγματικού αντικειμένου αναφοράς του σκηνικού χώρου και των σκηνικών αντικειμένων. Εξάλ­ λου, η συνύπαρξη των δυο αυτών φαντασιακών χώρων επί σκηνής δε θα πρέπει να συγχέεται με τον πραγμα­

τικό χώρο της σκηνής όπου ενεργεί έντονα ένας μηχα­ νισμός αποσημειωποίησης. Για το όλο θέμα βλ. Ρ.

PAVIS, στο ίδιο ό.π. σημ. 14, σ.σ. 270-273.

23. Στο πρόγραμμα της παράστασης παρατίθεται πράγμα­ τι άρθρο με τίτλο «Τα ιερά σύμβολα: το ζώο» από το βι­ βλίο του Καρλ Γιουνγκ: «Ο άνθρωπος και τα σύμβολά του», όπου ενδεικτικά σημειώνεται: «Το θέμα "ζώο” συμβολίζει κατά κανόνα την ενστικτικη φύση του πρω­ τόγονου. Ακόμα κι οι πολιτισμένοι άνθρωποι δεν μπο­ ρούν ν’ αγνοήσουν τη βιαιότητα των παρορμήσεων του ενστίκτου και την αδυναμία τους μπροστά στις αναρχούμενες συγκινήσεις που ξεπηδούν από το ασυ­ νείδητο» (σελ. 69).

24. Jean-Paul SARTRE, Saint-Genet, Comedien et martyr.

Gallirhard. PARIS, 1952, σελ. 675. Βλ. επίσης τις οδη­ γίες του ίδιου του Ζαν Ζενέ για το πώς να παιχθούν οι «Δούλες»: J. GENET, Les bonnes, L’Arbapete, 1976, σ.σ. 7-11.

25. To «θέατρο μέσα στο θέατρο» αποτελεί μια μόνη όψη της διαρκούς αναίρεσης της ψευδαίσθησης που επιχει­ ρεί ο Ζενέ με το έργο του. Σκηνικά, φωτισμοί, κοστού­ μια δημιουργούν και θέτουν σε λειτουργία ένα πλήθος παρασιτικών μηχανισμών, ενώ η ένταξη, με ποικίλους τρόπους, του θεατή στο θέαμα δημιουργεί επίσης την αναίρεση της ψευδαίσθησης. Ως προς την ακύρωση πληροφοριών θα ήταν σκόπιμο να αναφερθεί εδώ η εμ­ μονή του Ζενέ στον στομφώδη, τον πομπώδη τρόπο παιξίματος των ηθοποιών που θα συμμετέχουν στη διανομή των έργων του: ύφος που αντιμάχεται τους άλλους θεατρικούς κώδικες που υιοθετεί όπως το υ­ περβολικό μακιγιάζ κ.ά. Η λειτουργία όμως αυτών των μηχανισμών στο θέατρο του Ζενέ χρήζει ιδιαίτερης μελέτης.

26. Για μια παρουσίαση παραστάσεων του έργου του Ζενέ γενικά βλ. το αφιέρωμα στον συγγραφέα του περιοδι­ κού OBLIQUES, No 2, 1972. Επίσης τα άρθρα των Claude BONNEFOU και Gilles SANDIER στο Magazine Litteraire, No 27, Mars 1969.

27. Όπως σημειώνει o Eco «η πολλαπλότητα των κωδίκων των συμφραζομένων και των περιστάσεων μας δείχνει ότι το ίδιο το μήνυμα μπορεί να αποκωδικοποιηθεί από διαφορετικές απόψεις και με αναφορά σε διαφορετικά συστήματα συμβάσεων» (ECO, στο ίδιο, ό.π. σημ. 16, σελ. 224). Έτσι, στο μήνυμα «μαύρες» «Δούλες», ένας ρατσιστής επιφορτίζει το δικό του σήμημα με αρνητικά συνδηλωτικά γνωρίσματα, λαμβάνοντας ένα διαφορε­ τικό και ιδιοσυγκρασιακό μήνυμα.

28. Σύμφωνα με την Anne Ubersfeld, όλα τα σημεία είναι δεκτικά επανασημαντικοποίησης. Βλ. σχετικά και Σάβ­ βα ΠΑΤΣΑΛΙΔΗ «Η φύση και η λειτουργία του θεατρι­ κού σημείου» Εκκύκλημα, No 3, Απρίλης - Ιόύνης 1984, σελ. 31.

29. Όπως απέδειξε με μια έρευνά της η Anne-Marie GOURDON, κοινωνιολόγος και ερευνήτρια του CNRS, η αισθητική πρόσληψη δεν ανάγεται μόνον σε εκμαθημένους πολιτισμικούς κώδικες, αλλά πολλά σημεία ο θεατής τα προσλαμβάνει μέσω των αισθήσεων χωρίς να μπορεί να τα εκλογικεύσει αυτόματα. Προσλαμβά­ νει δηλαδή τα σημαινόμενα χωρίς να τα συνδυάζει με τα σημαίνοντα του σκηνικού χώρου. Βλ. την ανακοίνω­ σή της «Le public du theatre et sa perception», Theatre Public, 1984, σελ. 9.

30. Πάνω στο θέμα εκμάθησης των κωδίκων του θεάτρου από το θεατή και την εξάσκηση της μνήμης για την α­ νασυγκρότηση των πολλαπλών σημείων του θεατρι­ κού δρώμενου βλ. Anne Ubersfeld, «Apprentissage et iibertd», Theatre Public, 1984, σελ. 28-29.

31. Όπως παρατηρεί και ο Σ. ΠΑΤΣΑΛΙΔΗΣ, ένα έργο «ση­ μαίνει και παράγεται τη στιγμή της κατανάλωσης». Η σύγχρονη θεατρική κριτική στην Ελλάδα. Κι ένας αντί­ λογος», Ο. Πολίτης, τ. 102, σελ. 70.

32. Jean-Marie Piemmer, «Du spectateur ideal», Theatre Public 1984, σ.σ. 50-51.

32/χρονικα

Ο Όσκαρ Γουάιλντ και η Ελλάδα Υπάρχουν άστρα που βρίσκονται σε τέτοια ιλλιγγιώδη απόσταση από τη γη, ώστε όταν το φως τους φτάνει στα μάτια των κατοίκων της, το άστρο-πηγή έχει κιόλας σβήσει. Κάτι παρόμοιο συνέβη και με τον Όσκαρ Γουάιλντ στην Ελλάδα, παρ’ όλο που η απόσταση δεν ήταν δα και τόσο μεγάλη. Οι Έλληνες αρχίζουν να τον γνωρίζουν και να δέχονται την επίδρασή του όταν πια έχει πεθάνει και μαζί του έχει πεθάνει και το ρεύμα που αντιπροσώπευε: ο αισθητισμός. Αυτή η υστέρηση φάσης στην εμφάνιση των ιδεολογικών και αισθητικών Ευρωπαϊκών ρευμάτων στην Ελλάδα είναι κάτι συνηθισμένο, που οι Έλληνες διανοούμενοι βρίσκουν πολύ φυσικό.1 Όσκαρ Γουάιλντ ασχολήθηκε με κάθε είδος γραπτού λόγου (οι επιδόσεις του στον προ­ φορικό θεωρήθηκαν από τους συγχρόνους του κα­ τά πολύ ανώτερες, αλλά μόνον scripta manent). Η πολύπλευρη καλλιτεχνική έκφρασή του έγινε ολότελα αποδεκτή από το ελληνικό κοινό και βρήκε στον ελληνικό χώρο μιμητές της ιδεολογίας και της φιλοσοφίας του, όχι όμως και του απαράμιλλου στυλ του: οι οπαδοί και θαυμαστές του υποχρεώθη­ καν να παραδεχτούν ότι αυτό ήταν αμίμητο. Ο Όσκαρ δεν υπήρξε πρωτότυπος καλλιτέχνης στον ευρωπαϊκό καλλιτεχνικό κόσμο. Ανήκε δηλω­ μένα και συνειδητά σε μια σχολή. Είχε δασκάλους και πρότυπα, αναγνώριζε συγγενικά πνεύματα.2 Δι­ δάχτηκε τις βασικές αρχές του αισθητισμού από τους καθηγητές του, στην Οξφόρδη, Ruskin και Pater. Από τον πρώτο μυήθηκε στην Αγγλική έκ­ φανση του αισθητισμού, που περιείχε σοσιαλιστι­ κές τάσεις (Ruskin, Morris). Από τον δεύτερο επηρε­ άστηκε περισσότερο, με την υποστήριξη του δόγ­ ματος «Η Τέχνη για την Τέχνη». Σε όλο του το έργο είναι αισθητές και οι δύο απόψεις. Οι σοσιαλιστικές του τάσεις υπήρξαν κάπως ερασιτεχνικές και εξωμαρξιστικές, ποτισμένες με μπόλικη αισθηματολο­ γία και βασίζονται περισσότερο σε μια χριστιανική αντίληψη παρά στην έννοια της κοινωνικής δικαιο­ σύνης. Η ανελέητη σάτιρά του έκανε κομμάτια τον εγωισμό και την υποκρισία της άρχουσας τάξης,, αλλά η μανία του αισθητικού για κομψότητα και αρ­ μονία στο περιβάλλον, για τις οποίες η πολυτέλεια είναι απαραίτητη, έκανε τους κύκλους αυτούς τον φυσικό του χώρο.

Ο

Αυτή η αντίφαση ακολουθεί πολλούς οπαδούς του αισθητισμού στην Ευρώπη, αλλά ιδιαίτερα στην Ελλάδα, όπου η ανθρωπιστική φιλοσοφία ορισμέ­ νων καλλιτεχνών στις αρχές του 20ού αιώνα νοθεύ­ εται με μια γερή δόση νιτσεϊσμού. Οι Έλληνες αισθητικοί δεν συγκαταλέγονται στα μεγάλα ονόματα της γενιάς του 1880.3 Είναι μάλ­ λον ελάσσονες λογοτέχνες και για ορισμένους από αυτούς ο αισθητισμός δεν είναι παρά μια φάση στη ζωή και το έργο τους. Είναι ο Νικόλαος Επισκοπόπουλος, ο Περικλής Γιαννόπουλος, ο Σπήλιος Πασαγιάννης, ο Παύλος Νιρβάνας, ο Κων/νος Χριστομάνος, ο Πλάτων Ροδοκανάκης, ο Νίκος Καζαντζάκης4 σε ορισμένα έργα στην αρχή της καριέρας του και ο ποιητής Ναπολέων Λαπαθιώτης. Η πρώτη εμφάνιση του Γουάιλντ στα ελληνικά γράμματα γίνεται το 1901, στο περιοδικό Παναθήναια, με το πεζό ποίημα Το Τριαντάφυλλο και Το Αηδόνι, σε μετάφραση Π. Γιαννόπουλου.

χρονικα/33 Μέσα στην πρώτη δεκαετία οι μεταφράσεις των έργων του ακολουθούν η μία την άλλη. Σε περιοδι­ κά και εφημερίδες (Παναθήναια, Νουμάς, Ελλάς, Ε­ στία κ.ά.) δημοσιεύονται έργα του και ξένα άρθρα γύρω από τη ζωή του. Ο Ξενόπουλος, μολονότι είναι (και παραμένει) α­ μετανόητος οπαδός του ρεαλισμού, με ευρύτητα πνεύματος υποδέχεται τη μετάφραση του Πορτραίτου Του Δόριαν Γκρέϋ, αναλύοντας και υποστηρί­ ζοντας τις απόψεις του συγγραφέα.5 Ο Παλαμάς, επίσης γνώστης όλων των κύριων και δευτερευόντων ρευμάτων της ευρωπαϊκής σκέψης, στα κριτι­ κά του άρθρα, συχνά επικαλείται τις απόψεις του Γουάιλντ, έστω και αν δεν τις συμμερίζεται απόλυ­ τα. Η ευρύτητά του του επιτρέπει να εκτιμήσει την αξία τους. Το 1908 παίζονται τρία έργα του Γουάιλντ στα Αθηναϊκά θέατρα αλλά και στην ε­ παρχία: η Σαλώμη, η Φλωρεντινή Τραγωδία και ο Ερνέστος. Το 1908 είναι η χρονιά που αρχίζει η μόδα του «Οσκαρουαϊλδισμού», η οποία προκάλεσε ποικίλες α­ ντιδράσεις και διενέξεις στον καλλιτεχνικό κόσμο. Στα καφενεία που συχνάζουν οι λόγιοι της επο­ χής, γίνονται πολλές συζητήσεις για τις σχέσεις Τέχνης και Ηθικής. Ο Γουάιλντ, του οποίου η φιλο­ σοφία επικυρώθηκε με το βίωμα,6 βρίσκεται στο ε­ πίκεντρο αυτής της διαμάχης. Τα πνεύματα οξύνονται και ξεπερνούν την απλή διάσταση φιλολογι­ κών απόψεων τόσο, ώστε οι οπαδοί του Γουάιλντ α­ ναγκάζονται να αλλάξουν καφενείο. Εκεί κάνουν α­ νασύσταση δυνάμεων, που δεν σπαταλούν πια σε φιλολογικές έριδες και, το 1910, ιδρύουν ένα περιο­ δικό με το όνομα Ανεμώνη, στο οποίο συνεργάζο­ νται πολλοί σημαντικοί καλλιτέχνες.7 Το περιοδικό αυτό είναι καθαρά λογοτεχνικό. Δεν δημοσιεύει άρ­ θρα με σχόλια ή απόψεις για την πνευματική ζωή της εποχής, αλλά μόνο πρωτότυπα ποιήματα και πεζά ή μεταφράσεις ξένων έργων, σε λυρικό - αι­ σθησιακό ύφος. Ο Όσκαρ Γουάιλντ είναι κυρίαρχο όνομα σε όλα τα τεύχη, ενώ ένας προϊών ερωτι­ σμός κάνει την εμφάνισή του προς τα τελευταία (5 σύνολο) με σαφώς ομοφυλοφιλική χροιά. Ένα αι­ σθησιακό ποίημα του Λαπαθιώτη δίνει το έναυσμα για να ξεσπαθώσουν δημοσιογράφοι και λόγιοι10 και να ζητήσουν την επέμβαση του εισαγγελέα, το οποίο γίνεται, και η Ανεμώνη κλείνει. Ορισμένα άλ­ λα παρόμοια περιοδικά, που ιδρύουν αργότερα οι ί­ διοι περίπου συνεργάτες, είναι βραχύβια.11 Ωστόσο η διαμάχη συνεχίζεται από τις στήλες διαφόρων εφημερίδων και περιοδικών. Καθώς οι περισσότεροι λογοτέχνες της εποχής δημοσιογραφούν συστηματικά, οι αντίπαλοι έχουν ενδιαφέρο­ ντα ονόματα και ενδιαφέρουσες απόψεις. Ά λλοι εί­ ναι υπέρμαχοι της ηθικής αντίληψης στην Τέχνη (Παπαντωνίου) και άλλοι υποστηρίζουν ότι η Τέχνη και οι καλλιτέχνες βρίσκονται «πέραν του καλού και του κακού» (Κ. Ουράνης, Μ. Μαγκάκης). Ορισμέ­ νοι κρατούν μια επιφυλακτική στάση (=ενόπουλος, Γιοφύλλης), η οποία δέχεται ότι ναι μεν για τον καλ­ λιτέχνη δεν μπορεί να ισχύει η καθιερωμένη κοινω­ νική ηθική, όχι όμως και ότι ο καλλιτέχνης επιτρέ­ πεται να υποστηρίζει την ανηθικότητα. Ο φανατικότερος από τους Ουαϊλδιστές είναι ο Ν. Λαπαθιώτης. Μεταφράζει έργα του Γουάιλντ και

έργα για τον Γουάιλντ, γράφει αρθρα για τον Γουάιλντ και κομμάτια δικά του εμπνευσμένα από τον Γουάιλντ. Ντύνεται εξεζητημένα, προσπαθεί να γίνει ένας Dorian Grey στη ζωή του, είναι είρων και δηκτικός, όπως ο λόρδος Henry Wotton ή όπως ο ί­ διος ο Γούάιλντ. Κάποτε κάνει μια συγκεκριμένη απόπειρα να ταυ­ τιστεί με το πρότυπό του. Το 1915 ο θίασος Κοτο­ πούλη αναγγέλλει ότι θα ανεβάσει το Πορτραίτο... σε θεατρική διασκευή με τον Λαπαθιώτη, τον «δια­ λεχτόν αυτό ωραιοπαθή λυρικόν μας» στον βασικό ρόλο. Το σχέδιο εξατμίζεται δίχως να πραγματο­ ποιηθεί, πριν όμως γίνει αυτό, ο Λαπαθιώτης λέει πολλά ωραία σε συνεντεύξεις του στις εφημερίδες. Ο Παύλος Νιρβάνας χρησιμοποιεί απόψεις του Γουάιλντ στα κριτικά του άρθρα και γενικά δη­ μιουργεί μέσα σε μια ατμόσφαιρα αισθητισμού, προτού προσχωρήσει ολοκληρωτικά στο ρεαλισμό. Το θέατρό του είναι επηρεασμένο περισσότερο από τον Ντ’ Ανούτσιο και τον Ίψεν αλλά παρεισφρέουν

πότε πότε μέσα χαριτωμένες Oscarisees φράσεις. Ο Κων/νος Χριστομάνος είναι μια ιδιαίτερη περί­ πτωση. Ρεαλιστής έως νατουραλιστής στο θέατρό του, είναι αφόρητα αισθητικός στην πεζογραφία του. Η σχέση του με το πνεύμα του Γουάιλντ επισημαίνεται από ένα μύστη, τον Σπ. Πασαγιάννη, επί­ σης ακραιφνή αισθητικό, σαν «εσωτερική συγγέ­ νεια» και από τον Π. Νιρβάνα. Στη διάρκεια της πα­ ραμονής του στη Βιέννη γίνεται συνεκδότης ενός πρωτοποριακού λογοτεχνικού περιοδικού,13 το ο­ ποίο ασχολείται πολύ με τον Γουάιλντ. Στη θεατρι­ κή του καριέρα ο Χριστομάνος δεν ανεβάζει Wilde. Η Νέα Σκηνή δεν περιλαμβάνει έργο του στο ρε­ περτόριό της και το ύφος της ηθοποιίας που ευνοεί είναι το ρεαλιστικό. Το εικαστικό μέρος όμως της παράστασης παραπέμπει στις ιδέες και τά δόγματα

34/χρονικα του δοκιμίου The Truth o f Masks™ η ιστορική ακρί­ βεια στην παράσταση, στα ενδύματα, οι πολλές δο­ κιμές. Αυτά ήταν σημεία που μέχρι τότε δεν είχαν διόλου προσεχτεί στο Ελληνικό θέατρο. Η νέα αυτή σκηνοθετική αντίληψη υπήρξε σημαντικό μέρος της συμβολής του Χριστομάνου στη διαμόρφωσή του. Ομοϊδεάτης και ανταγωνιστής του στην αισθητι­ κή αντίληψη και στις (μάλλον ισχνές) εμπνεύσεις εί­ ναι ο Π. Ροδοκανάκης. Κατά τη συνήθεια των Ευρω­ παίων αισθητικών, φτάνουν στα δικαστήρια, διεκδικώντας την πατρότητα μιας λογοτεχνικής ιδέας. Ο Παλαμάς λύνει το ζήτημα με μια Σολωμόντια διαι­ τησία και η φιλολογική ζωή του τόπου πλουτίζεται με ένα μικρό λογοτεχνικό σκάνδαλο. Ο Ροδοκανά­ κης γράφει το Φλογισμένο Ράσο (πεζό) και τον Ά ­ γιο Δημήτριο (θεατρικό) και τα δυο επηρεασμένα (σχεδόν μίμηση) της Σαλώμης. Γενικά οι θεατρικοί συγγραφείς δε μιμήθηκαν ι­ διαίτερα τα έργα του, παρ’ όλο το θαυμασμό τους γ ι’ αυτά. Ο Τσοκόπουλος γράφει το 1918 μια κωμωδία15 με έναν ήρωα κυνικό και κοσμοπολίτη και πνευματώδεις διαλόγους α λα Όσκαρ και λίγο στο πνεύμα του Dorian Gray, που ο τίτλος και μόνο αποκαλύπτει την ασημαντότητά της: =ανθές... Μελαγχροινές! Το 1930 ο Σημηριώτης κάνει μια εξαίρεση στον ιψενισμό του για να γράψει ένα μονόπρακτο επηρε­ ασμένο από τη Φλωρεντινή Τραγωδία. Κανένα από τα έργα αυτά δεν εντυπωσιάζει. Το θέατρο του Όσκαρ Γουάιλντ ακολουθεί τη δι­ κή του παράλληλη πορεία. Γύρω στο 1908 τα δημοσιεύματα είχαν προετοι­ μάσει το έδαφος ώστε να ενδιαφερθεί το κοινό. Ο Ν. Ποριώτης μεταφράζει στη δημοτική (κάτι όχι α­ κόμα συνηθισμένο) τη Σαλώμη για τη Μαρίκα Κοτο­ πούλη, εκείνη όμως δεν αποφασίζει να το ανεβάσει, γιατί την εποχή αυτή δεν δουλεύει με το Θωμά Οι­ κονόμου. Ο Οικονόμου στο παρελθόν προόριζε γ ι’ αυτήν το ρόλο και τώρα δεν τολμά να τον παίξει χω­ ρίς τη διδασκαλία του. Ο Οικονόμου διδάσκει το ρό­ λο στη Ροζαλία Νίκα και το έργο παίζεται αποσπώντας κα> ίς και κακές ή επιεικείς κριτικές. Τον ίδιο χρόνο π ,ίζεται η Φλωρεντινή Τραγωδία από το θία­ σο Μέγ .ούλα, πάλι σε σκηνοθεσία Οικονόμου και στην Αθι να με τον τίτλο Τι Αξίζει Να Σε Λένε Ερνέστο, η γ νωστή κωμωδία, που χαρακτηρίζεται α­ πλώς «φ ίρσα» και περνά απαρατήρητη. Μάλλον πρόκειται για το θίασο του Οικονόμου, που τον ίδιο εκείνο χρόνο παίζει το έργο σε περιοδεία με τον τί­ τλο "Μπούμπουρι” . Ο Ερνέστος εξαφανίζεται για πολλά χρόνια από την Ελληνική σκηνή, η Σαλώμη μέχρι τη χρυσή της δεκαετία 1920-1930, οπότε παί­ ζεται μετά μανίας, και η Φλωρεντινή Τραγωδία κά­ νει καλή καριέρα στο ρεπερτόριο πολλών θιάσων, καθώς είναι ένα ευέλικτο μονόπρακτο με αβαντα­ δόρικους ρόλους και χρησιμεύει σαν τσόντα σε προβληματικές βραδιές.16 Το 1916 η Κυβέλη πραγματοποιεί το σχέδιο που εγκατέλειψε η Κοτοπούλη και ανεβάζει το Πορτραίτο σε μετάφραση Λ. Παλαμά της θεατρικής διασκευής17, με μικρή όμως επιτυχία. Ο Νιρβάνας κάνει επαινετική κριτική μόνο για την ίδια και κατα­

δικάζει όλα τα υπόλοιπα: τη διασκευή, τη σκηνο­ γραφία, την ηθοποιία. Απτόητη η Κυβέλη, τον επό­ μενο χρόνο ανεβάζει τον Ιδανικό Σύζυγο. Το έργο γίνεται ευνοϊκά δεκτό και δίνει ερέθισμα για να ε­ πανεξεταστούν ορισμένες πλευρές της φιλοσοφίας του συγγραφέα. Μετά το 1920 παίζεται από τρεις διαφορετικούς θιάσους η Σαλώμη. Εκτός από τη θριαμβευτική τι­ μητική της Κοτοπούλη, το 1922, που δεν μπορούσε να επιτρέψει να πουν γ ι’ αυτήν ότι φοβήθηκε ένα ρόλο, αίσθηση κάνει το ανέβασμα του θεάτρου Τέ­ χνης, του Σ. Μελά, το 1925, που αποσκοπεί σε παρά­ σταση συνόλου, με ιδιαίτερη βαρύτητα στο εικαστι­ κό μέρος. Το τρίτο ανέβασμα, το 1928, με την Ελένη Χαλκούση, η οποία χρρεύει σε μουσική Strauss περ­ νά μάλλον απαρατήρητο. Η συστηματική εκπαίδευση κοινού και θεατρίνων στην τέχνη του Όσκαρ Γουάιλντ αρχίζει το 1937 στο Βασιλικό, με τη Βεντάλια. Η παράσταση είναι α­ ξιόλογη, αλλά οι Έλληνες ηθοποιοί,18 αν και δί­ νουν καλές ερμηνείες, δεν πείθουν σαν Ά γγλοι α­ ριστοκράτες. Η σκηνοθεσία του Ροντήρη θεωρείται κακή, ενώ τα σκηνικά του Κλώνη αποσπούν επαί­ νους. Τον ίδιο χρόνο η Κατερίνα παίζει το έργο σε περιοδεία. Τον επόμενο χρόνο ανεβαίνει ο Ιδανικός Σύζυ­ γος από νέο δίδυμο: το Βασιλικό και το θίασο της Νίτσας Γαϊτανάκη. Οι (ίδιοι) ηθοποιοί δίνουν καλύ­ τερες ερμηνείες, αλλά και πάλι το Αγγλικό στυλ τους μοιάζει να μην μπορεί να αφομοιωθεί στη Με­ σογειακή εκφραστικότητα. Το Ελληνικό θέατρο ό­ μως έχει πάρει φόρα. Το 1939 η Κοτοπούλη ανεβά­ ζει το Μια Γυναίκα Χωρίς Σημασία, σε σκηνοθεσία Κ. Κουν. Η παράσταση έχει ατέλειες, αλλά η Μαρί­ κα είναι υπέροχη.19 Ωστόσο ο Κάρολος Κουν μάλ­ λον αντιπάθησε τον Όσκαρ, γιατί ουδέποτε περιέ­ λαβε έργο του στο ρεπερτόριο του Θεάτρου Τέχνης. Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1953, η Κυβέλη θεώ­ ρησε ότι ο ρόλος της Κας Arbuthnot δεν ήταν δυνα­ τό να μείνει στη μνήμη του κοινού παιγμένος μόνο από την αντίπαλο και συνεργάστηκε με το θίασο Λαμπέτη - Παππά - Χορν για μια ακόμη επιτυχία. Στο σημείο αυτό (1939 - Ιαν. ’40) διακόπτεται η εκπαίδευση στην Αγγλική «υψηλή κωμωδία» γιατί γίνεται ο πόλεμος και ακολουθεί η Κατοχή. Ωστό-

χρονικά!35 την Ελλάδα συμβαίνει περίπου το ίδιο, αλλά με μεγαλύτερη επιφύλαξη. Οι διανοούμενοι που κρατούν τα σκήπτρα της πνευματικής ζωής την εποχή αυτή,20 είναι αξιοσέβαστοι άνθρωποι του κόσμου, με κοινωνική θέση και κύρος. Αν έχουν κάποιαν αντίθεση με τις στε­ νές, αντιδραστικές αντιλήψεις των απλών αστών, τις εκφράζουν διακριτικά στα βιβλία και τα άρθρα τους, αποφεύγοντας τις συγκρούσεις και τις ρήξεις με το κατεστημένο. Ο ρομαντισμός περιορίζεται στα έργα τους και κανένας δεν έχει τη διάθεση να είναι καταραμένος καλλιτέχνης. Αντίθετα, οι καλλιτέχνες που δήλωσαν προσκεί­ μενοι στον αισθητισμό, εφαρμόζουν το βασικό δόγ­ μα: να μετατρέψουν την ίδια τους τη ζωή σε έργο τέχνης και πεθαίνουν άλλοι μυθιστορηματικά και άλλοι μέσα στην απελπισία.21 Είναι πια η εποχή της καθολικής αποτίμησης. Το 1924 ο Παλαμάς δημοσιεύει μια σειρά άρ­ θρων, στα οποία συνοψίζει το νόημα της ζωής, της φιλοσοφίας και του έργου του Όσκαρ Γουάιλντ και καταλήγει: Το έγκλημα μόλυνε τη ζωή του Η Τέχνη του αμόλυντη. Ο Μ. Αυγέρης22 εκφράζεται επαινετικά για αυ­ τόν και επικρίνει την υποκρισία της εποχής του, της οποίας έγινε θύμα. Οι αντιρρήσεις του περιορίζο­ νται στο σοσιαλισμό του Γουάιλντ που υπήρξε ιδιαί­ τερα ανορθόδοξος και ποτισμένος καθώς ήταν με τον αισθητισμό και την decadence, είχε μια χροιά α­ μοραλισμού. Ο Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος23 επίσης κρίνει ευνοϊ­ κά, αν όχι τον άνθρωπο, πάντως το έργο και ιδιαίτε­ ρα τη βαθιά συνάφεια που είχε το έργο αυτό με τη στάση ζωής και τη φιλοσοφία του καλλιτέχνη. Σχετικά όμως με τους οπαδούς της σχολής του αισθητισμού στην Ελλάδα, οι κρίσεις είναι στο σύ­ νολό τους αρνητικές. «Μα και οι ωραιολόγοι δεν λείπουν από τη νεοελ­ ληνική λογοτεχνία. Υπάρχουν ωραιολόγοι με κάποια δικαιολογία ύ­ παρξης και εσωτερική συνέπεια και ωραιολόγοι πέ­ ρα για πέρα αξιοκατάκριτοι, κυνηγοί των χιμαιρών και των κούφιων εκφράσεων, καταδικασμένοι να ε­ ξαφανιστούν για πάντα μέσα στον απύθμενο ωκεα­ νό της λησμοσύνης».24 Ο Ηλ. Βουτιερίδης25 επίσης, συμφωνεί ότι η ω.ραιοπάθεια στον ελληνικό χώρο δεν ήταν παρά μια πόζα, μια επιφανειακή μίμηση του Γουάιλντ και του Ντ’ Ανούτσιο, που την κατέστησε ιδιαίτερα άχαρη η ισχνότητα του ταλέντου των καλλιτεχνών που θέ­ λησαν να την υιοθετήσουν. Το αποτέλεσμα ήταν στην Ελληνική σχολή της κομψογραφίας να λείπει ακριβώς η κομψότητα, η οποία δεν βρίσκεται στα κοσμητικά επίθετα αλλά στη ρυθμική σκέψη και γλώσσα. Καθώς τα χρόνια περνούν, οι poetae minores που γοητεύτηκαν από τον αισθητισμό και την ποιητική ζωή των καταραμένων καλλιτεχνών του λησμο­ νιούνται. Το 1944, με την ευκαιρία της παράστασης του Σοβαρού Κυρίου Ερνέστου, ο Σπύρος Μελάς, που στα χρόνια της διαμάχης βρέθηκε στο μάτι του κυκλώνα, αλλά στα απομνημονεύματά του δεν α­ φιερώνει ούτε λέξη σ’ αυτήν, σε ένα άρθρο του στη

Σ

σο, ηθοποιοί και θεατές δεν περιμένουν το τέλος του πολέμου για να καταπιαστούν με τον παραγνω­ ρισμένο Ερνέστο. Το 1943, με πολλή διαφήμιση και τυμπανοκρουσίες, ο θίασος των 4 (Μανωλίδου Δενδραμής - Βεάκης - Παππάς) και σκηνοθεσία Τ. Μουζενίδη, την ανεβάζει με τον τίτλο ο Σοβαρός κ. Ερνέστος και απογοητεύει τους πάντες. Παρ’ ό­ λη την διαφήμιση, οι κριτικές είναι κακές. Έτσι κλείνει ο κύκλος των παραστάσεων των έρ­ γων του Όσκαρ Γουάιλντ για να ξανανθίζει τον ε­ πόμενο χρόνο με τη Φλωρεντινή Τραγωδία και να συνεχιστεί ώς τις μέρες μας. Τα μόνα έργα που δεν παίζονται είναι η Δούκισσα Της Πάδουας και η Αγία Εταίρα, αν και έχουν μετα­ φραστεί και εκδοθεί. Το πρώτο, που διαθέτει έναν δυνατό, δραματικό ρόλο, σκέφτηκε να το ανεβάσει η Κατερίνα, τελικά όμως δεν το αποφάσισε. Τα έργα αυτά θεωρούνται πλέον διασκεδαστικές σάτιρες της κοινωνίας μιας άλλης εποχής, καθ’ όλα άξια κομμάτια ενός κλασικού ρεπερτορίου. Είναι πάντα δημοφιλή αλλά δεν επισύρουν ιδιαίτερη προσοχή. Στο τέλος της δεκαετίας 1910-1920 η διαμάχη έ­ χει κοπάσει. Στην Ευρώπη ο Όσκαρ Γουάιλντ δεν θεωρείται πια μια σκανδαλώδης, αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, στην οποία είναι σιωπηρά απαγο­ ρευμένο να αναφέρεται κανένας. Τα βιβλία του εκδίδονται, τα έργα του παίζονται και συζητιούνται, οι φίλοι του αναφέρονται ελεύθερα σ’ αυτόν και δη­ μοσιεύουν τη δική τους εκδοχή της ιστορίας. Αντί για το μαύρο πρόβατο της κοινωνίας των αξιοπρε­ πών ανθρώπων, είναι ο καλλιτέχνης - μάρτυρας, ένα θύμα της αιώνιας αντίθεσης του καλλιτέχνη και της κοινωνίας, που άλλοτε υποβόσκει και άλλοτε ξεσπάει σε ανοιχτή διαμάχη. Η οπτική γωνία έχει αντιστραψεί: ο Γουάιλντ είναι ο άγιος, ο μάρτυρας της Τέχνης (και της αγάπης, αλλά αυτή η πλευρά σιγά-σιγά λησμονιέται), ενώ η κοινωνία, που τον κα­ ταδίκασε και σύντριψε τόσο σκληρά και άδικα, είναι η δύναμη του κακού, η μαύρη αντίδραση στην αλή­ θεια και την πρόοδο.

36/χρονικα "Βραδυνή” ανακεφαλαιώνει με την αντικειμενικό­ τητα της χρονικής απόστασης: «Η παράσταση... ξαναφέρνει στην επικαιρότητα ένα ξεχασμένο πρίγκηπα του πνεύματος, ένα μεγά­ λο δανδή επίσης της ζωής και του λόγου, τον Ό ­ σκαρ Ουάιλντ. Τι ρόλο είχε παίξει άλλοτε όχι μόνο στα Γράμμα­ τά μας αλλά και στον τρόπο ζωής των νέων. Τη ρήση του: "Ανήθικο είναι μόνο ότι είναι άσχη­ μο” την υιοθέτησαν πολλοί... Της έδωσαν στην Ελ­ λάδα τις πιο απρόοπτες ερμηνείες... Φοβάμαι όμως ότι το πνεύμα της αισθητικής του Ουάιλντ είχε διαφύγει από τους Έλληνες που τον θεωρούσαν δάσκαλό τους. Αυτοί είχανε μείνει στη δίκη και το σκάνδαλο. Φρόντιζαν περισσότερο για το δανδισμό και την ανθισμένη μπουτονιέρα παρά για τα κείμενα του δασκάλου τους. Η παρεξήγηση αυτή στάθηκε μια από τις περιπέτειες του Ουάιλντ...». Στην Ευρώπη το αισθητικό κίνημα θεωρείται ότι πέθανε συμβολικά με τη δίκη και την καταδίκη του Όσκαρ Γουάιλντ που συνέπεσε με το τέλος του 19ου αιώνα.

Το ρεύμα αυτό πέρασε και άνθισε (;) στην Ελλάδα τις δυο πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Έπαιξε ρόλο στην πεζογραφία, την ποίηση, το θέατρο αλ­ λά και στη φιλολογική και κοσμική ζωή της εποχής. Οι πολέμιοί του κατηγορούν τους οπαδούς για εξω­ τερική μίμηση, για προσπάθεια εντυπωσιασμού, για προσποίηση και επιτήδευση στη ζωή και την τέχνη τους. Κατά τον Κ. Δημαρά, όμως, ένα αισθητικό ρεύμα που προέρχεται από το εξωτερικό δεν υιοθετείται εάν δεν υπάρχει μια εσωτερική ανάγκη, μια αντί­ στοιχη τοπική ζήτηση που οδηγεί στην επιλογή του. Οι Ευρωπαίοι αισθητικοί είναι σχεδόν λησμονη­ μένοι σήμερα τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Ελ­ λάδα, με την εξαίρεση μόνο του Όσκαρ Γουάιλντ Τα έργα του εξακολουθούν να μεταφράζονται, να εκδίδονται, να παίζονται και να είναι δημοφιλή σε έ­ να κοινό το οποίο αγνοεί πλήρως την ιδαίτερη αντί­ ληψη της ζωής και της τέχνης με την οποία συνδέ­ ονται τα έργα'αυτά. Τα αγαπάει και απολαμβάνει την ευφυΐα και τη χάρη τους, την τέλεια έκφραση και το ιδιόρρυθμο δροσερό χιούμορ τους. Αυτή η βιωσιμότητα και η δημοτικότητα είναι παγκόσμιο φαινόμενο.

ΚΥΡΙΑΚΗ ΠΕΤΡΑΚΟΥ

Σημειώσεις 1. Πρβλ. Νικηφόρου Παπανδρέου: Ο Ίψεν στην Ελλάδα.

2. Όταν δημοσιεύτηκε η πρώτη ποιητική του συλλογή, ο Browning εξεπλάγη με την απίστευτη ποικιλία προτύ­ πων και επιδράσεων που αποκάλυπτε. Από την Οξφόρ­ δη κατηγορήθηκε ανοιχτά για λογοκλοπή.

3. Κ. Παλαμάς, Γ. Ξενόπουλος, Κ. Χατζόπουλος, Γ. Βιζυηνός, Γ. Δροσίνης κ.ά.

4. Βλ. Απ. Σαχίνη: Η Πεζογραφία του Αισθητισμού.

5. Γρ. Ξενόπουλος: Το Ανωφελές. Στάχυα και Παπα­ ρούνες.

6. Είναι περισσότερο από γνωστό ότι ο Wilde καταδικά­ στηκε σε δυο χρόνια καταναγκαστικά έργα για παιδε­ ραστία, αλλά οι απόψεις του για την ηθική στην τέχνη αποτελούσαν μέρος του κατηγορητηρίου.

7. Ν. Λαπαθιώτης, Μ. Μαγκάκης, Κ. Δελακοβίας. Το νέο καφενείο ονομαζόταν Βύρων και οι θαμώνες του Βυρωνιστές. Καθώς ο αισθητισμός υπήρξε βλαστάρι του ρομαντισμού, η επιλογή του καφενείου μπορεί να θεω­ ρηθεί επιτυχής.

8. Εκτός από τους προαναφερθέντες, συνεργάστηκαν οι Παλαμάς, Βλαχογιάννης, Καμπάνης, Νιρβάνας, Μελάς κ.ά.

9. Αλλά και ο Παλαμάς πρόσφερε τη συμβολή του στον αισθησιασμό με δυο «αμαρτωλά» ποιήματα.

10. Τσοκόπουλος, Μελάς, Δημητρακόπουλος.

11. Αλκή, Ορμή, Κορυδαλλός.

12. Στ. Ξεφλούδας: Νιρβάνας, Χριστομάνος, Ροδοκανάκης. Βασική Βιβλιοθήκη 30.

13. Wiener - Ruschau.

14. Το δοκίμιο είχε δημοσιευτεί στο εν λόγω περιοδικό.

15. Μ. Λυγίζος: Το Ελληνικό πλάι στο Παγκόσμιο Θέατρο.

16. Κυβέλη 1914, Ί5, Ί6, Οικονόμου 1915, '25, Λαϊκό Θέα­ τρο, '33, Θίασος Χριστοφορίδου '34, Καρούσου - Κατσέλη '37, Βασιλικό '44 κ.ο.κ.

17. G. Lunsberg.

18. Παπαδάκη, Παξινού, Μινωτής, Μυράτ, Δενδραμής κ.ά.

19. Ο Άλκης Θρύλος επαίνεσε τη σκηνοθεσία.

20. Παλαμάς, Ξενόπουλος κ.λπ.

21. Ο Π. Γιαννόπουλος πνίγηκε (αυτοκτόνησε) καβάλα σε ένα άλογο, ο Λαπαθιώτης βυθίστηκε στα ναρκωτικά και το αλκοόλ και τελικά αυτοκτόνησε, .οι Χριστομά-

22.

23.

24.

25.

νος, Ροδοκανάκης και Πασγιάννης πέθαναν νέΛ, μέσα στην κατάθλιψη και την απογοήτευση. Ξένους Λογοτέχνες. Ακμή και Παρακμή της Ωραιολογίας. ό.π. Ο Ρυθμικός Λόγος στη Νεοελληνική λογοτεχνία. Βιβλιογραφία

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

8.

9.

10.

Will Durant: Ιστορία της Φιλοσοφίας.

M.C. Beardsley: Ιστορία των Αισθητικών Θεωριών.

Arnold Hauser: Κοινωνική Ιστορία της Τέχνης.

Richard Ellmann: Oscar Wilde.

Peter Raby: Oscar Wilde.

Hesketh Pearson: Oscar Wilde.

Philippe Jullian: Oscar Wilde.

Andre Gide: In Memoriam.

Vyvyan Holland: Oscar Wilde, A Pictorial Biography. Απόστολου Σαχίνη: Η Πεζογραφία του Αισθητισμού. Γ. Ξενόπουλος: Η Ζωή μου σαν Μυθιστόρημα. Στάχυα και Παπαρούνες.

11. Νικηφόρος Παπανδρέου: Ο Ίψεν στην Ελλάδα.

12. Ν. Λαπαθιώτης: Η ζωή μου.

13. Γ. Παπακώστας: Φιλολογικά Σαλόνια και Καφενεία της Αθήνας (1880-1930).

14. Στ. =εφλούδας: Νιρβάνας, Χριστομάνος, Ροδοκανά­ κης. Βασική Βιβλιοθήκη 30.

15. Γ. Σιδέρης: Νεοελληνικό θέατρο 1795-1929, Βασική Βι­ βλιοθήκη 40.

16. Μυρτώ Μαυρίκου - Αναγνώστου: Ο Κων/νος Χριστομάνος και η Νέα Σκηνή.

17. Μ. Ρόδάς: Κ. Κρυστάλλης, Λ. Μαβίλης, Π. Ροδοκανάκης.

18. Φ. Πολίτη: Επιλογή Κριτικών 'Αρθρων.

19. Σ. Σπηλιωτόπουλου: Το θέατρο όπως το έζησα.

20. Μ. Vitti: Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας.

21. Διαβάζω 152.

22. Σ. Μελάς: Πενήντα Χρόνια Θέατρο.

23. Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος: Πρόσωπα και Κείμενα, Ακμή και Παρακμή της Ωραιολογίας..

24. Ηλ. Βουτιερίδη: Ακμή και Παρακμή της Ωραιολογίας.

25. Κ.Θ. Δημαράς: Σκέψεις για την Τοπική Δεκτικότητα ως . Όρο των Διεθνών ρευμάτων.

L A U R E N C E S

T

E

R

N

E

Η ΖΩΗ ΚΑΙ ΟΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΡίΥτΡΑΜ Σ A Ν Τ I ΚΥΡΙΟΥ ΑΠΟ ΣΟΙ ΕΙΣΑΓΩΓΗ-ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ-ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΕΦ Η Κ Α Λ Λ Ι Φ Α Τ Ι Δ Η

ΙΜ1

ϋ «Κι ό Θεός έπλασε μεγάλες φάλαινες». Γ ενεςις J «Κι άκόμα οτιδήποτε κι άν μπαίνει στο χάος τοϋ στόματος αΰτοΰ τοΰ τέρατος, έστω κι άν είναι ζώο, βάρκα ή πέτρα, κατεβαίνει άμέσως σε αύτό τον ακάθαρτο τεράστιο οισοφάγο του και χάνεται στην άπατη άβυσσο τής κοιλιάς του». Τ α ΗΘΙΚΑ του ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ ΑΠΟ τ ο Χ ολαντ J «Κι ενώ δλα τά άλλα πράγματα, ζώα ή πλοία, πού μπαίνουν μες στην τρομερή άβυσσο τοΰ στόματος αΰτοΰ τοΰ τέρατος {τής φάλαινας}, άμέ­ σως χάνονται και καταβροχθίζονται, ό μαΰρος γωβιός άποσύρεται μέ μεγάλη σιγουριά αύτοΰ-μέσα, δπου καί κοιμάται». ΜΟΝΤΑΙΝΙΟΣ, ΑΠΟΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΡΕΜΟΝ ΣΕΜΠΟΝ J «Τεράστιες σά φά­ λαινες, πού ή κίνηση τών κολοσσιαίων κορμιών τους μπορεί, σε ώρα ειρηνικής νηνεμίας, νά ταρά­ ξει τόν ωκεανό ώσπου νά βράσει». Σ ερ -Γ ουιλιαμ Ν ταβεναντ , Π ρολογος στον Γ κοντι ΜΠΕΡ J «Αύτό τό θαλασσινό ζώο, / ό Λεβιάθαν, πού ό Θεός άπό δλα τά πλάσματά του / τό έπλασε πιό μεγάλο γιά νά κολυμπάει στον ωκεανό». Χ αμένος Παράδεισος J «Οι μεγάλες φάλαινες πού κολυμπούν σε μιά θάλασσα άπό νερό κι έχουν μιά θάλασσα άπό λάδι πού κολυμπάει μέσα τους». Βέβηλο κ α ι Ιερό Κ ράτος τού Φ ουλερ J «Άν τύχει καί γράψεις ένα παραμύθι γιά μικρά ψάρια, νά τά κάνεις νά μιλούν σά μεγάλες φάλαινες». Ο Γ κολντςμιθ ΣΤΟΝ Τ ζονςον J «Τά πληρώματα ρίχνονται γοργά στο παιχνίδι τοΰ θανάτου: / ό αλάθευτος Ρόντμοντ κρεμάει πάνω άπό τό κεφάλι του / τό άκιδωτό ατσάλι καί προσέχει συνέχεια». Το Να ΥΑΓΙΟ ΤΟΥ ΦΟΛΚΕΝΕΡ J «Έχτισα μιά καλύβα γιά τή Σούζαν καί μένα κι έφτιαξα μιά πόρτα σε μορφή Γοτθικής Καμάρας, συναρμολογώντας κόκαλα άπό τά σαγόνια μιας φάλαινας». Δ ιπλοειπωμενες ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΟΥ ΧΟΘΟΡΝ J «Ή Φάλαινα έπεσε άμέσως πάνω του κι ώς φαίνεται τόν σκότωσε στή στιγμή». Η ΦΑΛΑΙΝΑ ΚΑΙ ο ι Α ιχμαλωτιςτες της [ . . . ] . Α ιδ . Χ ενρι Τ. Τ ςιβερ J «Είναι πασίγνωστο πώς, εκτός άπό τά πληρώματα τών {άμερικάνικων} Φαλαινοθηρικών, ελάχιστοι ξαναγυρίζουν ποτέ στά πλοία άπό δπου έφυγαν». Π εριπλους με μια Φαλαινοθηρική Βαρκα j «Ασφαλώς καί καμακίζεται ή Φάλαινα- σκέψου δπως πώς θά δάμαζες ένα δυνατό, άγριο πουλάρι, χρησιμο­ ποιώντας μόνο ένα σκοινί δεμένο στή ρίζα τής ούράς του». Ε να Κ εφαλαίο για τη Φ αλαινο ­ θηρία ΣΤΟ Βιβλίο ΠΟΣΤΕΣ ΚΑΙ Π ομολα J «“Σία όλοι τά κουπιά!” κραύγασε ό ύποπλοίαρχος μόλις είδε, στρίβοντας τό κεφάλι του, τά άνοιγμένα σαγόνια μιας μεγάλης σπερμοφάλαινας, κοντά στήν πλώρη τής βάρκας, νά τήν απειλούν μέ άμεση καταστροφή. “Σία όλοΓτά κουπιά, άν θέτε τή ζωή σας!”». Χ ουορτον , ο Φονιάς των Φαλαιν ώ ν j ΜΟΜΠΙ-ΝΤΙΚ. GUTENBERG 1

John Arden

Σ ΙΩ Π Η Α Ν Α Μ ΕΣΑ ΣΤΑ Ο Π Λ Α (μυθιστόρημα) Μετάφραση: Παράσχος Κ. Πολίτης

Λοιπόν: δικαιολογούμαι απέναντι στην κόρη μου, στην Ειρήνη, στον ίδιο μου τον εαυτό. Κι αποτολμώντας αυτό, εκθέτω εμένα τον ίδιο σε κίνδυνο. Το ξέρω πως σ’ όλη μου τη ζωή έπαιρνα κάθε τόσο ξαφνικές κι ανόητες αποφάσεις, στο άψε σβήσε, τελείως αντίθετα με τις συνήθειές μου. Από μίαν άποψη είναι μέρος της πρόληψής μου αυτό, μάλλον: οι δυνάμεις που κυβερνούν, αν πράγματι κυβερνούν, την καλοτυχία και την κακοτυχία μας, τηνε χρειάζο­ νται πότε πότε, αυτή την περίεργη και αντικανονική πράξη των δημιουργημάτων τους, για να τους θυμίζει πως ναι, είμαστε δημιουργήματα με ορισμένα αντιφατικά χαρακτηριστικά, και, αν έχουν την καλοσύνη, ας μην εξακολουθούν να μας μεταχειρίζονται σαν να μην είμαστε παρά έμψυχη ιδιοκτησία κανενός κτηνοτρόφου, κανένα κοπάδι που συνουσιάζεται και αφοδεύει! Δεν φτιάξαμε εμείς τους εαυτούς μας· αλλά είμαστε έτσι φτιαγμένοι που έχουμε κά­ ποιαν αξιοπρέπεια, ακόμα και οι πιο γελοίοι ανάμεοά μας έχουμε κάποια ζεστασιά που πηγά­ ζει από παλιά, από τον πυρσό του Προμηθέα (είχε γραφτεί ένα έργο για αυτόν, αν και δεν θα ήταν ταιριαστό, δεν θα ήταν ασφαλές, να το ανεβάσω στο θέατρό μου αυτή την περίοδο, όχι, οπωσδήποτε όχι). Από μίαν άλλη άποψη οι αποφάσεις μου, έτσι αυθαίρετες και αντιφατικές που είναι όλες τους, πρέπει να σχετίζονται με το επάγγελμά μου. Την Κωμωδία. Αυτή χρειάζεται μίαν αδιά­ κοπη σειρά από ανατροπές των προσδοκιών χρειάζεται μιαν αδιάκοπη αίσθηση καλά προσχεδιασμένων ατυχών συγκυριών. Αν πέτυχα καθόλου στην τέχνη μου, τότε πρέπει να μου δόθηκε η αίσθηση αυτή. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως μου κατέβηκε να αρχίσω να γράφω αυ­ τές τις αναμνήσεις σαν αστείο σχεδίασμα πλοκής, για να δώσω λίγη ποικιλία στην αναμενό­ μενη τελευταία πράξη της ζωής μου. Ποιος θα είναι εκεί για να χειροκροτήσει;

Κ λ ε ίν ο υ ν φ έ τ ο ς 2 0 0 χ ρ ό ν ια α π ό τ η ν έ κ δ ο σ η τ η ς « Υ π ε ρ ά σ π ισ η ς τ ω ν Δ ικ α ιω μ ά ­ τ ω ν τ η ς Γ υ ν α ίκ α ς » , το υ έ ρ γ ο υ τ η ς Μ α ίρ η ς Γ ο ύ λ σ τ ο ν κ ρ α φ τ π ο υ έ χ ε ι χ α ρ α κ τ η ρ ι ­ σ τ ε ί ω ς τ ο « Φ ε μ ιν ισ τ ικ ό Μ α ν ιφ έ σ τ ο » . Η ε π έ τ ε ιο ς τ ιμ ή θ η κ ε δ ιε θ ν ώ ς μ ε τ η δ ιο ρ ­ γ ά ν ω σ η σ υ μ π ο σ ίω ν , τ η ν π α ρ ο υ σ ία σ η ν έω ν μ ε λ ε τ ώ ν κ α ι μ ε ε π α ν ε κ δ ό σ ε ις τ ο υ έρ γο υ. Σ τ η ν Ε λ λ ά δ α η π ρ ώ τ η υ π ο δ ο χ ή τ η ς Γ ο ύ λ σ τ ο ν κ ρ α φ τ έ γ ιν ε τ ο 1981 α π ό τ η ν Ε κ ­ δ ο τ ι κ ή Ο μ ά δ α Γ υ ν α ικ ώ ν , π ο υ π ή ρ ε τ η ν π ρ ω τ ο β ο υ λ ία ν α σ υ μ π ε ρ ιλ ά β ε ι έ ν α κ ε φ ά ­ λ α ιο τ η ς « Υ π ε ρ ά σ π ισ η ς τ ω ν Δ ικ α ιω μ ά τ ω ν τ η ς Γ υ ν α ίκ α ς » , σ τ ο α ν θ ο λ ό γ ιο π ο υ ε π ιμ ε λ ή θ η κ ε κ α ι ε ξ έ δ ω σ ε μ ε τ ο ν τ ί τ λ ο : « Η Ε ξ έ γ ε ρ σ η α ρ χ ίζ ε ι α π ό π α λ ιά : Σ ε λ ίδ ε ς α π ό τ α π ρ ώ τ α β ή μ α τ α τ ο υ γ υ ν α ικ ε ίο υ κ ιν ή μ α τ ο ς » . Ω σ τ ό σ ο μ έ χ ρ ι σ ή μ ε ρ α , σ τ η ν Ε λ λ ά δ α , τ ο π λ ή ρ ε ς κ ε ίμ ε ν ο ε ξ α κ ο λ ο υ θ ε ί ν α π α ρ α μ έ ν ε ι α μ ε τ ά φ ρ α σ τ ο κ α ι η ίδ ια η Γ ο ύ λ σ τ ο ν κ ρ α φ τ , μ ά λ λ ο ν , ά γ ν ω σ τ η σ τ ο ε υ ρ ύ κ ο ιν ό . Τ ο μ ι κ ρ ό α υ τ ό α φ ιέ ρ ω μ α ε π ι χ ε ι ρ ε ί α π λ ώ ς ν α δ ιε υ ρ ύ ν ε ι τ ο ν π ρ ώ τ ο κ ύ κ λ ο γ ν ω ­ ρ ιμ ία ς μ ε τ η ν α ν τ ι σ υ μ β α τ ι κ ή ζω ή κ α ι τ ο κ λ α σ ικ ό , π λ έ ο ν , έ ρ γ ο τ η ς Μ α ίρ η ς Γ ο ύ λ ­ σ τ ο ν κ ρ α φ τ . Η γ ν ω ρ ιμ ία α υ τ ή έ χ ε ι ε ν δ ια φ έ ρ ο ν ό χ ι μ ό ν ο σ α ν α ν α δ ίφ η σ η τ η ς ισ τ ο ­ ρ ικ ή ς π ο ρ ε ία ς τ η ς φ ε μ ι ν ι σ τ ι κ ή ς σ κ έ ψ η ς . Η σ κ έ ψ η τ η ς Γ ο ύ λ σ τ ο ν κ ρ α φ τ σ υ ν ο μ ι­ λ ε ί ε υ θ έ ω ς κ α ι μ ε τ α π ρ ο β λ ή μ α τ α τ ο υ σ ή μ ε ρ α , ε φ ό σ ο ν σ υ ν ε χ ίζ ε τ α ι η τ α ύ τ ισ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ιν ο υ γ έ ν ο υ ς μ ε τ ο α ν δ ρ ι κ ό φ ύ λ ο . Ε π ιπ λ έ ο ν , η π ρ ό σ φ α τ η κ α ι δ ρ α μ α τ ικ ή ε π ιβ ε β α ίω σ η τ ω ν α ξ ιώ ν π ο υ α ν έ δ ε ιξ ε η Γ α λ λ ι κ ή Ε π α ν ά σ τ α σ η κ α θ ισ τ ο ύ ν τη σ κ έ ­ ψ η τ η ς Γ ο ύ λ σ τ ο ν κ ρ α φ τ ε ξ ό χ ω ς ε π ίκ α ιρ η , κ α θ ώ ς τ ο έ ρ γ ο τ η ς υ π ε ν θ υ μ ίζ ε ι μ ε τη φ ε μ ιν ισ τ ικ ή κ ρ ι τ ι κ ή τ ο υ μ α τ ι ά τ ο ν ψ ευ δ ή ο ι κ ο υ μ ε ν ισ μ ό κ α ι τ α ό ρ ια τ ο υ 1789 α π ’ α υ τ ή τ η σ κ ο π ιά . Σ τ η δ ε κ α ε τ ί α π ο υ π έ ρ α σ ε ε μ φ α ν ί σ τ η κ α ν κ α ι σ τ η ν Ε λ λ ά δ α τ α π ρ ώ τ α σ η μ ά δ ια ε ν ό ς ν έο υ ι σ τ ο ρ ιο γ ρ α φ ι κ ο ύ π ε δ ίο υ : τ η ς ισ τ ο ρ ία ς τ ω ν γ υ ν α ικ ώ ν . Ί σ ω ς μ έ σ α α π ό τ η μ ε λ λ ο ν τ ι κ ή α ν ά π τ υ ξ η τ ο υ ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ο ύ α υ τ ο ύ χ ώ ρ ο υ μ π ο ρ ο ύ μ ε να α ν α μ έ ­ ν ο υ μ ε ό τ ι θα γ ν ω ρ ίσ ο υ μ ε κ α ι σ τ α ε λ λ η ν ι κ ά τ η ν « Υ π ε ρ ά σ π ισ η » τ η ς Γ ο ύ λ σ τ ο ν ­ κ ρ α φ τ , ό π ω ς κ α ι ά λ λ α σ η μ α ν τ ι κ ά κ ε ίμ ε ν α α π ό τ η ν ισ τ ο ρ ία τ η ς φ ε μ ιν ισ τ ικ ή ς σ κ έ ψ η ς , κ α ι ό τ ι θα α ν ο ίξ ε ι κ α ι σ τ η χ ώ ρ α μ α ς ο δ ιά λ ο γ ο ς α υ τ ό ς . Επιμέλεια αφιερώματος: Νάσια Γιακωβάκη * Ευχαριστούμε την κ. 'Ελλη Δρούλια-Μητράκου για τη βοήθειά της στη σύνταξη του Χρονολογίου και της Εργογραφίας της Μ. Γούλστονκραφτ.

42/αφιερωμα

Νάσια Γιακωβάκη

Για την "Υπεράσπιση των Δικαιωμάτων της Γυναίκας” Η βόρεια όψη του Αγίου Παύλου, όπου βρισκόταν ο εκδοτικός οίκος και τα γραφεία του περιοδικού όπου η Μαίρη εργάστηκε για χρόνια κι όπου επίσης εκδόόηκαν τα βιβλία της.

«... ή η Φύση δημιούργησε μια με­ γάλη διαφορά μεταξύ των ανθρώ­ πων, ή ο πολιτισμός, όπως αναπτύ­ χθηκε έως τώρα, υπήρξε ιδιαιτέρως άδικος».1

Μ ’ αυτό τον τρόπο, με τη μορφή ενός θεμελιώ­ δους διλήμματος, η Μαίρη Γούλστονκραφτ διάλεξε εξαρχής να θέσει τους όρους για να προσεγγίσει τα προβλήματα που συνδέονται με την κατάσταση των γυναικών και τις σχέσεις ανάμεσα στα δύο φύλα. Η απάντησή της στο δίλημμα αυτό θα αποτελέσει τη βάση πάνω στην οποία θα στηριχτεί η ανάλυση της καταπίεσης των γυναικών και στη σύγχρο­ νη κοινωνία. Μέγιστη προσφορά, που θα κατοχυρώσει το έργο της ως κλασι­ κό πλέον στην ιστορία της φεμινιστικής σκέψης. Υπεράσπιση των Δικαιωμάτων της Γυναί­ κας, μια εκτεταμένη μελέτη διακοσίων πε­ νήντα σελίδων, γράφεται στο Λονδίνο μέσα στον ελάχιστο χρόνο των έξι εβδομάδων, στα τέλη του 1791, στην ατμόσφαιρα της επαναστατικής έξα­ ψης που διαχέεται στην Ευρώπη μετά το 1709. Το έργο εκδίδεται στις αρχές του 1792.

Η

«Επιθυμώ να πείσω τις γυναίκες να επιδιώξουν να αποκτήσουν δύναμη, και στο νου και στο σώμα· να τις πείσω ότι οι ήπιες φράσεις, η ευπά­ θεια της καρδιάς, η λεπτότητα του αισθήματος και η εκλέπτυνση του γούστου είναι σχεδόν συ­ νώνυμα επίθετα της αδυναμίας, και ότι τα πλά­ σματα που είναι μόνο αντικείμενα οίκτου, κι ε­ κείνου του είδους της αγάπης που λογαριάζεται αδερφή του, θα καταλήξουν γρήγορα να είναι αντικείμενα περιφρόνησης».12

Με αυτά τα λόγια η Μαίρη Γούλστονκραφτ εκ­ φράζει το στόχο της Υπεράσπισης, ενός βιβλίου το οποίο, όσο κι αν υποστηρίζει θέσεις που «υπα­ γορεύονται από την εμπειρία και τον στοχασμό», γράφεται, όπως ομολογεί η ίδια, «με τη συναι­ σθηματική ένταση την οποία νιώθω όποτε συλλο­ γίζομαι το ζήτημα αυτό».3 Ακριβώς αυτό το γοη­ τευτικό κράμα στοχασμού και συναισθηματικής έντασης προσδίδει στο κείμενο της Υπεράσπισης την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του: κινείται στα όρια μεταξύ αναλυτικής πραγμάτειας και πολιτικής διακήρυξης. Στο λόγο του εναλλάσσεται ο νηφά­ λιος τόνος της αποστασιοποιημένης αναλύτριας και ο οίστρος τής εν δικαίω μαχόμενης, γεγονός που θα επηρεάσει και την οργάνωση του κειμέ­ νου: ελλιπής σχεδιασμός ως προς τη διάρθρωση,

αφιερωμα/43 συνειρμικές παρεκβάσεις ή συχνές επαναφορές στις ίδιες σκέψεις, άνισες αναπτύξεις επιμέρους ιδεών και μάλλον δυσδιάκριτη θεματική διάτα­ ξη. Αυτά τα χαρακτηριστικά του κειμένου δυ­ σχεραίνουν την περιληπτική παρουσίαση των πε­ ριεχομένων του και δυσκολεύουν την ανάγνωσή του σε όλον του τον πλούτο. Γιατί η Υπεράσπιση είναι έργο χυμώδες και πυκνό τόσο ως προς τη σύλληψη των πολλαπλών όψεων των προβλημά­ των που απορρέουν από τις σχέσεις κοινωνικής ανισότητας ανάμεσα στα δύο φύλα, όσο και ως προς τον τρόπο που τοποθετείται απέναντι σ’ αυτές. «Φύση», «πολιτισμός», «διαφορά», «αδικία»: εί­ ναι οι έννοιες, που οργανώνουν το θεμελιώδες δί­ λημμα με το οποίο ανοίγει την εισαγωγή της στην Υπεράσπιση και είναι κεντρικές στη σκέψη της. Είναι αυτά ακριβώς τα νοητικά μέσα που της επι­ τρέπουν να αποκαλύψει τις διασυνδέσεις ανάμε­ σα στην ιδεολογία της "εκ φύσεως διαφοράς των γυναικών” με τις πραγματικότητες της κοινωνι­ κής αδικίας που υφίστανται και, συγχρόνως, να αποδεσμεύσει τις απόπειρες ερμηνείας και κατα­ νόησης του πολιτισμού των ανθρώπων, δηλαδή της ιστορικής κοινωνίας, από την τυραννία του φυσικού προκαθορισμού. Με άλλα λόγια, δεν εί­ ναι η φύση αλλά ο πολιτισμός, δεν είναι η βιολο­ γία αλλά η ιστορία το πεδίο που προκρίνει η Γούλστονκραφτ για να κατανοήσει το ζήτημα των σχέσεων ανάμεσα στα φύλα και την κατά­ σταση των γυναικών. Αντιστρέφοντας το επιχεί­ ρημα ότι η κατωτερότητα των γυναικών είναι συ­ νέπεια φυσικής διαφοράς, προσδιορίζοντας τις υπάρχουσες σχέσεις αντρών και γυναικών ως σχέ­ σεις τυραννίας και τοποθετώντας τα επιχειρήμα­ τα υπέρ της διαφοράς στη θέση του νομιμοποιητι­ κού μηχανισμού αυτής της τυραννίας, η Γούλ­ στονκραφτ υποστηρίζει την κοινή φύση των αν­ θρώπων ανεξάρτητα από φύλο και διεκδικεί τα συνεπαγόμενα από αυτήν αναφαίρετα δικαιώμα­ τα και για τις γυναίκες. Στο στόχαστρο της Γούλστονκραφτ δεν είναι ο αποκλεισμός των γυναικών από τα πολιτικά και αστικά δικαιώματα που εκχωρεί (ή ζητείται να εκχωρήσει) η νέα πολιτειακή οργάνωση που αντι­ καθιστά το παλαιό καθεστώς, όχι γιατί υποτιμά αυτήν καθεαυτήν τη σημασία τους,4 αλλά γιατί για τη συγγραφέα της Υπεράσπισης ο αποκλει­ σμός που συντελείται είναι πολύ πιο κρίσιμος και βαθύς: πρόκειται για τον αποκλεισμό των γυναι­ κών ως θηλυκών όντων από την ίδια την κατηγο­ ρία του ανθρώπου. Και η Υπεράσπιση είναι ακρι­ βώς η υπεράσπιση των γυναικών ως «έλλογων όντων». Αρνείται να τις θεωρήσει «σε μια κατά­ σταση αιώνιας παιδικότητας»,5 γιατί «η λογική είναι... η απλή δύναμη για βελτίωση, ή, ακόμη ορθότερα, για τη διάκριση της αλήθειας [και] κά­ θε άτομο είναι με αυτήν την έννοια ένας κόσμος

από μόνος του ... η φύση της λογικής είναι υπο­ χρεωτικά ίδια σε όλους».6 Η αφετηρία και η δύναμη της Υπεράσπισης εί­ ναι ανατρεπτική επειδή είναι τόσο απλή: «εξετά­ ζει τις γυναίκες υπό το πρίσμα των ανθρώπινων όντων που, από κοινού με τους άντρες, τοποθε­ τήθηκαν σ’ αυτήν τη γη για να ξεδιπλώσουν τις δυνάμεις τους».7 Το όραμα που εμπνέει τη Γούλ­ στονκραφτ είναι ακριβώς αυτό, η ανεμπόδιστη ανάπτυξη των ενδιάθετων ηθικών, πνευματικών ή σωματικών δυνάμεων του ατόμου και γι’ αυτό ενδιαφέρεται πρωτίστως για την κατοχύρωση της αυτονομίας του. Από μια τέτοια σκοπιά προβαίνει σε μια συ­ στηματική καταγγελία της καταπίεσης των γυ­ ναικών που τις υποτάσσει σε θελήσεις άλλων και των αντιλήψεων που τους αρνούνται στο όνομα της φύσης (της βιολογικής διαφοράς) - τη λογι­ κή τους οντότητα και την ανθρώπινη υπόστασή τους. Στο επίκεντρο των αλλαγών στις οποίες προσβλέπει είναι η πρόσβασή τους στην εκπαί­ δευση, σε μια εκπαίδευση κοινή για άνδρες και γυναίκες, θεωρώντας εξίσου αναγκαία την από­ κτηση της οικονομικής τους ανεξαρτησίας με την είσοδό τους στην εργασία. Η Υπεράσπιση χωρίς να διατυπώνει αναλυτικά ένα σχέδιο μεταρρυθμιστικής δράσης, προαναγγέλλει, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, ολόκληρο το πρόγραμμα που κινητοποίησε αρκετές δεκαετίες αργότερα - κι όχι πάντα στο δικό της πνεύμα - τα φεμινι­ στικά κινήματα του 19ου αιώνα: τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων στην εκπαίδευση, στην εργα­ σία, το άνοιγμα των επαγγελμάτων, τη νομική αυθυπαρξία των παντρεμένων γυναικών και, τέ­ λος, τα πολιτικά δικαιώματα με αιχμή το δικαίω­ μα της ψήφου.

θεωρητική δύναμη, η αναλυτική διαύγεια κι η ιδεολογική τόλμη της Υπεράσπισης κα­ θιστούν ασφαλώς το έργο κλασικό για τη φεμινι­ στική σκέψη, αλλά και ευρύτερα. Είναι βάσιμος ο ισχυρισμός ότι αν το σώμα των κλασικών κει­ μένων της νεότερης πνευματικής μας παράδοσης δεν παρέμενε συνεκτικά ανδροκεντρικό, θα μπο­ ρούσε η Μαίρη Γούλστονκραφτ να συγκαταλεγό­ ταν στη χορεία των κλασικών συγγραφέων της ευρωπαϊκής σκέψης συνολικά. Ως προς τη θέση της στην ιστορική εξέλιξη του φεμινισμού η Μαίρη Γούλστονκραφτ, συνήθως, τοποθετείται στην αφετηρία του.8 Το κείμενό της χαρακτηρίζεται ως το ιδρυτικό κείμενο του φεμι­ νισμού και η ίδια θεωρείται ότι ανήκει, μαζί με την Ολυμπία ντε Γκουζ9, στην πρώτη γενιά των φεμινιστριών. Η έννοια της αφετηρίας, ωστόσο, απαιτεί περί­ σκεψη. Είναι γνωστό ότι προδρομικά κείμενα γυ-

Η

44/αφιερωμα ναικών που υπερασπίζονται την τιμή και το όνο­ μα του φύλου τους προϋπήρξαν του ύστερου 18ου αιώνα και της συγκυρίας της Γαλλικής Επανά­ στασης. Οι έρευνες που πυροδότησε η φεμινιστι­ κή στροφή στην ιστορία την τελευταία εικοσαε­ τία, και η οποία ανέδειξε την ιστορία των γυναι­ κών σε νέο και προκλητικό πεδίο της σύγχρονης ιστοριογραφίας, ανέσυρε από την αφάνεια μιαν ολόκληρη σειρά τέτοιων κειμένων, που εκτείνο­ νται χρονολογικά στα τετρακόσια χρόνια που προηγούνται της Γαλλικής Επανάστασης. Ανά­ μεσα σ’ αυτές τις συγγραφείς, με πρώτη την περί­ φημη Κριστίν ντε Πιζάν (1364-1430;), συγκαταλέ­ γονται οι Αγγλίδες Άφρα Μπεν, Ραχήλ Σπεχτ, Μαίρη Άστελ, η ψευδώνυμη «Σοφία», οι Γαλλίδες Μαρία ντε Γκόυρνέ, Μαρία Αρμάντ, Ζαν Γκαστόν-Ντεφούρ, καθώς και η Ενετή Λουκρη­ τία Μαρινέλλα.10 Από την ιστορικό Τζόαν Κέλλυ υποστηρίχθηκε ότι τα πολεμικά αυτά κείμενα συγκροτούν «μιά πλούσια φεμινιστική παράδοση με εσωτερική συ­ νοχή και συνέχεια11, από τον 15ο έως τον ύστερο 18ο αιώνα», και τα οποία αντιστεκόμενα στις με­ ταμορφώσεις της εκάστοτε επικρατούσας ιδεο­ λογίας για τα κοινωνικά φύλα, υπερασπίζονταν

Ο διάλογος για τη θέση της Μαίρης Γούλστονκραφτ στην ιστορία της φεμινιστικής σκέψης, έ­ νας διάλογος ενδιαφέρον καθεαυτός, συνδέεται ασφαλώς με τις αναγνώσεις των ιστορικών αυ­ τών κειμένων και αντανακλά τους διαφορετι­ κούς ορισμούς του ίδιου του φεμινισμού. Ό πω ς και να ’χει, η θεώρηση της Γούλστονκραφτ συνδέεται στενά με τις πολιτικές και φιλο­ σοφικές διεργασίες του ύστερου διαφωτισμού και του φιλελευθερισμού. Η βιογραφία της βεβαιώνει τους δεσμούς της με τον δυναμικό βρετανικό γιακωβινισμό13 και ιδιαίτερα τη διαμόρφωση της ηθικής και πολιτικής της σκέψης στους κύκλους των φιλελεύθερων-ριζοσπαστών Dissenters.14 Οι οφειλές της Υπεράσπισης στην παράδοση του αγγλικού εμπειρισμού και του γαλλικού δια­ φωτισμού δεν μπορούν να υπερτονιστούν: η επι­ μονή στη λογική κατανόηση του ανθρώπου ως βάσης για τη θέσπιση της ατομικότητας, η προ­ βολή της συνάρτησης ηθικός χαρακτήρας και περιβάλλον με τη συνακόλουθη έμφαση στη ση­ μασία της αγωγής, το ιδεώδες της αυτονομίας του ατόμου και της ανεμπόδιστης ανάπτυξης των ενδιάθετων γνωρισμάτων του, όλες αυτές οι ιδέες ανήκαν στο ιδεολογικό οπλοστάσιο που

Η άδεια γάμου της Μαίρης. Ο γάμος έγινε στην εκκλησία του St. Pancras ■-i

A, :' :·*·..·

- A

το φύλο των γυναικών, ως μια κοινωνική - όχι βιολογική - κατηγορία απέναντι στις μισογυνικές επιθέσεις. Η πρώιμη αυτή φεμινιστική παράδοση συνηγορΐας υπέρ των γυναικών συσχετίζεται από την Κέλλυ με το νέο αποκλεισμό του φύλου των γυ­ ναικών από την ουμανιστική κουλτούρα και τη δημοκρατία των γραμμάτων, η οποία συνοδεύει την εμφάνιση του κοσμικού ευρωπαϊκού κρά­ τους. Σύμφωνα με την ίδια, η Μαίρη Γούλστονκραφτ ενμέρει γράφει μέσα από την οπτική αυτής της παράδοσης, όσο κι αν αναγνωρίζει την τομή που γεννά η διαμόρφωση της σκέψης της στον ρι­ ζοσπαστικό και φιλοσοφικό ορίζοντα της Γαλλι­ κής Επανάστασης. Ά λλες φεμινίστριες-ιστορικοί, όπως η Ελίζαμπεθ Φοξ-Τζενοβέζε, επιμένουν να τοποθετούν την αφετηρία του φεμινισμού ακριβώς στη συ­ γκυρία του ύστερου 18ου αιώνα υποστηρίζοντας την οργανική σχέση που έχει, για τη διαμόρφωση των βασικών του εννοιών, ο τότε θριαμβευτικά πρωτοεμφανιζόμενος πολιτικός ατομικισμός.12

διαμορφώνει ο 18ος αιώνας και στήριζαν τις νέες οικουμενικές αξίες της ισότητας και της ελευθε­ ρίας, που ο φεμινισμός της Γούλστονκραφτ προ­ ασπίζεται για λογαριασμό των γυναικών. Ό σ ο είναι αλήθεια, όμως, ότι χωρίς τη γενικό­ τερη πολιτική προσέγγιση του Διαφωτισμού και της Επανάστασης, η διατύπωση της φεμινιστι­ κής κριτικής στην οποία προβαίνει η Γούλστον­ κραφτ θα ήταν αδύνατη, άλλο τόσο είναι αλήθεια ότι ο φεμινισμός δεν αποτελεί αυτονόητη και φυ­ σική προέκτασή της. Ό χ ι μόνο επειδή δεν συνέ­ βη έτσι: η υπόθεση των γυναικείων δικαιωμάτων δεν αποτέλεσε στην πραγματικότητα οργανικό τμήμα του ανερχόμενου φιλελευθερισμού σε κα­ μιά του εκδοχή, ούτε στο επίπεδο της θεωρητι­ κής ανάλυσης, ούτε στο επίπεδο της πολιτικής πράξης.15 Αλλά και επειδή, τελικά, η νέα αν­ θρώπινη ατομικότητα, που αποτελεί το θεμέλιο της σύγχρονης πολιτικής ή φιλοσοφικής σκέψης στηρίζεται ιστορικά στην ενεργητική εξίσωση του ανθρώπου με τον άντρα. Στον ίδιο ορίζοντα που εξυμνείται το άτομο ως το νέο υποκείμενο

αφιερωμα/45 και θεμελιώνεται η αυτονομία του, εγγράφεται, ταυτόχρονα, και η ιδέα της «γυναικείας φύσης» για να δικαιολογήσει και θεωρητικά τον αποκλει­ σμό των γυναικών από την κατηγορία των έλλο­ γων όντων, των ενεργών και αυτεξούσιων ατό­ μων, άρα και από τα δικαιώματα που απορρέουν από αυτά. Με άλλα λόγια οι γυναίκες δεν ξεχάστηκαν, αλλά εξαιρέθηκαν. Η πιο γνωστή συνηγορία υπέρ της διαφορετικής φύσης των γυναι­ κών στο πλαίσιο του Διαφωτισμού είναι αυτή του Ζ.Ζ. Ρουσώ στον Α ιμίλιο. Γι’ αυτό και δεν είναι παράξενο που ο Ζ.Ζ. Ρουσώ κατέλαβε σημαντι­ κό χώρο στην Υπεράσπιση: η Γούλστονκραφτ με ειρωνεία και δεινότητα ανέλαβε να απαντήσει στις θεωρίες του περί της ιδιαίτερης εκπαίδευσης των κοριτσιών και περί της γυναικείας φύσης γε­ νικότερα. Έ τσι στα 1792, στο κατώφλι της εποχής των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, η Μαίρη Γούλστονγκραφτ υπερασπιζόμενη τα Δικαιώματα της Γυναίκας, κατέθεσε εγκαίρως για λογαριασμό του φύλου της, τη διεισδυτική και ανατρεπτική κριτική της προς τον υποτιθέμενο οικουμενισμό της νέας αστικής κοινωνίας, που ήθελε μόνο αυ­ θεντικό εκπρόσωπο του ανθρώπινου είδους τον άνδρα. Σημειώσεις 1. Mary Wollstonecraft, A Vindication o f the Rights o f Woman, επιμέλεια-εισαγωγή Μίριαμ Μπρόντυ, Λονδίνο, 1992, σελ.

79. ό.π. σελ. 81 ό.π. σελ. 82 ό.π. σελ. 259-260 ό.π. σελ. 81 ό.π. σελ. 142 ό.π. σελ. 80 Δες πρόχειρα, εκτός της εισαγωγής της Μίριαμ Μπρόντυ, απ. σελ. 1, και σελ. 65, Olive Banks, Faces of Feminism, Οξ­ φόρδη, 1981, σελ. 7.

9. Για την Ολυμπία ντε Γκουζ και τη «Διακήρυξη των Δικαιω­ μάτων της Γυναίκας» δες Η Εξέγερση αρχίζει από παλιά, (επιμέλεια Ε. Βαρίκα-Κ. Σκλαβενίτη), Εκδοτική Ομάδα Γυναικών, Αθήνα, 1981, και επίσης Μ. Ρεπούση, «Και στη Γαλλική Επανάσταση τα φύλα ήταν δύο», στον συλλογικό τόμο Γαλλική Επανάσταση και Σύγχρογη Κριτική Σκέψη,· έκδοση του Κέντρου Μαρξιστικών Σπουδών, Αθήνα, [1990], 10. Δες Mara Ferguson, The First Feminists: British Women Writers 1578-1799 Μπλούμιγκτον, 1985.

11. Joan Kelly, «Early Feminist Theory and the Querelle des Femmes, 1400-1789» στη συλλογή δοκιμίων της ίδιας, Women, History and Theory, Σικάγο 1984, σελ. 65-109.

12. Elisabeth Fox-Genovese, Feminism without illusions, a critique of individualism, Τσάπελ Χιλλ, 1991, σελ. 131.

13. Για τον βρετανικό γιακωβινισμό, δες Eric Hobsbaum, The age of Revolution, Λονδίνο, 1977, σελ. 103-104.

14. Ελ. Βαρίκα, Κ. Σκλαβενίτη (επιμέλεια), Η εξέγερση αρχίζει από παλιά, σελίδες από τα πρώτα βήματα του γυναικείου κινήματος, Εκδοτική Ομάδα Γυναικών, Αθήνα 1981.

15. Υπάρχουν, ωστόσο, εξαιρέσεις διανοητών που επιχειρούν να αντιμετωπίσουν τον αποκλεισμό των γυναικών από τα δικαιώματα, όπως στην Αγγλία ο Thomas Pain και στη Γαλλία ο Condorcet. Για τον Γαλλικό Διαφωτισμό και τον Condorcet ως προς τα δικαιώματα των γυναικών, δες Μ. Ρεπούση, ό.π., σελ,. 36-38.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

Εργογραφία Μαίρης Γούλστονκραφτ -

Thoughts on the Education o f Daughters: With Reflections on Female Conduct, in the more important Duties o f Life [Σ κέ­

ψεις για τη Εκπαίδευση των Θυγατέρων: Μ ε στοχασμούς για τη γυναικεία Συμπε­ ριφορά στα πιο σημαντικά Καθήκοντα της Ζωής] Λονδίνο 1787.

- Mary: A Fiction [Μ αίρη: Ένα Αφήγημα], Λονδίνο 1788.

- Original Stories from Real Life, with conversations, calculated to regulate the affections, and form the mind to truth and goodness [Πρωτότυπες Ιστορίες από την ’Αληθινή Ζωή, μέ συνομιλίες, σχεδιασμέ­ νες να ρυθμίσουν τα συναισθήματα, και να διαμορφώσουν το νου προς την αλή­ θεια και την καλωσύνη], Λονδίνο 1788.

- A Vindication of the Rights of Men, in a letter to the Right Honourable Edmond Burke [Υπεράσπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, επιστολή προς τον Α ξιό ­ τιμο Έ ντμοντ Μπερκ], Λονδίνο 1790, 1791*1 23 .

2 0 1 9 8 7 6 5 4

- A Vindication o f the Rights o f Women, with Scrictures on Political and Moral Subjects [Υπεράσπιστη των Δ ικαιω μά­ των της Γυναίκας: μομφές σε Π ο λ ιτικά και Η θικά Θέματα], Λονδίνο 1792, 1792, 1796, 1841, 1891.

- An Historical and Moral View o f the Origin and Progress o f the French Revolution [Ιστορική και Ηθική Άποψη για τις Καταβολές και την Εξέλιξη της Γαλλικής Επανάστασης], Λονδίνο 1794.

- Letters Written during a Short Residence in Sweden, Norway and Denmark [Επιστο­ λές Γραμμένες κατά τη διάρκεια μιας Σύντομης Παραμονής στη Σουηδία, Νορ­ βηγία και Δανία], Λονδίνο 1796, 1802.

- Posthumous Works o f the Author o f a Vindication o f the Rights of Woman [Έ ρ ­ γα της Συγγραφέως της «Υπεράσπισης των Δικαιω μάτω ν της Γυναίκας» εκδοθέντα μετά το θάνατό της], σε 4 τόμους, εκδότης Γουίλιαμ Γκόντγουιν, Λονδίνο 1798.

- Στους τόμους αυτούς περιέχονται το α­ νέκδοτο κα ι ημιτελές μυθιστόρημά της

The Wrongs o f Woman, or Maria; A Fragment [Αδικημένη Γυναίκα ή Μαρία: Ένα Απόσπασμα], ανέκδοτες επιστολές προς τον Ίμλεϋ κα ι τον Τζόζεφ Τζόνσον, καθώς κα ι σημειώσεις κα ι μαθήματα νηπιακής αγωγής.

46/αφιερωμα A V I N D I C A T I O N

RIGHTS

OF W O M A N :

STRICTtiRE S

Συζήτηση γύρω από την κρατούσα αντίληψη για την ύπαρξη ιδιαίτερων φυλετικών χαρακτηριστικών

POLITICAL AND MORAL SUBJECTS.

Br MARY W OLLSTONECRAFT.

LONDON. rniHTID ton ). JOHNion. 11*7», IT. PAUL*. CBVKCBTABS.

*79*·'

Αποσπάσματα* από την "Υπεράσπιση των Δικαιωμάτων της Γυναίκας” σοι θέλουν να εξηγήσουν και να δικαιολογήσουν την τυραννία του άντρα καταφεύγουν σε πολλά εύστροφα επιχειρήματα για να αποδείξουν ότι τα δύο φύλα, στην πορεία τους για την κατάκτηση της αρετής, θα έπρεπε να έχουν σαν στόχο τη διαμόρφωση ολότελα διαφορετικών χαρ ακτη ρ ιστικώ ν ή, για να μιλήσουμε καθαρά, δεν επιτρέπουν στις γυναίκες να έχουν αρκετό ψυχικό σθέ­ νος για να αποκτήσουν αυτό που πραγματικά αξίζει να ονομάζεται αρετή. Κι όμως, εφόσον βέβαια αναγνωρίζουν ότι και οι γυναίκες έχουν ψυχή, θα νόμιζε κανείς ότι η Θεία Πρόνοια δεν έχει ορίσει παρά μόνον ένα δρόμο που οδηγεί την

Ο

ανθρωπότητα είτε στην αρετή είτε στην ευτυχία.

Αν λοιπόν οι γυναίκες δεν είναι ένα σμήνος από εφήμερα αργόσχολα πλά­ σματα, γιατί πρέπει να κρατούνται σε μια κατάσταση άγνοιας που παραπειστι­ κά ονομάζεται αθωότητα; Οι άντρες παραπονούνται, και δικαιολογημένα, για τις τρέλες και τις ιδιοτροπίες του φύλου μας, όταν δεν σατιρίζουν με δηκτικότητα τα παράλογα πάθη και τα χαμερπή ελαττώματά μας. Ιδού, θα τους απα­ ντούσα, τα φυσικά επακόλουθα της άγνοιας! Ο νους που στηρίζεται μόνο σε προκαταλήψεις θα είναι πάντοτε άστατος, και όταν δεν υπάρχουν φραγμοί τί­ ποτα δεν μπορεί να αναχαιτίσει την καταστρεπτική μανία του ρεύματος. Οι γυ­ ναίκες μαθαίνουν από τη βρεφική τους ηλικία, και διδάσκονται από το παρά­ δειγμα των μητέρων τους, ότι μια επιπόλαιη γνώση της ανθρώπινης αδυναμίας, που δίκαια ονομάζεται πονηριά, η μειλιχιότητα, η προσποιητή υπακοή, και η σχολαστική προσήλωση στους κανόνες μιας παιδαριώδους κοσμιότητας θα τους εξασφαλίσουν την ανδρική προστασία· και αν μάλιστα συμβαίνει να είναι και ωραίες, τότε όλα τα άλλα είναι περιττά, για είκοσι τουλάχιστον χρόνια της ζωής τους. * Από το βιβλίο Η εξέγερση αρχίζει από παλιά. Σελίδες από τα πρώτα βήματα του γυναικείου κινήμα­ τος. Ανθολόγηση-Μετάφραση-Σχόλια: Ελένη Βαρίκα-Κωστούλα Σκλαβενίτη. Εκδοτική Ομάδα Γυ­ ναικών, Αθήνα 1981 (διαθ. «Γνώση»).

αφιερωμα/47 Πόσο χυδαία μας προσβάλλουν όσοι μας συμβουλεύουν να γίνουμε ήμερα κατοικίδια ζώα! Ας πάρουμε για παράδειγμα εκείνη τη σαγηνευτική μειλιχιότητα που τόσο θερμά και τόσο συχνά επαινείται, τη μειλιχιότητα που κυβερνά με την υπακοή. Τί παιδαριώδεις εκφράσεις, και πόσο ασήμαντο είναι το ον μπορεί άραγε να είναι αθάνατο; - το οποίο καταδέχεται να κυβερνά με τέτοιες αμφίβολες μεθόδους. Παραδέχομαι ότι τα παιδιά θα έπρεπε να είναι αθώα· όταν όμως το επίθετο αποδίδεται στους άντρες, ή στις γυναίκες, δεν είναι παρά ένας ευγενικός όρος για την αδυναμία. [...] Οι γυναίκες έχουν κρατηθεί, κατά κάποιο τρόπο, στο περιθώριο· και ενώ τους έχουν στερήσει το δικαίωμα να έχουν τις αρετές εκείνες που θα έπρεπε να κοσμούν την ανθρωπότητα, τις έχουν στολίσει με τεχνητά θέλγητρα που τις επι­ τρέπουν να ασκούν μιαν εφήμερη τυραννία. Και καθώς ο έρωτας υποκαθιστά, στις καρδιές τους, κάθε ευγενέστερο πάθος, η μοναδική φιλοδοξία τους είναι να είναι ωραίες, να προκαλούν τη συγκίνηση αντί να εμπνέουν το σεβασμό· και η ποταπή αυτή επιθυμία, όπως και η δουλοπρέπεια στις απολυταρχικές μοναρ­ χίες, καταστρέφει κάθε δύναμη του χαρακτήρα. Η ελευθερία είναι η μητέρα της αρετής, και όσο οι γυναίκες παραμένουν σκλάβες, εξαιτίας αυτής ακριβώς της σωματικής και πνευματικής τους κατάστασης, και όσο εξακολουθούν να τους απαγορεύουν να αναπνεύσουν τον καθαρό και αναζωογονητικό αέρα της ελευ­ θερίας, είναι καταδικασμένες για πάντα να μαραζώνουν σαν εξωτικά, και να θεωρούνται σαν όμορφα ψεγάδια της φύσης. Μην ξεχνάτε, όμως, ότι είναι το μοναδικό ψεγάδι της φύσης. Ό σον αφορά το επιχείρημα στο οποίο καταφεύγουν πολλοί, ότι δηλαδή το γυναικείο φύλο υπήρξε ανέκαθεν υποδουλωμένο, θα ήθελα να επισημάνω ότι το επιχείρημα αυτό στρέφεται ενάντια στους ίδιους τους άντρες. Οι πολλοί υπήρ­ ξαν πάντοτε υποδουλωμένοι στους ολίγους· και διάφορα τέρατα, που σπάνια επέδειξαν και το παραμικρό ίχνος ανθρώπινης αρετής, έχουν κατά καιρούς επι­ βάλει την τυραννία τους πάνω σε χιλιάδες συνανθρώπους τους. Γιατί ανέχτη­ καν ένα τέτοιο εξευτελισμό τόσοι άντρες προικισμένοι με ανώτερες αρετές; Μήπως δεν είναι παγκόσμια αναγνωρισμένο ότι οι βασιλιάδες, αν τους εξετά­ σουμε συλλογικά, υπήρξαν πάντοτε κατώτεροι, τόσο ως προς τις ικανότητες όσο και ως προς την αρετή, από ισάριθμους άντρες που τυχαία θα μπορούσε να διαλέξει κανείς από την κοινή μάζα της ανθρωπότητας - κι όμως, μήπως δεν τους φέρονταν, και εξακολουθούν να τους φέρονται, μ’ ένα βαθμό σεβα­ σμού που αποτελεί ύβρη στη λογική; Η Κίνα δεν είναι η μοναδική χώρα όπου ένας άνθρωπος έχει γίνει εν ζωή Θεός. Οι άντρες υποτάσσονται σε μιαν ανώτε­ ρη δύναμη για να μπορούν να απολαμβάνουν ατιμωρητί εφήμερες χαρές· το ίδιο κάνουν και οι γυναίκες - και επομένως, έως ότου αποδειχτεί ότι ο αυλικός στερείται κάθε ηθικού δικαιώματος επειδή δουλικά παραιτείται από τα αναφαί­ ρετα ανθρώπινα δικαιώματά του, δεν μπορεί να αποδειχτεί ούτε ότι η γυναίκα είναι ουσιαστικά κατώτερη από τον άντρα επειδή υπήρξε πάντοτε υποδουλωμέ­ νη σ’ αυτόν. Ίσαμε σήμερα, αυτό που κυβερνά τον κόσμο είναι η ωμή βία, και το ότι η επιστήμη της πολιτικής βρίσκεται ακόμα στα σπάργανα είναι εμφανές από το γεγονός ότι οι φιλόσοφοι δειλιάζουν να δώσουν τις πιο χρήσιμες γνώσεις στον άνθρωπο, τις γνώσεις εκείνες δηλαδή που θα επιτρέψουν την κατάργηση κάθε διάκρισης. Δεν θα προχωρήσω πιο πέρα - θα ήθελα απλώς να καταλήξω σ’ ένα προφα­ νές συμπέρασμα, ότι δηλαδή, καθώς τα πολιτικά συστήματα θα στηρίζονται ό­ λο και περισσότερο πάνω στην αρχή της ελευθερίας, η ανθρωπότητα, συμπερι­ λαμβανομένων και των γυναικών, θα γίνεται όλο και περισσότερο σοφή και ε­ νάρετη.

48/αφιερωμα Τ ο δ ο κ ίμ ιο τ η ς Β ιρ τ ζ ίν ια ς Γ ο υ λ φ έ χ ε ι ω ς θ έ μ α το υ τη ζω ή - κ ι ό χ ι τ ο έ ρ γ ο - τ η ς σ υ γ γ ρ α φ έω ς τ η ς Υ π ε ρ ά σ π ι σ η ς τ ω ν Δ ικ α ιω μ ά τ ω ν τ η ς Γ υ ν α ίκ α ς . Γ ρ ά φ ο ν τ ά ς τ ο τ ο ν ίδ ιο χ ρ ό ν ο π ο υ ε κ δ ίδ ε ι τ ο ” Έ ν α Δ ι κ ό μ ο υ Δ ω μ ά τ ι ο ” ε π ιδ ιώ κ ε ι μ ά λ λ ο ν να α ν α π α ρ α σ τ ή σ ε ι τ ο ύ φ ο ς τ η ς ζω ­ ή ς κ α ι τ ω ν π ρ ά ξ ε ω ν τ η ς Μ α ίρ η ς κ α ι λ ι γ ό τ ε ρ ο ν α α φ η γ η θ ε ί τ α γ ε γ ο ν ό τ α σ τ η λ ε π τ ο μ έ ρ ε ια ή σ τ η ν α κ ρ ίβ ε ιά το υ ς . Η α ν τ ι σ υ μ β α τ ι κ ή κ α ι θ υ ε λ λ ώ δ η ς ζω ή τ η ς Μ α ίρ η ς Γ ο ύ λ σ τ ο ν κ ρ α φ τ π ρ ο κ ά λ ε σ ε τ η ν κ ο ιν ω ­ ν ικ ή κ α τ α κ ρ α υ γ ή μ ε α π ο τ έ λ ε σ μ α ν α α μ α υ ρ ω θ ε ί η φ ή μ η τη ς , κ υ ρ ίω ς μ ε τ ά τ ο θ ά ν α τ ό τη ς , κ α ι να σ υ ν δ ε θ ε ί τ ο ό ν ο μ ά τ η ς ιδ ια ίτ ε ρ α μ ε τ ο ν ε λ ε ύ θ ε ρ ο έ ρ ω τ α κ α ι τ ο γ ια κ ω β ιν ισ μ ό . Χ α ρ α ­ κ τ η ρ ισ τ ι κ ό δ ε ίγ μ α το υ κ λ ί μ α τ ο ς τ η ς ε π ο χ ή ς α π ο τ ε λ ο ύ ν ο ι χ α ρ α κ τ η ρ ι σ μ ο ί το υ Ο ρ ά τ ιο υ Γ ο υ ό λ π ο λ γ ια τη Γ ο ύ λ σ τ ο ν κ ρ α φ τ : « ύ α ιν α μ ε μ ισ ο φ ό ρ ια » κ α ι « φ ίδ ι μ ε μ α ν δ ύ α φ ιλ ο σ ό φ ο υ » . Σ τ η σ υ ν έ χ ε ια ο π ο υ ρ ιτ α ν ισ μ ό ς τ η ς Β ικ τ ω ρ ια ν ή ς Α γ γ λ ί α ς ά φ η ν ε α κ ό μ η μ ικ ρ ό τ ε ρ α π ε ρ ιθ ώ ­ ρ ια να ε κ τ ι μ η θ ε ί η τ ο λ μ η ρ ή τ η ς σ τ ά σ η α π έ ν α ν τ ι σ τ η σ υ μ β α τ ικ ή η θ ικ ή α κ ό μ η κ ι α π ό τ ις φ ε ­ μ ιν ίσ τ ρ ιε ς , π ο υ σ τ α τ έ λ η τ ο υ 19ου α ιώ ν α φ έ ρ ν ο υ ν σ τ η ν ε π ιφ ά ν ε ια ξ α ν ά τ ο έ ρ γ ο τ η ς . Σ τ η ν ε π α ν έ κ δ ο σ η τ η ς Υ π ε ρ ά σ π ι σ η ς , π ο υ ε τ ο ί μ α σ ε σ τ α 1891 η Μ ίλ ισ ε ν τ Γ κ ά ρ ε τ -Φ ό σ ε τ , η γ έ τ ις τ ο υ κ ιν ή μ α τ ο ς γ ια τ η ν ψ ή φ ο τ ω ν γ υ ν α ικ ώ ν , υ π ο χ ρ ε ώ ν ε τ α ι να π α ρ α β λ ά ψ ε ι, ό π ω ς λ έ ε ι, τ ις

Βιρτζίνια Γουλφ

Ένα δοκίμιο για τη

ι μεγάλοι πόλεμοι περιέργως επιδρούν δια­ φορετικά στον καθένα. Η Γαλλική Επανά­ σταση μερικούς τούς ανέβασε στα ύψη για να τους αφήσει συντρίμμια, άλλους τους προσπέρασε χωρίς να αγγίξει μια τρίχα από τα μαλλιά τους. Η Τζέην Ώ στιν,1 όπως λένε, δεν αναφέρ­ θηκε ποτέ σ’ αυτήν. Ο Τσαρλς Λαμπ2 την α­ γνόησε. Ο Μπο Μπρούμελ3 δεν απασχόλησε στιγμή το μυαλό του γΓ αυτήν την υπόθεση. Για τον Γουόρντσγουορθ4 και για τον Γκόντγουιν5 ό­ μως, η Γαλλική Επανάσταση σήμαινε την αυγή. Αναμφισβήτητα εκείνοι είδαν:

Ο

Τη Γαλλία να στέκει στο κορύφωμα μιας ώρας χρυσής και την ανθρώπατ] φύση σαν ξαναγεννημένη

Έτσι θα ήταν εύκολο για έναν ιστοριογράφο να παραθέσει δίπλα-δίπλα τις πιο χτυπητές αντι­ θέσεις. Ορίστε, στην οδό Τσέστερφηλντ ο Μπο Μπρούμελ με το πηγούνι του ευθυγραμμισμένο να πέφτει προσεκτικά στην ευθεία της γραβάτας του συζητούσε περί της ορθής ραφής του πέτου ε­ νός παλτού σε τόνο σχολαστικά απαλλαγμένο α­ πό χυδαίο στόμφο. Και να, στο Σόμερς Τάουν μια παρέα από ατημέλητους, ενθουσιώδεις νέους άντρες και κάποιος με ένα κεφάλι τεράστιο για το σώμα του και μια μύτη υπερβολικά μακριά για το πρόσωπό του, μιλούσε νύχθημερόν μπροστά από φλιτζάνια καφέ περί της τελειοποιήσεως του ανθρώπινου είδους, της ιδεώδους ενότητας και των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Ή ταν εκεί και μια γυναίκα, με μάτια λαμπερά και γλώσσα χει­ μαρρώδη, και οι νεαροί που είχαν ονόματα μεσο­ αστών όπως Μπάρλοου και Χόλκροφτ και Γκόντγουιν, τη φώναζαν απλά «Γούλστον­

κραφτ», σαν να μην έπαιζε ρόλο αν ήταν παντρε­ μένη ή ανύπαντρη, σαν να ήταν ένας νεαρός ό­ πως οι ίδιοι. Τέτοια καταφανής ασυμφωνία ανάμεσα σε αν-

αφιερωμα/49 ”α ν ω μ α λ ίε ς ” τ η ς ζω ή ς τ η ς γ ια ν α υ π ε ρ α σ π ίσ ε ι τ ο έ ρ γ ο τη ς . Τ ο δ ο κ ίμ ιο τ η ς Γ ο υ λ φ , π ο υ π α ίρ ν ε ι τ ο ρ υ θ μ ό κ α ι τ ο θ έ μ α τ ο υ α π ό τ ο θ α υ μ α σ μ ό τ η ς γ ια τ η ν π α ρ ο υ σ ία τ η ς Γ ο ύ λ σ τ ο ν κ ρ α φ τ , α π ο τ ε λ ε ί μ ια α π ό τ ις π ρ ώ τ ε ς θ ε τ ικ έ ς α π ο τ ιμ ή σ ε ις τ η ς ζ ω ή ς τ η ς ( έ χ ε ι π ρ ο η γ η θ ε ί σ τ α 1917 η Α μ ε ρ ι κ α ν ί δ α Έ μ μ α Γ κ ό λ ν τ μ α ν ) . Τ ο 1929, τ ο έ τ ο ς π ο υ γ ρ ά φ ε τ α ι κ α ι δ η μ ο σ ιε ύ ε τ α ι α υ τ ό τ ο δ ο κ ίμ ιο , ε ίν α ι ο ε π ό μ ε ν ο ς α κ ρ ι­ β ώ ς χ ρ ό ν ο ς α π ό ε κ ε ί ν ο ν π ο υ έ δ ω σ ε ο ρ ι σ τ ι κ ά σ ε ό λ ε ς τ ις γ υ ν α ίκ ε ς τ η ς Α γ γ λ ί α ς τ ο δ ικ α ίω μ α τ η ς ψ ή φ ο υ . Γ ι ’ α υ τ ό τ ο δ ικ α ίω μ α τ ω ν γ υ ν α ικ ώ ν ν α ε κ π ρ ο σ ω π ο ύ ν τ α ι, η Μ α ίρ η Γ ο ύ λ σ τ ο ν ­ κ ρ α φ τ έ γ ρ α φ ε σ τ α 1792: « φ ο β ά μ α ι ό τ ι θα π ρ ο κ α λ έ σ ω γ έ λ ια α ν τ ο υ π ε ρ α σ π ισ θ ώ » . Η ψ ή φ ο ς τ ω ν γ υ ν α ικ ώ ν σ τ ο ε ν δ ι ά μ ε σ ο δ ι ά σ τ η μ α - α ν ά μ ε σ α σ τ α 1792 κ α ι τ ο 1929 κ α ι ιδ ια ιτ έ ρ ω ς τη θ ρ υ λ ικ ή δ ε κ α ε τ ί α 1904-1914 - γ έ ν ν η σ ε έ ν α α π ό τ α π ιο ε π ίμ ο ν α , μ α κ ρ ο χ ρ ό ν ια , μ α ζ ικ ά , μ α ­ χ η τ ι κ ά κ ι α γ ν ο η μ έ ν α π ο λ ι τ ι κ ά κ ι ν ή μ α τ α τ η ς ν ε ό τ ε ρ η ς Ε υ ρ ώ π η ς . Ο α ν τ ίλ α λ ο ς , λ ο ιπ ό ν , α υ ­ τ ο ύ τ ο υ κ ιν ή μ α τ ο ς β ρ ί σ κ ε τ α ι , κ α τ ά κ ά π ο ιο τ ρ ό π ο , π ίσ ω α π ό τ ο δ ο κ ίμ ιο τ η ς Γ ο υ λ φ . Ό π ω ς π ίσ ω α π ό τ ις γ ρ ά μ μ έ ς τ η ς Υ π ε ρ ά σ π ισ η ς τ ω ν Δ ικ α ιω μ ά τ ω ν τ η ς Γ υ ν α ίκ α ς , κ α ι τ η ζω ή τ η ς σ υ γ γ ρ α φ έ ω ς το υ , δ ι α γ ρ ά φ ε τ α ι α χ ν ά η π ρ ο α γ γ ε λ ί α α υ τ ο ύ το υ ίδ ιο υ τ ο υ κ ιν ή μ α τ ο ς . Ν .Γ .

Μαίρη Γούλστονκραφτ' νω στις προσωπικές απόψεις. Αν ο Γκόντγουιν είχε περάσει τα παιδικά του χρόνια στα περίχω­ ρα του Τεμπλ εντρυφώντας στη μελέτη της αρ­ χαιότητας και των κλασικών γραμμάτων στο Κράιστ Χόσπιταλ, τότε μπορεί να μη σκοτιζόταν καθόλου για το μέλλον του ανθρώπου και τα δικαιώματά του εν γένει. Αν η Τζέην Ώ στιν όταν ή­ ταν μικρή είχε κλείσει με το σώμα της τη σκάλα για να μην αφήσει τον πατέρα της να σπάσει στο ξύλο τη μάνα της, τότε μπορεί η ψυχή της να φλογιζόταν από ένα τέτοιο πάθος κατά της τυ­ ραννίας, ώστε όλα της τα μυθιστορήματα να εξαντλούνταν σε μια κραυγή για δικαιοσύνη. Τέτοια υπήρξε η πρώτη εμπειρία της Μαίρης Γούλστονκραφτ από τις χαρές του έγγαμου βίου. Επιπλέον, ο γάμος της αδελφής της, της Εβερίνας6, ήταν τόσο αξιοθρήνητος που έφτασε να κομματιάσει τη βέρα με τα δόντια της μες στην άμαξα. Ο αδελφός της τής ήταν βάρος· το αγρόκτημα του πατέρα της είχε χρεοκοπήσει και για να βοηθήσει τον ανυπόληπτο αυτόν άντρα με το κόκκινο πρόσωπο, τη βίαιη ιδιοσυγκρασία και τα λιγδερά μαλλιά, νά ξανασταθεί στα πόδια του, η Μαίρη υποχρεώθηκε να δεσμευτεί στην υ­ πηρεσία της αριστοκρατίας ως γκουβερνάντα. Εν ολίγοις, ποτέ δεν είχε γνωρίσει τί σημαίνει ευ­ τυχία και, ελλείψει αυτής, συγκρότησε ένα σύ­ στημα ιδεών που να ανταποκρίνεται στην οικτρή μιζέρια της πραγματικής ανθρώπινης ζωής. Το θεμέλιο στο δόγμα της ήταν πως τίποτα δεν με­ τράει πλην της ανεξαρτησίας. «Κάθε υποχρέωση που δεχόμαστε εκ μέρους των συνανθρώπων μας θρώπους ευφυείς - γιατί ο Τσαρλς Λαμπ και ο Γκόντγουιν, η Τζέην Ώστιν και η Μαίρη Γούλ­ στονκραφτ ήταν όλοι τους εξαιρετικά ευφυείς υποδηλώνουν πόσο επιδρούν οι περιστάσεις πά­

* Πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Nation and Athenaum, 1929. Αναδημοσιεύεται στην ανθολογία δοκιμίων της Virginia Woolf, Women and Writing (επιμ. Michele Barrett), Λονδίνο 1979, απ’ όπου έγινε και η παρούσα μετάφραση.

50!αφιέρωμα είναι μια νέα τροχοπέδη, μειώνει τη φυσική ελευ­ θερία μας και εκφυλίζει το νου». Η ανεξαρτησία ήταν πρωταρχική αναγκαιότητα σε μια γυναίκα, όχι η ομορφιά ούτε η χάρη, αλλά η ενεργητικότη­ τα και το θάρρος και η δύναμη να πραγματοποιεί τη θέλησή της. Γι’ αυτήν το μεγαλύτερο καύχημα ήταν να είναι σε θέση να λέει: «Ποτέ μέχρι σήμε­ ρα δεν αποφάσισα να κάνω κάτι το σημαντικό, για το οποίο να μην είμαι πεπεισμένη με όλη μου τη ψυχή». Ασφαλώς η Μαίρη μπορούσε να το λέει αυτό με ειλικρίνεια. Στα τριάντα της χρόνια, είχε τη δυνατότητα γυρνώντας πίσω της να δει μια σειρά από πράξεις που είχε καταφέρει, παρά την αντίθεση των άλλων. Είχε πιάσει σπίτι για τη φίλη της τη Φάνυ7 με τεράστιες προσπάθειες για να δει, τελικά, πως η Φάνυ άλλαξε γνώμη και δεν το ήθελε. Είχε ανοίξει ένα σχολείο. Έπεισε τη Φάνυ να παντρευτεί τον κύριο Σκιζ. Παράτησε το σχολείο και έφυγε μόνη της για τη Λισαβώνα για να παρασταθεί στη Φάννυ όταν ξεψυχούσε. Στο ταξίδι τής επιστροφής ανάγκασε τον καπε­ τάνιο του πλοίου να περισυλλέξει τους ναυαγούς ενός γαλλικού πλεούμενου υπό την απειλή της

Newington Green: Το προάστιο τον Λονδίνου όπου άνοιξε το σχολείο της η Μαίρη. Εδώ επίσης συνδέθηκε με τον κύκλο των φιλελεύθερων-ριζοσπαστών Dissenters.

καταγγελίας. Κι όταν, κυριευμένη από το πάθος της για τον Φουζέλι8, εκδήλωσε την επιθυμία της να ζήσει μαζί του και ήρθε αντιμέτωπη με την κα­ τηγορηματική άρνηση της γυναίκας του, η Μαί­ ρη έβαλε αμέσως σε εφαρμογή την αρχή της για αποφασιστική δράση και έφυγε για το Παρίσι με σκοπό να κερδίσει τη ζωή της με την πένα της. Ώ στε η Επανάσταση δεν ήταν απλώς ένα γε­ γονός που είχε συμβεί έξω από κείνην ήταν ένας δραστικός παράγοντας μέσα στο ίδιο της το αί­ μα. Βρισκόταν σε εξέγερση όλη της τη ζωή - ε­ νάντια στην τυραννία, ενάντια στους νόμους, ε­ νάντια στις συμβάσεις. Η αγάπη που τρέφουν για την ανθρωπότητα οι μεταρρυθμιστές, μια αγάπη που περικλείει εξίσου το μίσος, έβραζε μέσα της'.

Με το ξέσπασμα της επανάστασης στη Γαλλία βρήκαν έκφραση μερικές από τις βαθύτερες πε­ ποιθήσεις και θεωρίες της, και η Μαίρη, μέσα στη θέρμη εκείνων των εξαιρετικών στιγμών ξεπέταξε στην κυριολεξία δύο βιβλία τολμηρά και εύγλωττα, την «Απάντηση στον Μπερκ»9 και την «Υπεράσπιση των Δικαιωμάτων της Γυναί­ κας», έργα τόσο αληθή που σήμερα φαίνεται να μην προσφέρουν τίποτα το νέο: η πρωτοτυπία τους έχει γίνει ο κοινός μας τόπος. Αλλά όταν βρισκόταν στο Παρίσι,10 όπου έμενε μόνη της σε ένα τεράστιο σπίτι, και είδε μπρος από τα μάτια της να περνάει ο καταφρονητέος γι’ αυτήν Βασι­ λιάς περιστοιχισμένος από Εθνοφρουρούς, δια­ τηρώντας την αξιοπρέπειά του περισσότερο απ’ ό,τι θα περίμενε εκ μέρους του, τότε, «Ούτε κι ε­ γώ ξέρω γιατί», τα μάτια της δάκρυσαν. «Πάω να πλαγιάσω», έκλεινε η επιστολή, «και για πρώ­ τη φορά στη ζωή μου, δεν μπορώ να σβήσω το κερί». Τα πράγματα δεν ήταν τόσο απλά εντέλει. Δεν μπορούσε να κατανοήσει ούτε τα ίδια της τα συναισθήματα. Έβλεπε τις πιο προσφιλείς πεποι­ θήσεις της να εφαρμόζονται στην πράξη και τα μάτια της πλημμύριζαν δάκρυα. Είχε κερδίσει τη φήμη και την ανεξαρτησία και το δικαίωμα να ζει τη δίκιά της ζωή - και ήθελε κάτι διαφορετικό. «Δε θέλω να με λατρέψεις σαν θεά», έγραφε, «αλλά εύχομαι να σου είμαι απαραίτητη». Γιατί ο Ίμλεΰ,11 ο συναρπαστικός Αμερικανός προς τον οποίο απευθυνόταν η επιστολή, ήταν ό,τι επι­ θυμούσε εκείνη τη στιγμή. Όντως, τον είχε ερωτευθεί με πάθος. Αλλά μία από τις θεωρίες της ή­ ταν πως ο έρωτας πρέπει να είναι ελεύθερος, «πως η αμοιβαία στοργή ήταν γάμος και πως η δέσμευση του γάμου δεν θα έπρεπε να ισχύει μετά το θάνατο του έρωτα, αν ο έρωτας είναι να πεθάνει». Κι όμως, την ίδια στιγμή που ήθελε την ε­ λευθερία, αποζητούσε την ασφάλεια. «Μ’ αρέσει η λέξη στοργή», έγραφε, «επειδή δηλώνει κάτι το καθ’ έξιν». Η σύγκρουση ανάμεσα σε όλες αυτές τις αντι­ φάσεις ήταν έκδηλη στο πρόσωπό της, τόσο α­ ποφασιστικό και ονειροπόλο συγχρόνως, τόσο αισθησιακό μαζί και έξυπνο, και όμορφο συν τοις άλλοις, με τα υπέροχα δαχτυλίδια των μαλ­ λιών της και τα μεγάλα λαμπερά μάτια, που για τον Σάουθυ12 ήταν τα εκφραστικότερα που είχε αντικρίσει ποτέ. Η ζωή μιας τέτοιας γυναίκας δεν μπορούσε παρά να είναι θυελλώδης. Καθημε­ ρινά έφτιαχνε θεωρίες βάσει των οποίων θα έπρε­ πε να ζει κανείς τη ζωή. Και καθημερινά ερχόταν να προσκρούσει πάνω στο βράχο των προκατα­ λήψεων των άλλων. Κάθε μέρα, επίσης, επειδή δεν ήταν ούτε σχολαστική, ούτε ψυχρή θεωρητι­ κός, κάτι γεννιόταν μέσα της που έκανε πέρα τις θεωρίες της και την έσπρωχνε να τις διαμορφώ­ σει πάλι από την αρχή. Έπραξε σύμφωνα με τη θεωρία της πως δεν είχε να διεκδικήσει νομικά

αφιερωμα/51 δικαιώματα από τον Ίμλεϋ. Αρνήθηκε να τον παντρευτεί, αλλά όταν εκείνος την άφηνε τη μία βδομάδα μετά την άλλη μόνη της με το παιδί που του είχε γεννήσει, η αγωνία της γινόταν αβά­ σταχτη. Έ τσι σαστισμένη, έτσι μπερδεμένη όπως ήταν και με τον ίδιο της τον εαυτό, ο γλυκομίλητος και παραπλανητικός Ίμλεϋ δεν μπορεί να θεω­ ρηθεί αποκλειστικός υπαίτιος που δεν κατάφερε να παρακολουθήσει την ταχύτητα των μεταβο­ λών της και την εναλλαγή μετά ή άνευ λόγου των διαθέσεών της. Ακόμη και οι φίλοι που η συμπάθειά τους ήταν αμερόληπτη είχαν ενοχληθεί από τις αντιφάσεις της. Η Μαίρη έτρεφε μια παθια­ σμένη, ενθουσιώδη λατρεία για τη φύση. Κι ό­ μως, μια νύχτα που τα χρώματα στον ουρανό ή­ ταν τόσο εξαίσια που η Μαντλαίν Σβάιτσερ13 δεν κρατήθηκε και της είπε, «Έ λα Μαίρη, έλα ε­ σύ καλή μου φυσιολάτρισσα, να απολαύσεις το υπέροχο αυτό θέαμα, το σταθερό πέρασμα από χρώμα σε χρώμα», η Μαίρη δεν σήκωσε στιγμή το βλέμμα της από τον Βαρώνο του Βολζόγκεν. «Οφείλω να ομολογήσω», έγραψε η μαντάμ Σβάιτσερ «ότι τόση ερωτική προσήλωση μου έ­ κανε πολύ δυσάρεστη εντύπωση, τόσο που όλη μου η ευχαρίστηση εξαφανίστηκε». Αλλά αν η αισθηματική Ελβετίδα θορυβήθηκε από τον αι­ σθησιασμό της Μαίρης, ο Ίμλ^ϋ, ο δαιμόνιος ε­ πιχειρηματίας, είχε απαυδήσει από την ευφυΐα της. Ό ποτε τη συναντούσε, ενέδινε στη γοητεία της, αλλά έπειτα από λίγο η ετοιμότητα, η διεισ­ δυτικότητα και ο ασυμβίβαστος ιδεαλισμός της τον ενοχλούσαν. Εκείνη ξεχώριζε την αλήθεια πί­ σω από τις υπεκφυγές του, γνώριζε όλες τις δι­ καιολογίες του, ήταν ικανή ακόμη και να διευθύ­ νει τις επιχειρήσεις του. Μαζί της δεν έβρισκε η­ συχία, έπρεπε να απομακρυνθεί ξανά. Τότε τα γράμματά της τον έπαιρναν στο κατόπι, τον βα­ σάνιζαν με την ειλικρίνεια και τη διορατικότητά τους. Μιλούσαν χωρίς προσχήματα, εκλιπαρού­ σαν με τόσο πάθος να της πει την αλήθεια. Φανέ­ ρωναν μια τέτοια περιφρόνηση για φρου-φρου και αρώματα, για πλούτο και άνεση. Τα γράμματά της επαναλάμβαναν ό,τι ήδη κι ο ίδιος υποψιαζό­ ταν, πως ειλικρινά αρκούσε να της πει μια λέξη «και δεν πρόκειται να ξανακούσεις ποτέ για μέ­ να», κι αυτό δεν μπορούσε να το αντέξει. «Παί­ ζοντας με ψαράκια είχε πιάσει στο αγκίστρι του ένα δελφίνι και το ζωντανό τον παρέσυρε τρα­ βώντας τον μες στο νερό, ώσπου ζαλίστηκε, και το μόνο που ήθελε ήταν να το βάλει στα πόδια. Στο κάτω κάτω της γραφής, όσο κι αν αρεσκόταν να διαμορφώνει θεωρίες κι αυτός, η δουλειά του ήταν επιχειρηματίας, ήταν εξαρτημένος από φρου-φρου και αρώματα· "οι δευτερεύουσες απο­ λαύσεις της ζωής” , αναγκάστηκε να παραδε­ χτεί, "είναι απολύτως απαραίτητες για την άνεσή μου” ». Και υπήρχε μία απόλαυση ανάμεσα στις

Πορτρέτο της Μαίρης, φιλοτεχνημένο έ­ τσι ώστε να θυμίζει τις γαλλίδες επαναστάτριες.

άλλες που διέφευγε διαρκώς από τον ζηλότυπο έ­ λεγχο της Μαίρης. Ή ταν η δουλειά, ήταν η πολι­ τική, ήταν μία γυναίκα, που αιωνίως της τον έ­ παιρναν μακριά της; Εκείνος αμφιταλαντευόταν. Ή ταν πολύ γοητευτικός στις συναντήσεις τους, έπειτα εξαφανιζόταν πάλι. Απεγνωσμένη στο τέ­ λος, και μισοτρελαμένη από τις υποψίες, απέ­ σπασε την αλήθεια από τη μαγείρισσα. Μια θεατρινούλα κάποιου περιπλανώμενου θιάσου ήταν η ερωμένη του, έτσι έμαθε. Συνεπής στην αρχή της για αποφασιστική δράση, η Μαίρη μεμιάς μούσκεψε τα φουστάνια της για να βουλιάξει στα σίγουρα, και ρίχτηκε από τη Γέφυρα του Πάτνεϋ. Αλλά διασώθηκε. Μετά από ανείπωτη αγωνία συνήλθε· και τότε, «η ακατάβλητη μεταλωσύνη του πνεύματος», η κοριτσίστικη πίστη της στην ανεξαρτησία ύψωσε ξανά το ανάστημά της και πήρε την απόφαση να ρίξει άλλο ένα ζάρι για να κερδίσει την ευτυχία και να μη δεχτεί μία δραχμή από τον Ίμλεϋ για τη ζωή τη δική της και του παιδιού της. Ή ταν σ’ αυτή την κρίση όταν ξανασυνάντησε τον Γκόντγουιν, τον ανθρωπάκο με το μεγάλο κεφάλι που είχε γνωρίσει την εποχή που η Γαλλική Επανάσταση έκανε τους νεαρούς στο Σόμερς Τάουν να πιστεύουν πως ένας νέος κόσμος γεν­ νιόταν. Τον συνάντησε, τρόπος του λέγειν - η α­

52/αφιερωμα λήθεια είναι πως η Μαίρη Γούλστονκραφτ τον επισκέφτηκε σπίτι του. Ή ταν επίδραση της Γαλ­ λικής Επανάστασης; Ή ταν το αίμα που είχε α­ ντικρίσει χυμένο στα πεζοδρόμια και οι κραυγές του οργισμένου πλήθους να κουδουνίζουν στα αυ­ τιά της που έκαναν να φαίνεται ζήτημα άνευ ση­ μασίας το αν θα έριχνε πάνω της ένα πανωφόρι για να πάει να επισκεφθεί τον Γκόντγουιν στο Σόμερς Τάουν ή το αν θα καθόταν στη Τζουντ Στρητ Γουέστ να περιμένει τον Γκόντγουιν πότε θα περάσει; Και ποια περίεργη έκλαμψη μες στη ζωή του ανθρώπου ενέπνευσε εκείνον τον εκκε­ ντρικό άντρα που ήταν τόσο αλλόκοτο μίγμα μοχθηρότητας και μεγαλοψυχίας, ψυχρότητας και βάθους αισθημάτων - γιατί μονάχα μέσα από τα βάθη της καρδιάς ήταν δυνατόν να γράφτηκε η βιογραφία της γυναίκας του — να θεωρήσει σω­ στή την κίνησή της, να σεβαστεί τη Μαίρη επειδή ποδοπάτησε την ανόητη σύμβαση που θέλει τη ζωή των γυναικών καθηλωμένη. Ο Γκόντγουιν εί­ χε τις πιο ασυνήθιστες απόψεις σε πολλά θέματα, ιδιαίτερα όσον αφορά τις σχέσεις ανάμεσα στα φύλα. Θεωρούσε ότι η λογική θα έπρεπε να πα­ ρεμβαίνει ακόμη και στον έρωτα. Πίστευε πως υ­ πάρχει κάτι το πνευματικό στις σχέσεις μεταξύ αντρών και γυναικών. Είχε γράψει ότι «ο γάμος είναι ένας νόμος και μάλιστα ο χειρότερος από κάθε άλλον... ο γάμος είναι ένα ζήτημα ιδιοκτη­ σίας και μάλιστα το χειρότερο από κάθε άλλη». Είχε την πεποίθηση ότι αν δύο άνθρωποι του αντί­ θετου φύλου αρέσουν ο ένας στον άλλο πρέπει να συζούν χωρίς καμία τελετή, ή, επειδή με τη συμ­ βίωση η αγάπη έχει την τάση να ατονεί, τότε ας ζουν, φέρ’ ειπείν, είκοσι πόρτες πιο πέρα ο ένας από τον άλλο, στον ίδιο δρόμο. Και πήγαινε ακό­ μη μακρύτερα· έλεγε πως αν άρεσε σε κάποιον άλλον η γυναίκα σου «αυτό δεν θα δημιουργήσει την παραμικρή δυσκολία. Θα μπορούσαμε όλοι να απολαμβάνουμε τη συνομιλία μαζί της και θα ήμασταν όλοι αρκετά σώφρονες ώστε να θεωρού­ με την αισθησιακή συνεύρεση μία πολύ τετριμμέ­ νη υπόθεση». Η αλήθεια είναι ότι, όταν έγραφε τούτα τα λόγια, δεν είχε ερωτευθεί ποτέ. Τώρα, για πρώτη φορά, επρόκειτο να ζήσει αυτή την αί­ σθηση. Ήρθε πολύ ήσυχα κα> φυσικά, αναπτύ­ χθηκε «με ίσα βήματα στο νου και των δύο» αρ­ χής γενομένης από κείνες τις κουβέντες στο Σόμερς Τάουν, από τούτες τις συζητήσεις επί παν­ τός επιστητού, που έκαναν οι δυο τους μόνοι, αν και δεν ήταν πρέπον, στο σπίτι του. «Ή ταν φιλία που έλιωνε και έφτιαχνε έρωτα...», έγραψε ο Γκόντγουιν. «Ό ταν, στην εξέλιξη των πραγμά­ των, ήρθε η στιγμή της φανέρωσης, δεν είχε μεί­ νει τίποτα κατά κάποιο τρόπο για να φανερώσει ο ένας στον άλλον». Ασφαλώς ήταν σύμφωνοι στα πιο ουσιώδη - ήταν και οι δύο της γνώμης για παράδειγμα, ότι ο γάμος ήταν περιττός. Θα εξακολουθούσαν να ζουν χώρια. Μόνο όταν η

Φύση μεσολάβησε πάλι και η Μαίρη βρέθηκε να περιμένει παιδί, τότε άξιζε τον κόπο, αναρωτήθη­ κε εκείνη, να χάσει πολύτιμους φίλους χάριν μιας θεωρίας; Σκέφτηκε πως δεν άξιζε, και έτσι πα­ ντρεύτηκαν. Και τότε ήρθε η σειρά της άλλης θεωρίας - ό­ τι είναι προτιμότερο για τους συζύγους να ζουν χώρια - δεν ήταν και αυτή αταίριαστη με άλλα αισθήματα που ένιωθε να γεννιούνται μέσα της; «Ένας σύζυγος αποτελεί βασικό μέρος της επί­ πλωσης του σπιτικού» έγραφε. Πράγματι, ανα­ κάλυπτε πως είχε σφοδρή επιθυμία για σπιτική ζωή. Γιατί όχι, λοιπόν, να μην επανεξετάσουμε αυτή τη θεωρία επίσης, και να μοιραστούμε την ίδια στέγη; Ο Γκόντγουιν θα έπιανε ένα δωμάτιο μερικά σπίτια παρακάτω για να εργάζεται, θα δειπνούσαν έξω χώρια αν θέλανε — οι δουλειές τους, οι φίλοι τους, αυτά θα παρέμεναν χωριστά. Έτσι τα κανόνισαν και το πλάνο λειτουργούσα θαυμάσια. Τα είχαν ρυθμίσει με τρόπο που να συνδυάζουν «τη φρεσκάδα και τη ζωντανή αίσθη­ ση μιας επίσκεψης με τις πιο νόστιμες και συγκι­ νητικές απολαύσεις της σπιτικής ζωής». Η Μαί­ ρη παραδέχθηκε πως ήταν ευτυχισμένη. Ο Γκόντγουιν ομολόγησε ότι, τελικά, όσο κι αν κανείς φιλοσοφικά αντιμετωπίζει τη ζωή, είναι «εξαιρε­ τικά ικανοποιητικό» να βλέπει ότι «υπάρχει ένας άλλος άνθρωπος που νοιάζεται για τη δική του ευτυχία». Κάθε λογής δυνάμεις και συναισθήμα­ τα απελευθερώθηκαν στη Μαίρη από τη νέα της ευχαρίστηση. Μικροπράγματα της έδιναν εξαι­ ρετική ευχαρίστηση. Μικροπράγματα της έδιναν εξαιρετική απόλαυση. Η εικόνα του παιδιού της από τον Γκόντγουιν και από τον Ίμλεϋ να παί­ ζουν παρέα, η σκέψη του παιδιού τους που επρόκειτο να γεννηθεί, μία ημερήσια εκδρομή στην ε­ ξοχή. Κάποια μέρα που συνάντησε τον Ίμλεϋ στο Νιου Ρόουντ, τον χαιρέτησε χωρίς πικρία. Εντούτοις, όπως έγραψε ο Γκόντγουιν, «η δική μας δεν είναι μία ευτυχία αργόσχολη, ένας παρά­ δεισος εγωιστικών και εφήμερων απολαύσεων». Ό χι, και αυτή ακόμη ήταν ένα πείραμα, όπως πείραμα ήταν η ζωή της Μαίρης από το ξεκίνημά της, μία απόπειρα να κάνει τις ανθρώπινες συμ­ βάσεις να έρθουν κοντότερα στις ανθρώπινες α­ νάγκες. Και ο γάμος τους δεν ήταν παρά μια αρ­ χή. Ένα σωρό πράγματα θα ακολουθούσαν. Η Μαίρη θα έφερνε στον κόσμο ένα παιδί. Θα έγρα­ φε ένα βιβλίο με τον τίτλο «Αδικημένη Γυναίκα». Θα έκανε μεταρρυθμίσεις στην εκπαίδευση. Θα κατέβαινε να δειπνήσει στην τραπεζαρία την ε­ πομένη της γέννησης του παιδιού της. Θα φώναζε μαία και όχι γιατρό για την ώρα του τοκετού της. Μα τούτο το πείραμα ήταν το τελευταίο της. Πέθανε με τη γέννα. Εκείνη που είχε τόσο έντονη την αίσθηση της ύπαρξής της, εκείνη που είχε ξε­ φωνίσει ακόμη και μες στη δυστυχία της «Δεν αντέχω τη σκέψη πως δεν υπάρχω πια, πως θα

αφιερωμα/53

χάσω τον εαυτό μου, όχι μου φαίνεται αδιανόητο πως θα πάψω να υπάρχω», πέθανε στα τριάντα έ­ ξι της χρόνια. Αλλά η Μαίρη παίρνει την εκδίκη­ σή της. Εκατομμύρια άνθρωποι πέθαναν και ξεχάστηκαν μέσα στα εκατόν τριάντα χρόνια που έχουν περάσει από τότε που κηδεύτηκε. Κι όμως, καθώς διαβάζουμε τα γράμματά της, καθώς αφουγκραζόμαστε τα επιχειρήματά της και συλ­ λογιζόμαστε τα πειράματά της, και πάνω απ’ ό­ λα το πιο γόνιμο πείραμα, τη σχέση της με τον

Γκόντγουιν, και συνειδητοποιούμε την πυγμή και τη φλόγα με την οποία άνοιξε το δρόμο της χτυ­ πώντας τη ζωή ως το κόκαλο, μια μορφή αθανα­ σίας σίγουρα της ανήκει: είναι εν ζωή και εν δρά­ σει, επιχειρηματολογεί και πειραματίζεται, ακούμε τη φωνή της και ανιχνεύουμε σημάδια της ε­ πιρροής της ακόμη και σήμερα ανάμεσα μας. Μετάφραση από τα αγγλικά: Νάσια Γιακωβάκη-Λίζα Σαμλόγλου

Σημειώσεις 1. Τζέιν Ώστιν (1775-1817). Συγγραφέας των «Περηφάνεια και Προκατάληψη», «Έμμα» κ.ά. έφερε την τέχνη τού μυ­ θιστορήματος σε ωριμότητα, αν και το υλικό της περιρριζόταν στο στενό κύκλο μιας εύπορης επαρχιακής κοι­ νωνίας.

2. Τσαρλς Λαμπ (1775-1834). Ρομαντικός δοκιμιογράφος και κριτικός. Γνωστότερο έργο του το δίτομο Δοκίμια του Η­ λιο (1823 και 1833). Ιδιαίτερη συμβολή του στη λογοτεχνι­ κή κίνηση της εποχής υπήρξε η αναθέρμανση της μελέτης της σαιξπηρικής περιόδου.

3. Μπο Μπρούμελ (1778-1840). Φίλος του Γεωργίου Δ' κατά την αντιβασιλεία του. Ηγετική φυσιογνωμία της λονδρέζικης μόδας.

4. Γουόρντσγουορθ Γουίλιαμ (1770-1850). Ρομαντικός ποιη­ τής, μρχικά ενθουσιώδης ύποστηρικτής της Γαλλικής Ε­ πανάστασης. Στενός φίλος του Γκόντγουιν και του Κόλε, ριτζ με τον οποίο εξέδωσαν από κοινού τις Λυρικές Μπα­ λάντες.

5. Γκόντγουιν Γουίλιαμ (1756-1836). Φιλόσοφος και μυθιστοριογράφος. Γνήσιος εκπρόσωπος γου ορθολογισμού και της ριζοσπαστικής πολιτικής σκέψης του ύστερου 18ου αιώνα. Κύριο έργο του: Μελέτη περί Πολιτικής Δικαιοσύ­ νης (1793).

6. Εβερίνα. Στην πραγματικότητα ο ατυχής γάμος αφορά την άλλη αδελφή της Μαίρης, την Ελίζα.

7. Φάνυ. Η Φάνυ Μπλαντ, στενή φίλη της Μαίρης στα νεανι­ κά τής χρόνια, της εμπνέει το σχέδιο να ζήσουν μαζί.

8. Φουζέλι (Fuseli, Fussli) Χένρυ. Ελβετός από τη Ζυρίχη, ε­ γκαταστάθηκε νωρίς στο Λονδίνο. Ζωγράφος, κριτικός και μελετητής της τέχνης. Μετέφρασε τον Βίνκελμαν στα αγγλικά και ήταν θερμός ύποστηρικτής της αισθητικής α­

9.

10.

11.

12.

13.

ξίας των Ελγίνειων. Πληθωρική προσωπικότητα κύκλων ριζοσπαστών και διαννοουμένων του Λονδίνου. Η Γούλστονκραφτ τον ερωτεύτηκε με πάθος, όταν εκείνη ήταν 29 κι εκείνος 47, και ενώ αυτός ετοιμαζόταν για ένα συμβατι­ κό γάμο. Η τετράχρονη σχέση τους, που μάλλον έμεινε πλατωνική, ήταν θυελλώδης και έληξε όταν η Μαίρη με τη χαρακτηριστική της τόλμη και απολυτότητα πρότεινε τη λύση ενός menage a trois που απορρίφθηκε. Απάντηση στον Μπερκ. Πρόκειται για το έργο της Υπερά­ σπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, επιστολή προς τον Έντμουντ Μπερκ (Λονδίνο, 1790). Με το έργο του Στοχασμοί για την Επανάσταση στη Γαλλία (1790), ο Μπερκ, θεμελιωτής του νεότερου συντηρητισμού, κατήγ­ γειλε τη Γαλλική Επανάσταση και την ορθολογική πολιτι­ κή φιλοσοφία ως το τέλος του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Η απάντηση της Γούλστονκραφτ αποτελεί την πρώτη από­ πειρα αναίρεσης της επιχειρηματολογίας του. Στο Παρίσι η Μ. Γούλστονκραφτ έμεινε από το Δεκέμβριο του 1792 ώς το 1795. Ίμλεϋ Γκίλμπερτ. Αμερικανός πρώην αξιωματικός, επιχει­ ρηματίας, συγγραφέας. Γοητευτικός και τυχοδιώκτης ε­ γκαταστάθηκε στο Παρίσι το 1786 και συνδέθηκε στενά με’ τη ριζοσπαστική αγγλική παροικία που δημιουργήθηκε ε­ κεί μετά την επανάσταση. Σάουθυ Ρόμπερτ (1774-1843). Ρομαντικός ποιητής και βιο­ γράφος, φίλος των Κόλριτζ και Γουόρντσγουορθ. Φλογε­ ρός υπέρμαχος της Επανάστασης στη δεκαετία του 1790, συνδέθηκε φιλικά με τη Μαίρη μετά την επιστροφή της στην Αγγλία. Μαντλαίν Σβάιτσερ. Ελβετίδα, ο πρώτος έρωτας του Φου­ ζέλι. Γνωρίστηκε και συνδέθηκε στενά με τη Μαίρη όταν ήρθε στο Παρίσι με το σύζυγό της, τον τραπεζίτη Γιόχαν Καρλ Σβάιτσερ.

54/αφιερωμα

Χρονολογώ Μαίρης Γούλστονκραφτ ( 1759- 1797)

1759: 21 Απριλίου. Γέννηση της Μαίρης Γούλστονκραφτ στο Λονδί­ νο. Τα παιδικά της χρόνια τα περ­ νάει στο Έππινγκ, Έσσεξ και Γιόρκσαϊρ.

1774: Η οικογένεια της Μαίρης επι­ στρέφει στο Λονδίνο όπου μένει στο Χόξτον.

1775: Η Μαίρη γνωρίζει τη Φάνυ Μπλαντ και συνεπαίρνεται από την προσωπικότητά της.

1778: Εργάζεται ως συνοδός της κυρίας Ντώσον ακολουθώντας την στο Μπαθ Γουίνσντορ και Σαουθάμπτον.

1782: 19 Απριλίου. Πεθαίνει η μητέ­ ρα της.

1784: Η Μαίρη φροντίζει την αδελ­ φή της, Ελίζα, που έχει υποστεί νευ­ ρικό κλονισμό, λόγω του άτυχου γάμου της, από τον οποίο τη γλιτώ­ νει παίρνοντάς την μαζί της. Κατα­ λήγουν στο Ίσλινγκτον όπου προ­ σπαθούν να ιδρύσουν ένα σχολείο μαζί με τη Φάνυ Μπλαντ. Το εγχεί­ ρημά τους αποτυχαίνει και κατα­ φεύγουν στο Νιούινγκτον Γκρην. Στο Νιούινγκτον Γκρην επαναλαμ­ βάνουν με σχετική επιτυχία την προσπάθειά τους. Εκεί η Μαίρη γνωρίζει τον Ρίτσαρντ Πράιζ, ριζο­ σπάστη, ηγέτη-διανοούμενο των Dissenters, και τον Dr. Τζόνσον· συνδέεται με τον κύκλο τους.

1785: Τον Φεβρουάριο η Φάνυ πη­ γαίνει στη Λισαβώνα να παντρευ­ τεί. Τον Νοέμβριο του ίδιου χρόνου η Μαίρη την επισκέπτεται για να τη δει να πεθαίνει στη γέννα.

1786: Επιστρέφει στο Λονδίνο και διαπιστώνει την αποτυχία του σχο­ λείου τους. Γράφει τις Σκέψεις για την Εκπαίδευση των Θυγατέρων, αλλά αναγκάζεται να εργασθεί ως γκουβερνάντα σε μια αριστοκρατι­ κή οικογένεια στην Ιρλανδία.

1787: Τον Αύγουστο η Μαίρη χάνει τη δουλειά της και ζητά καταφύγιο από τον Τζόζεφ Τζόνσον, εκδότη φιλελεύθερων εκδόσεων και συνι­ δρυτή του περιοδικού Α ναλυτική Ε­ πιθεώρηση.

1788: Η Μαίρη συναντά και ερω­ τεύεται τον Φουζέλι, ενώ εκείνος ε­ τοιμάζεται να παντρευτεί τον Ιού­ νιο. Ο Τζόζεφ Τζόνσον εκδίδει τα έργα της: Μ αίρη και Πρωτότυπες Ι ­ στορίες.

1789: Εργάζεται στο περιοδικό Α ­ ναλυτική Επιθεώρηση και κάνει με­ ταφράσεις. Ξεσπάει η Γαλλική Ε­ πανάσταση.

1790: Εξακολουθεί να εργάζεται στην Α ναλυτική Επιθεώρηση. Ο Τζόνσον εκδίδει τη μετάφρασή της Στοιχεία Η θικής του Ζάλτσμαν, με εικονογράφηση του Μπλέικ. Ο Μπεργκ κυκλοφορεί τους Στοχα­ σμούς για την Επανάσταση στη Γαλλία και πρώτη η Μαίρη απαντά με την Υπεράσπιση των Δ ικαιω μά­ των του Ανθρώπου που κυκλοφορεί ανώνυμα τον Δεκέμβριο.

1791: Δεύτερη έκδοση της Υπερά­ σπισης των Δικαιω μάτω ν του Α ν ­ θρώπου, ενυπόγραφη αυτή τη φορά. Τον Σεπτέμβριο αρχίζει να γράφει την Υπεράσπιση των Δικαιω μάτω ν της Γυναίκας. Τον Νοέμβριο γνωρί­ ζει τον Γουίλιαμ Γκόντγουιν, ο ο­ ποίος μόλις έχει αρχίσει να γράφει το έργο του περί της πολιτικής δι­ καιοσύνης.

1792: Εκδίδεται η Υπεράσπιση των Δικαιω μάτω ν της Γυναίκας. Ο Ταλλεϋράνδος ενόσω βρίσκεται στο Λονδίνο, επισκέπτεται τη Μ αί­ ρη. Ο δεσμός της Μαίρης με τον Φουζέλι τελειώνει, και τον Δεκέμ­ βριο αποφασίζει να φύγει για το Πα­ ρίσι μόνη της.

1793: Η Μαίρη συναντά τον Ίμλεϋ και τον Αύγουστο, μέσα στο κλίμα της Τρομοκρατίας μένει έγκυος.

1794: Η Φάνυ, κόρη της Μαίρης με τον Ίμλεϋ, γεννιέται το Μάιο στη Γαλλία και λίγο αργότερα ο Ίμλεϋ, με αφορμή τις επιχειρηματικές του δραστηριότητες, απομακρύνεται. Κυκλοφορεί το έργο της Μαίρης Ι ­ στορική και Η θική Άποψη για τις Καταβολές και την Εξέλιξη της Γαλλικής Επανάστασης.

1795: Η Μαίρη επιστρέφει στο Λονδίνο και επιχειρεί την πρώτη της απόπειρα αυτοκτονίας, πιθα­ νόν με λάβδανο. Τον Ιούνιο, μαζί με την κόρη της, ταξιδεύει στη Σκανδιναβία για υποθέσεις του Ί μ ­ λεϋ. Επιστρέφει μέσω Αμβούργου τον Σεπτέμβριο. Τον Οκτώβριο κά­ νει μια δεύτερη απόπειρα αυτοκτο­ νίας, πηδώντας από τη γέφυρα Πάτνεϋ. Ζει στο Λονδίνο και δοκι­ μάζει να γράψει ένα θεατρικό έργο.

1796: Εκδίδεται το βιβλίο της Επι­ στολές Γραμμένες κατά τη διάρ­ κεια μιας Σύντομης Παραμονής στη Σουηδία, Νορβηγία και Δανία. Αναζητά και βρίσκει τον Γκόντγουιν με τον οποίο αποκτά ερωτι­ κές σχέσεις. Τον Δεκέμβριο η Μαί­ ρη μένει έγκυος για δεύτερη φορά.

1797: Τον Μ άρτιο η Μαίρη και ο Γκόντουιν παντρεύονται και στο τέλος Αυγούστου φέρνει στον κό­ σμο τη Μαίρη Γούλστονκραφτ-Γκόντουιν. Στις 10 Σεπτεμβρίου πεθαίνει από επιλόχειο πυρετό.

7o^t<rrC/ flrro

t^ v ^ a fi

<ru

Εκδόσεις Άγρωστις Ξένη Πεζογραφία Γενς Μπιέρνεμπο Η στιγμή της Ελευθερίας

Βίλλυ Σόρενσεν Ρ ά ουναροκ Το λυκ όφ ω ς των Θ εών

Μετάφραση: Δημοσθένης Κούρτοβικ

Μετάφραση: Λύο Καλοβυρνάς

Σου Τάουσεντ Οι ειλικρινείς εξομ ολογή σ εις του Αντριαν Αλμπερτ Μολ της Σούζαν Λίλιαν Τάουσεντ και της Μ άργαρετ Χίλντα Ρ όμ περτς

Τζων Μπέργκερ G Το ταξίδι Μετάφραση: Λίλυ Εξαρχοποΰλου

Τόμας Μπέρυχαρντ Το Α σβεστοκάμινο

Μετάφραση: Ελένη Μπονάτσου

Μετάφραση: Ιάκωβος Κοπερτί

Σύγχρονη Ελληνική Πεζογραφία Μαρία Στεφ ανοπ ούλου Αποστροφή Β ρασίδας Καραλής Ωδή στον Γεώργιο Πλήθωνα Γεμιστό

Τα χρονικά του Αδελφού Κάντφελ Έ λις Π ίτ ε ρ ς Ο ράματα και λείψ ανα

Ο λεπ ρός του αγίου Ζίλιου

Μετάφραση: Νίκος Σακαλίδης

Μετάφραση: Ελένη Μπονάτσου

Έ να πτώμα π ερισσεύει Μετάφραση: Νίκος Σακαλίδης

Η κουκούλα του μ ονα χού

Φ έρετρο από π άγο Μετάφραση: Ελένη Μπονάτσου

Μετάφραση: Άμπυ Ραϊκου-Σταύρου

Το Π ανηγύρι του αγίου Π έτρου

Έ νας σπουργίτης στον Ναό

Μετάφραση: Ελένη Μπονάτσου

Μετάφραση: Γιάννα Αναστοπούλου

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΩΣΤΙΣ Ζωοδόχου Πηγής 3, τηλ.: 36.11.902, fax: 36.14.026 Κεντρική Διάθεση: Βιβλιοπωλείο Αριάδνη, Ζ. Πηγής 2-4, 106 78 Αθήνα, τηλ. 36.23.113, 36.05.097

Π ηνελόπη Στ. Δ έλτα Χ ι ς μ έρ ες αυτές, τις γιορτινές, η σκέψ η μ α ς τρέχει σ τα π α ιδικά και εφ ηβ ικά μ α ς δ ια β ά σ μ α τα και σ τα μ α τά μ π ρ ο σ τά σ τα έρ γα τη ς Π η νελό π η ς Δ έλ τα . Έ θρεψ α ν και εξα κολουθούν να θρέφουν γενιές Ε λλ η ν ό π ο υ λα . Α λ λ ά και ξαναδια βάζονται απ ό τους ίδιους τους α ν α γνώ στες σ τη ν ώριμη, πλέον, η λικία τους. Γ ια τί τα έρ γα τη ς Δ έ λ ­ τα, πλούσ ια σ ε περιεχόμενο, ισ το ρ ικ ές πληροφορίες, μ ε πρω τοτυπία σ τη μορφ ή, π ρ ο κ α λο ύ ν το ενδια φ έρον κάθε ηλικία ς.

Η

Π η νελό πη Στ. Δ έ λ τ α (1874-1941) είναι ανα μ φ ισβ ήτη ­ τα μία από τις πιο σ η μ α ντικ ές φυσιογνω μίες σ τ ο χώ ρο της λ ο γο τεχνία ς για παιδιά και νέους, α λ λ ά και τη ς ε κ ­ πα ιδ ευτικής, κοινω νικής και π ο λιτικ ή ς μ α ς ζωής, καθώς υπή ρξε μία από εκείνους που π ρ ω το σ τά τη σ α ν σ το κίνη­ μ α του εκ π α ιδευ τικ ο ύ δη μ ο τικ ισ μ ο ύ και σ υ ν δεό τα ν μ ε στενή φιλία μ ε τους πρω τα γω νιστές τω ν ιστορικώ ν εξ ελί­ ξεω ν και π ο λιτικώ ν μ ετα β ο λώ ν σ τη νεότερη Ε λλ ά δ α .

Μ

ε το έργο της, το σ χ ε δ ό ν α π ο κ λ εισ τικ ά πα ιδικό, η, Δ έ λ τ α θεμελίω σε σ τις α ρ ­ χ ές του αιώνα μ α ς τη νεότερη ελ λη νικ ή πα ιδική λογο τεχνία , στη ριγμ ένη σ ε έν α ν βαθύ ελ λη νο κ εν τρ ισ μ ό , ως π η γή μ ε γά λ η ς δια π α ιδ α γω γη τική ς ση μα σία ς, ενώ μ ε το δοκιμιογρα φ ικό της έργο, π α ιδαγω γικού ενδια φ έροντος, έκ α νε α ξιό λο γες π α ­ ρα τη ρήσ εις για τα εκ π α ιδ ευ τικ ά π ρ ά γμ α τα τη ς επ ο χή ς της, σ τα οποία επ ίσ ης συνέβ αλε και μ ε ειδ ικ ό τερ ες ά μ εσ ες π α ιδ α γω γικές οδηγίες. Ξ εχω ριστά πρέπει να εκ τιμ ά τα ι και το π ροσφ ά τω ς δη μοσιευθέν Α ρ χείο της, μ ε π ο λύ τιμ ες π λη ρ ο ­ φορίες για π ο λύ σ η μ α ντικ ά ιστο ρικά γεγο ν ό τα τη ς νεότερη ς Ε λ λ ά δ α ς και τους πρω τα γω νιστές τους, καθώ ς και η α λ λη λο γρ α φ ία τη ς μ ε εξ έχο υ σ ες προ σω π ικό ­ τη τε ς τω ν γρ α μ μ ά τω ν και τη ς κοινω νικής και π ο λιτικ ή ς ζωής του τόπου. Το περιοδικό «Δ ιαβάζω » και οι σ υ ν ερ γά τες του αφιερώ νουν το τεύ χο ς αυτό ως φόρο τιμ ή ς σ τη μ εγά λ η Ε λλ η ν ίδ α λ ο γο τέχνιδ α , μ ε τά τη συμπ λήρω ση , το Μ άιο του 1991, π ενήντα χρόνω ν από το θά νατό της. Επιμέλεια αφιερώματος: Κωνσταντίνος Δημ. Μαλαφάντης * Ευχαριστούμε θερμά τις εκδόσεις «Ερμής» και «Εστία» για τη συμβολή τους στην ετοιμασία αυτού του αφιερώματος.

58/αφιερωμα

Κωνσταντίνος Δη μ. Μαλαφάντης

Χρονολόγιο Πηνελόπης Στ. Δέλτα

(1874-1941)· 1874 Γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια (12/24 Απριλίου). Ή ταν το τρίτο παιδί του μεγαλέμπορου βαμβακιού Εμμανουήλ Μπενάκη και της Βιργινίας Χωρέμη. Μεγαλύτερα αδέλφια της η Αλεξάνδρα, τριών ετών, και ο Αντώνης ενός έτους.

1875 Γεννιέται ο δεύτερος αδελφός της, Κωνσταντίνος Εμμ. Μπενάκης.

1876 Η οικογένεια Μπενάκη πηγαίνει στο Λίβερπουλ, όπου μένει για δύο περίπου χρόνια.

1877 Πεθαίνει ο αδελφός της Κωνσταντίνος. Η οικογένεια κάνει θερινό ταξίδι στη Χίο (στο νησί θά βρεθεί ξανά το 1886, 1895).

1878 Γεννιέται ο αδελφός τη ς. Αλέξανδρος.

1879 Πρώτη θερινή διαμονή στον Πειραιά (Καστέλλα). Θα ακολου­ θήσουν και άλλες (1881, 1895).

1880 Θερινή διαμονή στο Gratz.

1882 Η επανάσταση του Άραμπι-Πασά και η κατάληψη της Αιγύπτου από τους Άγγλους αναγκάζουν την οικογένεια Μπενάκη να παραμείνει προσωρινά στην Αθήνα. Την ίδια χρονιά επιστρέ­ φει στην Αλεξάνδρεια.

1883 Γεννιέται η αδελφή της, Αργίνη. Χολέρα στην Αίγυπτο. Η οικο­ γένεια Μπενάκη για μερικούς μήνες στην Αθήνα.

1889 Το καλοκαίρι η οικογένεια Μπενάκη πηγαίνει στο Παρίσι, το Η σύνταξη αυτού του χρονολογίου στηρίχτηκε κυρίως στο χρονολόγιο για τη ζωή και το έργοτης Π. Σ.όέλτα, που έχει συντάξει ο Π. Α. Ζάννας και έχει δημοσιευθεί στον τόμο Π. Σ. Δέλτα: Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος, εκδ. Ερμής, Αθήνα 1988.

Η Πηνελόπη

αφιερωμα/59 Λίβερπουλ κ α ι την Ουαλλία.

1891 Η Πηνελόπη αντιμετωπίζει σκληρή συμπεριφορά των γονέων της, χωρίς να μπορεί να την εξηγήσει. Μαθαίνει, πολύ αργότε­ ρα, πως τον ίδιο καιρό είχε ζητήσει να την παντρευτεί ο πρώτος ξάδελφός της Κωνσταντίνος Χωρέμης, αλλά συνάντησε τη σκληρή άρνηση των γονέων της, που νόμιζαν ότι η Πηνελόπη είχε ανταποκριθεί στον έρωτά του.

1893 Γνωρίζεται με τον Αντώνη Μαυροκορδάτο. Η Βιργινία Μπενάκη θέλει να παντρέψει την κόρη της.

1894 Ο Αντώνης Μαυροκορδάτος προσλαμβάνεται στην εταιρεία του Μπενάκη. Η Πηνελόπη ερωτευμένη με τον Α .Μ . Ο πατέρας αντιδρά αρνητικά, η μητέρα υποστηρίζει τη σχέση.

1895 Ένταση στις σχέσεις της Πηνελόπης με τους γονείς της. Επι­ δείνωση της υγείας της. Απολύεται ο Α.Μ . από την εταιρεία του Μπενάκη. Απόπειρα αυτοκτονίας της Πηνελόπης. Η Πηνελό­ πη πληροφορείται πως ο Α .Μ . έχει άλλο δεσμό. Αναχώρηση της οικογένειας Μπενάκη για την Ευρώπη: Μπρίντιζι, Τεργέ­ στη, Μιλάνο, Λουκέρνη. Συμφωνεί να παντρευτεί όποιο γαμπρό διαλέξουν οι γονείς της. Ο θείος της Γιάννης Χωρέμης προτείνει ως γαμπρό τον, κατά 11 χρόνια μεγαλύτερο της, Στέφανο Δέλ­ τα. 12 Αυγούστου αρραβώνες, ενώ η Πηνελόπη εξομολογείται στο μνηστήρα της την «ουδετερότητα» των αισθημάτων της. Ταξιδεύουν στη Χίο. Το Δεκέμβριο, σε ηλικία 21 ετών, πα­ ντρεύεται στην Αθήνα. Αναχώρηση για Κάιρο.

Ο πατέρας Εμμανουήλ Μπενάκης

1896 Παραμονή στην Αθήνα. Γεννιέται η πρώτη της θυγατέρα, Σοφία.

1897 Ο Στ. Δέλτα κατατάσσεται εθελοντής στη διάρκεια του πολέ­ μου. Το καλοκαίρι οι Δέλτα πηγαίνουν στην Αλεξάνδρεια, ό­ που ο Στ. θα εργαστεί στην εταιρεία Χωρέμη-Μπενάκη. Γεννιέ­ τα ι η δεύτερη θυγατέρα της, Βιργινία.

1899 Γράφει στα γαλλικά σε 4 τετράδια τα νεανικά της χρόνια ώς το γάμο της.

1900 Γεννιέται η τρίτη θυγατέρα της, Αλεξάνδρα.

1901 Στην Αθήνα «Ευαγγελικά». Κυκλοφορεί «Ο Νουμάς». Η Δέλτα συνοδεύει τον άντρα της σ’ ένα επαγγελματικό τα ξίδι στη Βιέν­ νη, το Λονδίνο, το Παρίσι κ α ι τις Βρυξέλλες.

1902 Θερινή διαμονή της Δέλτα στην Κηφισιά, για λόγους υγείας.

Η μητέρα Βιργινία Χωρέμη-Μπενάκη

60/αφιερωμα 1903 Ταξίδι στη Βιέννη για ιατρικές εξετάσεις και θεραπεία. Προσω­ ρινή παραμονή στην Αθήνα, όπου λαμβάνουν χώρα τα «Ορεστειακά».

1904 Θάνατος του Παύλου Μελά.

1905 Γνωρίζεται με τον Ίωνα Δραγούμη, γενικό πρόξενο στην Αλε­ ξάνδρεια, και αρχίζει ο ερωτικός δεσμός τους. Συνδέεται με τον κύκλο των πρώτων δημοτικιστών (Πάλλη, Εφταλιώτη, Βλαστό κ.ά.). Ταξίδι στην Αθήνα. Κίνημα του Θερίσσου.

1906 Ταξίδι στο Λίβερπουλ. Συνεχίζεται η γνωριμία με τον Πάλλη. Εγκατάσταση στη Φραγκφούρτη (ώς το 1913). Συχνά ταξίδια σε ευρωπαϊκές χώρες και πυκνή αλληλογραφία με την Ελλάδα (ώς το 1912).

1907 Αρχίζει να μελετά τη βυζαντινή ιστορία. Γνωριμία με τον Τριανταφυλλίδη, που θα την φέρει σ’ επαφή με τη νεότερη γενιά των δημοτικιστών εκπαιδευτικών και συγγραφέων (Δελμούζο, Γληνό, Πετροκόκκινο, Φωτιάδη, Ψυχάρη, Φ. Πολίτη κ.ά.). Γίνεται μέλος του Αδερφάτου της Πόλης, του Φ. Φωτιάδη. Ο Ίων Αραγούμης

1908 Κήρυξη της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα. Ίδρυση του Α­ νώτερου Δημοτικού Παρθεναγωγείου στο Βόλο. Τέλος του δεσμού της με τον Ίωνα Δραγούμη.

1909 «Πόνος παιδιού», το πρώτο διήγημα της Δέλτα δημοσιεύεται στο «Λαό» της Πόλης. «Για την πατρίδα», ο τόμος περιέχει και το διήγημα «Η καρδιά της βασιλοπούλας» (δε θα συμπεριληφθεί στη β' έκδ.). Το κίνημα στο Γουδί και η απογοήτευση από τη στάση του Κωνσταντίνου τη σπρώχνει να γράψει το «Παρα­ μύθι χωρίς όνομα». Μέλος της Ελληνικής Λαογραφικής Εται­ ρείας του Ν.Γ. Πολίτη. Αλληλογραφεί με τον Παλαμά.

1910 Αλληλογραφία και γνωριμία με τον βυζαντινολόγο Gustave Schlumberger. Ο Εμμ. Μπενάκης υπουργός Εθνικής Οικονο­ μίας στην κυβέρνηση Βενιζέλου. «Παραμύθι χωρίς όνομα». Μέ­ λος του νεοϊδρυμένου «Εκπαιδευτικού Ομίλου».

1911 «Στοχασμοί περί της ανατροφής των παιδιών μας» στο «Δελτίο του Εκπαιδευτικού Ομίλου» — «Τον καιρό του Βουλγαροκτόνου».

1912 Έναρξη Βαλκανικών πολέμων. Αρχίζει να μελετά την εποχή του Αλέξιου Κομνηνού για να γράψει ένα τρίτο «βυζαντινό» μυ­ θιστόρημα, «Το γκρέμισμα». Ταξίδι στην Αλεξάνδρεια (Μάιος). Πρώτη συνάντηση με το Βενιζέλο στην Αθήνα.

αφιερωμα/61 1913 Κλείνει το γραφείο της εταιρείας Χωρέμη-Μπενάκη στη Φραγκιρούρτη και οι Δέλτα επιστρέφουν στην Αλεξάνδρεια. «Το γρα­ φτό», διήγημα στην «Εφημερίδα των Κυριών» - «Τα αναγνω­ στικά μας», άρθρο στο «Δελτίο του Εκπαιδευτικού Ομίλου». Εκπαιδευτική μεταρρύθμιση (I. Τσιριμώκος-Δ. Γληνός): δημο­ τική γλώσσα στις τέσσερις πρώτες τάξεις του δημοτικού σχο­ λείου. Θερινή διαμονή στην Αθήνα.

1914 Σύντομη διαμονή στην Αθήνα. Συνάντηση με τον Κωνσταντίνο. Δημοσιεύει κείμενό της στο περιοδικό «Έσο Έ τοιμος» των προσκόπων θα ακολουθήσουν κ α ι άλλα, την επόμενη χρονιά. Ο Μπενάκης εκλέγεται Δήμαρχος Αθηναίων.

1915 Ο Βενιζέλος στην Αλεξάνδρεια. «Παραμύθια κα ι άλλα» (ο τό­ μος περιέχει το «Η καρδιά της βασιλοπούλας» κ α ι άλλα τρία δημοσιευμένα διηγήματα, μαζί με τέσσερα ανέκδοτα). Αρχίζει να μελετά για να γράψει «Τη ζωή τρυ Χριστού». Αρχίζει να συλ­ λέγει υλικό για το Μακεδονικό Αγώνα. Πρώτα σχεδιάσματα του «Μάγκα». Πτώση του Βενιζέλου. Απόβαση συμμάχων στη Θεσσαλονίκη. Επάνοδος Βενιζέλου.

1916 Οι Δέλτα έρχονται να εγκατασταθούν οριστικά στην Κηφισιά. Η συγγραφή γίνεται τώρα για την Πηνελόπη η μόνιμη κα ι κυριότερη απασχόληση της ζωής της. Επαναστατική κυβέρνηση υπό το Βενιζέλο - Συμμαχικός αποκλεισμός - «Νοεμβρια­ νά», συλλαμβάνεται ο Μπενάκης. Το ίδιο βράδυ η Δέλτα φρο­ ντίζει να καταστραφεί το πρώτο πολιτικό της ημερολόγιο που περιλαμβάνει πολλές εμπιστευτικές αφηγήσεις.

1917 Αρχίζει το καινούριο «πολιτικό» ημερολόγιό της με την περι­ γραφή των «Νοεμβριανών». Αρχίζει να γράφει το πολύ προσω­ πικό ημερολόγιό της «Turis Eburnea» (27 Απριλίου 1941) - Ο Διχασμός - Παραίτηση Κωνσταντίνου - Κυβέρνηση Βενιζέ­ λου - Εκπαιδευτική μεταρρύθμιση: νέα σχολικά βιβλία.

1919 «Τα καινούρια Αναγνωστικά μας» (με ένδειξη "19 Μαρτίου 1918” ), άρθρο στο «Δελτίο Εκπαιδευτικού Ομίλου». Η Ελλάδα στο πλευρό της αγγλογαλλικής συμμαχίας. Ελληνικό εκστρατευτικό σώμα στην Οδησσό - Οι Έλληνες στη Σμύρνη - Η Δέλτα ταξιδεύει στις Ινδίες, όπου ζει η κόρη της Σοφία Μαυρογορδάτου.

1920 Απόπειρα δολοφονίας κατά του Βενιζέλου στη Λυών. Δολοφο­ νείται ο Ίω ν Δραγούμης. Ο Εμμ. Μπενάκης φεύγει με το Βενι­ ζέλο στο εξωτερικό· θα επιστρέφει το 1924.

1921 «Τ’ ανεύθυνα (Ψυχές παιδιών)», τόμος με έξι διηγήματα. Α ρχί­ ζει να γράφει ένα εκτενές απομνημόνευμα για τη σχέση της με τον I. Δραγούμη.

62/αφιερωμα 1922 Θάνατος του αδελφού της Αλέξανδρου Μπενάκη. Ταξίδι στην Αλεξάνδρεια για την κηδεία κ α ι ύστερα στο Παρίσι όπου βρί­ σκονται οι γονείς της. Προσπαθεί να συμπαρασταθεί στους τραυματίες κα ι τους πρόσφυγες της Μ ικρασίας με χρήματα που της στέλνει ο πατέρας της. Περίθαλψη προσφύγων κ α ι με χρήματα που στέλνει ο Βενιζέλος από το Παρίσι. Γνωριμία με το Ν. Πλαστήρα. Τ αξίδι εκ νέου στο Παρίσι.

1923 Επιστροφή στην Κηφισιά.

1925 Πρώτα συμπτώματα παράλυσης. Ταξίδι στο Π αρίσι για λόγους υγείας. «Η ζωή του Χριστού» (σε δύο τόμους).

1927 Αρχίζει να γράφει το μυθιστόρημα «Ρωμιοπούλες», που καλύ­ πτει την ελληνική ιστορία από το 1896 ώς το 1920 (και την αντί­ στοιχη περίοδο της ζωής της). Εγκαταλείπει τελειω τικά το «Γκρέμισμα».

1928 Θάνατος της μητέρας της Βιργινίας Μπενάκη. Αναχώρησή της για τη Βιέννη, για θεραπεία, όπου θα παραμείνει μερικούς μή­ νες. Εκλογικός θρίαμβος Βενιζέλου. Ο Βενιζέλος πρωθυπουρ­ γός (-1932).

1929 Θάνατος του πατέρα της Εμμ. Μπενάκη. Μ ετά το θάνατο του πατέρα το σπίτι της παραμένει ανοιχτό στο Βενιζέλο, που την επισκέπτεται συχνά. Ψηφίζεται ο αντικομμουνιστικός νόμος για το «Ιδιώνυμον».

1930 25 Μαρτίου: Βραβεύεται με το αργυρούν μετάλλιο της Ακαδη­ μίας Αθηνών για το λογοτεχνικό έργο της (Πρόεδρος ο Κ. Παλαμάς). Σχετική ομιλία του Γεν. Γραμματέα Σίμου Μενάρδου. Ιδρυτικό μέλος κα ι αντιπρόεδρος του «Συλλόγου Δημοτικών Τραγουδιών». Τ αξίδι για λόγους υγείας στο Λονδίνο, όπου πα­ ραμένει τρεις μήνες.

1931 Νοσηλεύεται κα ι χειρουργείται στο νοσοκομείο του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού. Αρχίζει να γράφει «Απομνημονεύματα» με τίτλο «Πρώτες ενθυμήσεις».

1932 «Τρελαντώνης». Αρχίζει η μελέτη του αρχείου του Μ ακεδονι­ κού Αγώνα στο Υπουργείο Εξωτερικών. Παραίτηση Βενιζέλου. Οι επισκέψεις του Βενιζέλου στο σπίτι των Δέλτα γίνονται συ­ χνότερες.

1933 Ο Βενιζέλος καλεσμένος της Δέλτα σε γεύμα· επιστρέφοντας στην Αθήνα πραγματοποιείται δολοφονική απόπειρα εναντίον του στη λεωφόρο Κηφισίας.

Ο Αλέξανδρος σε νεαρή ηλικία

αφιερωμα/63 1934 Παραμονή επί τρεις μήνες για θεραπεία στην Αυστρία (Σέμμεριν και Βιέννη).

1935 Το «Κίνημα του 1935». Παλινόρθωση. Δικτατορία. Συλλαμβάνεται ο Στ. Δέλτας, στη συνέχεια μένει μαζί με την Πηνελόπη για ένα μήνα υπό περιορισμό. «Μάγκας». Συμπαραστέκεται η­ θικά και υλικά στους φυλακισμένους δημοκρατικούς, ύστερα από την αποτυχία του κινήματος.

1936 Θάνατος Βενιζέλου. Δικτατορία Μεταξά. Αλληλογραφεί με τους φιλελεύθερους εξόριστους του Μεταξά.

1937 «Στα μυστικά του βάλτου» (σε δύο τόμους). Τρίμηνο ταξίδι στην Ελβετία. Βασανίζεται από την αρρώστια της. Με δυσκο­ λία μπορεί και κινείται.

1939 Τελειώνει τις «Ρωμιοπούλες».

1940 Παρακολουθεί με ένταση τον πόλεμο στην Αλβανία και ύστερα τη γερμανική εισβολή. Διαθέτει μεγάλα ποσά για την περίθαλ­ ψη τραυματιών κ.τ.λ. Συνεχίζει, ύστερα από 19 χρόνια, το απομνημόνευμά της για τη σχέση της με τον I. Δραγούμη, αλλά θα το αφήσει ατελείωτο.

1941 Πεθαίνει η μεγαλύτερη αδελφή της Αλεξάνδρα Χωρέμη. Στις 27 Απριλίου, καθώς έμπαιναν οι Γερμανοί στην Αθήνα, αυτοδηλητηριάζεται. Πεθαίνει στις 2 Μαΐου, ώρα 13.15'. Της συμπαρα­ στάθηκαν οι γιατροί Σπ. Λιβιεράτος και Μ. Παϊδούσης. Τελευ­ ταία εντολή της: «Παιδιά μου, ούτε παπά ούτε κηδεία. Παρα­ χώστε με σε μια γωνιά του κήπου, αλλά μόνο αφού βεβαιωθείτε πως δε ζω πια. Σας φιλώ όλους με αγάπη. Φροντίστε τον Πατέ­ ρα σας. Τον φιλώ σφιχτά. Π.Σ. Δέλτα». Στην ταφή της (3 Μαΐου), στον κήπο του σπιτιού της στην Κηφι­ σιά (οδός Εμμανουήλ Μπενάκη 38), ιερουργεί μόνο ο παλιός φί­ λος αρχιεπίσκοπος Χρύσανθος. Στην ταφόπετρά της χαράχτη-

64/αφιερωμα

Βίκυ Πάτσιου

Η εμπειρία της μνήμης στις

Π.Σ. Δέλτα

*

«Όσο πίσω μπορώ να θυμηθώ, ξαναβλέπω τον εαυτό μου παιδί, τριών χρονών περίπου, μικροκαμωμένο, αδύνατο, χλωμό, ασθενικό και πάντα έτοιμο να βάλει τα κλάματα. Ήμουν τρ ίτη · πριν από μένα ήταν η αδελφή μου η Αλεξάν­ δρα και ο αδελφός μου ο Αντώνης».1 Ο πρωτοπρόσωπος, εξομολογητικός και επαναληπτικός λόγος, ανατρέποντας τη φυσική διαδοχή του χρόνου (με παρεκβάσεις στο παρόν της γραφής και προβολές στο μέλλον), ανασυνθέτει με τη βοήθεια της μνήμης, τη διάρκεια και την ένταση της βιωμένης (τραυμα­ τικής) εμπειρίας. φόβος της πατρικής και της μητρικής εξου­ σίας («Ή ταν και η μητέρα αυστηρή, αυθαί­ Ο ρετη, τυραννική, επιβλητική. Ο λόγος της ήταν νόμος. Υπηρεσία και παιδιά διευθύνονταν με το ραβδί»2) συνοδεύει τα βίαια και αυταρχικά πρό­ τυπα ανατροφής και συμπεριφοράς που επιβάλ­ λονται και κυριαρχούν στη θλιμμένη και μονότο­ νη παιδική και νεανική ζωή της Πηνελόπης Δέλ­ τα. Λίγο διάβασμα στα κρυφά, και έπειτα ράψι­ μο στην κάμαρα με τον χαμηλό καναπέ και τις βαριές κάσες, από τις οκτώ το πρωί έως την ώρα του φαγητού- το απόγευμα περίπατος με τη μεγα­ λύτερη αδελφή ή επισκέψεις με τη μητέρα.3 Οι (υποχρεωτικές) βραδινές κοσμικές εμφανίσεις στους χορούς και το θέατρο γίνονται σπάνια διασκεδαστικές: «Ένα άλλο βράδυ είχαμε πάει στο θέατρο όπου έδιναν την Κάρμεν είχε και μπαλέ­ το και βαριόμουν πολύ.» Σιχαίνομαι να βλέπω

γυναίκες να χαριεντίζονται, ας είναι και χορεύ­ τριες, «έγραφα πάλι στο ημερολόγιό μου».4 Στο περιβάλλον του παροικιακού ελληνισμού της Αλεξάνδρειας τα παιδιά παρακολουθούν το προκαθορισμένο πρόγραμμα σκληρής μελέτης και διδασκαλίας, που για τ ’ αγόρια (μόνο) συ­ μπληρώνεται με τη φοίτηση σε κάποιο ελληνικό ή ξένο σχολείο: ανάγνωση, ιερά Κατήχηση, ελλη­ νικά, ζωγραφική, ξένες γλώσσες. Στον κλειστό και απομονωμένο χώρο του α­ στικού σπιτιού (ο δρόμος, αλλά και ο κήπος πα­ ραμένουν απαγορευμένοι), με τα αγγλικά, καρυ­ δένια έπιπλα, το πιάνο και το μουσικό κουτί, τα όρια της παιδικής δραστηριότητας εκτείνονται την ημέρα στο «day nursery»,5 το δωμάτιο των παιδιών γίνεται αργότερα σπουδαστήριο και το πίσω ξύλινο μπαλκόνι - μικροσκοπικό καθρέ­ φτη της πραγματικής, εξωτερικής ζωής που υ­

αφιερωμα/65 πενθύμιζαν οι μακρινοί θόρυβοι των αμαξιών, οι απόηχοι των ανθρώπινων φωνών και οι μελαγχο­ λικές, μυστηριώδεις μορφές των φελάχων. Στον ίδιο εσωτερικό χώρο, στα όρια του α­ προσδόκητου χρόνου που μένει ελεύθερος, η παι­ δική φαντασία τρέφεται με τις πολύχρωμες εικό­ νες των ξένων εικονογραφημένων περιοδικών, τα κομμένα φιγουρίνια, τις χάντρες και τις άδειες κουβαρίστρες, εκσφεδονίζοντας με προκλητική αναίδεια στο ταβάνι χάρτινα, αιωρούμενα μικρά διαβολάκια.*123456 Την απόδραση του παιχνιδιού συμπληρώνει το (λογοκριμένο)7 διάβασμα: ωφέλιμο και διδακτι­ κό (εγκυκλοπαίδειες, ιστορικά και περιπετειώδη αναγνώσματα), τις Κυριακές (μετά την εκκλησία ή το καθάρισμα του κελαριού), γίνεται διασκεδαστικό. Η αυστηρότητα και η έλλειψη τρυφερότη­ τας από τους γονείς εξαφανίζονται μπροστά σ’ έ­ να καινούριο κόσμο σκέψεων, γνώσεων, εντυπώ­ σεων και ονείρων που εξασφαλίζουν τα πρωτο­ χρονιάτικα δώρα και τα κερδισμένα στοιχήματα που καλόκαρδα πληρώνονταν σε βιβλία. Την ξερή ατμόσφαιρα του σπιτιού συναντά ξα­ νά η Δέλτα στο πλαίσιο ενός ψύχραιμα υπολογι­ σμένου γάμου, που επιβάλλει η πρώτη ερωτική α­ πογοήτευση. Τα καινούρια συζυγικά και μητρικά καθήκοντα δεν καλύπτουν παρά εξωτερικά τις σιωπηλές, συσσωρευμένες εσωτερικές ανησυ­ χίες: «Και για χρόνια έσυρε έτσι η ζωή, βαρετά, μονότονα, άχρωμα... Και η εφημερίδα, ο ύπνος του αντρός μου, σαν ήρχουνταν στο σπίτι, έκαμνε τις βραδιές άχαρες και μοναχικές και σταχτιές... Και χρόνια κύλησαν».8 Σημειώσεις 1. Π.Σ. Δέλτα, Αναμνήσεις 1899, Αθήνα, Ερμής, 1990 [στο ε­ ξής: Αναμνήσεις], ο. 4.

2. Της ίδιας, Πρώτες Ενθυμήσεις, Αθήνα, Ερμής, 1981 [στο ε­ ξής: Ενθυμήσεις] σ. 23. Η κριτική που θα ασκήσει αργότε­ ρα η Δέλτα και σε άλλα, μη αυτοβιογραφικά κείμενά της σχετικά με τη «δήθεν ευρωπαϊκή» μόρφωση (πιάνο, ξένες γλώσσες), την προσκόλληση του παιδιού στις ξένες, ανί­ κανες δασκάλες και την απομάκρυνσή του από την αυταρ­ χική μητέρα, στηρίζεται στις δικές της προσωπικές εμπει­ ρίες: «Η αυστηρή μητέρα με τις αλύγιστες αρχές της, πως τό "παιδί δεν πρέπει να εννοήσει πόσο το αγαπούν οι γο­ νείς” , και που ζητά να επιβληθεί με φόβο και όχι με αγάπη, η θεωρητική αυτή μητέρα μπορεί να μάθει "καλούς τρό­ πους” στα παιδιά της. Να τα μορφώσει όμως όχι», Π.Σ. Δέλτα, Στοχασμοί περί της ανατροφής των παιδιών μας, Αθήνα 1932 , σ. 11.

3. «Τα χρόνια εκείνα, τα κορίτσια δεν έβγαιναν πολύ... Σαν παντρεύθηκε η Αλεξάνδρα, μ’ έπαιρνε κάποτε εκείνη έξω. Αργότερα, σαν άρχισα να πηγαίνω στον κόσμο, πηγαίναμε συχνά επισκέψεις στα γνωστά σπίτια, με τη μητέρα», Εν­ θυμήσεις, σ. 208-209.

4. Αναμνήσεις, σ. 17.

5. Για τον χώρο που προοριζόταν ειδικά για τα παιδιά της α­ στικής (αγγλικής κυρίως) οικογένειας, βλ. Μ. King Hall, The Story of the nursery, Λονδίνο 1958.

6. Γι’ αυτό το αυθόρμητο και αυτοσχέδιο παιδικό παιχνίδι, βλ. Ενθυμήσεις, σ. 73.

7. Απαγορευμένοι συγγραφείς παραμένουν οι κλασικοί της

Η αποενοχοποιημένη ρητή ομολογία της ημε­ ρολογιακής γραφής (όπως διασώζεται στις σελί­ δες των Αναμνήσεων) αγγίζει τις πιο κρυφές και συνήθως ανομολόγητες πτυχές της γυναικείας προσωπικότητας στην προσπάθεια αυτοπροσδιορισμού της - τη «φρίκη» της ηδονής, τον κα­ ταναγκασμό του «υποχρεωτικού ζευγαρώμα­ τος», τη «φιλολογία» του μητρικού ενστίκτου: «Η ζωή έμενε άδεια, άχρωμη. Η ψυχική μου μο­ ναξιά ολοένα γίνουνταν πιο αισθητή. Και τα παι­ διά μου δεν μου αρκούσαν».9 Την παραδοχή της σβησμένης ζωής ανατρέπει η βασανιστική ανάγκη της αναζήτησης της ευτυ­ χίας στη σχέση με τον Ίω να Δραγούμη, που ακυ­ ρώνουν τελικά η προσωπική αδυναμία και ο κοι­ νωνικός καταναγκασμός. «Μ’ έστειλε το τελευ­ ταίο ημερολόγιό της η φίλη μου και λέει πως ορι­ στικά πια μ’ αφήνει και μένει στα οικογενειακά δεσμά της. Και όμως πονεί», σημειώνει ο Δραγούμης τον Ιούλιο του 1908,10 για να αντικατα­ στήσει (σύντομα) την ανάμνηση της αγαπημένης γυναίκας με την παρουσία μιας άλλης. Η Δέλτα θα μείνει πιστή ως το τέλος στην υπόσχεση μιας ζωής που δεν έζησε, διατηρώντας ζωντανή τη μνήμη εκείνου που αμφισβήτησε προσωρινά την οικογενειακή της μονοτονία. Ένα χρόνο μετά τον θάνατο του Δραγούμη, γράφει στις αναμνή­ σεις του 1921 που απευθύνονται στη μεγαλύτερή της κόρη, θέλοντας να περισώσει και να συνοψί­ σει το νόημα και το περιεχόμενο της σαρανταεπτάχρονης ζωής της: «Ο πόνος, και μόνος ο πό­ νος καλλιεργεί. Και στα χαρτιά αυτά θα βρεις πό­ νο σχεδόν αφάνταστο».11 ευρωπαϊκής λογοτεχνίας και ιδιαίτερα οι ρομαντικοί ποιη­ τές που συγκαταλέγονταν στους τόμους της πατρικής βι­ βλιοθήκης, αγορασμένης, μαζί με το έπιπλό της, στην 8. Αναμνήσεις, σ. 427. Κάτω από το βάρος οικογενειακών υ­ ποχρεώσεων γράφει το 1911 στον Αλ. Δελμούζο: «Οι μέρες αυτές που περνώ τώρα, είναι σαν ψεύτικες, άδειες, περ­ νούν χωρίς ν’ αφήσουν σημάδι, γεμάτες από ανεβοκατεβάσματα της σκάλας, από πήγαινε κ’ έλα στο περιβόλι ή στο μαγειριό, άδειες από σκέψη, από ανάγνωση, από ιδέες, μου φαίνομαι σαν ξένη», Αλληλογραφία της Π.Σ. Αέλτα 1906-1940, επιμ. Ξ. Λευκοπαρίδης, Αθήνα 1956, σ. 249.

9. Αναμνήσεις, ο. 428.

10. Αρχείο Ίωνα Δραγούμη. Φύλλα ημερολογίου Δ ' (1908-1912), Αθήνα, Ερμής, 1985, σ. 8. Ένα χρόνο αργότε­ ρα, σημειώνει: «ο ρωμαντικός κόσμος της γυνάικός που α­ γαπούσα πρώτα, είναι μακριά από μένα και αδιάφορος», ο.π., σ. 92. Για τη συνάντησή του με τη Δέλτα στα 1913 κα­ θώς και διάσπαρτες μνείες στα περιστατικά της ζωής της και τις αντιδράσεις της, βλ. Φύλλα ημερολογίου Ε' (1913-1917), Αθήνα, Ερμής, 1986, σ. 3, 11, 44, 161 κ.α.

11. Το απόσπασμα από ανέκδοτες αναμνήσεις της Δέλτα, στο: Π.Α. Ζάννας, «Αυτοβιογραφικά κείμενα της Π.Σ. Δέλτα (1874-1941)», Το Δέντρο, τχ. 41, Νοέμ. 1988, σ. 30. Οι συχνές αναφορές στην αλληλογραφία της με κοινούς γνωστούς (τον Π. Βλαστό, Αλ. Πάλλη, Αργ. Εφταλιώτη κ.α.) στο έργο και τις δραστηριότητες του Δραγούμη, μαρ­ τυρούν κι αυτές για το σταθερό ενδιαφέρον που προκαλεί η προσωπικότητά του. Βλ. Αλληλογραφία της Π.Σ. Δέλ­ τα..., σ. 2, 8-10, 61 κ.α.

66/αφιερωμα

Αγγελική Π. Νικολοπούλου

Σύντομο σχεδίασμα του έργου της Π.Σ. Δέλτα

Η Πηνελόπη το 1887, δεκατριών ετών

Η Πηνελόπη Σ. Δέλτα (Αλεξάνδρεια 1874 - Αθήνα 1941) ανήκε στις προικι­ σμένες εκείνες φύσεις, που η ζωή τις προορίζει να σημαδέψουν την εποχή τους. Ευτύχησε, μπορούμε να πούμε, να ζήσει σε μια περίοδο κοσμογονική για το / Ελλάδα, είχε όμως και την ευαισθησία να δεχθεί τα μηνύματα του και­ ρού τ,'ς και να ανταποκριθεί σ’ αυτά με τον δικό της τρόπο. α μηνύματα δεν ήταν πάντοτε ευχάριστα. Η κατάπτωση που ακολούθησε τον άτυχο πό­ λεμο του 1897, οι πολιτικές κρίσεις, οι έντονες γλωσσικές διαμάχες (Ευαγγελικά-Ορεστειακά) δεν άφησαν τότε ανεπηρέαστο κανένα σκεπτόμενο Έλληνα. Ό μω ς τη ναρκωμένη εθνική συνεί­ δηση αφυπνίζει ο Μακεδονικός Αγώνας (1904-1908). Η επανάσταση στο Γουδί και στη συνέχεια η επικράτηση του Βενιζέλου (1911) ση­ ματοδοτούν μια νέα πορεία για τον Ελληνισμό. Οι Βαλκανικοί πόλεμοι (1912-1913) υλοποιούν τη Μεγάλη Ιδέα, το Έθνος ανασαίνει. Ακολουθεί ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος (1914-1918), γεγο­ νός συγκλονιστικό σε παγκόσμια κλίμακα. Η κατοχή της Σμύρνης από τον ελληνικό στρατό είναι το φωτεινό μετέωρο πριν από την τραγωδία

Τ

(1922). Η Ελλάδα αγωνίζεται να συνέλθει από την καταστροφή και να απορροφήσει το προσφυγικό κύμα. Η πολιτική αστάθεια του μεσοπολέμου ο­ δηγεί στη δικτατορία του Μεταξά (1936), ακο­ λουθεί όμως το Έπος του 1940, η αντίσταση στη Γερμανική εισβολή και η είσοδός τους στη χώρα. Στη λογοτεχνία, δεσπόζει η μορφή του Κ. Παλαμά. Γύρω του οι ποιητές και οι πεζογράφοι που μας είναι πια γνωστοί σαν η γενιά του 1880. Το 1910 ιδρύεται ο Εκπαιδευτικός Όμιλος, που προ­ σπαθεί να δώσει νέους προσανατολισμούς στην Παιδεία. Στην Επιστήμη ο Γ. Χατζηδάκις, ο Ν. Πολίτης και ο Κ. Παπαρρηγόπουλος αποδεικνύουν την αδιάσπαστη συνέχεια του Ελληνισμού, που αγωνίζεται να κατακτήσει μια θέση στην κοι­ νότητα των προηγμένων λαών.

αφιερωμα/67 Μέσα σ’ αυτό το πνευματικό και ιστορικοπολιτικό κλίμα ζει η Π.Σ. Δέλτα και ιδιαίτερα μετά το71916, έτος της μόνιμης εγκατάστασής της στην Αθήνα. Συνείδηση άγρυπνη, ψυχή ανήσυχη, αναζητεί τη θέση της μέσα στην ελληνική πραγ­ ματικότητα του καιρού της. Δεν μπορεί να αρκεσθεί μόνο στο ρόλο της καλής συζύγου, της στοργικής μάνας, της κυρίας της υψηλής κοινω­ νίας. Μεγαλωμένη αυστηρά, με βαθιά τη συναί­ σθηση του χρέους, αποφασίζει να. δράσει με τον τρόπο της. Αποφασίζει να γράψει. Είναι, άξιο θαυμασμού το γεγονός ότι αυτή η χωρίς ειδική μόρφωση Ελληνίδα, έγραψε αξεπέραστα βιβλία για παιδιά και διατύπωσε παιδαγωγικές απόψεις που ισχύουν μέχρι σήμερα. Πενήντα χρόνια μετά το θάνατό της εξακολουθεί να είναι η μεγάλη δα­ σκάλα για τους συγγραφείς παιδικής λογοτε­ χνίας, να συζητούνται οι σκέψεις και οι απόψεις της, να διαβάζονται τα έργα της και να εκδίδονται τα κατάλοιπά της. Πού οφείλεται αυτή η επι­ βίωση, που θα τη ζήλευαν πολλοί συγγραφείς; Μια εύκολη απάντηση θα ήταν η εξής· «στην εξυ­ πνάδα της, στο ταλέντο της, στον πλούτο και στην κοινωνική της θέση». Ό μω ς ο πλούτος και η κοινωνική θέση δεν έσωσαν κανένα μέτριο συγ­ γραφέα από τη λήθη, το ταλέντο και η ευφυΐα, ό­ σο κι αν συνιστούν προϋποθέσεις, δεν αρκοϋν. Χρειάζεται κάτι περισσότερο: εκείνη η πνοή, που δίνει στο έργο τη διαχρονικότητά του. Η Π.Σ. Δέλτα διέθετε αυτή την πνοή. Ή ταν άνθρωπος με όραμα για την Ελλάδα και για τους Έλληνες. Ποθούσε όσο τίποτε άλλο την «εκ των έσω» ανα­ γέννηση του τόπου. Έγραφε στον Αλ. Δελμούζο«ο νέος Έλληνας, όπως θα τον ήθελα, είναι εκεί­ νος που θα ζητήσει μέσα του να βρει τη δύναμη ν ’ αναγεννηθεί, όχι έξω, ρίχνοντας στον ένα και στον άλλο τις δικές του αμαρτίες». Πόσο χρήσι­ μα είναι και σήμερα τα λόγια της! Την αναγεννητική προσπάθεια αρχίζει από τα θεμέλια, από τα παιδιά. Επιχειρεί να ανανεώσει το παιδικό εξωσχολικό βιβλίο. Στο πεδίο αυτό χάραξε πράγματι μια βαθιά τομή. Το Μάιο του 1909 έγραφε στον Κ. Παλαμά* «αποφάσια να πά­ ρω τη βουτιά... να κάμω κάτι ελληνικό, με ελλη­ νικές ιδέες, σ’ ελληνικό περιβάλλον». Ως τότε τα Ελληνόπουλα διάβαζαν λιγότερο ή περισσότερο επιτυχημένες μεταφράσεις ξένων παιδικών βι­ βλίων. Η Π.Σ. Δέλτα αλλάζει τη θεματική τού παιδικού βιβλίου. Ή δη από το πρωτόλειό της (Για την Πατρίδα, 1909) φαίνονται καθαρά οι κα­ τευθύνσεις και οι στόχοι της: η ελληνική ιστορία και πραγματικότητα είναι η πλούσια φλέβα από την οποία θα εμπνέεται: Οι ήρωές της, παιδιά και μεγάλοι, έχουν ιδανικά και μπορούν να πεθάνουν γι’ αυτά! Χρησιμοποιεί γλώσσα ζωντανή. Η Π.Σ. Δέλτα μιλεί στα παιδιά όπως «μιλούν από το πρωί ώς το βράδυ με την μάνα τους και αναμετα­ ξύ τους», με γλώσσα που δεν είναι «η κανονισμέ­

νη γλώσσα του Ψυχάρη, αλλά η ανακατωμένη αυτή, όπου καθαρεύουσα και δημοτική γίνεται μια σαλάτα». Τον επόμενο χρόνο (1910) δημο­ σιεύει το ανεπανάληπτο Παραμύθι χωρίς όνομα. Σ’ αυτό το αλληγορικό αριστούργημα διακρίνει κανείς τις βασικές αρχές της Π.Σ. Δέλτα: την α­ ναζήτηση των δημιουργικών δυνάμεων μέσα στον ίδιο τον άνθρωπο, ιδιαίτερα στο νέο άνθρω­ πο. Πλάθει τον πραγματικό ηγέτη: υπεύθυνο, πειθαρχημένο, αποφασιστικό, πιστό στα οράματά του, ικανό να εμπνέει τους συνεργάτες και το λαό του. Το βασιλόπουλο του βιβλίου είναι ο νέος Έλληνας, όπως εκείνη θα τον ήθελε: ο δυνατός, ο ηρωικός, που θα βγάλει τη χώρα από τα τέλμα της. Το 1911 ένα άλλο ιστορικό μυθιστόρημά της, Στον καιρό του Βουλγαροκτόνου, πλουτίζει την ελληνική παιδική λογοτεχνία. Εδώ ανασταίνεται η ενδοξότερη εποχή του Βυζαντίου. Είναι η περίοδος των θριάμβων του Βασιλείου του Β' του Βουλγαροκτόνου. Στη σκιά του στρατιώτηαυτοκράτορα κινούνται και ανδρώνονται οι πρω­ ταγωνιστές του έργου, Η συναρπαστική πλοκή το κατέστησε αγαπητό σε χιλιάδες παιδιά. Εδώ, εκτός από την αγάπη στην πατρίδα, εξαίρετη η φιλία, η ειλικρινής, ανυστερόβουλη φιλία, που φθάνει μέχρι τη θυσία, που νικά τον έρωτα. Και πάλι οι πρωταγωνιστές της δεν έχουν καμιά σχέ­ ση με τη μετριότητα. Είναι υπεράνω μικροτήτων, υπολογισμών ή συμβιβασμών. Τα πρόσωπα της Π.Σ. Δέλτα έχουν κάτι το απόλυτο, αντανα­ κλούν τη δική της προσωπικότητα. Το 1915 η Βι­ βλιοθήκη του Εκπαιδευτικού Ομίλου τυπώνει Τα παραμύθια και άλλα, έργο με εμφανή παιδαγωγι­ κό χαρακτήρα, όπου εξυμνείται ο ηθικός άνθρω­ πος, η λατρεία της πατρίδας, καυτηριάζεται η κακοήθεια, με τρόπο ίσως κάπως φορτικό. Το 1925 κυκλοφορεί η Ζωή του Χριστού. Προφανώς η πρόθεσή της ήταν να προσφέρει τη μορφή του Ιησού τηρώντας πιστά τις μαρτυρίες των ευαγγε­ λίων και συγχρόνως να διαπαιδαγωγήσει χρι­ στιανικά, παρ’ όλο που η ίδια δεν ήταν ιδιαίτερα θρησκεύον άτομο. Το 1932 εκδίδεται ο χαριτωμένος Τρελαντώνης. Ο πρωταγωνιστής, ο μικρός Αντώνης, είναι για την παιδική λογοτεχνία και για τη μέχρι τότε παιδαγωγική αντίληψη κάτι νέο: μας προσφέρει" ένα παιδί πειστικό, ζωντανό, με τιςι σκανταλιές του, τις απορίες του, τις ανταρσίες του. Ο Αντώ­ νης δεν είναι το φρόνιμο «επιμελές παιδίον», έχει όμως θεμελιώδεις αρετές: δεν καταδέχεται να πει ψέματα - το ψέμα για τη συγγραφέα είναι δειλία - , είναι θαρραλέος, τίμιος στα παιχνίδια κ.λπ. Τα παθήματα που του προκαλούν οι τρέλες του, του γίνονται μαθήματα. Τα μηνύματα της Π.Σ. Δέλτα είναι και εδώ δοσμένα με πολλή τέχνη.

1935 προσφέρεται στο παιδικό κοινό ο Εδώ ο κόσμος των ανθρώπων, μι­ Τ οΜάγκας.

68/αφιερωμα κρών και μεγάλων, παρουσιάζεται από την... ο­ πτική γωνία ενός φοξ-τερριέ. Το πανέξυπνο,σκυ­ λάκι παρατηρεί τα αφεντικά του, τα παιδιά τους και τον φιλικό τους κύκλο και... καταγράφει. Στο βιβλίο αυτό η άνετη καθημερινότητα στο αλεξανδριανό πλουσιόσπιτο δεν αποκόβει τους κυρίους του Μάγκα - Έλληνες, φυσικά - από όσα συμβαίνουν στην Ελλάδα της εποχής του Μακεδονικού Αγώνα. Και εδώ το ενδιαφέρον ό­ λων είναι έντονο για τα εθνικά θέματα, όπως λέ­ με σήμερα. Οι βασικές αρχές της συγγραφέως εκφράζονται μέσα από τις ανθρώπινες σχέσεις. Ο Μάγκας μας προετοιμάζει για τα Μυστικά του Βάλτου (1937). Η συλλογή του βιβλίου αυτού άρ­ χισε το 1915, όταν ο Μακεδονικός Αγώνας είχε πια τελειώσει. Ζούσαν όμως ακόμη πολλοί μακε­ δονομάχοι, όπως ο Ιω. Δεμέστιχας (καπετάν Νι­ κηφόρος), ο Παναγιώτης Παπατζςινετέας (καπε­ τάν Παναγιώτης), ο Γεώργιος Δικώνυμος Μακρής, ο θρυλικός Μητροπολίτης Καστοριάς Γερ­ μανός Καραβαγγέλης, από τους οποίους πληροφορήθηκε πολλές λεπτομέρειες εκείνου του α­ νορθόδοξου πολέμου. Ανέτρεξε και στα αρχεία του Υπουργείου Εξωτερικών, συγκέντρωσε επι­ στολές, φωτογραφίες, κατέγραψε αναμνήσεις, παρατηρήσεις κ.λπ. με τη βοήθεια τηςγραμματέως της κ. Αντιγόνης Μπέλλου-Θρεψιάδη. Αν για τον Καιρό του Βουλγαροκτόνου είχε έτοιμο το έρ­ γο του G. Schlumberger, L’epopee Byzantine, για το δεύτερο τούτο εκτενές ιστορικό μυθιστόρημά της χρειάσθηκε πολλή έρευνα και ευσυνείδητη μελέτη των πηγών. Το αποτέλεσμα υπήρξε από­ λυτα επιτυχημένο. Μας άφησε κι ένα άλλο ημιτε­ λές βιβλίο, Το γκρέμισμα, που αναφέρεται στην εποχή του Αλεξίου του Α' Κομνηνού και στον α­ γώνα του κατά των Νορμανδών. Παράλληλα με τα βιβλία για παιδιά, η Π.Σ. Δέλτα έγραψε και βιβλία για μεγάλους, με την πρόθεση να τους διαφωτίσει σε θέματα ανατρο­ φής των παιδιών. Τ’ Ανεύθυνα (1921) με τον υπό­ τιτλο «ψυχές παιδιών», είναι έξι διηγήματα, στα οποία η συγγραφεύς δείχνει σε ποιές ακραίες λύ­ σεις μπορεί να οδηγήσει τα παιδιά η παράλογη ή κακή συμπεριφορά των γονιών, η έλλειψη αγά­ πης και κατανόησης. Οι «Στοχασμοί περί της α­ νατροφής των παιδιών μας» (1911) στρέφονται ε­ πίσης γύρω από το σπουδαίο θέμα της αγωγής των παιδιών. Τονίζεται η σημασία της ατομικό­ τητας κάθε παιδιού; η αξία της τιμωρίας, θίγεται το ζήτημα της ενημέρωσης των παιδιών σχετικά με το σεξουαλικό ζήτημα, οι συνέπειες της υπερ­ βολικής επιείκειας κ.λπ. Για την εποχή της οι παιδαγωγικές της απόψεις είναι πραγματικά προοδευτικές και είναι εκπληκτικό ότι στηρίζο­ νται κυρίως στην πείρα και στους προβληματι­ σμούς της και όχι σε ειδικές σπουδές. Κάποιες σκέψεις που διατύπωσε για τη Διάπλαση των Παίδων, το 1911, εκφράζουν, νομίζω, καθαρότε­

ρα τις παιδαγωγικές της αντιλήψεις· «την αηδιά­ ζω όσο δε φαντάζεσθε (ενν. τη Διάπλαση)· η προ­ στυχιά του φύλλου αυτού, η σαχλάδα των διηγη­ μάτων του, η κακοριζικιά των αστείων του δεν περιγράφονται· περιττό να σας πω πως το παρά­ δειγμα για την πονηρή μάνα το πήρα από ’κει. Πολλά άλλα μπορούσα να πάρω, προπάντων για ψευτιές, αλλά και για άλλες εξυπνάδες της κα­ κής ώρας». Στα μελετήματά της Τα Αναγνωστικά μας (1913) και Τα Καινούργια Αναγνωστικά μας (1919) κρίνει τα Αναγνωστικά του Δημοτικού Σχολείου. Προβάλλει την άποψη ότι η γλώσσα εί­ ναι μέσον και όχι σκοπός. Βλέπει τη μεταρρύθμι­ ση σαν αλλαγή κυρίως στο περιεχόμενο και όχι τόσο στη γλώσσα. Σχεδίαζε να γράψει ένα Ανα­ γνωσματάριο για παιδιά, αλλά το σχέδιό της τε­ λικά δεν πραγματοποιήθηκε. Από το σύνολο του έργου της Π.Σ. Δέλτα ξε­ χωρίζουν οπωσδήποτε τα βιβλία της για παιδιά, αυτά που την καθιέρωσαν. Ανανεώνοντας τη γλώσσα και τη θεματική του παιδικού βιβλίου προσέφερε μεγάλη υπηρεσία στα Ελληνόπουλα. Ό πω ς το ήθελε, παρουσίασε τούς ήρωές της Έ λ­ ληνες μέσα σε ελληνικό περιβάλλον, με ελληνική σκέψη και συμπεριφορά. Ζωντάνεψε περιόδους της ελληνικής ιστορίας με στόχο να μάθουν τα Ελληνόπουλα το παρελθόν τους, ώστε να το δέ­ σουν με το παρόν και το μέλλον. Πρόβαλλε ιδέες υψηλές και ήρωες που ενσαρκώνουν αυτές τις ι­ δέες. Αν οι ήρωες αυτοί εμφανίζονται κάπως α­ πόλυτοι, ας μη ξεχνούμε ότι πρόκειται για πρότυ­ πα, και τα πρότυπα δεν είναι ποτέ μέτρια. Είναι πάντα πάνω από το συνηθισμένο, το κοινό, και τετριμμένο. Αλλιώς πώς θα γοητεύσουν, πώς θα εμπνεύσουν το παιδί; Στις μέρες μας η Π.Σ. Δέλτα κατηγορήθηκε α­ πό κριτικούς μιας ορισμένης ιδεολογικής τοπο­ θέτησης για σωβινισμό. Της προσάπτουν πως, α­ νήκοντας στη μεγαλοαστική τάξη, πότιζε τα παι­ διά της τάξης αυτής με... ταξικό μίσος εναντίον των πτωχών, των εργατών κ.λπ. Στενοκεφαλιά ή αφέλεια; Γεγονός παραμένει ότι τα έργα της για παιδιά εξακολουθούν να διαβάζονται, επειδή στις σελίδες τους πνέει ένας τσουχτερός αέρας υ­ γείας, επειδή δεν δείχνει δρόμους εύκολους και ροδοσπαρμένους — τα παιδιά αγαπούν το ηρωι­ κό και το αληθινό - επειδή η φιλοπατρία που προβάλλει δεν είναι θεωρία, αλλά δέσιμο με την Ελλάδα και τη μοίρά της. Δίνει, μ’ ένα λόγο, όλα όσα έχουμε σήμερα ανάγκη και που θα βοηθή­ σουν τη νέα γενιά να πραγματοποιήσει τήν ανα­ γέννηση των σύγχρονων «Μοιρολάτρων». * Η συγγραφέας του κειμένου διατύπωσε την επιθυμία να τυ­ πωθεί το κείμενό της με πολυτονικό σύστημα. Το περιοδ. «Δια­ βάζω» λυπάται που δεν μπορεί να ικανοποιήσει το αίτημά της γιατί από το. 1983 τα κείμενα πόυ δημοσιεύονται σ’ αυτό τυπώ­ νονται με το μονοτονικό.

αφιερωμα/69

Μαργαρίτα I. Βασταρδή

Οι σχέσεις της Πηνελόπης Δέλτα με το Δημοτικισμό μέσα από την «Αλληλογραφία» της* Η Πηνελόπη το 1891, δεκαεφτά ετών

Για την ελληνική Παιδική Λογοτεχνία το φανέρωμα της Π. Δέλτα υπήρξε αναμφίβολα σταθμός «όχι μόνο γ ια τί είναι η πρώτη στο είδος, αλλά και γ ια τί έγραψε μόνο σελίδες Παιδικής Λογοτεχνίας».1 α βιβλία της με «το ζωντανό τους ύφος, την ωραία Δημοτική και τον υψηλό πατριωτικό παλμό...»2 γαλούχησαν γενιές και γενιές Ελλη­ νόπουλα και τροφοδότησαν με τις αταξίες, τους ηρωισμούς και τα ανδραγαθήματα των ηρώων τους, τη φαντασία και τον ψυχικό κόσμο των μι­ κρών αναγνωστών. Βέβαια το έργο της δεν έγινε αντικείμενο μόνο θαυμασμού και θετικών σχο­ λίων. Η μαρξιστική κριτική του Μ.Μ. Παπαϊωάννου θα σταθεί αρνητική και απέναντι στην Π. Δέλτα και απέναντι στο έργο της: «Αυτά τα δύο μυθιστορήματα του Ξενόπουλου (ενν. τα: «Ανα­ θρεφτή» και «Αδελφούλα μου») ήταν πραγματι­ κά λογοτεχνήματα, ήταν κοινωνικά, ενώ της Δέλτα εθνικιστικά. Του Ξενόπουλου ήταν ανθρω­ πιστικά, της Δέλτα αντιπαιδαγωγικά, καλλιερ­ γούσαν το μίσος προς έναν ολόκληρο λαό, το Βουλγαρικό, κι όχι ενάντια στην κυρίαρχη τάξη της Βουλγαρίας. Η Δέλτα ποτισμένη βαθιά με τη Μεγάλη Ιδέα ξεχνούσε πως τέχνη χωρίς ανθρω­ πισμό δε γίνεται».3 Ηπιότερες θέσεις, οι οποίες όμως φαίνεται ότι συστοιχούνται με ορισμένες α­ πό αυτές του Μ.Μ. Παπαϊωάννου, θα διατυπώσει και ο X. Σακελλαρίου στην πρόσφατη μονογρα­ φία του για την Π. Δέλτα4.

Τ

Παρόλη, όμως, την αντιφατικότητα των κριτι­ κών, που τόσο το έργο της όσο και η ίδια η προ­ σωπικότητά της εγείρουν, η Π. Δέλτα παραμένει ένα ζωηρό και φωτεινό πνεύμα, που ανέπτυξε στην ταραχώδη και συγκεχυμένη εποχή της πολυμερέστατη δράση τόσο στον πνευματικό όσο και στον κοινωνικοπολιτικό τομέα και υπηρέτη­ σε με συνέπεια και πάθος την ελληνική παιδική λογοτεχνία. Γέννημα και θρέμμα του παροικιακού ελληνι­ σμού της κοσμοπολίτικης Αλεξάνδρειας, η Πην. Δέλτα θα ξεκινήσει την ουσιαστική και βαθύτερη γνωριμία της με την ελληνική γλώσσα, μέσα από ένα μάθημα στεγνό, «καθαρευουσιάνικο», που το μισεί και το «απεχθάνεται», - όπως και τα άλλα παιδιά του κύκλου της, - ενώ αντίθετα το «Αγγλικό» και το «Γαλλικό» το «απολαμβάνει» και το «μαθαίνει».5 Ακριβώς, όμως, αυτές οι α-

* Αναφερόμαστε στην «Αλληλογραφία της Π.Σ. Δέλτα», επιμέλεια Ξ. Λευκοπαρίοη, εκδ, Εστία, Αθήνα 1956.

70/αφιερωμα πογοητευτικές γλωσσικές εμπειρίες της, κατά­ φορτες από καταθλιπτικό και αντιπαιδαγωγικό σχολαστικισμό και μούχλα δασκαλική που της γεννούν ανία και αίσθημα «φυλετικής κατωτερό­ τητας»,6 θα αποτελόσουν την αφετηρία της συγ­ γραφικής της δραστηριότητας και θα ισχυροποι­ ήσουν τη συναίσθηση του «χρέους», που από πο­ λύ νωρίς τη βασάνιζε, να δώσει δηλαδή στα ελλη­ νόπουλα, ό,τι αυτή στερήθηκε: «αναγνώσματα ελληνικά». «Το καθήκον με έκανε συγγραφέα» θα πει αργότερα.7 Ο γάμος της στα 1895 με τον Στ. Δέλτα, «έναν άνδρα που δεν αγαπά, αλλά συμπαθεί... θα συντελέσει στην πνευματική της εξέλιξη»8 και θα την φέρει σε επαφή με τον κύκλο των δημοτικι­ στών.9 Με αρκετούς από αυτούς θα αναπτύξει μία πλούσια και ενδιαφέρουσα αλληλογραφία, ό­ που ανταλλάσσονται απόψεις για τον «γλωσσικό καβγά», - όπως αποκαλεί το γλωσσικό ζήτημα σε επιστολή της προς τον Φ. Φωτιάδη,10 κρίνονται με δική της προτροπή τα έργα της και παρέ­ χονται «συσσωρευτικές έμμεσες μαρτυρίες, που φανερώνουν σε τι λογής ατμόσφαιρα εννοούσε να κινείται ή Π. ΔΕΛΤΑ».11 Ό πω ς προκύπτει από την αλληλογραφία, το γλωσσικό ζήτημα θα προκαλεί το ενδιαφέρον της μέχρι το τέλος των Βαλ­ κανικών πολέμων12 οπότε «παύει πια να απα­ σχολεί τή Δέλτα».13 Εδώ θα πρέπει να σημειώ­ σουμε ακόμη ότι ο δημοτικιστικός προσανατολι­ σμός της δεν είναι άμοιρος και της μεγάλης της παθιασμένης αγάπης της για την πατρίδα, το με­ γαλείο της οποίας αδιάκοπα επιθυμεί, μια και οι περισσότεροι δημοτικιστές της εποχής της συ­ σχέτιζαν άμεσα την αναγέννηση του Έθνους με τη γλωσσική αναμόρφωση: «Πίστευαν... πως ό­ λα τα κακά πηγάζουν από το Λογιωτατισμό και όλα τα Καλά από το Δημοτικισμό, πως ακόμα κι οι εθνικές διεκδικήσεις της εποχής θα έμεναν α­ πραγματοποίητες, αν δεν έτυχε να καλλιεργηθεί ο σπόρος της Δημοτικής».14 Θα ήταν όμως παράλειψη να μην υπενθυμίσου­ με και την καταλυτική επίδραση που θα ασκήσει στη ζωή της και στις πνευματικές της αναζητή­ σεις η γνωριμία και ο άδοξος, ανολοκλήρωτος έρωτάς της με τον Ίωνα Δραγούμη, γνωριμία και σχέση που αρχίζει στα 1905, χρονιά κατά την ο­ ποία θα συνδεθεί με τον κύκλο των πρώτων δη­ μοτικιστών (Πάλλης, Εφταλιώτης, Βλαστός κ.α.). Δυο χρόνια αργότερα, το 1907, με τη μεσολά­ βηση του Αλ. Πάλλη, τον οποίο στο μεταξύ έχει γνωρίσει στο Λίβερπουλ, η Π. Δέλτα θα γίνει μέ­ λος του «Αδερφάτου» της Πόλης που έχει ιδρύσει ο Φώτης Φωτιάδης, ο «αναγνωρισμένος γενάρ­ χης του εκπαιδευτικού δημοτικισμού»,15 το ο­ ποίο θα στηρίξει οικονομικά και ηθικά: «Τα του Αδερφάτου, της Πόλης θα τα ξέρετε τώρα... μέ­ λη ώς τώρα είναι τα ακόλουθα: κ. Πην. Δέλτα,

Ψυχάρης...»16 της γράφει ο Αλ. Πάλλης, και ο ί­ διος ο Φ. Φωτιάδης την ευχαριστεί γράφοντας α­ πό την Πόλη, το φθινόπωρο του 1907: «Με μεγά­ λη χαρά έμαθα από τον κ. Πάλλη πως είστε έτοι­ μη να βοηθήσετε το αδερφάτο μας», και λίγο πιο κάτω στο ίδιο γράμμα ο Φ. Φωτιάδης μνημονεύει ως υποστηρικτές των σκοπών του Αδερφάτου «τον κ. I. Δραγούμη και την αδελφή του (ενν. Ναταλία Π. Μελά)»,17 ενώ ήδη στην επιστολή του Πάλλη, που προαναφέραμε, ο I. Δραγούμης συγκαταλέγεται στα μέλη του «Αδερφάτου» με το λογοτεχνικό του ψευδώνυμο «Ίδα ς».18 Συμπτωματική, άραγε η συνύπαρξη ή από κοινού πορεία, σ’ αυτήν τη χρονική περίοδο, όπου ο ε­ ρωτικός τους δεσμός ακόμα θάλλει; Αίγο αργότερα, στα 1909, στην εφημερίδα της Πόλης «Λαός», που εκδίδει το Αδερφάτο, θα βρει πρόθυμη φιλοξενία το πρώτο της διήγημα «Πόνος Παιδιού», που απευθύνεται όμως σε ενή­ λικους, και την ίδια χρονιά θα εγκαινιάσει πολύ διατακτικά και δειλά την αποκλειστική ενασχό­ λησή της με την Παιδική Λογοτεχνία δημοσιεύ­ οντας το έργο της «Για την πατρίδα», γραμμένο φυσικά στη δημοτική. Ό ταν θα το στείλει στο Φ. Φωτιάδη, στον Παλαμά, στον Εφταλιώτη και σε άλλους γνωστούς της δημοτικιστές να το κρί­ νουν, έχει ήδη επισημάνει τις γλωσσικές της αδυ­ ναμίες, - που ποτέ της άλλωστε δεν αρνήθηκε, - αλλά θα δηλώσει απερίφραστα ότι μοναδική της πρόθεση ήταν «να δώσει στα παιδιά να δια­ βάσουν κάτι «ελληνικό», κάτι που να μην είναι μετάφρασις «εκ του Γαλλικού, "Αγγλικού” ή "Γερμανικού” ».19 Για την Πηνελόπη Δέλτα είναι φανερό ότι προέχουν η ελληνικότητα του περιεχομένου, η εξυπη­ ρέτηση εθνικών σκοπών, - όπως η ίδια τους προτάσσει, τους ιεραρχεί και αξιολογεί - , η παι­ δαγωγική εν γένει λειτουργία των έργων της, και λιγότερο η γλωσσική αρτιότητα, η απόλυτή προ­ σήλωση και συμμόρφωση σ’ ένα αυστηρό τυπικό της δημοτικής που οι άλλοι ομοϊδεάτες της έθε­ ταν. Τη δημοτική η Δέλτα την αντιλαμβάνεται ως το «μέσον» που θα πλησιάσει το παιδί, ως το «όργανον» που θα δώσει πνοή στη~ συγγραφική της προσπάθεια, ως το δρόμο που θα διοχετεύσει τα μηνύματά της, την πατριωτική έξαρση, την η­ θικοπλαστική πρόθεσή της, που συγκεκαλυμμένα και υπαινικτικά διατρέχει όλα της τα έργα, κατευθείαν στην καρδιά του μικρού της αναγνώ­ στη. Γι’ αυτό και δε θα δείξει να τη στενοχωρούν ιδιαίτερα οι γλωσσικές, συχνά μάλιστα αυστη­ ρές, παρατηρήσεις των επιστολογράφων της, ού­ τε και θα σπεύσει να συμμορφωθεί με αυτές· αντί­ θετα τις αναμένει και τις δέχεται με πεισματική ηρεμία και αφοπλιστική ειλικρίνεια: «την παπάρα για τα γλωσσικά μου εγκλήματα την περίμενα, ζάρωσα τους ώμους μου, την άρπαξα πλην και τώρα θέλω να απολογηθώ... Ο κος Πάλλης

αφιερωμα/71 με στόλισε ήδη και ο κος Μιχαηλίδης (= Αργ. Εφταλιώτης) με πότισε και με ποτίζει "ιδρωτικά” »,20 και αλλού η «γλώσσα αυτή που μιλούν τα παιδιά που μιλούμε όλοι μας, δεν είναι η κανο­ νισμένη γλώσσα του Ψυχάρη αλλά η ανακατωμέ­ νη αυτή όπου καθαρεύουσα και δημοτική γίνεται μία σαλάτα» και λίγο παρακάτω «ούτε ζητώ να κάμω προπαγάνδα γλωσσική· για μένα η δημοτι­ κή είναι όργανο και όχι σκοπός...»21. Είναι σαφής η διαφωνία, που θα εκδηλώσει και σε άλλα γράμματά της, με τους γλωσσικούς χει­ ρισμούς του Ψυχάρη και η άρνησή της να χειρα­ γωγηθεί γλωσσικά απ’ αυτούς. Άλλωστε εκτιμά ότι η γλώσσα του Ψυχάρη είναι μάλλον ένα τε­ χνητό κατασκεύασμα παρά η ζωντανή, χυμώδης δημοτική γλώσσα του λαού. Ξεχνούσε, όμως ά­ ραγε ότι και η δική της γλώσσα δεν αποτύπωνε, αρχικά τουλάχιστον, παρά το γλωσσικό κατα­ σκεύασμα που είχε διαμορφωθεί και μιλιόταν στα αστικά σαλόνια του παροικιακού ελληνι­ σμού, όπου μεγάλωσε; Εύστοχα ακόμα θα παρατηρήσει και θα αποδε­ χθεί την αυτονομία και την εξέλιξη της γλώσσας, θα παραγνωρίζει όμως συνεχώς τη δυναμική της ως κοινωνικού φαινομένου: «αν είναι η γλώσσα λάστιχο, και το παραδέχομαι, γιατί γίνεται τόσο κακό μεταξύ των δημοτικιστών για να επιβάλ­ λουν τους κανόνες του Ψυχάρη σ’ όλους τους δημοτικιστάς;... Εγώ ξέρετε μιλώ και αγαπώ την δημοτική μα θέλω ελευθερία. Τη γλώσσα δεν θα την "φτειάσει” ο Ψυχάρης, θα φτειασθεί μόνη της, θα φθάσει ίσως στους κανόνες του Ψυχάρη, μα θα φθάσει, δεν έφθασε ακόμη ούτε μπορώ για χατήρι του Ψυχάρη να πω "Ιντίες” και "Αίγυφτος” ... που θα ήταν προσποιημένα όπως αν μεταχειρισθώ δοτικές. Μόνο ανάποδα!»22 υνεχίζοντας την περιδιάβαση στην «Αλληλο­ γραφία» της αβίαστα διακρίνομε τη μετριο­ παθή στάση που η Δέλτα θα τηρήσει απέναντι στο «γλωσσικό ζήτημα», στάση όμως που συναρτάται και με την επίγνωση της γλωσσικής της μειονεξίας, της ελλιπούς ελληνικής παιδείας της και των ξενικών επιδράσεων που είχε στα παιδι­ κά και νεανικά της χρόνια δεχτεί, επιδράσεις που μάλλον στενοχωρημένα θα ομολογήσει στον Αλ. Δελμούζο (αλλά και σε άλλους δημοτικι­ στές) και από τις οποίες πολλές φορές θα παρα­ δεχτεί ότι δεν μπορεί να απαλλαγεί«... από ιδέες preconQues (πώς το λεν στη γλώσσα μας, σας γράφω από το κρεββάτι και δεν έχω τα λεξικά μου)... ω ξενική επίδραση ή μάλλον έλλειψη ελ­ ληνικής παρασκευής».23 Ένα χρόνο αργότερα, στα 1910,. θα εκδώσει το «Παραμύθι χωρίς όνομα», ένα έργο που «είνάι μαζί παραμύθι, αλληγορία, σάτιρα, γραμμένο με πόνο, με κοροϊδία, με αγανάχτηση.»24 Στο δεύ­ τερο αυτό βιβλίο η γλώσσα της Π. Δέλτα φαίνε­

ται ότι βαθμιαία βελτιώνεται και αποκτά μία γνη­ σιότητα και μία ομοιογένεια. «Η γλώσσα σας προόδευσε από τον καιρό του πρώτου σας βι­ βλίου, έγινε μαζί τολμηρότερη, κανονικότερη, πιο ρωμαίϊκη, μα της μένουν ακόμα κάποια στοι­ χεία του παλιού καιρού τώρα πολύ ανώφελα», μα θα της επισημάνει ο Παλαμάς στην ίδια ε­ πιστολή.25 Λίγο αργότερα, (29/11-9-1910), ο Παλαμάς θα εξακολουθήσει να τη συμβουλεύει, να την ενθαρ­ ρύνει και να την παροτρύνει: «να μελετήσετε προσεχτικά κείμενα δημοτικιστών συγγραφέ-

Σ

Ο Αλέξανδρος Πάλλης

ων,... που προσέχουνε στο ηχολογικό μέρος της δημοτικής. Τα γλωσσικά σας ψεγάδια είναι δηλ. πιο πολύ γραμματικά... η γλώσσα του "Παραμυ­ θιού” είναι γνήσια δημοτική αντλημένη με τη χά­ ρη του ασυνείδητου, από την καρδιά μας και από το αίμα μας που ευτυχώς απομένουνε ρωμαίϊκα και με τα όλα της ρωμιοσύνης τα φράγκικα υπο­ λείμματα....».26 Τον ίδιο χρόνο που δημοσιεύεται το «Παραμύ­ θι χωρίς όνομα», θα ιδρυθεί στην Αθήνα ο Εκπαι­ δευτικός Όμιλος, μία αρχικά γλωσσοεκπαιδευτική κίνηση, η οποία θα συσπειρώσει τα φωτεινό­ τερα πνεύματα και η οποία θα θέσει ως στόχο της την Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση, σε μία εποχή ι­ διαίτερα ταραγμένη, με τις κοινωνικές μεταβο­ λές να διαγράφονται ήδη έντονες, μετά την αστι­

72/αφιερωμα κή επανάσταση στο Γουδί (1909), με τα εθνικά προβλήματα οξυμένα και την αστική τάξη με την Α' Κυβέρνηση του Βενιζέλου (5/18 Οκτωβρίου 1910) να κρατά τα ηνία της εξουσίας. Αυτήν τη χρονιά, συγχρονικά με την ίδρυσή του, θα γίνει μέλος του Ομίλου η Π. Δέλτα. Λίγο αργότερα, όμως, θα αρνηθεί να συνυπογράψει έ­ να έγγραφό του, με το οποίο διακηρυσσόταν πως «όλοι οι φίλοι της δημοτικής πρέπει να ενώσουν τη δύναμή του και να πολεμήσουν το τέρας του δασκαλισμού!... Πώς αποφασίστηκε ο αντιδασκαλικός αγώνας να συγκεντρωθεί στα χέρια του Όμιλου».27 Την κατηγορηματική της άρνη­ ση θα την δικαιολογήσει επικαλούμενη την «ασή­ μαντη» προσωπική της ακτινοβολία, τη χαμηλό­ φωνη και άγνωστη πνευματική της παρουσία: «μη μου ζητάτε όμως να την υπογράψω εγώ,... μη βλέπετε αν φιλικά συζητώ με εσάς ή με τον Εφταλιώτη για γλωσσικές θεωρίες... ποιος με ξέ­ ρει για να έχει κύρος η υπογραφή μου; Και τι α­ ξιώσεις έχω για να μιλήσω;»28 Μετριοφροσύνη υ­ περβολική, ενδόμυχη παραδοχή των γλωσσικών της ελλείψεων ή μήπως και κάποιος ανομολόγη­ τος, υποσυνείδητος φόβος και «συνετή» σιωπή, ώστε να μην «εκτεθεί» στον κοινωνικό της περί­ γυρο τη στιγμή που ο πατέρας της έχει ήδη αναμιχθεί ενεργώς στην πολιτική ζωή του τόπου; Αν ό­ μως, εδώ, εκφράζουμε, όχι αδικαιολόγητα, την προσωπική μας υπόνοια και φιλυποψία, το πα­ τρικό τηλεγράφημα θα είναι εκείνο που θα ανα­ κόψει τις ορμητικές της ενέργειες για την αποκα­ τάσταση του διωκόμενου Παλαμά. Ό ταν, λοι­ πόν, η Δέλτα θα πληροφορηθεί ότι ο Παλαμάς τι­ μωρήθηκε με προσωρινή παύση ενός μηνός από τον τότε υπουργό Παιδείας Απ. Αλεξανδρή, γιατί «ξεχνώντας την υπηρεσιακή του ιδιότητα δημο­ σίευσε τις απόψεις του για τη γλώσσα προκαλώντας τους γλωσσικά αντίθετους», με οργίλη διά­ θεση θα γράψει από την Φραγκφούρτη (19/2-5-1911) στον ποιητή «ότι η είδηση αυτή εσύγχισε και τους δύο μας τον άντρα μου και μέ­ να»30 και παράλληλα θα αναλάβει πρωτοβουλία με σκοπό να ενισχύσει υλικά και ηθικά τον Πα­ λαμά. Ταυτόχρονα θα συντάξει κείμενο διαμαρτυρίας-έκκλησης με σκοπό να το στείλει στους γνωστότερους προοδευτικούς διαννοούμενους για να το υπογράψουν και μετά να το κοινοποιή­ σουν. Στο κείμενο αυτό θα σημειώσει «... το ζή­ τημα δεν είναι πια ούτε γλωσσικό, ούτε πολιτικό, είναι ηθικό και κοινωνικό»,31 Ό μω ς οι διαμαρ­ τυρίες της θα μείνουν στο συρτάρι ύστερα από τηλεγραφική παρέμβαση, όπως είπαμε, του πα­ τέρα της Εμμ. Μπενάκη, ο οποίος ήταν τότε υ­ πουργός Οικονομικών στη ίδια κυβέρνηση. Ο «αυθαίρετος» και «βίαιος» πατέρας των παιδι­ κών της χρόνων που τον «τρέμανε», θα εξακο­ λουθεί «να επιβάλλει εκείνο που ήθελε», θα παραμείνει αυτό που ήταν «αφέντης» και κάποτε

«τύρρανος», «Θεότης απλησίαστος» που «ως το τέλος θα την βαρύνει η θέληση και η τυραννία του».32 Στις γλωσσικές της αναζητήσεις και στις παι­ δαγωγικές της απόψεις εμφανή επίδραση θα α­ σκήσει ο κορυφαίος γλωσσολόγος Μαν. Τριανταφυλλίδης. Στις επιστολές που ανταλλάσσουν είναι φανερός ο στενός φιλικός και πνευματικός τους δεσμός. Ο Τριανταφυλλίδης την κάνει κοινωνό των γλωσσικών του αγώνων, κρίνει τα έργα της και καθοδηγεί αδιάκοπα τη γλωσσική και λογοτεχνική της διαδρομή. Οι απόψεις του, δια­ φορετικές από αυτές τις ψυχαρικής γλωσσικής ορθοδοξίας, εισάγουν τη «νεοδημοτική» που υιο­ θετεί και η Δέλτα και που τελικώς θα είναι αυτή που θα επικρατήσει μέχρι σήμερα. Τις λεπτομε­ ρέστατες διορθώσεις που κάνει ο Τριανταφυλλίδης στη γλώσσα της αλληλογράφου του, θα τις αντιμετωπίσει η τελευταία με αξιοπρόσεχτο εν­ διαφέρον. Ιδιαίτερα όμως αποκαλυπτική είναι η αλληλο­ γραφία της με τον Αλ. Δελμούζο, τον σπουδαιό­ τατο αυτό παιδαγωγό και συνιδρυτή του Εκπαι­

δευτικού Ομίλου. Η Π. Δέλτα θα εκφράζει έναν ανυπόκριτο θαυμασμό για τους εκπαιδευτικούς νεοτερισμούς, τις ριζοσπαστικές παιδαγωγικές θέσεις του και την εισαγωγή του δημοτικισμού στο Ανώτερο Παρθεναγωγείο του Βόλου που διηύθυνε. Οι διώξεις όμως και οι αήθεις κατηγορίες που εκτοξεύονται κατά του Δελμούζου, οι ύ­ βρεις, οι συκοφαντίες, οι προπηλακισμοί, οι «τραμπουκισμοί» που αντιμετωπίζει, το βίαιο κλείσιμο του σχολείου και η δίκη στην οποία θα τον οδηγήσουν ο φανατισμός και η μισαλλοδοξία

αφιερωμα/73 των αντιπάλων του θα τη γεμίσουν με αποτροπια­ σμό και αγανάκτηση: «σε τι ανηθικότητα άραγε να έχει ξεπέσει... η κοινωνία του Βόλου;... Κακο­ μοίρα Ελλάδα!»33 Διατρέχοντας κανείς προσεκτικά τις πολυά­ ριθμες επιστολές αναντίρρητα διαπιστώνει ότι η Π. Δέλτα ασχολήθηκε ενεργά με το «γλωσσικό ζήτημα» και μάλιστα για ένα αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα συμπορεύτηκε με τους σημα­ ντικότερους εκπροσώπους του. Το γλωσσικό, ό­ μως, πρόβλημα θα το εντοπίζει και θα το προ­ βάλλει, - όπως άλλωστε και άλλοι δημοτικι­ στές, - μόνο στο χώρο της λογοτεχνίας και της εκπαίδευσης. Η ιδεολογική της εξάρτυση και ο εγγενής συντηρητισμός της δε θα της επιτρέψουν όχι να συνταχτεί, αλλά ούτε καν να προσεγγίσει τα πρωτοποριακά ρεύματα της εποχής της. Προσκολλημένη στις αυστηρές αρχές του περιβάλ­ λοντος της, θα σταθεί ανήμπορη να διακρίνει τα ιδεολογικά, κοινωνικά και πολιτικά στοιχεία που συνυφαίνονται καιι συνεκφέρονται με την κί­ νηση του Δημοτικισμού και τα οποία θα οδηγή­ σουν αργότερα σε μεταρρυθμιστικές πρωτοβου­ λίες και σε ρήξη με τις παραδοσιακές δομές και αντιλήψεις. Είναι όμως αυταπόδεικτο ότι η Πην. Δέλτα, αν και μέχρι το 1916 ζει στο εξωτερικό, εντούτοις ενημερώνεται πάντα για τις πνευματι­ κές κινήσεις που συντελούνται στον Ελλαδικό χώρο και ενωρίς θα συστοιχηθεί, έστω και υποτο­ νικότερα από άλλους, με τους κύκλους του δη­ μοτικισμού. Η λήξη των Βαλκανικών Πολέμων και η επι­ στροφή της, όπως προαναφέραμε, στην Ελλάδα θα σημάνουν και το τέλος των γλωσσικών της προβληματισμών και αναζητήσεων. Ό τα ν θα ει­ σχωρήσουν στο κίνημα του εκπαιδευτικού ομί­ λου οι σοσιαλιστικές θεωρίες, οι οποίες και θα προκαλέσουν τη διάσπασή του, το 1927, η Π. Δέλτα έχει ήδη πάψει να ενδιαφέρεται για το γλωσσικό και ο πολιτικός της προσανατολι­ σμός, που στρέφεται από το 1916 προς το Βενιζέλο, προσλαμβάνοντας μορφή «λατρείας»,35 μέ­ χρι το θάνατό του, το 1936, θα μείνει αμετα­ κίνητος. Έτσι από το 1916, χρονιά της μόνιμης πια ε­ γκατάστασής της στην Ελλάδα, η πολιτική που «την ταυτίζει με την ιστορία»,36 και η συγγραφή κυρίως μυθιστορημάτων για παιδιά με σύγχρονό της ιστορικό υλικό απορροφούν το ενδιαφέρον της. Η Δέλτα στο μεν πρόσωπο του Βενιζέλου και στην πολιτική του αναγνωρίζει τον αναμορφωτή του Έθνους και του προσδίδει μεσσιανικές ιδιό­ τητες, στη δε συγκαιρινή της ιστορία προσβλέπει για να προμηθευθεί το υλικό εκείνο, το οποίο θα το μεταπλάσει σε λογοτέχνημα, θεωρώντας ότι έ­ τσι θα κατορθώσει να αφυπνίσει την εθνική συνεί­ δηση του Ελληνόπουλου και παράλληλα να το

μπολιάσει με τα εξιδανικευμένα και εξευγενισμέ­ να πρότυπα του πατριωτισμού και του ηρωισμού, στον υπέρτατο και απόλυτο βαθμό τους. Ασφαλώς, το θέμα της σχέσης της Π. Δέλτα με το δημοτικισμό δεν εξαντλείται μέσα στον πε­ ριορισμένο χώρο ενός άρθρου. Η αλληλογραφία της για το ζήτημα αυτό, παρά τη σχετικά σύντο­ μη χρονική της έκταση, είναι εξαιρετικά πλούσια και αποκαλυπτική και συμβάλλει ιδιαίτερα στην ιδεολογική της προσέγγιση. Περιοριστήκαμε ό­ μως, όπως είναι ευνόητο, σε μία σχηματική κα­ ταγραφή όσων στοιχείων και πληροφοριών, κατά τη γνώμη μας, φωτίζουν τις απόψεις της Δέλτα

για τη γλώσσα και το γλωσσικό ζήτημα και απο­ σαφηνίζουν τις γλωσσικές της προτιμήσεις. Μία εξαντλητικότερη όμως έρευνα, μία βαθύτερη και ενδελεχέστερη προσέγγιση των ιδεολογικών θέ­ σεων και της κοινωνικοπολιτικής της συμπερι­ φοράς θα βοηθούσε ώστε να αναδυθεΐ η προσωπι­ κότητά της πληρέστερα και να αναλυθούν οι ου­ σιαστικότεροι λόγοι που την υποκινούν να αποστρέφει το πρόσωπό της από τη μόλις τότε ανερχόμενη αστική τάξη της Ελλάδας, να περιφρονεΐ βαθύτατα το λαό, να στηλιτεύει αδυσώπητα τα, κατά τη γνώμη της, λάθη του, «γιατί η ψυχή αυ­ τού του λαού... έμεινε σκλάβα ψυχή, πρόστυχη, άθλια»37 και δογματικά να αντιδιαστέλλει τον α­ στικό καθωσπρεπισμό της από τον «πρόστυχο» και «επικίνδυνο» σοσιαλισμό «χρειάζεται μία ε­ φημερίδα καθώς πρέπει... που να βγει ολότελα α­ πό το τραμπούκικο ύφος του "Νουμά” και προ

74/αφιερωμα πάντων από τις επικίνδυνες, δήθεν σοσιαλιστι­ κές θεωρίες, που δεν είναι άλλο παρά μία πίκρα του πεινασμένου εναντίον του χορτάτου, όχι για να διορθώσει και να πολιτίσει τίποτα, αλλά να αρπάξει εκείνο που δεν έχει...38 Η ιδεολογική πορεία της Δέλτα βασίστηκε α­ ναμφισβήτητα στις συντεταγμένες που η οικογε­ νειακή της παράδοση όρισε. Ό μω ς, αν θέλει κα­ νείς να σταθεί αντικειμενικός, κατά το δυνατόν, κριτής της οφείλει να μελετήσει διεξοδικά το έρ­ γο της (αρχειακό και λογοτεχνικό), όσο τουλάχι­ στον έχει δημοσιευθεί, να αναλύσει και να συσχεΣήμειώσεις 1. Π. Χάρη: Έλληνες Πεζογράφοι, τ. Δ', Αθήνα 1973, σελ.

191-192.

2. Δ. Γιάκου: Ιστορία της Ελληνικής Παιδικής Λογοτεχνίας, εκδ. Εστία, Αθήνα 1958, σελίδα 80.

3. Μ.Μ. Παπαϊωάννου: από τον Ψυχάρη στο Γληνό εκδ. Φιλιππότης, Αθήνα 1986, σελίδα 69-70.

4. X. Σακελλαρίου: Πην. Δέλτα, εκδ. Κίνητρο, Αθ. 1990, σελ.

79.

5. Π.Σ. Δέλτα: Πρώτες ενθυμήσεις, εκδ. Ερμής, Αθ., 1989 6. στο ίδιο σελ. 144.

7. Φωφώ Π. Λογοθέτη: Πην. Στ. Δέλτα, περ. Παιδεία και ζωή, αρ. τευχ. 39-40, Αθ. 1955.

8. Π. Ζάννα: Αυτοβιογραφικά κείμενα της Π.Σ, Δέλτα 1874-1941, περ. «Το δέντρο», αρ. τευχ. 41, Νοέμβριος 1988, σελ. 28 9. Ας σημειωθεί ότι ο ετεροθαλής αδελφός του Στέφανου Δέλ­ τα Κων/νος Δέλτας ήταν γνωστός δημοτικιστής, μέλος και αργότερα πρόεδρος του εκπαιδευτικού ομίλου της Α­ λεξάνδρειας, φίλος και συνεργάτης του Γ. Σκληρού (βλ. Ρ. Σταυρίδη-Πατρικίου: Ο Γ. Σκληρός στην Αίγυπτο, εκδ. Θεμέλιο, Αθ. 1988) 10. Αλληλογραφία της Π.Σ. Δέλτα, επιμέλεια Ξ. Λευκοπαρίδης, εκδ. Εστία, Αθ. 1956, επιστολή στο Φ. Φωτιάδη από Φραγκφούρτη 30/13-12-1907, σελ. 86.

11. Στο ίδιο, σελ. 13 12. Στο ίδιο, σελ. 9.

13. Αρχείο Π.Σ. Δέλτα: Ελευθέριος Βενιζέλος, επιμ. Π.Α. Ζάννας, εκδ. Ερμής, Αθ. 1988, σελ. κθ' 14. Αλληλογραφία οπ. π. σελ. 8 15. Για τον Φ. Φωτιάδη και το «Αδερφάτο της Πόλης» βλ. πε­ ρισσότερα στο: Γ. Παπακώστα: Ο Φ. Φωτιάδης και το «Α-

τίσει τις παραμέτρους του, και κυρίως να τοπο­ θετήσει τη Δέλτα και την προσωπικότητά της μέ­ σα στο χώρο και το χρόνο που έδρασε, χωρίς a priori προκαταλήψεις και ιδεολογικές φορτίσεις. Έ τσι μόνο θα επισημανθούν τεκμηριωμένες οι αντιστοιχίες «βίου και ιδεών» μιας τόσο αντιφα­ τικής, τραγικής και πολυσχιδούς φυσιογνωμίας. Συνοψίζοντας, ανεπιφύλαχτα μπορούμε να πούμε ότι η Π. Δέλτα συμπαρατάχθηκε με το δη­ μοτικισμό χωρίς όμως να υπερβεί και να κατα­ πατήσει τα όρια που η μεγαλοαστική της κατα­ γωγή και νοοτροπία της επέβαλλε. δερφάτο» της Πόλης’ εκδ. Εστία, Αθ. 1985.

16. Αλληλογραφία, οπ. π., γράμμα του Αλ. Πάλλη, Λίβερπουλ 29-2-1907, σελ. 60.

17. Στο ίδιο, σελ. 86.

18. Στο ίδιο, σελ. 61.

19. Στο ίδιο, σελ. 99. io. Στο ίδιο, γράμμα στο Φ. Φωτιάδη, Φραγκφούρτη 3-16-1910, σελ. 100.

21. Στο ίδιο, σελ. 101.

22. Στο ίδιο, γράμμα στον Αλ. Πάλλη, Φραγκφούρτη, 5-6-1907, σελ„ 61-62.

23. Στο ίδιο, γράμμα στον Αλ. Δελμούζο, Κηφισιά 27-7/8-8-1921 σελ. 263.

24. Στο ίδιο, γράμμα του Κ. Παλαμά, Αθήνα 20/3-7-1910, σελ.

33.

25. Στο ίδιο, σελ. 35.

26. Στο ίδιο, σελ. 36.

27. Στο ίδιο, το γράμμα του Πάλλη από το Λίβερπουλ, 2-11-1911, σελ. 80.

28. Στο ίδιο, το γράμμα στον Πάλλη, Φραγκφούρτη, 4-11-1911 σελ; 80.

29. Στο ίδιο, σελ. 520.

30. Στρ ίδιο, σελ. 42.

31. Στο ίδιο, σελ. 520.

32. Π.Σ. Δέλτα: Πρώτες ενθυμήσεις , επ. Π. Ζάννα, εκδ. Ερ­ μής, Αθήνα 1898, σελ. 20-21.

33. Αλληλογραφία, οπ. π., γράμμα προς τον Δελμούζο, Φραγκ­ φούρτη 22-11-/5-12-1911), σελ. 252-253.

34. Στο ίδιο, γράμμα στον Δελμούζο, Κηφισιά 26-7/8-8 1921 σελ. 263.

35. Αρχείο... Ελευθ. Βενιζέλου, οπ. π. σελ. 230.

36. Στο ίδιο πρόλογος σελ. 4 κθ' 37. Στο ίδιο, σελ. 106.

38. Αλληλογραφία, οπ. π. γράμμα στον Δ. Πετροκόκκινο, Α­ λεξάνδρεια 13/26-3-1913, σελ. 369.

αφιερωμα/75

Τερέζα Πεσμαζόγλου

Η Π. Δέλτα και ο Σπενσεριανισμός της εποχής της

Η μελέτη του έργου της Π. Δέλτα οδηγεί στη σκέψη ότι υπάρχει ενδεχόμενο να επηρεά­ στηκε και από τον Ε. Σπένσερ. Για να σταθμί­ σει κανείς τις ιδεολογι­ κές προϋποθέσεις του έργου της είναι πρό­ σφορο να τις τοποθετή­ σει στο πλαίσιο των ιδε­ ών της εποχής. Το υλικό που ακολουθεί επιτρέ­ πει μία πρώτη προσέγ­ γιση και αξιολόγηση. κρίνει «άναλόγως τού χαρακτήρα τού παιδιού, άε μακροσκελές γράμμα του προς τη Δέλτα (23-6-1911), ο Δελμούζος αναφέρεται και στο ναλόγως τού περιβάλλοντος, των συνηθειών» τελευταίο. Δελτίο του Εκπαιδευτικού Ομίλου, ό­ ^ (ό.π., σ. 241). Διότι τελικά δεν είναι η τιμωρία που που η συγγραφεύς έχει δημοσιεύσει τους «Στοχα­ μετρά αλλά να μάθει το παιδί να μισήσει το ελάτ­ τωμά του και «νά στερεώση στή μνήμη του πώς ό­ σμούς περί της Ανατροφής των Παιδιών μας» λα τά λάθη πρέπει νά πληρώνονται καί πώς πρέ­ (Δελτίο Εκπαιδευτικού Ομίλου 1911, τεύχος Α', σ. 80-90). Ο Δελμούζος σχολιάζει το θέμα της τι­ πει υπερήφανα νά ύποστή τίς συνέπειες τής άταμωρίας, επισημαίνοντας ότι δεν αρκεί, όπως γρά­ ξίας του» (ό.π., σ. 241). φει η συγγραφεύς, να μάθει ο γονιός πώς πρέπει το Ως προς τον Σπένσερ, η Δέλτα δείχνει ενδιαφέ­ ρον και του γράφει «θά διαβάσω βέβαια αυτά πού παιδί να τιμωρείται, αλλά αφήνει ανεξέταστο αν και σπουδαιότατο το θέμα - «τί λογής πρέπει λέγει ό Spencer γιά τήν άνατροφή· θά κοιτάξω νά τόν βρώ αγγλικά» (ό.π., σ. 243). νά είναι ή τιμωρία». (Αλληλογραφία της Π.Σ. Το βιβλίο η «Αγωγή» του Ερβέρτου Σπένσερ Δέλτα, 1906-1940, επιμ. Ξ. Λευκοπαρίδη, Εστία, σ. 239). Επ’ αυτού την παραπέμπει στο έργο του (Πνευματική, Ηθική και Σωματική) μεταφράστη­ κε από τα Αγγλικά στα Ελληνικά από τον Δ.Π. Σπένσερ (Η. Spencer: «Die Sittliche Erzienhung»), ο οποίος για το ζήτημα αυτό, κατά τον Δελμούζο Λασκάρεω και κυκλοφόρησε το 1910. Χωρίζεται σε τέσσερα κεφάλαια: α) Τίνες αι πολυτιμότατοι «έχει γράψει τά σωστότερα λόγια» (ό.π. σ. 239). Η Δέλτα απαντά στον Δελμούζο από την Φραγκ- Γνώσεις, β) Πνευματική Αγωγή, γ) Ηθική Αγωγή, φούρτη στις 5/18-7-1911, και του γράφει ότι αν δεν δ) Σωματική Αγωγή. Εφόσον ο προορισμός του ανθρώπου είναι «νά εξέτασε κοντά στον «τρόπο» και το «είδος» της τιμωρίας είναι διότι πιστεύει ότι ο γονιός θα την ζήση πλήρη ζωήν» (complete living) ο σκοπός της

Σ

76/αφιερωμα αγωγής είναι «ή προπαρασκευή τοϋ ατόμου πρός τέλειον βίον». Επομένως η αγωγή έχει σκοπό να προετοιμάσει τον άνθρωπο προς τις διάφορες δραστηριότητες και ενέργειες της «πλήρους» αυ­ τής ζωής. Από τις δραστηριότητες αυτές άλλες ανάγονται στην ατομική ζωή, άλλες στην οικογενειακή και άλλες στην κοινωνική και απαιτούν κατά τον Σπένσερ γνώσεις. Οι μόνες αναγκαίες γνώσεις για να καταστεί ο άνθρωπος ικανός ν’ ανταπεξέλθει στις διάφορες δραστηριότητες τις οποίες ανα­ πτύσσει, είναι οι επιστημονικές γνώσεις. Οι γνώ­ σεις των επιστημονικών αληθειών αποκαλύπτουν τη σχέση των φαινομένων μεταξύ τους, την αρμο­ νία και τις δυνάμεις της Φύσεως. Μόνον η επιστή­ μη δίδει τις αληθινές αντιλήψεις της υπάρξεώς μας, τη σχέση μας με τα μυστήρια της ζωής και το «άκατάλυπτον τής Τελικής Αιτίας των ’Ό ντων» (σ. 82). Η επιστήμη αντίκειται στις δεισι­ δαιμονίες αλλά δεν αντίκειται στην «Απόλυτο Θρησκεία» την οποία οι προλήψεις αποκρύπτουν (σ. 80). Ως προς την Πνευματική Αγωγή, όπως για όλα τα ζώα ο νόμος της Φύσεως είναι η ηδονή, έ­ τσι και η πιο κατάλληλη μέθοδος για την πνευμα­ τική εργασία είναι εκείνη με την οποία το παιδί αρέσκεται. Εφόσον τα ασκητικά ήθη εξαφανίστη­ καν και ζητούμενο της αγωγής έγινε η ευτυχία, η μάθησις οφείλει να είναι ευχάριστος και όχι επίπο­ νος. Πέραν αυτού πρέπει να ενθαρρύνεται η αυ­ θόρμητος ανάπτυξις κα,ιη προσωπική αγωγή. Πα­ ράλληλα να ληφθεί υπ’ όψιν η ιδέα της βραδείας εξελΐξεως των πνευματικών δυνάμεων του ατόμου οι οποίες εκ φύσεως και από κληρονομικότητα α­ κολουθούν τη δική τους φυσική εξέλιξη. Ως προς την Ηθική Αγωγή, ο Σπένσερ δίδει ι­ διαίτερη έμφαση στις σχέσεις μεταξύ γονέων και παιδιών. Στην οικογένεια 07ΐως και στη δημοσία ζωή, οι αυστηροί και δεσποτικοί νόμοι δεν ανα­ στέλλουν τις απείθειες. Μόνον οι ευάρεστες σχέ­ σεις μεταξύ γονέων και τέκνων ελαττώνουν τις α­ ταξίες και τα σφάλματα. Αλλά και η δυσαρέσκεια των γονέων διαφέρει ανάλογα με την προϋπάρχουσα σχέση γονέων και παιδιών. Για το σύστημα τιμωριών ο Σπένσερ υποστηρί­ ζει ότι η μόνη λυσιτελής πειθαρχία είναι η φυσική. Η πιο σωστή μέθοδος παιδονομίας είναι εκείνη η οποία προκύπτει από τα καλά ή κακά επακόλου­ θα των πράξεών μας παρά από τις πεποιθήσεις και τις συμβουλές των άλλων (σ. 178). Η επέμβασις της Φύσεως κατά μέγα μέρος αναπληροί την επέμβαση των γονέων. Τέλος, με τη σωματική αγωγή, ο Σπένσερ ασχολείται με θέματα διατροφής, σκληραγωγίας, σωματικών ασκήσεων, υπερκοπώσεως. Και εδώ η φύσις είναι οδηγός. Η διατροφή πρέπει να ακο­ λουθεί τις επιθυμίες των παιδιών και όχι τη λογική των γονέων. Η ενδυμασία πρέπει να είναι κατάλ­ ληλη για την αντιμετώπιση όλων των θερμοκρα­

σιών. Υπογραμμίζεται η σημασία των αυθορμή­ των και ελευθέρων σωματικών ασκήσεων και η α­ ποφυγή της υπερβολικής μελέτης. Το σώμα είναι η βάσις του πνεύματος. Κάθε παράβασις των νό­ μων της υγιεινής από φυσιολογική άποψη είναι α­ μάρτημα (σ. 270). Ο Σπένσερ στην Ελλάδα Σπένσερ δεν είναι άγνωστος στην Ελλάδα. Χωρίς ενδοιασμούς μπορούμε να πούμε ότι στο' πνευματικό στερέωμα της εποχής λαμβάνεται σοβαρά υπ’ όψιν. Το 1897 στην εφημερίδα «Ακρόπολις Εσπερινή» ο Κ. Παλαμάς (Ά παντα, τόμ. ΙΕ' στο άρθρο του «Έξω του Σχολείου», σ.

459-461) καυτηριάζει την βαθειά καταφρόνηση και αδιαφορία που τρέφει ο Ελληνικός λαός για γνώση και πρόοδο. Θέλοντας να τονίσει την άγνοια που επικρατεί γύρω από θέματα φυσιολογίας και ανατομίας, πα­ ραφράζει τον Σπένσερ: « Ά ν ή ισχυρά ύγεία καί ή ακολουθούσα εις ταύτην ηθική ενέργεια αποτε­ λούν τά κυριώτερα στοιχεία τής ανθρώπινης εύημερίας, ή επιστήμη ή σκοπούσα τήν συντήρησιν τής τοιαύτης ύγείας είναι ή επιστήμη των επιστη­ μών. (...) Καί όμως ύπάρχουν άνθρωποι πού ήμπορεΐ νά γελάσουν, άκούοντες τά λεγάμενα ημών. Οί άνθρωποι αυτοί ήθελαν έρυθριάσει, άν ήρωτώντο διατί έτόνισαν λ.χ. τήν λέξιν ’Ιφιγένεια εις τήν προπαραλήγουσαν ή ήθελαν νομίσει έαυτούς ύβρισθέντες, άν ήκουον ότι είναι άμαθεϊς περί τήν γνώσιν τών μυθικών άθλων ήμιθέου τινός. Καί όμως δέν έντρέπονται νά ομολογήσουν ότι άγνοοΰν τό μέρος τού σώματος ένθα ύπάρχει ή σάλπιξ τού Εύσταχίου, ότι δέν ήξεύρουν τά νεύρα τού νοτιαίου μυελού, ότι δέν έμαθον πόσαι είναι αί κανονικαί σφύξεις...» (Το πρωτότυπο από το οποίο εμπνέεται ο Παλαμάς βρίσκεται στο Α' κεφ. της «Αγω­ γής» του Σπένσερ, σ. 33). Ο Παλαμάς κάνει έκκληση στον «άγνωστο Σωτήρα» που πριν ανακαινήσει το σχολείο να το κτυ·· πήσει κατακέφαλα «ώς νά ήτο πολυκέφαλος "Υ­ δρα», και ύστερα να εργασθεί επαναστάτης έξω του σχολείου για να σταλάξει στο αίμα του Έ ­ θνους «τόν έρωτα καί τό καθήκον τής γνώσεως», διότι όπως λέει ο Σπένσερ οι επιστημονικές γνώ­ σεις ανέδειξαν την Αγγλία σε μέγα Έθνος. Ένας λαός που αγαπά το κέρδος, αλλά κλωτσά «τό χρήσιμον» και που ζει με την «αύτάρκεια τού πατροπαραδότου» μέσα σε ατμόσφαιρα ρουτίνας εί­ ναι φυσικό κατά τον Παλαμά, σε σχέση με την σοφή Ευρώπη, να ξαφνιάζεται και να σκανδαλίζε­ ται με επιστημονικές γνώσεις που θα του παρέ­ χουν «ίσχυράν υγείαν». Μεταξύ του 1909 και του 1913 ο ποιητής γράφει μερικά σονέτα, τα οποία εντάσσει στη συλλογή του «Πεντασύλλαβοι». Χαρακτηριστικό είναι το

Ο

αφιερωμα/77 σονέτο που τιτλοφορείται «Σοφία», το οποίο εκ­ φράζει την πίστη της γενιάς του Παλαμά στην επι­ στήμη και τη γνώση. (Για την τάση εκσυγχρονι­ σμού της παιδείας βλ. Κων/νον Μαλαφάντη, Γλωσσοπαιδαγωγικές απόψεις στο έργο του Κωστή Παλαμά, Ανάτύπον από τα πρακτικά του ε­ νάτου συμποσίου ποίησης Κωστής Παλαμάς, 7-9 Ιουλίου, 1989). Πώς όμως καταλαβαίνει την ύπαρξή τού ένα κράτος που έχει σκοπό τη βελτίωση της ανθρώπι­ νης φύσεως με επίκουρο την Επιστήμη; Ο Βλάσης Γαβριηλίδης δεν τρέφει για τον Σπένσερ και ειδι­ κά για τον Αγγλικό πολιτισμό, τον ίδιο θαυμα­ σμό. Γερμανόφιλος και αδιάλλακτος αντιβενιζελικός, ο Γαβριηλίδης στο βιβλίο του οι Δύω Πολι­ τισμοί (1917) αντιπαραβάλλοντας τον Γερμανικό και Αγγλικό πολιτισμό ερευνά τα ιδεώδη των δύο αυτών λαών «μέσα εις τούς πολιτικούς, φιλοσό­ φους καί κοινωνιολόγους εξ αύτών». Σημειώνει, λοιπόν, ότι ή πολιτική φιλοσοφία της Αγγλίας από το Βένθαμ μέχρι τον Σπένσερ παραδέχεται ως ύψιστο ιδανικό μιας πολιτείας «τήν μεγαλειτέρα κατά τό δυνατόν εύτυχίαν τοΰ μεγαλειτέρου κατά τό δυνατόν αριθμού άνθρώπων». Ευτυχία δε κατά την αγγλικήν αντίληψιν σημαίνει «νά έχης χρήμα­ τα, νά ένδύεσαι καλά, νά κατοικής άνέτως, νά τρώγης δσο θέλεις καί ό,τι θέλεις, νά διαθέτεις χρόνον διά σπόρτ, διά κυνήγια, διά ταξείδια, εξο­ χήν, πόκερ, μπίδζ, δείπνα, συναναστροφάς, θέα­ τρα καί νά σέ σέβεται ό άλλος κόσμος...» Το δε πνεύμα της δικαιοσύνης ορίζεται από τον Σπένσερ ως εξής: «"Εκαστος είναι ελεύθερος νά πράττη ό,τι θέλει, αρκεί νά μήν καταπατά τήν ε­ λευθερία τού άλλου» (Β. Γαβριηλίδης, Δύω Πολι­ τισμοί, Έκδοσις Ακροπόλεως, Αθήναι 1917, σ.

8). Ό ταν το 1907 ο Παλαμάς παρουσιάζει την προ­ σωπικότητα του Ξενόπουλου, γράφει ότι ήδη από τα πρώτα του δοκίμια ήταν επηρεασμένος από την κίνήση «τοΰ φιλολογικού πραγματισμού πού βασίλευε τότε στήν Εύρώπη». Γι’ αυτό θέλοντας να προσφέρει «γερώτερη τροφή» αναφερόταν στα γραπτά του στην «Εισαγωγή στήν Κοινωνιολαγία» του Σπένσερ (Κ. Παλαμά, 'Απαντα, τόμ. ΣΤ', σ. 467). Πράγματι ο Ξενόπουλος δείχνει ιδιαίτερο ζήλο στα θέματα επιστημονισμού που κέρδιζαν έδαφος στη διανόηση της εποχής. Στο περιοδικό Παναθήναια (τόμ. 9ος, 15 Οκτωβρίου 1904 και 31 Οκτω­ βρίου 1904) με το άρθρο «Τό Έ νστικτο τού Θανά­ του», ο Ξενόπουλος πριν αναφερθεί στον Σπένσερ παρουσιάζει το τολμηρό φιλοσοφικό σύγγραμμα του διάσημου ρώσου καθηγητού Μετσνικώφ («Etude sur la Nature Humaine - Essai de Philosophic Optimiste», Paris 1903, Masson et Cie.). Ο καταγόμενος από τον πίθηκο άνθρωπος, λό­ γω των δυσαρμονιών της φύσεώς του δεν ακολου­

θεί την κανονική του εξέλιξη. Η μεγαλύτερη όμως δυσαρμονία της ανθρώπινης φύσεως είναι η σχετι­ κή με «τό παθολογικό γήρας», που καθιστά αδύ­ νατη την γέννηση «ενστίκτου τού θανάτου», στο οποίο ο άνθρωπος θα έφθανε, αν το γήρας του ήτο φυσιολογικό. Ά ρα ο σκοπός της ζωής είναι η «τε­ λεία» αποπεράτωση του φυσιολογικού κύκλου της ζωής, ώστε βρίσκοντας το ένστικτο του θανά­ του να καταλήξουμε σε φυσικό γήρας. Εφόσον ούτε τα φιλοσοφικά συστήματα, ούτε η θρησκεία μπορούν να λύσουν τα προβλήματα της ανθρώπινης ευτυχίας και του θανάτου, η Ηθική πρέπει να βασισθεί στην «τέλεια καί ιδεώδη άνθρώπινη φύση» και όχι στην ελαττωματική που εί­

ναι σήμερα. Η βελτίωσις της ανθρώπινης φύσεως απαιτεί την βαθειά γνώση αυτής την οποία κατ’ ε­ ξοχήν εμελέτησε «ό ύπατος των συγχρόνων φιλο­ σόφων, ό Έρβέρτος Σπένσερ». . Ο Ξενόπουλος συνοψίζει την εξελικτική θεωρία του Σπένσερ και την εφαρμογή των ωφελιμιστι­ κών αποτιμήσεών του στα προβλήματα της ζωής. Κάθε πρόοδος πρέπει να εξυπηρετεί την αληθινή ευτυχία, να χρησιμεύει στην τελειοποίηση και την παράταση της ανθρώπινης ζωής. Μόνον η Επι­ στήμη είναι ικανή να βελτιώσει τη ζωή και το αν­ θρώπινο γένος. Εφόσον ο προορισμός του ανθρώπου είναι να ζήσει «πλήρη ζωή» και η βελτίωση της ανθρώπι­ νης φύσεως απαιτεί και την βαθειά γνώση αυτής είναι «φυσικό» ότι όλο το ανθρώπινο δυναμικό

78/αφιερωμα προσανατολίζεται στα επιτεύγματα της τεχνικής. Τα άτομα θέλοντας να επιτύχουν μια «τέλεια» κα­ τασκευή σκοπεύουν και στην ευτυχισμένη παρά­ ταση της βιολογικής των υποστάσεως. Η γνώση μέσα από τα επιτεύγματα των θετικών Επιστημών είνάι το θέμα που επικρατεί στα κείμε­ να των ανωτέρω λογίων, οι οποίοι σημάδεψαν με την παρουσία τους το σύστημα των αξιών της ε­ ποχής. Η δεσποτική και σχολαστική παιδαγωγι­ κή του περασμένου αιώνα δίνει τη θέση της σε μια «Νέα Αγωγή», με αίτημα τη δυνατότητα του σχο­ λείου να συμβάλει σε μία ουσιαστική κοινωνική μεταρρύθμιση, στην αντιαυταρχική εκπαίδευση, στη ζωή στο ύπαιθρο, στη στροφή στις θετικές ε­ πιστήμες και στον απόλυτο σεβασμό της μοναδικότητος και ατομικότητος του παιδιού. (Βλ. Μίλτος Κουντουράς, Κλείστε τα Σχολεία, Εκπαιδευ­ τικά Άπαντα, επιμέλεια-σχόλια Αλ. Δημαράς, εκδ. «Γνώση», σ. λθ-ξγ). Η συμφιλίωση και εφαρμογή στην πράξη πολ­ λών συγγενικών επιστημονικών αρχών όπως η βιολογία, η φυσιολογία, η κοινωνιολογία, η ψυχο­ λογία, η παιδαγωγική, διαμόρφωσαν βαθμηδόν τη φιλοσοφία της «Νέας Αγωγής» ώστε δια μέσου μιας συνθετικής πολυφωνίας να εξελιχθεί σε ανε­ ξάρτητη οντότητα με δικούς της σκοπούς και νό­ μους. (Μυρσίνη-Κλεάνθους Παπαδημητρίου, Η Νέα Αγωγή, Θεωρία και Μέθοδοι, Αθήναι, 1952, σ. 10-19). εν υπάρχει αμφιβολία ότι η αγωνία και γνώ­ ση διακατέχει και την Δέλτα. Χαρακτη­ ριστική είναι η έκρηξις αγανακτήσεως προς τον Δελμούζο, όταν θίγονται θέματα «επιπέδου» του ελληνικού λαού: «... Θέλει λέτε, μελέτη αύτός ό λαός· χαμογελώ φίλε ίδεολόγε, πού γιά νά πάτε εμπρός τήν δημιουργική σας έργασία, έχετε άνάγκη άπό πίστη στό ελεεινό αύτό άνθρωπομάζωμα πού λέγεται Ελληνικός λαός (με κεφαλαίο Λ πάν­ τοτε) Μά μήπως ό Σκληρός δέν τόν μελέτησε ό­ πως κανένας; Δέν τόν εννόησε όπως κανένας; Α ­ ποτέλεσμα καί συμπέρασμα τής μελέτης του δη­ μιούργησε τρ λαμπρό του έργο "Τά σύγχρονα Προβλήματα τοΰ Ελληνισμού” , όπου ό "Ελληνας άνταποκρίνεται στά προβλήματα πού έχουμε ε­ μείς, ή κα Δελμούζου καί εγώ, γιά τήν άγέλη πού είναι τούτος ό "εκλεκτός λαός” μας. (...) Θέλω νά μαζέψω μανάδες καί παιδιά καί νά τούς κάνω κουβέντες καί νά τούς διαβάσω τή "Ζωή τοΰ Χριστού” . Δέν είναι γιά τήν ευχαρίστη­ ση νά τούς διαβάζω δική μου φιλολογία πού θέλω νά τό κάνω αύτό, άλλά γιατί δέν ύποφέρω πιά ν’ ακούω τά δουλικά μας νά μοΰ μιλούν γιά "Αγιες Παρασκευές πού σέ σώζουν άπό πονόματο καί "Αγιους Λυσσέους πού σέ σώζουν άπό τήν λύσσα. (...) Τί κακομοιριά! ούτε παππάδες δέν έχομε, ού­ τε δασκάλους, καί θέμε νά γίνομε άνθρωποι!...» (.Αλληλογραφία, ό.π., σ. 264-265).

Δ

Το κείμενο αυτό της Δέλτα θυμίζει έντονα το πνεύμα στο οποίο έγραφε ο Παλαμάς όταν αναφε­ ρόταν στα διδάγματα της υγιεινής τα οποία α­ ντιμετωπίζονταν από τον ελληνικό λαό «ώς αιρέ­ σεις καί ώς άγυρτία, παραστρατίζουσαι άπό τήν άπαρασάλευτον ορθοδοξίαν καί τήν ίεράν άπλότητα τών πατρίων...» (Κ. Παλαμάς, Έξω του σχολείου, ό.π., σ. 460). Είναι προφανές ότι η Δέλτα νιώθει επιτακτικό το χρέος να γίνει απόστολος μιας εθνικής αναπλάσεως. Για την Δέλτα τα πάντα είναι εφικτά αρκεί να βρεθούν τα κατάλληλα άτομα που θα συμβάλλουν με την ανωτερότητά τους στην ανόρ­ θωση της Ελληνικής κοινωνίας. Η υπεροχική α­ ντίληψη, νιτσεϊκής προελεύσεως, που τρέφει η ι­ δανική ψυχή στην παιδαγωγική τής Δέλτα, εκ­ φράζει εκτός από την βαθειά της πίστη στα δυνα­ τά άτομα, την αδιάλλακτο τοποθέτησή της ν’ α­ ποσυνδεθεί εγκαίρως ο δημοτικισμός από τον σο­ σιαλισμό. Στο αστικό και φιλελεύθερο κράτος που ε­ δραιώνεται για να αναμορφωθούν οι θεσμοί και να βελτιωθεί η πνευματική ζωή, μόνον μέσα από το κανάλι της επιστημονικής γνώσης και της φιλε­ λεύθερης ιδεολογίας μπορεί να προχωρήσει η υπό­ θεση της ελληνικής κοινωνίας. Και αυτό για εκεί­ νη συνίσταται στην παροχή γνώσεων: «μ’ έχει πιάσει μιά άνυπομονησία νά δω νά γίνει κάτι σω­ στό στήν πνευματική κίνηση, καί κοντά στά πολ­ λά άλλα, κοντά στά βιβλία γιά παιδιά όλων τών ειδών, χρειάζεται μιά εφημερίδα (περιοδικό) γιά παιδιά καί άλλη μία γιά τούς δημοτικιστές, μιά ε­ φημερίδα καθώς πρέπει, πού νά βγει όλότελα άπό τό τραμπούκικο ύφος τοΰ Νουμά καί πρό πάντων άπό τις έπικίνδυνες δήθεν σοσιαλιστικές θεωρίες, πού δέν είναι άλλο παρά μιά πίκρα τοΰ πεινασμένου εναντίον τοΰ χορτάτου, όχι γιά ν,ά διορθώσει καί νά πολιτίσει τίποτα άλλά νά άρπάξει εκείνο πού δέν έχει, άφαιρώντας τό άπό άλλον, δηλ. ή καλλιέργεια μιας πρόστυχης τάσης», όπως γρά­ φει άπό τήν Αλεξάνδρεια 13/26-3-1913 στόν Δημήτριο Πετροκόκκινο. (Αλληλογραφία, ό.π., σ.

368-369). Στην προοπτική της ριζικής ανορθώσεως ενός ξεπεσμένου συστήματος αξιών καθιερώνεται μια λογιοσύνη διψασμένη για γνώση, γνώση όμως αμ­ φιβόλου προσφορότητος. Αυτόν τον πόθο εκφρά­ ζει ο Δραγούμης, όταν στο ημερολόγιό του το 1911 γράφει: «Θέλω νά διαβάσω Descartes, Locke, Kant, Schopenhauer. Διάβασα Pascal καί Nietzche καί Spencer.' (Ίων Δραγούμης, Φύλλα Η μερολο­ γίου, Δ' 1908-1912, σ. 182). Και όταν μετά το 1914, όταν είχε αρχίσει ν’ ανα­ θεωρεί τον εθνικισμό του και μπήκε σε μία «σο­ σιαλιστική και ανθρωπιστική περίοδο» σημειώνει το 1919 στο ημερολόγιό του «Τί είμαι; έθνικιστής, κοινωνιστής; όλ’ αύτά άλλά πρό πάντων άν­ θρωπος».

αφιερωμα/79 Έ τσι στο χώρο αυτό των δημοτικιστών που πο­ λιτικά θα πλαισιώσουν κατά πλειοψηφίαν τον Βενιζέλο, υπάρχει μια αναμφισβήτητη πλησμονή και σύγχυση ανάμεσα στις φιλελεύθερες διεκδική­ σεις, τον σοσιαλισμό και ό,τι καινούριο και υπο­ σχόμενο στον χώρο της σκέψεως. Η Δέλτα και ο Σπένσερ

μονάχα για να μην ξεχάσει το παιδί την αταξία που έκανε, και για να μάθει πως όλα τα λάθη πλη­ ρώνονται και κυρίως πως πρέπει να υποστεί αγόγ­ γυστα τις συνέπειες της κακής πράξεώς του. Αλλά από τη μεριά των «τιμωρών» είναι δυνα­ τόν να διακρίνουμε απόηχους μιας παιδαγωγικής με συσχετισμούς «φυσικής» ώφελίας, πολύ συγγε­ νικούς με όσα διατυπώνει ο Σπένσερ: «Τά πραγ­ ματικά διδακτικά άποτελέσματα δέν είναι τά έπιβαλλόμενα άπό τούς γονείς, οί όποιοι άντιπροσωπεύουν τήν Φύση, αλλά τά επιβαλλόμενα άπ’ εύθείας ύπ’ αυτής τής Φύσεως» (σ. 174). Αίφνης, ό-

ταν ο Δελμούζος προτρέπει την Δέλτα να διαβάσει τον Σπένσερ για να λάβει υπ’ όψιν της όχι μόνον τον «τρόπον» αλλά και το «είδος» της τιμωρίας, είναι διότι το «είδος» συνάγεται α­ πό τον γενικό κανόνα του Σπένσερ να δοκιμάζει το παιδί τα φυσικά επακόλουθα της πράξεώς του· η θέσις αυτή, που ισχύει για όλους τους «χαρακτή­ ρες», θα χρησιμεύση ως βάσις στην πιο υψηλή και ηθική θέση της Δέλτα, ότι το παιδί αποφεύγει το σφάλμα όχι για τα επακόλουθά του, αλλά γιατί δεν θέλει να ταπεινώσει τον εαυτό του. Ο Δελμούζος πιστεύει ότι τέτοια αντίληψη είναι «άνώτερη από τήν ψυχική καί πνευματική κατά­ σταση των παιδιών», διότι τα 99% των ανθρώ­ πων, σε όποια φυλή και αν ανήκουν δεν δικαίω­ σαν «τή γνώμη τοΰ Rousseau: πώς όλοι δηλ. είναι άπό καλή πάστα» (Αλληλογραφία, ό.π., σ. 247). Την ίδια επιφυλακτικότητα για την ηθική αγα­ θότητα τών παιδιών εκφράζει ο Σπένσερ στο κε­ φάλαιο περί Ηθικής Αγωγής: «Ή κοινή γνώμη πε­ ρί τής άθωότητος τών παίδων είναι αληθής μέν ώς πρός τάς γνώσεις, εντελώς δέ εσφαλμένη ώς πρός τά ένστικτα» (σ. 106). Ο Σπένσερ απορρίπτει την αντίληψη του Ρουσσώ περί της φυσικής καλωσύνης του ανθρώπου, διατείνεται μάλιστα ότι ο άν­ θρωπος διέρχεται ηθικώς από τις φάσεις εκείνες που άλλοτε εχαρακτήρισαν την βάρβαρο φυλή α­ πό την οποία κατάγεται (σ. 196). Είκοσι ένα χρόνια μετά την δημοσίευση των «Στοχασμών περί τής ’Ανατροφής τών Παιδιών Ο Αντώνηςαδελφός της ΙϊηνεΙόπης,σι: νεαρή ηλικία μας» (1911) δημοσιεύεται ο Τρελαντώνης (1932). Ο Τρελαντώνης όπως και ο Μάγκας (1935) ανή­ ταν ο Αντώνης κάπνισε τον ναργιλέ του θείου του, κουν στην κατηγορία των αυτοβιογραφικών μυθι­ όλοι περίμεναν το ξύλο που θα έτρωγε από τη θεία στορημάτων. Η Δέλτα είναι 58 ετών, ώριμη και Μαριέτα. Η θεία όμως δεν τον τιμώρησε γιατί ό­ κατασταλαγμένη συγγραφεύς. Οι ήρωές της ση­ πως του είπε: «Δέν σέ τιμωρώ, γιατί τιμωρήθηκες κώνουν το βάρος των αποκρυσταλλωμένων παι­ μόνος σου μέ τόν έμετό πού σοΰ έφερε τό κάπνι­ σμα τοΰ ναργιλέ» (Τρελαντώνης, σ. 80). Ή πάλι δαγωγικών της θέσεων. Ο Τρελαντώνης κάνει πολλές αταξίες, τρώει όταν ο Αντώνης μαζί με τον Αλέκο έλυσαν από το συχνά ξύλο και από το σκληρό χέρι της Εγγλέζας λιμάνι την «Μαγδαληνή» ούτε ο θείος ούτε η θεία παιδαγωγού και από το τρυφερό χεράκι της θείας τον έδειραν διότι «τρόμαξε αρκετά όταν τόν έ­ Μαριέτας. Σαν υπερήφανος και ανώτερος άνθρω­ παιρνε ή θάλασσα μέσα στήν βάρκα» (ό.π., σ. πος δεν καταδέχεται να ζητήσει συγγνώμη. Δια- 158). Ο Αντώνης στερήθηκε τη βόλτα που επρόφυλάττει με το αλύγιστο του χαρακτήρος του την κειτο να πάει με τ’ αδέλφια του στην Κηφισιά και υπεροχική εικόνα που έχει σχηματίσει για τον ε­ μαζί του τιμωρήθηκε η Πουλουδιά που αρνήθηκε να της κατσαρώσουν τα μαλλιά (ό.π., σ. 167). αυτό του. Παρ’ όλη την αίσθηση της πιθανής στερήσεως Απ’ αυτήν τη σκοπιά ο Τρελαντώνης παραμένει συνεπής στην αρχική θέση της Δέλτα ότι η τιμω­ που προκαλεί κατά τον Σπένσερ η «φυσική» τιμω­ ρία καθεαυτήν δεν χρησιμεύει σε τίποτα, δίδεται ρία όταν ένα παιδί μείνει σπίτι, «ένώ οί λοιποί εύ-

Ο

80/αφιερωμα χαριστιοΰνται περιφερόμενοι άνά τούς αγρούς» (σ. 177) ο Τρελαντώνης συνεχίζει με την αδελφή του την Πουλουδιά τις αταξίες. Έριξαν τη γάτα στην αυλή του Βασιλέα για να δουν πώς «οί σκύ­ λοι καί οί γάτες δλο τρώγονται», με αποτέλεσμα να πληγωθεί η Πουλουδιά (ό.π., σ. 169)· ο Αντώνης «έραψε» το δάκτυλό του στην ραπτομηχανή της θείας (ό.π., σ. 174) και τέλος κτύπησε το κε­ φάλι του ψάχνοντας καβούρια για την Πουλουδιά (ό.π., σ. 185). Αλλά και πάλι δεν «τίς έφαγε» από την θεία διότι για μία ακόμη φορά υπέστη την «φυ­ σική» συνέπεια των πράξεών του. Στον Σπένσερ διαβάζουμε: «ή φυσική άντίδρασις, ήτις άκολουθεϊ τάς μή όρθάς πράξεις τού παιδιού, είναι διαρ­ κής, άμεσος, ασφαλής καί άφευκτος... "Οταν ό παΐς έμπήξη καρφίδα εν τφ δακτύλω αύτοΰ πονεϊέάν έπαναλάβη τούτο, έπεται τό αύτό άποτέλεσμα καί ούτως επ’ άπειρον» (ό.π., σ. 169). Ό ταν όμως το παιδί εμπιστεύεται στα «φυσικά» επακόλουθα των πράξεών του, η εμπειρία του μετατρέπεται σε αιτιοκρατική πεποίθηση αντικειμενικής βεβαιότητος. Δηλαδή κάθε ενέργειά του έχει την απάντησή της στο αποτέλεσμα της πράξεώς του. Αυτό σημαίνει ότι το παιδί δύσκολα μπορεί να αισθανθεί ελεύθερο από το «φυσικό» αποτέλεσμα που θα ακολουθήσει την πράξη του. Η ωρίμανσή του, λοιπόν, ταυτίζεται με μία ωφέλεια ή μία απώ­ λεια της οποίας η ενέργεια επιστρέφει στο ίδιο το άτομο. Έ τσι πουθενά δεν φαίνεται αν το άτομο υ­ πάρχει για τους γύρω του αδιαφορώντας πού θα ωφεληθεί ή πού θα χάσει. Ο Αντώνης υπερήφανα υφίσταται και τα φυσικά και τα επιβαλλόμενα επακόλουθα των πράξεών του, αλλά δεν αδιαφορεί για τους γύρω του. Δεν α­ διαφορεί όμως υπό τον εξής όρο: να είναι ο αρχη­ γός. Γι’ αυτό όταν έπεσε ο Αντώνης στην στέρνα και τον ανάγκασαν να φορέσει τα στεγνά ρούχα του Γιάννη, «λαμποκοπούσε όλος ό ’Αντώνης μές στά μακρυά καί πλατιά ρούχα τού Γιάννη. Ή ταν σά ν’ άναψε φωτοστέφάνο γύρω στό κεφάλι του. Τά μάτια του άστραφταν, ή φωνή του σάλπιζε καί βροντούσε, οί διαταγές του έπεφταν σάν αστροπε­ λέκια, καί όλοι ύποτάσουνταν μαγεμένοι, ύπάκουαν, έκτελοΰσαν τίς προσταγές του» (ό.π., σ.

113). Έτσι στην «νιτσεϊκή» αυτοδυναμία του Αντώνη μπορεί κανείς να προσθέσει την «εύδαιμονία» του Σπένσερ σύμφωνα με την οποία: «Ή λυδία λίθος, δΓ ής οί άνθρωποι κρίνουσι τελικώς τήν συμπερι­ φοράν, είναι ή έκ ταύτης προκύπτουσα εύτυχία ή δυστυχία. (...) "Οταν δέ άναλύοντες άπάσας τάς δευτερούσας καί παρεμπιπτούσας θεωρίας άνευρίσκωμεν πάλιν τήν εύτυχίαν ή δυστυχίαν ώς τελι­ κόν κριτήριον τού καλού ή τού κακού, κατ’ άνάγκην καλοΰμεν.τήν εις τό σώμα άφορώσαν συμπε­ ριφοράν καλήν ή κακήν, άναλόγως των παραγομένων εύεργετικών ή βλαβερών αύτής άποτελεσμάτων» (ό.π., σ. 168). Εάν τελικό κριτήριο του

καλού ή του κακού είναι η ευτυχία ή η δυστυχία, αυτό σημαίνει ότι το άτομο βλέπει τον εαυτό του σαν μία προσωπική υπόθεση στην οποία μπορεί να δεσπόζει όχι μόνον φυσικά αλλά και ηθικά. Το άτομο που ελέγχει την φύση του σκοπό του θέτει και την εξωτερική πληρότητα αυτής, διότι κατα­ λαβαίνει τον εαυτό του σαν μια ευτυχισμένη ή δυ­ στυχισμένη υπόθεση. Κατά τον Σπένσερ σκοπός της αγωγής είναι να διαμορφώνει άτομα «ικανά νά κυβερνώσι έαυτά καί ούχί όντα χρήζοντα ξένης διοικήσεως» (ό.π., σ. 202). Επακόλουθο αυτής της αυτο-εξουσίας είναι να προσφέρει το παιδί τον εαυτό του «εν ύπεροχή». Ο προορισμός όμως του ανθρώπου για να ζήσει «πλήρη ζωή» είναι να ζήσει ζωή πλήρους νοήμα­ τος χωρίς αντικρύσματα υπεροχής ή τελειότητος. Ειδ’ άλλως η έλλειψις νοήματος εξασφαλίζει, ό­ πως διαβάζουμε στον Σπένσερ, ότι «όξύνους συγ­ γραφείς» πιστεύει πώς τό «πρώτιστον έφόδιον τής άτομικής εν τή ζωή επιτυχίας είναι τό είναι τινά "ζώον τέλειον” καί τής εθνικής εύημερίας έφό­ διον τό είναι τό έθνος "έθνος ζώων τελείων” » (ό.π., σ. 210). Αλλά και στον Μάγκα μπορεί κανείς να εντοπί­ σει τα νεώτερα πορίσματα της βιολογίας που ανα­ πτύσσουν την εξελικτική θεωρία των ειδών. Ο Αφράτος, το αραπόσκυλο, εξηγεί στον Μάγκα μέ­ σα στα πλαίσια των συσχετισμών μεταξύ βιολο­ γίας και κοινωνιολογίας ότι η κοινωνική ζωή είναι άμεση αντανάκλαση των φυσικών αντιθέσεων: «στή μοναχική μου ζωή, συχνά τυχαίνει νά κάθο­ μαι στήν ακρογιαλιά καί νά κοιτάζω τή θάλασσα, ενόσω ζεσταίνομαι στόν ήλιο. Καί όταν δέν έχω φάγει, δέν μπορώ νά κοιμηθώ. Καί τότε συλλογί­ ζομαι. Τότε συχνά θυμούμαι τόν προπάππο μου τόν λύκο. Μά στοχάζομαι καί άλλα. ’Εκεί στήν άκρογιαλιά καί στούς χωματένιους λόφους, βλέπω συχνά καί άλλα ζώα, άλεποΰδες, τσακάλια, νυφί­ τσες, σάβρες, τυφλοπόντικους, γλάρους, σκαθάρους, καβούρους, άκόμα καί μερμήγκια καί σκουλήκια πολλών ειδών. Αύτά όλα τά ζωντανά άλληλοπολεμοΰνται. Καί πάντα, πάντα, τά πιό δυνατά, τρών τά πιό άδύνατα...» (Μ άγκας, σ.

218). Ο Μάγκας απορεί για την προέλευσή του και τη φυσική του καταγωγή από τον λύκο. Ο Αφράτος, γνώστης των φυσικών φαινομένων τον καθησυχά­ ζει λέγοντάς του ότι η ράτσα του πέρασε διάφορα πολιτισμικά στάδια που η δική του ράτσα δεν πέ­ ρασε. Το γεγονός ότι οι πρόγονοι του Μάγκα έμα­ θαν για πολλές γενεές την εύκολη ζωή και τους καλούς τρόπους έφερε ως αποτέλεσμα την απο­ μάκρυνση του Μάγκα από τον λύκο και από τα φυσικά ένστικτα του σκύλου (ό.π., σ. 217). Μα ε­ κτός από θέματα κοινωνικού δαρβινισμού ο Α­ φράτος επεκτείνεται και σε άλλου τύπου θέματα βιολογικής κοινωνιολογίας, που σύμφωνα με την επενέργεια ρυθμιστικών φυσικών νόμων η ποιότης

αφιερωμα/81 της διατροφής οδηγεί στην άνοδο του βιοτικού ε­ πιπέδου. Ο Μάγκας δεν τρώει πια γάτες και πο­ ντίκια διότι όπως του εξηγεί ο Αφράτος «για πολ­ λές γενεές χόρτασαν οί πατέρες σου μέ καλύτερη καί εύκολώτερη τροφή. Καί δέν τρων πιά τό κυνή­ γι τους, ξέχασαν τόν λύκο καί τά ένστικτά του, τούς γεννήθηκαν άλλα ένστικτα κυνηγετικά, σπι­ τικά, πολιτισμένα» (ό.π., σ. 218). Αντίστοιχος στο κεφάλαιο του Σπένσερ περί Σωματικής Αγωγής διαβάζουμε: « Ό κακώς τρε­ φόμενος κάτοικος των Ινδιών νικάται ύπό τοΰ ‘Άγγλου, κάλιον τρεφομένου, οϋτινος ύστερε! ώς πρός τήν διανοητικήν καί ώς πρός τήν σωματικήν δύναμιν. Έ ν γένει φρονοϋμεν, ότι ή ιστορία τής άνθρωπότητος διδάσκει, ότι αί φυλαί αί ίσχυραί καί αί κυριαρχήσασαι ήσαν φυλαί καλώς τρεφομένων» (σ. 227). Έ τσι ο πολιτισμός συγκροτείται αφ’ ενός από την φυσικήν εξέλιξη, αφ’ ετέρου από την υπεροχή των πιο σύνθετων ζωικών φαινομένων επί των ασθενεστέρων. . Ο «άνεπΐσημος ειδικός του Σπένσερ στήν Ε λ ­ λάδα» Ξενόπουλος σε μία συνέντευξη που έδωσε στον Γιάννη Κουχτσόγλου είπε: «’Ά ν σωζόταν α­ κόμα μιά εργασία μου γιά τόν Σπένσερ, πού χάθη­ κε μαζί μέ τόσα άλλα πολύτιμα πράγματα στό σπίτι μου, στήν όδό Εύριπίδου, κατά τά Δεκεμ­ βριανά, θά τήν είχα έκδόσει μέ πολλές άναθεωρήσεις...» Και ο Κουχτσόγλου προσθέτει: «Νά ένα θέμα γιά εύρύτερη μελέτη. Θά φτάναμε, τότε, σέ συμπεράσματα απαισιόδοξα γιά τήν θέση πολλών πνευματικών ανθρώπων στόν τόπο μας, όπου οί απρόσφορες συνθήκες ζωής τούς αναγκάζουν σέ ύποχωρήσεις» (Γιάννης Κουχτσόγλου, «Ο Σπενσεριστής Ξενόπουλος», Νέα Εστία, τ. 112, τεύχος 1322, 1 Αυγούστου 1982, σ. 1015-1017). Το νόημα της ζωής της Δέλτα και των ηρώων της ποτέ δεν ρυθμίστηκε από νόμους φυσικής τάξεως. Ό λοι ανεξαιρέτως οι ήρωές της εφλέγοντο να ζήσουν μια ζωή πλήρους ηρωικού νοήματος. Το πυρακτωμένο αυτό όραμα της νικηφόρου θυ­ σίας ήταν η μόνη αξία ζωής για την Δέλτα και τους ήρωές της. Η νίκη όμως ανήκει γι’ αυτήν στους εξαιρετικούς, που ως μόνη διαφυγή από την πνευματική διάσταση της ζωής, έχουν την δύναμη της δράσεως για ένα βίο όσο το δυνατόν πιο τέ­ λειο και ηρωικό. Στην φωτεινή αυτή αλλά και ε­ ξωτερική πληρότητα ζωής, είναι φυσικό να παρει­ σέφρησαν ο Σπένσερ και οι νεώτερες επιστημονι­ κές αντιλήψεις που εσφράγισαν την εποχή της Δέλτα αλλά εν τέλει όχι και το πνεύμα του έργου της. Η συγγραφέας του κειμένου διατύπωσε την επιθυμία να τυ­ πωθεί το κείμενό της σε πολυτονικό σύστημα. Το «Διαβά­ ζω» λυπάται που δεν μπορεί να Ικανοποιήσει το αίτημά της, γιατί από το 1983 τα κείμενα που δημοσιεύονται σ’ αυτό τυ­ πώνονται με το μονοτονικό.

η θανατική ποινή είναι υβρις

διεθνής

Η }"

αμνηστία

82!αφιέρωμα

Κωστής Παλαμάς

Το νέο βιβλίο της κυρίας Δέλτατο βασίλειο που ζουν οι Μοιρολάτρες όλα είναι σα συντρίμματα και σαν αποκαΐδια. Από τα παλάτια του ίσα με τις ταβέρνες του. Από τα μυαλά των ανθρώπων του ίσα με τα κούτσουρα των περιβολιών του. Παντού

Σ

Αγροπρίναρα, παλιούρια, βάτοι... Εμπρός τρισκότιδο και πίσω εχθροί, καθώς μας λέει ο ποιητής όμως ο πεζογράφος συγγραφέας της ιστορίας δείχνει, χαρακτηριστικώτερα, με τη ζωγραφιά του φυσικού κόσμου, που απλώνεται στον τόπο τούτο, την κατάσταση, την κατάντια του κόσμου του ηθικού. «Πα­ ντού ερημιά- πεδιάδες απέραντες, γυμνές, ακαλλιέργητες, απλώνουνταν ως τα σύνορα του βασιλείου, και μονάχα μερικές ερειπωμένες πέτρες μαρτυρούσαν ακόμα τα μέρη όπου άλλοτε έστεκαν, υπερήφανα και απειλητικά, τα φοβερά κάστρα του Συνετού Α'. Πού και πού κανένα γκρεμισμένο παλιόσπιτο ξεχώριζε στη μονοτονία της έρημής πεδιάδας· τα αγριόχορτα και οι πέτρες σκέπαζαν τους λόφους, οι δρόμοι παρατημένοι, χάνονταν κάτω από τ’ αγκάθια που ελεύ­ θερα άπλωναν τα πυκνά τους κλωνάρια. «Και σφυρίζοντας ανάμεσα στις πέτρες και τους βράχους, ο άνεμος μοιρολο­ γούσε το ρήμαγμα του τόπου. «Μόνο τα πυκνά δάση έμεναν στη θέση τους, ξεχασμένα και αδούλευτα, κρύβοντας κάτω από το φουντωμένο τους φύλλωμα ολόκληρο κόσμο πεταλού­ δες, μαμούνια και μέλισσες, που χαίρονταν ανενόχλητα τα μυρωδάτα αγριο­ λούλουδα. Πλήθος αγριοφραουλιές άνθιζαν και καρποφορούσαν αδελφικά με τις βατομουριές, και οι καρποί τους σάπιζαν κ’ έπεφταν στο χώμα άχρηστοι. Ακόλαστο, αναρχικό το βλαστομάνημα στη φύση εκείνη μαρτυρούσε για το ρήμασμα της Πολιτείας. Ό λ α ρεύανε στον τόπο· τίποτα δεν έμενε ορθό· από το παλάτι ίσα με την ταβέρνα, γκρεμίσματα και μαράζια. Παραλυμένοι και πα­ ράλυτοι. Ανθρωπάκηδες ή παλιανθρώπου Γέλια και μπαίγνια. Χωρίς ενέργεια και χωρίς χαρακτήρα. Από καιρό πεθαμμένος ο βασιλιάς των Μοιρολάτρων, ο Συνετός. Τώρα στο θρόνο ο Αστόχαστος. Η γυναίκα του, Παλάβω. Βασιλο­ πούλες, η Πικρόχολη, η Ζήλιω. Λαγόκαρδος και Πανουργάκος, οι δυνατοί, του θρόνου οι στηριχτές. Των εθνών περίγελο. Παρατημένη η χώρα στην τύχη της. Ο στρατός του, ένας κουτσός μέσα σ ’ ένα παλιοκάλυβο. Ο στόλος του, ένας κουλός κυβερνήτης σε μια σαπιόβαρκα. Από τα παλάτια ίσα με τα φτωχόσπι­ τα, γύμνια, ακαταστασία, τεμπελιά, γκρίνια, ψωροπερηφάνια, ξιππασιά. Τα χωράφια χέρσα παρατημένα, ταργαστήρια σα φαλιδεμένα, οι ταβέρνες μονάχα αχολογούσαν από τραγούδια μεθυσμένων κι από κοιμισμένων ροχαλητά. Μα μέσα στον καταραμένο τόπο ζη «το νέο το αγόρι με τα βαθιά τα ονειροφορτωμένα μάτια», το Βασιλόπουλο, το αγγόνι του Συνετού. Αγάλια αγάλια μέσα του ξυπνά η συνείδηση του ξεπεσμού που δεν ξαναγίνεται. Ξυπνά και παραδέρνει «Π.Σ. Δέλτα. Παραμύθι χωρίς όνομα. Τυπογραφείο Γ.Σ. Βελώνη. Λονδίνο. Εικονογραφίες Δ. Κωνσταντινίδη». Το κείμενο (1911) αναδημοσιεύεται από τά Ά παντα Κ. Παλαμά, εκδ. Μπίρη, Τ ό μ ο ς Η', σελ. 81-87.

αφιερωμα/83 και θέλει να αγωνίζεται. Κ’ επειδή μέσα σ’ έναν τόπο, μέσα σ’ ένα καιρό και το εξαιρετικότερο φαινόμενο ποτέ δεν είναι όλως διόλου απομονωμένο, σαν ουρανοκατέβατο, μα το ζωηρότερο σημάδι μιας κάποιας κίνησης που σα ναρχίζει να δείχνεται, γύρω στο βασιλόπουλο αγάλια αγάλια παίρνουνε ζωή, νιώ­ θουνε συνείδηση, βρίσκουνε φωνή κι άλλοι άνθρωποι, όχι μοιρολάτρες, μα με κάποια ενέργεια, για την προσπάθεια προς το καλλιτέρεμα, για τον αγώνα «υ­ πέρ πάντων», για την ιδέα και για την ανάσταση. Το βασιλόπουλο δεν αποκάνει, δεν απελπίζεται. Διδάσκει και διαλαλεί και ζει την πρωτοβουλία, την ενέργεια, την εργασία, τη Ουσία, την αυτοπεποίθηση. Ξεσκίζει «τα παμπάλαια κατάστιχα των πεθαμμένων», που με κείνα πορεύο­ νταν μονάχα και κάναν τους λογαριασμούς τους οι Μοιρολάτρες, και την που­ λημένη κορώνα των πατέρων του, που την είχε αντικαταστήσει μια γαϊδουροκεφαλή, την ξαναγοράζει, πλουτίζοντάς τη με πετράδια ακόμα πιο πολύτιμα. Ο οχτρός απόξω, και καρτερεί· μα ο φοβερότερος οχτρός είναι μέσα στον τόπο. Μαθαίνει τους υπηκόους του να δουλεύουνε, στην ώρα τους το καθένα, τα χω­ ράφια και τα όπλα. Ό χ ι πιο. στην ταβέρνα, με το παιχνίδι και με το κρασί. «Ο λαός μου είναι σαν όλους τους λαούς· ούτε καλύτερος, ούτε χειρότερος· μα έχει ανάγκη από διοίκηση». Και τους δίνει να χαρούνε τη διοίκηση, αφού πρώτα τους έμαθε να είναι υποταχτικοί, περνώντας τους από τον πόλεμο κι από το θά­ νατο. Νίκη. Αναγέννηση. Ξανάνθισμα. Και μέσα σ’ ένα ωραίο συμβολικό παρουσίασμα του ιδανικού της ιστορίας τούτης, μέσα σ’ ένα τελειωτικό της συνόψισμα στις τελευταίες σελίδες του βι­ βλίου: «...Μ ’ έδειξαν ένα παλληκάρι. που κατάφθανε ντυμένο1με μάλλινα ά­ σπρα ρούχα σαν όλους τους άλλους στρατιώτες, με τα βέλη του κρεμασμένα στη ράχη και το τόξο στο χέρι· το πρόσωπό του ήταν ιδρωμένο και σκονισμένο, και στη μέση φορούσε μια παλιωμένη πέτσινη ζώνη όπου ξεχώριζε ένας μεγά­ λος μουντός λεκές. Ό λοι οι.στρατιώτες σαν τον είδαν, έτρεξαν γύρω του και φίλησαν τα χέρια του, και τόση χαρά χύθηκε στα πρόσωπά τους, που παραξενεύθηκα και ρώτησα ποιος ήταν αυτός, και μου αποκρίθηκαν: - Το Βασιλό­ πουλο. - Και πάλι δεν πίστεψα, και γέλασα και τ^υς ρώτησα· - Μην κάθεται κι αυτός εκεί απάνω στο ερείπιο του βουνού; - Και μ’ αποκρίθηκαν· - Ό χι, εκεί κάθεται ο πατέρας του ο Βασιλιάς· το Βασιλόπουλο κάθετ’ εδώ μ’ εμάς». ρόχειρα και βιαστικά θα το έκρινε το βιβλίο της κυρίας Δέλτα όποιος θα το έβλεπε σαν μια λογαριασμένη από πρωτήτερα αλληγορία για να χτυ­ πήσει μια κατάσταση, φέρνοντας απάνω στη σκηνή, σκεπασμένα με διάφανες προσωπίδες, ορισμένα πρόσωπα. Το «Παραμύθι χωρίς όνομα» δεν είναι φιλο­ λογική αλληγορία, δεν είναι πολιτικός λίβελλος, και τα πρόσωπα που μας πα­ ρουσιάζει δεν είναι άνθρωποι παρμένοι ή υπονοημένοι από την πραγματική ζωή, μήτε χαραχτήρες, καθώς λέμε στης κριτικής τη γλώσσα, δηλονότι πλάσματα εξαιρετικής ιδιοσυγκρασίας ξεχωριστού, φυσικού ανάμεσα στον κόσμο γύρω τους. Το έργο τούτο είναι, πρώτα απ’ όλα, ένα παραμύθι για παιδιά· μα και μα­ ζί, ένα διήγημα για τους μεγάλους· μια πλαστική διαμαρτύρηση για ένα περίσ­ σιο κοινωνικό κακό· μια σάτιρα και μια φάρσα· μια καρικατούρα κι ένα μάθη­ μα· ένα βιβλίο και μια πράξη. Έ χει τα μεγάλα χαρίσματα των έργων του είδους τούτου και, μπορεί, και τα ελαττώματα των έργων που λείπει από τη φυσιογνω­ μία τους μια καθαρά τυπωμένη σφραγίδα, μα που συναλλάξουν, τη μια με την άλλη, λογής όψες, και είναι ανάγκη να τις φέρει κανείς όλες γύρα, για να το εχτιμήσει το έργο, σωστά, όχι να σταθεί σε μια μονάχα. Το βιβλίο της κυρίας Δέλτα παρασταίνει ζωγραφιστά, και τάχα δίνοντάς τους προσωπικότητα, τις γενικές ιδέες του ξεπεσμού και της δυστυχίας ενός τόπου· τα πρόσωπα της ι­ στορίας της είναι τύποι- το καθένα συνοψίζει μια συνολική κατάσταση· οι τύποι τούτοι άλλοτε σου δίνουν την ιδέα μιας ζωής, άλλοτε σου θυμίζουν το χέρι μόνο του πλάστη τους, που στέκεται αποπίσω και τραβά με το σπάγγο τα πλάσματά του.

Π

84/αφιερωμα Το έργο γράφτηκε, σωστά σωστά, για παιδιά. «Παιδικές σελίδες». Ένα ηθι­ κό πιοτό προσφερμένο σε καλότεχνο ποτήρι. Πατριωτικό μάθημα σε ζωγρα­ φιές. Μα ο παιδαγωγός ξεχνιέται. Μεθά από το θέμα του. Πάει πέρα από τα σύ­ νορά του. Το έργο είναι βασισμένο απάνω στην απλή παιδιάτικη ψυχολογία του παραμυθιού, όχι του ρομάντσου την περίπλοκη ψυχολογία, την αναλυτική τέ­ χνη. Ήρωες και σκηνές του, με το μονοκόμματο και με το αλύγιστο, σαλεύουν, κατορθώνουν, ζούνε, μορφάζουν, θαματουργούν. Μα ήρωες και σκηνές του κρύβουν κάτι μέσα τους που τους φέρνει έξω και μακριά από τα σύνορα του άκακου παραμυθιού, και τους κάνει σημάδια και σύμβολα κοινωνικά, πολιτι­ κά, εθνικά. Μπορεί να χάνουν τότε από την δροσιά κι από την ποίηση που θα είχαν αν ίσως μέναν αγνότερα μέσα στον κύκλο τους, μα κερδίζουνε από την άλλη τη μεριά, κάτι τι· παίρνουν ένα βάθος ηθικό. Για να γράψη κανείς βιβλία για τα παιδιά, και μάλιστα στους καιρούς που ζούμε, τα φροβελιανά τα περιβό­ λια ας τα καλλιεργούν οι σκολαστικοί, που δεν ξέρουν τι θα πη παιδί, και τα ζαχαροκούλουρα ας τα προσφέρουνε κρυφά οι ανίδεες παραμάνες. Εδώ πρέπει να υψώνεται ο δάσκαλος σε ποιητή της αλήθειας, και η μητέρα σε προφήτισσα του θυμού. Η κυρία Δέλτα, γυναίκα και μητέρα. Μας έδωκε δείγματα συγγραφικής τέ­ χνης που πρέπει να τα προσέξουμε. Στο «Νουμά» έγινε, πριν από μένα, ο λόγος που ταιριάζει, για το έργο της. Ένα ιστορικό διήγημα. «Για την Πατρίδα», που συμπλήρωμά του είναι κάποιο άλλο, «Τον Καιρό του Βουλγαροκτόνου», καθώς επιγράφεται, βυζαντινό μυθιστόρημα, που θα φανεί σε λίγο, και άλλα ακόμα, κ’ ένα παραμυθάκι εξαίσιο, «Η καρδιά της βασιλοπούλας». Φανερό πως πρώτ’ απ’ όλα η καρδιά της μητέρας θα την έσπρωξε τη φαντασία του συγγραφέα· το άθλιο παιδευτικό σύστημα, βασισμένο σε ψευτισμένη γλώσσα, θα της κίνησε την αγανάχτηση και θα της γέννησε τη διαμαρτύρηση. Και μονάχα η γλώσσα που μεταχειρίζεται στα βιβλία της η κ. Δέλτα θα έφτανε για να εξηγήσει την α­ γανάχτηση τούτη και τη διαμαρτύρηση, κι ανίσως οι δυο τούτες Μούσες δεν ή­ θελαν τόσο καθαρά δειχτή στο «Παραμύθι χωρίς όνομα». Η γλώσσα της κ. Δέλτα είναι καθάρια χαραχτηρισμένη δημοτική·

Ό ,τι πρέπει τη στιγμή τούτη να τονίσω, γιατί μ’ αρέσει, είναι κάποιος αρρε­ νωπός τόνος που ξεχωρίζει, συγκρατητά, το έργο τούτο. Πάω να πιστέψω πως ο άντρας για την τέχνη του χρειάζεται κάποιο θηλυκό στοιχείο, και η γυναίκα κάποιο αντρίκειο φέρσιμο. Πολλές φορές, όπου η γυναίκα φάνηκε, το αίτημα κάποιου άδικου την έσπρωξε θυμωμένη κ έρριξε φωνή· κι έτσι τα βιβλία της εί­ ναι σα μανιφέστα. Η ιστορία της φιλολογίας μας φύλαξε κάποια περίεργα πα­ ραδείγματα. Έ τσι ο χριστιανικός θυμός για τα βάσανα του σκλάβου γέννησε την «Καλύβα του Θωμά» της Εριέττας Stowe. Έ τσι ο κοινωνικός θυμός για τα παθήματα της φτωχολογιάς υπαγόρεψε πολλούς από τους στίχους της Ά δα ς Νέγρη. Έ τσι ο μεταφυσικός θυμός μπρος στο ξεσκέπασμα του θείου από τους θετικιστές φιλόσοφους μας έδωκε τα ποιήματα της Άκκερμαν. Έτσι ο καλο­ λογικός θυμός, ύστερ’ από το διάβασμα των έργων του Ουίτμαν, των κατηγο­ ρούμενων ως ολόγυμνων και ως ανήθικων, έκαμε την Ά ννα Gilchrist, δέσποινα μολατούτα και, μητέρα από τις σεβαστότερες της αγγλικής κοινωνίας, να διαλαλήση ανεπιφύλαχτα το θαμασμό της προς τα έργα του Ουίτμαν, και τα ολό­ γυμνα και τανήθικα. Έ τσι ο επιστημονικός θυμός, μπροστά στο αδιάντροπο περιγέλασμα της δαρβινικής θεωρίας, έσπρωξε την Κλημεντία Royer να μεταφράση τα έργα του Δαρβίνου με σοφά κι ενθουσιαστικά προλεγόμενα. Ανάλογα και ο μητρικός θυμός, μπροστά στη συστηματική αποχτήνωση του παιδιού, θάρριξε τον πρώτο σπόρο για την πατριωτική δουλειά της κυρίας Δέλτα που την παρακολουθούμε με χαρά. Ξεχωριστά, για την ιδέα της διανοητικής ανα­ γέννησης με τόργανο της γλώσσας, στην περίσταση τούτη, το μέσο το αποτελε­ σματικότερο, το, πιο πολύ κι απ’ όλα τάλλα, πραχτικό, είναι το βιβλίο.

1911

αφιερωμα/85

Χάρης Σακελλαρίου

Πηνελόπη Δέλτα και Ιουλία Δραγούμη

I

Δύο παράλληλες παρουσίες Συχνά, στο χώρο του πνεύματος και της τέχνης, συμβαίνει δύο η περισσό­ τεροι δημιουργοί να ζουν και να δημιουργούν στο ίδιο γεωγραφικό, πολιτι­ στικό και πολιτικό περιβάλλον, στην ίδια περίπου χρονική περίοδο, να δέχον­ ται τις ίδιες επιδράσεις, κι όμως το έργο τους να χαρακτηρίζεται από εντε­ λώς διαφορετικούς προσανατολισμούς. Βέβαια, σε μια τέτοια διαφοροποίη­ ση υπεισέρχονται και άλλοι παράγοντες, όπως είναι η ιδιοσυγκρασία του κά­ θε δημιουργού, η κοινωνική καταγωγή του, οι επιλογές που καλείται σε κά­ ποια συγκεκριμένη ιστορική στιγμή να κάμει, τα διαβάσματά του, οι ευκαιρίες που του δόθηκαν ν ’ ακολουθήσει τον ένα ή τον άλλο δρόμο. Η ιστορία οφείλει να παρακολουθεί τέτοιου είδους συμπορεύσεις και να επισημαίνει τα σημεία προσέγγισης ή απομάκρυνσης, τις περιπτώσεις προπόρευσης ή ακολουθίας και, καμιά φορά, της μίμησης ή αντιγραφής.

ι δύο αναμφισβήτητα αξιόλογες γυναίκες έζησαν, με κάποιες όχι σοβαρές χρονικές αποστάσεις, στην ίδια περίπου χρονική περίοδο: το δεύτερο μισό του ΙΘ' αιώνα και σχεδόν το πρώτο μισό του εικοστού. Το 1858 γεννήθηκε η Ιουλία Δραγούμη και το 1874 η Πηνελόπη Δέλτα. Πέθανε το 1937 η πρώτη και τέσσερα χρόνια αρ­ γότερα το 1941, με εθελούσιο θάνατο η δεύτερη. Και οι δύο έζησαν μεγάλο μέρος της ζωής τους μακριά απ’ την Ελλάδα, στο εξωτερικό, πέρα­ σαν εκεί τα παιδικά και νεανικά τους χρόνια και δεν ήρθαν στον τόπο καταγωγής των γονιών τους παρά σε ηλικία μάλλον ώριμη. Στην Πόλη γεννήθηκε η Ιουλία Δραγούμη και από τα εφτά της χρόνια κι έπειτα έζησε και μεγά­

Ο

λωσε στην Αγγλία, στο Λίβερπουλ, όπου ο πατέ­ ρας της εργαζόταν ως συνδιευθυντής στον μεγά­ λο εμπορικό οίκο Ralli-Brothers (Αδελφοί Ράλλη). Δεν ήρθε στην Ελλάδα παρά το 1882, όταν παντρεύτηκε, στην Αθήνα, το Δημήτριο I. Δρα­ γούμη. Στην Αλεξάνδρεια γεννήθηκε η Πην. Δέλ­ τα, όπου κι έζησε τα πρώτα της 35 χρόνια. Ήρθε στην Ελλάδα το 1882, την ίδια ακριβώς χρονιά που ήρθε και η Ιουλία Δραγούμη, ενώ κατά δια­ στήματα έμενε κι αυτή στο Λίβερπουλ της Αγ­ γλίας, για ένα μεγάλο διάστημα πάλι στην Αλε­ ξάνδρεια, ώσπου το 1916 έρχεται κι εγκαθίσταται οριστικά στην Αθήνα, στη βίλα του Μπενάκη" στην Κηφισιά. Το γεγονός αυτό είχε μεγάλη σημασία για τις

86/αφιερωμα εμπειρίες και τη μόρφωση που πήραν οι δύο γυ­ ναίκες στους ξένους τόπους, μακριά από την ελ­ ληνική πραγματικότητα. Δεν πήγαν και οι δυο τους σε σχολείο, αλλά, σύμφωνα με την τακτική των πλουσίων της εποχής, ό,τι έμαθαν το έμαθαν από ιδιωτικούς δασκάλους, που οι γονιοί τους πλήρωναν, για να έρχονται νά τις διδάσκουν «κατ’ οίκον». Αυτή η κατ’ οίκον διδασκαλία, που τους επιφυλάχτηκε απ’ τους γονιούς τους, εί­ χε και για τις δυο και θετικές και αρνητικές συνέ­ πειες. Στις αρνητικές πρέπει να εντάξουμε κά­ ποιον ελιτισμό, κι ένα συναίσθημα υπεροχής, που ενισχυόταν και από την οικονομική τους κα­ τάσταση, και τη στέρηση του κοινωνικού συναι­ σθήματος, που γεννά ο συγχρωτισμός των παι­ διών στα κοινά σχολεία. Προκειμένου όμως για το είδος της εκπαίδευσης που πήραν απ’ τους ι­ διωτικούς δασκάλους τους, θα πρέπει να βγήκαν κερδισμένες, έτσι μάλιστα καθώς η εφαρμοζόμε­ νη την εποχή εκείνη διδακτική μεθοδολογία μέσα στα ελληνικά σχολεία ήταν απελπιστικά ανα­ χρονιστική και τα χρησιμοποιούμενα βιβλία, με την αρχάΐζουσα γλώσσα τους και τον αφόρητο διδακτισμό τους, “εντελώς απαράδεκτα - σε α­ ντίθεση π.χ. με τα αγγλικά Royal Readers, που οι δάσκαλοί τους χρησιμοποιούσαν γι’ αυτές. Μια άλλη αντίληψη, καθαρά ανδροκρατική, που δέσποζε τον καιρό τους, στέρησε και τις δύο από μιαν ανώτερη μόρφωση, πανεπιστημιακή, που θα μπορούσαν κάλλιστα να έχουν, όπως είχε π.χ. ο αδελφός της Π. Δέλτα Αντώνης. Ο ρόλος τους και τα πιθανά όνειρά τους για το μέλλον πε­ ριοριστικόν σ’ έναν «καλό» γάμο, της Ιουλίας με τον ευκατάστατο Δημήτριο Δραγούμη, και της Πηνελόπης με τον έμπορο Στέφανο Δέλτα. Ωστόσο αυτή η επιλεγμένη απ’ τους γονιούς τους και σύμφωνη με τα ήθη της εποχής «λύση» δεν εμπόδισε τις δύο γυναίκες να δώσουν μιαν άλλη διέξοδο στον πληθωρικό και ανήσυχο εσω­ τερικό τους κόσμο. Τις έστρεψε προς το γράψι­ μο. Και ιδιαίτερα στο γράψιμο που απευθύνεται στα παιδιά και τους νέους. Κι ευτύχησαν και οι δυο τους να δώσουν βιβλία που αποτέλεσαν θετι­ κή συμβολή στις αναγνωστικές απαιτήσεις του καιρού τους. Σ’ αυτό συνέτεινε και η επαφή τους με τις πιο εξέχουσες προσωπικότητες της επο­ χής, που πρωτοστατούσαν στον αγώνα για την ε­ πικράτηση του «εκπαιδευτικού δημοτικισμού». Μάλιστα ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης διόρθωνε, όπως είναι γνωστό, γλωσσικά τα τυπογραφικά δοκίμια της Πην. Δέλτα. Και οι δυο τους αποδέχτηκαν τις αρχές της νέ­ ας αυτής αναγεννητικής κίνησης. Η Πην. Δέλτα από τα πρώτα της κιόλας γραπτά, η Ιουλία Δρα­ γούμη κάπως αργότερα. Τρία εξάλλου βιβλία της, τα «Tales of greek Island», εκδομένο στην Α­ μερική το 1912, το «Under Greek Skies», εκδομέ­ νο στην Αγγλία το 1913, και το μεγάλο, σύγχρονο

κοινωνικό ρομάντσο «Α Man of Athens», εκδο­ μένο κι αυτό στην Αγγλία το 1917, γράφτηκαν στ’ αγγλικά. Το δεύτερο που το μετέφρασε η ίδια στα ελληνικά με τίτλο «Τα τρία παιδιά» - εκδόθηκε από τις εκδόσεις «Άγκυρα» - ήταν απο­ δοσμένο στην καθαρεύουσα. 'Ηταν ο τελευταίος αποχαιρετισμός της στη γλώσσα των «καθαρο­ λόγων». Με το βιβλίο αυτό και με όσα ακολούθη­ σαν, «ΣτηνΚοζάνη», (1919), «Ό λοι μαζί» (1919), ,«Ό ταν γύρισε» (1921), «Να τα πούρε;» (1923), «Στο νησί τους» (1923) και τη συλλογή παραμυ­ θιών «Ο βάτραχος που βαριέται» (1919), έστρεψε

Στέφανος Δέλτας

το ενδιαφέρον της στην παιδική ηλικία και σ’ αυ­ τή προσπάθησε να δώσει ό,τι καλύτερο μπορού­ σε. Η στρωτή απλή γλώσσα της, δίχως ακροβα­ τισμούς κι επιτηδεύσεις, καθώς κι η ενδιαφέρου­ σα για τα παιδιά θεματολογία της κίνησαν την προσοχή του «Εκπαιδευτικού Ομίλου», που συμ­ περιέλαβε το βιβλίο της «Ό λοι μαζί» στη σειρά των εκδόσεών του και το εξέδωκε το 1919. Ως το σημείο αυτό οι δύο γυναίκες συμπορεύτηκαν παράλληλό και η συμβολή τους στην ανά­ πτυξή της νεοελληνικής Παιδικής Λογοτεχνίας υπήρξε θετική. Η διαφοροποίησή τους αρχίζει α­ πό τότε που το έργο τους αντικρίζεται από άπο­ ψη περιεχομένου. Ό λ α τα βιβλία της Ιουλίας Δραγούμη αναφέρονται είτε στην καθημερινή ζωή των. ανθρώπων της υπαίθρου είτε στη ζωή των παιδιών μέσα κι έξω από το σπίτι. Ο κριτι­ κός του περιοδικού «Punck» έγραφε, ανάμεσα σε άλλα, για τις Ποριώτικες Ιστορίες της: «Ό ταν άρχισα να διαβάζω της Ποριώτικες Ιστορίες της Ιουλίας Δραγούμη, ένιωσα πόσο ξένος ήμουν μέ-

αφιερωμα/87 σα σ’ έναν τόπο απολύτως ξένο για μένα, παρ’ ό­ λο που νόμιζα ως τα τώρα ότι η κλασική μου μόρφωση μου είχε μάθει κάτι γι’ αυτόν. Η χώρα αυτή, η κατάφυτη με αμπέλια κι ελιές, που ευω­ διάζει από θυμάρι, μυρτιές και σχίνα, χρυσή από λεμόνια, από μούρα, πορφυρή και πράσινη από τα χυμώδη σύκα της, μου ήταν άγνωστη. Τώρα τα ξέρω όλ’ αυτά, γιατί μου μίλησε μια γυναίκα. Μια γυναίκα μ’ ένα σπάνιο χάρισμα αγάπης για τη φύση και για τους ανθρώπους του τόπου της». Ήρωες των έργων της είναι οι απλοί τύποι του νησιού, του Πόρου, ψαράδες και βοσκοί, και των παιδικών της τα τρία κι αργότερα τέσσερα παι­ διά της, που ήταν μαζί και οι πρώτοι αναγνώστες τους. Ό πω ς αναφέρει η ίδια, «είχαν μείνει σύμ­ φωνοι πως όποιος διακρίνει πρώτος τη βάρκα θα έχει το δικαίωμα να διαλέξει την ιστορία, που θα τους διάβαζε το βράδυ η μητέρα τους». Παρακο­ λουθεί τα παιδιά της στις καθημερινές τους απα­ σχολήσεις, στα παιχνίδια, τους περιπάτους, τις επισκέψεις και τις εκδρομές τους και καταγρά­ φει με αρκετή ευαισθησία αλλά και συμπάθεια τις ποικίλες αντιδράσεις τους, που εκπορεύονται από τον ξεχωριστό χαρακτήρα του καθενός, χω­ ρίς διάθεση για ψευτίσματα ή ωραιοποιήσεις. Και μπορούμε με βεβαιότητα να πούμε ότι, στο ση­ μείο αυτό, η Ιουλία Δραγούμη στάθηκε η δασκά­ λα της Πηνελόπης Δέλτα, ιδιαίτερα για τον «Τρελαντώνη» και κάπως για το «Μάγκα», όταν μάλιστα ξέρουμε ότι τα παιδικά βιβλία της Ιου­ λίας Δραγούμη είδαν το φως ανάμεσα στο 1919-1926, ενώ ο «Τρελαντώνης» το 1932 κι ο «Μάγκας» το 1935. Η αμεσότητα και η ειλικρίνεια είναι από τις βασικές αρετές του λόγου της Ιουλίας Δραγού­ μη, ενός λόγου που ρέει ήρεμος, φωτεινός κι α­ προσποίητος, σαν ένα γάργαρο ρυάκι ανάμεσα στα χαλίκια, τα χόρτα και τα σκίνα της εξοχής. Κανένα βίαιο πάθος, καμιά τραχύτητα και καμιά αγριότητα δεν αφήνεται να περάσει μέσ’ απ’ τα έργα της. Τα πράγματα, χωρίς να ωραιοποιού­ νται, δίνονται στη φυσική τους διάσταση, μέσα σ’ ένα κλίμα ίδιο και μιαν ατμόσφαιρα θερμή, φωτεινή και ειρηνική. Κι ενώ συμπορεύεται στη γλωσσική μορφή των έργων της με την Πην. Δέλ­ τα, βρίσκεται, από άποψη περιεχομένου, στους αντίποδες της ομότεχνής της. κείνη, από το πρώτο της κιόλας βιβλίο, το Ε μυθιστόρημα «Για την Πατρίδα» (1909), στράφηκε σταθερά και δούλεψε επίμονα προς ό,τι της προσέφερε το ιστορικό παρελθόν και ι­ διαίτερα η περίοδος του Βυζαντίου και του μακε­ δονικού αγώνα, απ’ όπου άντλησε στοιχεία, που πίστευε πως θα μπορούσε ν’ αναπλάσει μυθιστο­ ρηματικά. Αλλά το ζήτημά, μια και ο στόχος της και υποψήφιο αναγνωστικό κοινό της ήταν τα παιδιά - άσχετο αν, καθώς λέει κι ο Ά γγ. Τερ-

Η Πηνελόπη με όνο από τις κόμες της

ζάκης, τα μυθιστορήματά της κάνουν πιο πολύ «για εφήβους» ή και ώριμους - είναι ποιο μέρος του ιστορικού υλικού ανασύρεται από τις δέλτους της ιστορίας και πώς δίνεται το υλικό αυτό στα παιδιά. Σχετικά με το πρώτο, στέκεται σε κρίσιμες κι ενδιαφέρουσες στιγμές της βυζα­ ντινής και νεοελληνικής ιστορίας, που αφήνει α­ περπάτητο τον αρχαίο κόσμο και την εποποιία της εθνεγερσίας του ’21. Το σπουδαιότερο όμως είναι ο τρόπος που δίνει το υλικό που έχει επιλέξει. Διαβάζοντας κανένας τα «μυθιστορήματά» της και ιδιαίτερα τα «Τον καιρό του Βουλγαροκτόνου» (1911) και «Στα μυστικά του Βάλτου» (1937) μένει κατάπληκτος από την επίμονη και πολλαπλά επαναλαμβανόμενη περιγραφή ανατριχιαστικών σκηνών βίας, που γεννούν μες στην ψυχή του αναγνώστη τη φρίκη, την απέχθει,α και τον αποτροπιασμό. Την τάση της αυτή είχαν το θάρρος ν’ αποδοκιμάσουν αρκετοί σύγχρονοί της και φίλοι της, όπως ο Αργ. Εφταλιώτης, και βέ­ βαια, λίγο αργότερα η κριτικός Ά λκης Θρύλος. Στη μονογραφία μας τη σχετική με την Πην. Δέλ­ τα (εκδόσεις «Κίνητρο» 1990) σημειώνουμε ότι «οι αλλεπάλληλες σκηνές βίας δημιουργούν μέ­ σα στα παιδιά-αναγνώστες τάσεις σαδιστικές, εκδίκησης, βεντέτας, υποδαυλίζουν το μίσος και τη μισαλλοδοξία, εκτρέφουν, πιθανότατα, κά­ ποιους αυριανούς παθιασμένους βιαιοπράκτες» (σελ. 173).

88/αφιερωμα Ο ιστορικός συγγραφέας και κριτικός Τάσος Βουρνάς μου διηγούνταν ένα σχετικό περιστατι­ κό. Είχε πάει επίσκεψη σε κάποιο φιλικό σπίτι, μαζί με τον Μορφωτικό Ακόλουθο της Βουλγαρι­ κής Πρεσβείας. Η οικογένεια είχε ένα αγοράκι έντεκα χρόνων, που μόλις άκουσε ότι έρχεται στο σπίτι τους Βούλγαρος, έτρεξε και κλειδώθη­ κε στο λουτροκαμπινέ. Είδαν κι έπαθαν να το βγάλουν, έντρομο και κατάχλωμο. «Όχι! φώνα­ ξε. Είναι Βούλγαρος και θα μας σκοτώσει!» Είχε διαβάσει τον καιρό εκείνο τα έργα της Πην. Δέλτα. Μερικοί, για να δικαιολογήσουν αυτό τον ενασμενισμό της Δέλτα με το φρικτό κι ανατριχιασατικό, λένε πως τέτοιες σκηνές βρίσκει κανέ­ νας και σε άλλα μυθιστορήματα, για μεγάλους. Αλλά θαρρώ πως εδώ πρέπει να ξεχωρίζουμε τα πράγματα και πως δεν έχουμε δικαίωμα να πετάμε ζεματιστό νερό σε λουλούδια που μόλις ανοί­ γουν. Άλλοι, πάλι, λένε πως σήμερα πια, που τό­ σες και τόσες σκηνές βίας βλέπουν καθημερινά τα παιδιά μας στα σίριαλς της μικρής οθόνης, πολύ λίγο μπορεί να τα επηρεάσει μια περιγραφή σαν κι αυτές των βιβλίων της Δέλτα. Αλλά εδώ θα είχαμε ν’ αντιτείνουμε ότι ενώ η εικόνα της ο­ θόνης είναι αυτή που είναι, το ανάγνωσμα λει­ τουργεί ως «ψυχρό» μήνυμα, που επιδέχεται κά­ θε είδους προσθήκες και διογκώσεις, και κανέ­ νας ποτέ δεν ξέρει μέχρι πιο σημείο μπορεί να το φτάσει η ταραγμένη φαντασία του παιδιού. Έπει­ τα, η εικόνα ήρθε, προβλήθηκε, έσβησε, ενώ η ανατριχιαστική σκηνή του βιβλίου παραμένει λανθάνουσα και πάντοτε με αρκετή ετοιμότητα ενερ­ γοποίησης ανάμεσα στις σελίδες του. Κι έπειτα, γιατί να προσθέτουμε κι άλλο κακό στο ήδη υπάρχον και που για διάφορους λόγους, ανεξάρ­ τητους από τη θέλησή μας, σερβίρεται, στο οπτικοακουστικό εδεσματολόγιο, στα παιδιά μας; Στο βιβλίο μας, που πιο πάνω αναφέραμε, προ­ σπαθήσαμε να αιτιολογήσουμε αυτή την επίμονη τάση της Πην. Δέλτα προς το βάρβαρο κι ανατριχιαστικό, καθώς και την έμμονη τάση της για αυτοκτονία. Είναι γνωστό ότι οι γονείς της, είτε αδιαφορούσαν για τα προβλήματά της είτε της φέρθηκαν σκληρά. Ό λα αυτά που παρουσιάζει στα γραπτά της είναι κι ένα είδος εκδίκησης που έπαιρνε για όσα στερήθηκε στην παιδική της ηλι­ κία, για όσες ταπεινώσεις και καταπιέσεις δέ­ χτηκε το σε διαμόρφωση έργο της στα πρώτα χρόνια της ζωής της, για όσο ξύλο «έφαγε» κι ό­ σες σωματικές κακώσεις δοκίμασε είτε από τους γονιούς της είτε από τις γκουβερνάντες και τις δασκάλες της. Πρόκειται για μια μετάθεση ρό­ λων, για μιαν υποκατάσταση. Ό λη η πίκρα, ό­ λες οι ταπεινώσεις κι οι εξευτελισμοί, τα ρδυνηρά αισθήματα των σωματικών κακώσεων, ο πόνος ο ψυχικός από την εγκατάλειψη και την αδιαφο­ ρία των γονιών της, η συσσωρευτική ενίσχυση

της βεβαιότητας πως δεν την αγαπούν πια, μα­ ζεύτηκαν μέσα της σαν ένα κουβάρι μαύρο κι α­ ξετύλιχτο, κατακάθισαν στο βάθος του υποσυ­ νείδητου της σαν ένα πικρό, πηχτό και σκληρό ί­ ζημα, σαν ένα πυριγενές πέτρωμα γεμάτο φυλα­ κισμένους κεραυνούς. Μέσα της θρεφόταν και μεγάλωνε μέρα με τη μέρα το όνειρο της εκδίκη­ σης, το πάθος της καταστροφής, η βαθιά επιθυ­ μία να πάρει τη ρεβάνς για όσα ανεπίτρεπτα σε βάρος της διαπράχθηκαν. Κι αυτό το πάθος αρχι­ κά βρήκε για εύκολο αντικείμενο ικανοποίησής του αυτή την ίδια, γεννώντας μέσα της την επιθυ­ μία της αυτοκαταστροφής, της αυτοκτονίας... Αργότερα και καθώς το πάθος αυτό δε μέρεψε μέσα της, διοχετεύτηκε βίαιο, εκδικητικό, αξεδί­ ψαστο στα βιβλία της. Δέρνοντας, βασανίζο­ ντας, ξεκοιλιάζοντας, καταστρέφοντας, η Πην. Δέλτα τα πρόσωπα, αγαπητά και μη, των έργων της, δέρνει, βασανίζει, κατακρεουργεί κι εξοντώ­ νει αυτούς που στα παιδικά της χρόνια την ταπεί­ νωσαν, την πίκραναν, την ξυλοκόπησαν, τη βα­ σάνισαν, και, φυσικά, τους γονιούς της. Κι έτσι λυτρώνεται η ίδια, αλλά, δίχως να το ξέρει, αλυ­ σοδένει σ’αυτό το πάθος τον αναγνώστη, που τον αναγκάζει να περάσει μέσ’ από ένα σκοτεινό και φοβερό τούνελ...» (σελ. 71-72). Βέβαια, ήταν και ο, μάλλον αθέλητος, γάμος της με το Στέφανο Δέλτα, ήταν κι ο κατοπινός έρωτάς της με τον Ίωνα Δραγούμη, «ο κυκλώνας που σάρωσε τα πάντα», όπως έλεγε η ίδια, ήταν κι η φλογερή ι­ διοσυγκρασία της (μια ανιψιά της, η κ. Παπαδοπούλου, που την έφτασε, μας έλεγε πως όποιος την πλησίαζε είχε την εντύπωση πως είχε μπρο­ στά του έναν εκρηκτικό μηχανισμό, έτοιμο με το παραμικρό να εκραγεί). Ό λα τούτα, φυσικά, αι­ τιολογούν τη στάση και το έργο της, αλλά τίποτε δε μας απαλλάσσει από την υποχρέωση να είμα­ στε προσεχτικοί απέναντι του. Και ο επίλογος. Το έργο της Ιουλίας Δραγούμη ξεχάστηκε κι αντίτυπα των βιβλίων της μόνο στην εθνική βιβλιοθήκη ή σε κάποιες ιδιωτικές βιβλιοθήκες θα μπορούσε κανένας να βρει. Ο Πέ­ τρος Πικρός, που η προσφορά του στην Παιδική Λογοτεχνία είναι μεγάλη, μόλις που είχε κάποια καλύτερη τύχη. Δε συμβαίνει όμως το ίδιο με την Πηνελόπη Δέλτα. Τα έργα της, από την 4η Αυγούστου του 1936 και δώθε, εκδίδονται κι επα­ νεκδίδονται και βρίσκονται στην πρώτη γραμμή των προτιμήσεων των γονιών και των δασκάλων, που θέλουν να δώσουν κάποιο νεοελληνικό ανά­ γνωσμα στα παιδιά. Να είναι μήπως η συνεχής και μάλλον εντεινόμενη στις μέρες μας αναρρίπι­ ση του εθνικισμού, που τροφοδοτεί αυτό το εν­ διαφέρον κι αυτή την προτίμηση, ή η ανταπόκρι­ σή τους σε κάποιους «οραματισμούς της πρώτης εφηβικής ηλικίας», όπως σημείωνε ο Μαν. Αν­ δρόνικος; Το θέμα επιδέχεται κάποια παραπέρα μελέτη.

αφιερωμα/89

Αλεξάνδρα Ζερβού

"Για την πατρίδα” στον "Μεγάλο περίπατο του Πέτρου” Α ποσ πά σ μα τα α πό το έργο τη ς Π η νελόπης Δ έλτα μ έ σ α σ τ ο κ ε ίμ ε ν ο τη ς Ά λ κ η ς Ζ έη

Τα έρ γα της Π ηνελόπης Δ έ λ τα μ άγεψ αν Ελληνόπουλα δ ια φ ο ρ ετικώ ν εποχώ ν και πρόλαβαν να γίνο υν κλασικά. Είναι, λοιπόν, γεφ ύρι ανάμεσα σ τις γενιές, μα τα υ τό ­ χ ρονα κι ευ δ ιά κρ ιτο σύνορο. Σ η μ α τοδ οτο ύν το πλησίασμα τω ν δια φ ο ρ ετικώ ν γενιών, μα κι ένα είδ ο ς αναμέτρησης, αντιπ αράθεσης μ ε τα ξ ύ τους. Δ ιαβάζοντας τα αποσπά­ σματα του έρ γο υ τη ς Π ηνελόπης Δ έλτα, όπως έχ ουν ενσ ω μ α τω θεί στο β ιβ λ ίο " Ο μ ε ­ γάλος περίπατος του Π έ τρ ο υ ” της Ά λ κ η ς Ζέη, αυτό το πλησίασμα κι α υτή ν τη ν α ν τι­ παράθεση εντοπ ίζουμε. Μ ε βάση αυτο ύς τους δυο πόλους η παράθεση τω ν αποσπα­ σμάτω ν σ υ γ κ ρ ο τε ί μ ια πολύτιμη και υπ ο δειγμ ατική «ανάγνωση» του έρ γο υ της Πηνε­ λόπ ης Δ έ λ τα από τη ν Ά λκ η Ζέη, που π ραγμ ατοπ ο ιείται μ ε τα έκπ λη κτα παιδικά μά τια του ήρωά της. Μισέλ Τουρνιέ στην πνευματική του αυτο­ βιογραφία, Le vent Paraclet, σημειώνει χα­ ρακτηριστικά: «... Τα διαβάσματα των παιδικών μας χρόνων συγκροτούν θεμέλιο άθικτο, βάση α­ πρόσβλητη, όπου οικοδομούνται η κουλτούρα και η φιλοκαλία του καθενός μας, η ευαισθησία του και η προσωπική του μυθολογία: Κάτι άθικτο κι απρόσβλητο, γιατί κανείς δεν μπορεί να αναι­ ρέσει ό,τι κληρονόμησε και κουβαλάει».1 Η Ά λκη Ζέη ανήκει στη γενιά των παιδιών που κατεξοχήν λάτρεψε τα βιβλία της Πηνελόπης Δέλτα. Άλλωστε τα βιβλία αυτά ήταν από τα λί­ γα που έπαιρναν τότε στα χέρια τους τα Ελληνό­ πουλα. Μισός αιώνας περίπου μεσολαβεί ανάμε­ σα στις γεννήσεις των δυο συγγραφέων. Η νεότε­ ρη ανήκει στη γενιά που μεγαλώνει και ζει την ε­ φηβεία της στην Κατοχή και την Αντίσταση, ενώ ακριβώς λίγο πριν η Πηνελόπη Δέλτα πραγματο­ ποιεί την αυτοχειρία της: Χρονικές στιγμές ση­

Ο

μαδιακές στη σύμπτωση και την αλληλοδιαδοχή τους που θα ήταν καλό να μην περάσουν απαρα­ τήρητες. Γενικεύοντας και, λίγο επικίνδυνα, απλοποιώ­ ντας θα θυμίζαμε κάτι που η ίδια η Ά λκη Ζέη έ­ χει δηλώσει σε τηλεοπτική εκπομπή αφιερωμένη στην Πηνελόπη Δέλτα. Ανήκει στη γενιά - μάλ­ λον σε μια από τις γενιές - που στα παιδικά της χρόνια ταυτίστηκε αρχικά με το πρόσωπο του Κωνσταντίνου, αυτού του αδροσχηματισμένου και γεμάτου αυτοθυσία ήρωα από «Τον Καιρό του Βουλγαροκτόνου». Η γενιά αυτή σχεδόν τον «ερωτεύτηκε», τον θαύμασε, όταν πρόσφερε τη ζωή του στο βωμό της πατρίδας, δεν ξέρω αν τον κατάλαβε όταν θυσίαζε τον έρωτά του στο βωμό της φιλίας, πάντως σίγουρα στάθηκε πολύ λιγό­ τερο στην ευαίσθητη και περισσότερο ανθρώπινη φιγούρα του Μιχαήλ. Η Ά λκη Ζέη χτίζει, λοιπόν, την προσωπική

90/αφιερωμα της μυθολογία - καθώς θα ’λεγε ο Μισέλ Τουρνιέ - με θεμέλιο τα διαβάσματα του έργου της . Πηνελόπης Δέλτα. Το πόσο καλά γνωρίζει το έρ­ γο αυτό και το αγαπάει φαίνεται ξεκάθαρα, ειδι­ κά στον «Μεγάλο Περίπατο τον Πέτρον». Ο μι­ κρός της ήρωας που ζει τα χρόνια της Γερμανι­ κής Κατοχής έχει διαβάσει και κυριολεκτικά ξέ­ ρει «απέξω κι ανακατωτά» το «Παραμύθι χωρίς Όνομα», «Τον καιρό τον Βονλγαροκτόνον» και κυρίως το «Για την πατρίδα». Και ακόμη όχι αμελητέο: Το 1970, όταν η 'Αλ­ κή Ζέη τελειώνει στο Παρίσι το γράψιμο του μυ­ θιστορήματος της αυτού, έχει ήδη προλάβει -υ π ο θ έ τω - να πραγματοποιήσει ένα είδος «δεύτερης ανάγνωσης» του έργου της Πηνελό­ πης Δέλτα, με την ιδιότητα τώρα της μητέρας που στην αναγκαστική της εξορία δίνει στα παι­ διά της τα ελληνικά βιβλία που διάβασε η ίδια, ό­ ταν ήταν παιδί, κι έχει την ευκαιρία να μετρήσει τις δικές τους αντιδράσεις - μάλλον λιγότερο ενθουσιώδεις, ειδικά για τα ιστορικά μυθιστο­ ρήματα. Μ’ όλη τη χρονική απόσταση και την πιθανό­ τητα της τυχαίας σύμπτωσης, σημαδιακές αντι­ στοιχίες στοιχειοθετούν μια χαρακτηριστική πα­ ραλληλία ανάμεσα στις δυο αγαπημένες συγγρα­ φείς των παιδικών χρόνων που προεκτείνεται στο έργο τους. Θα ξεκινούσε κανείς από στοιχεία ε­ ξωτερικά, όπως η ενσυνείδητη συμμετοχή και στράτευση, η δική τους και της οικογένειάς τους στα πολιτικά γεγονότα, ή η παθιασμένη ενασχό­ λησή τους με την Ελληνική επικαιρότητα, ακόμη και τον καιρό που βρίσκονται στο εξωτερικό.2 Χωρίς να χρειάζεται να συμπληρωθεί ο κατάλο­ γος των αυτονόητων άλλωστε αναλογιών, ας θυ­ μηθούμε απλώς ότι και οι δυο συγγραφείς μας έζησαν σε εποχές διχασμού και πολέμου δίνοντας την ταραγμένη ζωή τη δική τους με την ταραγμέ­ νη ζωή της πατρίδας τους. Διόλου ιδιαίτερα δεν τις ξεχωρίζει κάτι τέτοιο από τους άλλους συγ­ γραφείς του αιώνα, μα το γεγονός αυτό μας χρη­ σιμεύει για να εντοπίσουμε τα δυο βασικά στοι­ χεία της γραφής τους, κοινά, μ’ όλη την εντελώς διαφορετική μετουσίωση στο έργο της καθεμιάς: την αντοβιογραφικότητα και την ιστορικότητα που βρίσκονται σε συνεχή αλληλοδιείσδυση κι αντιπαράθεση μεταξύ τους. Από την πλευρά της Ά λκης Ζέη η αυτοβιογρα­ φικότητα είναι σαφής, απτή και δεδομένη. Στο «Καπλάνι της βιτρίνας», στον «Μεγάλο περίπα­ το τον Πέτρον», στο «Θείο Πλάτωνα» αναγνωρί­ ζουμε τα πρόσωπα και τις εμπειρίες από διαφο­ ρετικές περιόδους της ζωής της, μα ακόμα και στο Σχολείο της Τσαρικής Ρωσίας στό «Κοντά στις Ράγες» διακρίνουμε δικές της αναμνήσεις. Η αυτοβιογραφικότητα της Πηνελόπης Δέλτα φανερώνεται αρκετά εξωραϊσμένη στον Μάγκα και τον Τρελαντώνη, διηθημένη μέσα από το φίλ­

,3

τρο της αντολογοκρισίας πολύ περισσότερο α­ ποσπασματική, πικρή κι απροσδόκητη και φυσι­ κά μεταμφιεσμένη στα ιστορικά της έργα, ή στα έργα της για μεγάλους. Συναντούμε ματωμένους απραγμάτωτους έρωτες όπως του Κωνσταντίνου και της Αλεξίας στον «Καιρό τον Βονλγαροκτό­ νον» ή ακόμη του Θεόδωρου και της Μαγδαληνής στο «Γκρέμισμα», αναγκαστικούς γάμους χωρίς αμοιβαίο έρωτα, αυστηρές μητέρες που «ξεχωρίζουν» τα παιδιά τους κι εμφανώς στε­ ρούν τη μια τους κόρη από τη στοργή τους! Η με­ ταμφίεση είναι η συνηθισμένη τεχνική που ακο­ λουθεί η Πηνελόπη Δέλτα για να εντάξει τη ζωή της σε μικρά σπαράγματα ακόμη και μέσα στα «εθνοπρεπή» της έργα. Η ιστορικότητα της Πηνελόπης Δέλτα είναι κυρίως η σύγχρονή της πραγματικότητα. Μόνο που και πάλι η συγγραφέας, κόρη Μπενάκη, φροντίζει να μεταμφιέσει καθησυχαστικά την επικαιρικότητά της κάτω από το σχήμα της αλλη­ γορίας ή της χρονικής απώθησης. Από το πρώτο σχήμα γενιέται το «Παραμύθι χωρίς Όνομα», ό­ που οι ιστορικές αναφορές είναι σαφέστατες, ενώ περισσότερο δυσδιάκριτα, αλλά πάντως υπαρ­ κτά τα αυτοβιογραφικά στοιχεία. Και δεν χρειά­ ζεται ιδιαίτερη φιλοσοφία για να αναζητήσει κα­ νείς αυτή την απώθηση στο παρελθόν της καφτής επικαιρότητας, όταν έργα σαν το «Για την πατρί­ δα» ή τον «Καιρό τον Βονλγαροκτόνον» γράφο­ νται κοντά στους βαλκανικούς πολέμους. Η ιστορικότητα της Ά λκης Ζέη είναι ατόφια η σύγχρονή της πραγματικότητα, οδυνηρή αφού την έζησε η ίδια, ελαφρά αμβλυμένη κι ίσως πε­ ρισσότερο ψύχραιμα καταγραμμένη, αφού την μετουσιώνει σε μυθιστόρημα μετά από δεκαε­ τίες. Αυτή η ιστορικότητα συνήθως μένει «καθα­ ρή ως τις πιο ματωμένες γωνιές της», χωρίς αλ­ λαγές ονσίας ή μεταμφιέσεις. Ίσω ς γι’ αυτό η ιστορικότητα της Ά λκης Ζέη χρειάζεται την προσωπική μυθολογία τη δική της και του μικρού της αυτοβιογραφικού ήρωα, για να καθηλωθεί, όταν ξετυλίγεται. Κι αυτή η προ­ σωπική μυθολογία ταυτίζεται, καθώς είδαμε, με τις αναγνώσεις των βιβλίων της Πηνελόπης Δέλ­ τα. Αναγνωρίζουμε σε μικρογραφική και απο­ σπασματική εκδοχή την τεχνική, που άπειρες φορές χρησιμοποίησε η νεότερη ποίηση αξιοποιώντας το σώμα του αρχαίου μύθου, που θεω­ ρείται γνωστός και δεδομένος, για να απλώσει ε­ πάνω του τη σύγχρονή της ιστορία. Στην περί­ πτωση που μας απασχολεί ως γνωστό και δεδομένο4 θεωρείται το έργο της Πηνελόπης Δέλτα. Τα κείμενα-σπαράγματα της Πηνελόπης Δέλ­ τα εγγράφονται μέσα στο κείμενο-πλαίσιο της Ά λκης Ζέη.5 Εντάσσονται σε διαφορετικά ση­ μεία της αφήγησης δημιουργώντας ένα εσώτερο κείμενο σε θραύσματα που λειτουργεί ωστόσο ως

αφιερωμα/91 εξαιρετικά καίριο συνεκτικό υλικό. Πλαισιώνουν τα ιστορικά «φριχτά» γεγονότα της Κατοχής που ζει ο κεντρικός ήρωας, αυτό «το ιστορικό χάος» που θα ’λεγε ο Eliot, και τους δίνουν σχήμα παραλληλίζοντάς τα με το παρελθόν. Μα και τα γε­ γονότα της αφήγησης της Ά λ κης Ζέη που «ταυ­ τίζονται» εδώ με τα γεγονότα της πραγματικότητας μοιάζουν με τη σειρά τους να ελέγχουν την «αξιοπιστία» και την αληθοφάνεια των χωρίων της Πηνελόπης Δέλτα, μετρούν με ακρίβεια την απόστασή τους από την πραγματικότητα. Έτσι έχουμε την εντύπωση της αντιπαράθεσης, της α­ μοιβαίας αντίστιξης κι αλληλοδιείσδυσης. Πραγ­ ματοποιείται . αμφίδρομος υπονομευτικός, όσο και αποκαλυπτικός σχολιασμός. Αλλά, ας πά­ ρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Έχουμε προχωρήσει περισσότερο από τη μέση του βιβλίου της Ά λκης Ζέη όταν διαβάζουμε: Τ ’ αγαπημένα του βιβλία ο Πέτρος δεν τα ξα­ νάνθιζε από τότε που έγινε κατοχή. Θυμάται κάπου-κάπου φράσεις σκόρπιες εδώ κι εκεί, μα δεν του έρχεται να πάει να διαβάσει για την Αλε­ ξία και τη Θέκλα ή για τον Κωνσταντίνο και το φίλο του Μιχαήλ. Δεν τον ένοιαζε πια αν ο αυτοκράτορ,ας Βασίλειος έμπαινε θριαμβευτής στην Πόλη ή αν οι νικητές τύφλωναν τους αιχμαλώ­ τους και τους σεργιάνιζαν στις πλατείες. Τότε η φρίκη ήτανε μονάχα μέσα στις σελίδες του βι­ βλίου, δεν τη ζούσε ο ίδιος. Κι όμως σου έκοβε το αίμα. Τώρα δεν ένιωθε καμιά φρίκη που σε λίγο θα σεργιάνιζε με την πεθαμένη γιαγιά στα σοκάκια.

Σ’ ένα από τα πιο σπαρακτικά και λιτά κεφά­ λαια του βιβλίου της, τον «Περίπατο της πεθαμέ­ νης γιαγιάς», η Ά λκη Ζέη μας αποκαλύπτει με ακρίβεια πώς ακριβώς χειρίζεται η ίδια και ο νεα­ ρός ήρωάς της το αποσπασματικό υλικό από τα κείμενα της Πηνελόπης Δέλτα. Πρώτα απ’ όλα δηλώνεται καθαρά - κι εύκολα επαληθευόταν - ότι τα παραθέματα γράφονται από μνήμης. Η νεότερη συγγραφέας δεν ανατρέχει στα ίδια τα κείμενα της Δέλτα, αλλά θα ’λεγε κανείς ότι α­ ντλεί από μέσα της. Έ τσι τα παραθέματα παρου­ σιάζονται διασκευασμένα, κάποτε με λέξεις παρεφθαρμένες, ή συγκροτούνται από συρραφή επιμέρους φράσεων. Η τακτική που ακολουθεί η Ά λκη Ζέη για να παρουσιάσει το δάνειο υλικό της είναι καθαρά παρωδιακή με την έννοια ακρι­ βώς που έχει ο όρος στη σύγχρονη θεωρία της Λογοτεχνίας.6 Είναι άλλωστε χαρακτηριστικό ότι στη Γαλλία αμέσως μετά το Μάιο του ’68, ακριβώς δηλαδή στον τόπο και το χρόνο που γράφεται ο «Μεγά­ λος Περίπατος του Πέτρου», το συνηθέστερο εί­ δος βιβλίου για παιδιά είναι η παρωδιακή μετα­ γραφή των κλασικών έργων που βασίζεται στην αντιστροφή.7 Από ένα αφετηριακό γνωστότατο (συνήθως κλασικό) κείμενο δημιουργείται ένα δευτερογενές που βρίσκεται σε σχέση αντιπαλό­

τητας με το πρώτο. Εφαρμόζοντας με πολύ πε­ ρισσότερο σύνθετο και - θα ’λεγα - μινιμαλιστικό τρόπο ανάλογη τεχνική, η Ά λκη Ζέη πα­ ραθέτει αποσπάσματα από την Πηνελόπη Δέλτα και σηματοδοτεί την αντιπαλότητα ανάμεσα στον κόσμο των παιδικών βιβλίων και τον πραγ­ ματικό. Διότι δεν πρόκειται για αντίθεση ανάμε­ σα στο απαλό όνειρο και τη σκληρή πραγματικό­ τητα, όπως θα περίμενε κανείς αρχικά. Απενα­ ντίας η φρίκη που προξενούσαν οι σκηνές του βι­ βλίου θα μπορούσαν να προετοιμάσουν για τη φρίκη των σκηνών της πραγματικότητας, μόνο που αυτή η δεύτερη είναι τόσο καταλυτική που «δεν προκαλεί τίποτα στην πετρωμένη καρδιά των ανθρώπων». Μόλο που, καθώς μαθαίνουμε, στην Κατοχή τα βιβλία είναι κλειστά, η προσωπική μυθολογία του ήρωα έρχεται και ξανάρχεται στο μυαλό του με τη μορφή κομματιαστών φράσεων. Ό ,τι είχε θεωρήσει περισσότερο φρικιαστικό ήταν «η σκληρή εκδίκηση του Αυτοκράτορα» που «δέκα Η Πηνελόπη και ο Αντώνης το 1891

92/αφιερωμα χιλιάδες τυφλωμένους αιχμαλώτους στα 1014 τους έστειλε του Σαμουήλ», όπως αναφέρεται στις τελευταίες σελίδες από τον «Καιρό του Βουλγαροκτόνου». Ό μω ς η πραγματικότητα της Κατοχής έμαθε τον Πέτρο ότι υπάρχουν ακό­ μη πιο φρικιαστικά πράγματα. Είναι φανερή η σύγκριση του βιβλίου με τη ζωή, μα και μια κριτι­ κή στάση του μικρού ήρωα-αναγνώστη που κα­ θόλου δεν ζυγίζει θετικά γι’ αυτόν το γεγονός ότι ο τιμωρός ήταν «εκδικητής», ούτε βέβαια ότι ή­ ταν Έλληνας. Το ιστορικό γεγονός της τύφλωσης των Βουλ­ γάρων αντιπαρατίθεται στο επεισόδιο του περί­ πατου με τη νεκρή γιαγιά. Αυτό το δεύτερο γεγο­ νός δεν είναι καν ιστορικό στην ασημαντότητά του, με όλο το μέγεθος της φρίκης του, όμως με την τεχνική της αντιπαράθεσης εμπλουτίζεται με τραγική διαχρονικότητα, πολλαπλασιάζεται και τοποθετείται σε μια τεράστια σειρά από γεγονό­ τα αγριότητας, ανασύρεται και γίνεται σχόλιο και μαρτυρία οποιουδήποτε πολέμου, ανεξάρτη­ τα από το ποιοι είναι κάθε φορά οι θύτες ή τα θύ­ ματα. Εδώ, λοιπόν, θα μπορούσαμε να διακρί­ νουμε αυτήν την πρωτότυπη όσο και χαρακτηρι­ στική αλληλοδιείσδυση ιστορικότητας που πραγ­ ματοποιείται ανάμεσα στο κείμενο της Πηνελό­ πης Δέλτα και το κείμενο της Ά λκης Ζέη, όπως κι ένα πολυσήμαντο αλληλοσχολιασμό. Η σύγ­ χρονη θεωρία της διακειμενικότητας εξηγεί την παρεμβολή παράλληλων επεισοδίων από παλιότερο κείμενο σ’ ένα νεότερο, ως προσπάθεια να ενισχυθούν τα στοιχεία του δεύτερου, να θεωρη­ θούν πραγματικά και παρόντα σε αντίθεση με αυ­ τά του πρώτου που εκλαμβάνονται ως μακρινά και αβέβαια.8 Νομίζω ότι αυτή η άποψη θα έπρε­ πε να διευρυνθεί πολύ για να επαληθευτεί στο θέ­ μα που μας απασχολεί. Ο μικρός ήρωας της Ά λκης Ζέη που ξέρει απ’ έξω κατεβατά ολόκληρα από τα βιβλία της Πη­ νελόπης Δέλτα, θυμάται μια πολύ χαρακτηριστι­ κή φράση, όταν με το φίλο του το Σωτήρη συμ­ φωνούν να πετάξουνε την πεθαμένη γιαγιά, χωρίς να τη θάψουνε «για να μη χαθεί το δελτίο του ψω­ μιού της»: «Και δάκρυα δεν ήρθανε να δροσίσουν τα θερμασμένα βλέφαρά του, είχανε στερέψει στη λάβα του καημού». Παραλλαγμένη, ωστόσο εύκολα αναγνωρίσιμη, η δάνεια φράση είναι η καταληκτική του έργου «Τον καιρό του Βουλγα­ ροκτόνου». Εδώ εμπλουτίζεται με λειτουργία δυ­ σκολότατη και πολυδιάστατη, αφού μόνη της α­ ναλαμβάνει να συμπυκνώσει ελλειπτικά όλον τον συναισθηματικό σχολιασμό ενός από τα πε­ ρισσότερο τραγικά κεφάλαια του βιβλίου. Η φράση στην αρχική της μορφή, όπως γρά­ φτηκε από την Πηνελόπη Δέλτα, αναφέρεται στον Μιχαήλ, τον εύθραυστο, αχνό κι «αδύνα­ μο» ήρωά της που δεν παρουσιάζεται καν εξωραϊσμένος από την αχλύ του ηρωικού θανάτου,

ούτε του δίνεται η πολυτέλεια να εξαγνιστεί μέσα από την αρετή της θυσίας, ή έστω «της δίκαιης στρατιωτικής εκδίκησης», όπως τον βάζει η συγ­ γραφέας να γράφει στην επιστολή κατακλείδα του βιβλίου. Αυτή τη φράση που η Πηνελόπη Δέλτα την έγραψε για τον ταλαιπωρημένο, πρό­ ωρα γερασμένο, σχεδόν «αντι-ηρωϊκό» ήρώά της την προβάλλει το μικρό αγόρι, ο Πέτρος, στον ε­ αυτό του και σ’ όλους τους γύρω του. Και μοιάζει να τους ταιριάζει τόσο καλά, να περιγράφει με τόση ακρίβεια το τρομερό κενό που δημιουργεί η απόλυτη φρίκη, σε σημείο που ο αναγνώστης να αναρωτιέται μήπως αυτή η δάνεια φράση είναι περισσότερο πολυδύναμη στο νεότερο κείμενο α­ πό ό,τι στο αρχικό. Αυτό το απλοϊκό ερώτημα με την αβασάνιστη θετική απάντηση γίνεται αφορμή για μια σειρά από παιχνίδια συνειρμών και αντι­ παραθέσεων ανάμεσα στα δυο ιστορικά έργα των διαφορετικών εποχών που ξεκινάει από τους ήρωές τους, περνάει στις δημιουργούς και κατα­ λήγει στους αναγνώστες: Πρέπει να ξαναθυμηθούμε ότι η νεότερη συγγραφέας και ο ήρωάς της παίζουν και αυτοί το ρόλο του αναγνώστη και η δίκιά τους έντεχνα αποσπασματική ανάγνωση του έργου της Πηνελόπης Δέλτα συγκρούεται με τις αναγνώσεις του καθενός από μας. Από πρώτη άποψη βλέπει κανείς ότι το δάνειο κείμενο απαρτισμένο από διαφορετικής προέλευ­ σης θραύσματα εγγράφεται στο κείμενο-πλαίσιο στοιχειοθετώντας την αντίθεση ανάμεσα στην παλιότερη αφήγηση (βιβλίο) και τη νεότερη αφή­ γηση (πραγματικότητα). Από την άλλη μεριά εί­ δαμε ότι χρησιμοποιείται το δάνειο κείμενο για να γίνει κατανοητό το κείμενο-πλαίσιο, μ’ άλλα λόγια πλησιάζεται η πραγματικότητα μέσα απ’ τα βιβλία. Αυτή τη δεύτερη τακτική εφαρμόζει συνέχεια στην αρχή ο νεαρός ήρωας της Ά λκης Ζέη. Μ’ αυτόν τον τρόπο ο παιδικός ηρωισμός του Πέτρου ντυμένος με αφέλεια και ρομαντική αθωότητα έρχεται σε σαφή αντίθεση με τον ρεα­ λιστικό ηρωισμό του, του μικρού γαβριά Σωτήρη που ντύνεται με επιφανειακό κυνισμό. Έτσι όταν ο πατέρας του Σωτήρη δεν γυρίζει από το μέτω­ πο, ενώ ο πόλεμος έχει τελειώσει, ο Πέτρος τον καθησυχάζει παραπέ,μποντας έμμεσα στις σκη­ νές της δικής του μυθολογίας, μ’ άλλα λόγια σ’ ένα από τα γεγονότα του μυθιστορήματος «Στον καιρό του Βουλγαροκτόνου» που δεν είναι άλλο από τον βαρύ τραυματισμό του Μιχαήλ και την πρόσκαιρη απώλεια της μνήμης του. Ας παρακο­ λουθήσουμε το διάλογο: « - Θα δεις, θα γυρίσει, λέει με σιγουράδα ο Πέτρος. Μπορεί να ’χει πάθει αμνησία... το διά­ βασα σ’ ένα βιβλίο.

- Ωχ, κι εσύ με τα βιβλία σου, νεύριασε τόσο ο Σωτήρης, που ο Πέτρος παραξενεύτηκε».

Ο ρεαλιστής Σωτήρης βουτάει στη φρίκη της πραγματικότητας χωρίς την προστατευτική α-

αφιερωμα/93 χλύ ή τη βοήθεια της βιβλιακής αναφοράς, όπως ο φίλος του. Μα κάτι τέτοιο διόλου δε σημαίνει ότι αναιρείται η ακτινοβολία και η δύναμη του παλιότερου κειμένου. Ενώ υπονομεύεται και δο­ κιμάζεται διαρκώς στην αντιπαράθεσή του με την πραγματικότητα της Κατοχής, τελικά από τη σύγκριση αυτή βγαίνει μάλλον ενισχυμένο και εμπλουτισμένο. Θα παρατηρούσαμε μια χαρακτηριστική κλι­ μάκωση αυτής της αντιπαράθεσης ανάμεσα στην παρελθοντική αφήγηση της Πηνελόπης Δέλτα και την «πραγματικότητα» της Ά λκης Ζέη που ξεκινάει από την απόλυτη διάσταση, καταλήγει σ’ ένα ιδιότυπο πλησίασμα που φτάνει ώς την ταύτιση και κάποτε απλώς παύει να υφίσταται. Σε πρώτο στάδιο παρακολουθούμε τη σύγκρι­ ση που κάνει διαρκώς ο Πέτρος ανάμεσα στα πρόσωπα του περιβάλλοντος του και τους ήρωες της Πηνελόπης Δέλτα και διαπιστώνουμε ότι ό­ σο βρίσκει την απόσταση ανάμεσά τους μεγαλύ­ τερη, τόσο τα αποτελέσματα της σύγκρισης είναι για τον ίδιον απογοητευτικά. Αυτό συμβαίνει κυ­ ρίως στην αρχή του βιβλίου, δηλαδή στην αρχή του πολέμου, όταν ο Πέτρος έχει μια ιδεαλιστική κι εξωπραγματική αντίληψη γι’ αυτόν, μα κι ό­ ταν κυριαρχεί γενικός ενθουσιασμός. Ο Πέτρος ξέρει «απέξω κι ανακατωτά» για τη Θέκλα και κυρίως για την Αλεξία τότε, πριν τόσες εκατο­ ντάδες χρόνια, τον καιρό του Βασιλείου του Βόυλγαροκτόνου που παρίστανε τη βουβή και περνοδιάβαινε μέσα στον εχθρό και τον κατα­ σκόπευε». Συγκρίνει την ηρωίδα της Δέλτα με την αδερφή του, μάλιστα τη ρωτάει, αν ήθελε να τη λένε Αλε­ ξία, κι απογοητεύεται που ενώ «είναι κιόλας δε­ κατεσσάρων χρονών» το μόνο που κάνει είναι να πλέκει κάλτσες για τους φαντάρους και εξακο­ λουθεί να είναι φιλάρεσκη. Στις σκέψεις του Πέ­ τρου παρεμβάλλεται ένα απόσπασμα από το «Για την-πατρίδα» ελαφρά παραλλαγμένο, όπως πάντα, που δεν είναι άλλο από την τραγική κορύ­ φωση του έργου, τη σκηνή της ηρωικής αυτοκτο­ νίας του Αλέξιου και του όρκου της Θέκλας να εκτελέσει τώρα αυτή την αποστολή.

- «Αλέξιε, μ’ ακούς;» ρωτούσε η Θέκλα τον Αλέξιο που ξεψυχούσε.

- «Σ’ ακούω, Θέκλα.... Ορκίσου.»

- «Ορκίζομαι» - «Θα ζήσεις για την πατρίδα».

- «Ορκίζομαι». Κι η μαμά καβγάδιζε πότε για έναν τενεκέ λά­ δι, πότε απελπιζότανε γιατί τα φασόλια που της έδωσαν ήτανε γεμάτα μαμούνια. «... Κι η Θέκλα πήρε το μαχαίρι από τη λαβω­ ματιά του Αλέξιου που ξεψυχούσε και της έλεγε: Εγώ είμαι ένας, θα περάσω και θα ξεχαστώ, η πατρίδα όμως μένει». Πλαισιωμένη από τα δυο αποσπάσματα της Πηνελόπης Δ έλτα , η σύγκριση ανάμεσα στην η­

ρωική Θέκλα του Βυζαντίου και τη σάρκινη μη­ τέρα της Κατοχής είναι, στην πρώτη ματιά, εντε­ λώς απογοητευτική για τη δεύτερη, τουλάχιστον έτσι φαίνεται να πιστεύει ο μικρός γιος της. Ω­ στόσο, αντίθετα, στα μάτια του αναγνώστη η ει­ κόνα αυτή μάλλον αντιστρέφεται. Σχεδόν «κακί­ ζουμε» τα παιδικά βιβλία του Πέτρου, όταν οι «καλοί» αγαπούν την πατρίδα με τρόπο τόσο υ­ ψιπετή κι απόμακρο κι αγνοούν τον ηρωισμό της καθημερινότητας. Από αυτή την άποψη, λοιπόν, η σύγκριση φαίνεται ότι δρα υπονομευτικά για το δάνειο κείμενο που ωστόσο η παρουσία του ε­ μπλουτίζει το κείμενο-πλαίσιο με τραγικότητα. Ό σ ο προχωρούμε την ανάγνωση, βλέπουμε ό­ τι αλλάζει η σχέση αυτή μέσα στο κείμενοπλαίσιο και το δάνειο κείμενο. Είναι αποκαλυ­ πτική η πολυδύναμη λειτουργία της φράσης που προφέρει αρχικά ο Αλέξιος, ο αγαπημένος ήρωας του Πέτρου από το μυθιστόρημα «Για την πα­ τρίδα». «Εγώ είμαι ένας, θα περάσω και θα ξεχα­ στώ. Η πατρίδα όμως θα μένει...». Την ίδια φρά-

94/αφιερωμα ση που μετά το θάνατο του Αλέξιου την επανα­ λαμβάνει η Θέκλα μέσα στο «Για την πατρίδα», τη συναντούμε τουλάχιστον τρεις φορές στο «Μεγάλο περίπατο του Πέτρου». Την πρώτη φορά ο Πέτρος την προφέρει μισή. Είναι μόνον εννιά χρόνων κι αισθάνεται πολύ μι­ κρός κι αδύναμος για να μπορέσει να ταυτιστεί με το ηρωικό του πρότυπο, τον Αλέξιο. Ό πω ς πάντα η σύγκριση των υπαρκτών προσώπων με τους ήρωες των βιβλίων είναι συντριπτική για τα πρώτα. Τη δεύτερη φορά που ξανάρχεται η φρά­ ση του Αλέξιου, ο Πέτρος έχει πραγματοποιήσει την πρώτη του παιδική ηρωϊκή πράξη, τη φυγά­ δευση του Στορμ. Ό τα ν ακούει τους Γερμανούς και φοβάται, προσπαθεί να επαναλάβει τα λόγια του ήρωά του, «αλλά τα πόδια του τρέμουν». Ό ­ ταν τελικά προφέρει τούτη τη σημαντική φράση - αυτή τη φορά σε δεύτερο πρόσωπο - ο Πέ­ τρος έχει ήδη βοηθήσει τον δραπέτη Μιχάλη και το έχει κρατήσει μυστικό. Είναι η στιγμή που α­ νακοινώνεται ότι ο θείος Άγγελος θα φύγει για να πολεμήσει στην Αίγυπτο. «Ο Πέτρος συλλογίστηκε πως η στιγμή ήτανε πολύ σοβαρή, σηκώθηκε όρθιος, ακούμπησε το χέρι του στον ώμο του θείου και είπε με ύφος, σαν τον διευθυντή του σχολείου τους, όταν καλούσε έναν έναν αυτούς που έπαιρναν απολυτή­ ριο του Δημοτικού: - Εσύ είσαι ένας, θείε, και θα περάσεις, θα ξεχαστείς...

- ... η Πατρίδα, όμως, μένει! συνέχισε τη φράση του ο θείος κι ο Πέτρος έμεινε να, τον κοι­ τάζει απορημένα.

- Τι θαρρείς, μόνο εσύ έχεις διαβάσει για τον Αλέξιο; γέλασε ακόμα πιο τρανταχτά ο θείος Άγγελος».

Είναι χαρακτηριστική η υπονομευτική και ταυ­ τόχρονα καίρια χρήση της φράσης του Αλέξιου που εδώ λειτουργεί ως σημείο αναγνώρισης, σχε­ δόν συνενοχής ανάμεσα στον Πέτρο και το θείο Άγγελο, ως γεφύρι ανάμεσα στις δυο γενιές. Ο ρομαντικός θείος Άγγελος που πιστεύει ότι «η τύχη του πολέμου θα κριθεί στην Αίγυπτο» μπο­ ρεί να ταυτιστεί με τον Αλέξιο κι είναι αποκαλυ­ πτικό ότι αργότερα αυτό το ψευδώνυμο διαλέγει για να επικοινωνήσει με τους δικούς του μέσω του ραδιοφωνικού σταθμού, και να παραγγείλει στον ανιψιό του «ότι πάνω α π’ όλες τις αγάπες είναι η πατρίδα». Ωστόσο - τι ειρωνεία - η προ­ σωπική μυθολογία του ήρμκχ υποχωρεί μπροστά στην πείνα και τις κακουχίες, παύει ακόμα και να βλέπει ηρωικά όνέιρα. Ονειρεύεται το θείο Άγγελο «με τεράστιες φέτες άσπρο ψωμί και μαρμελάδα πορτοκάλι», ενώ «ο Αλέξιος, η Θέ­ κλα, ο Γίνος Βούγας που θέριζε τα κεφάλια των εχθρών με το σπαθί του, η Αλεξία, είχανε φύγει για κάπου πολύ μακριά». Ωστόσο η προσωπική μυθολογία του νεαρού ήρωα άλλες φορές αποδεικνύεται πολύ περισσότε­

ρο ανθεκτική και δυναμωτική, ενώ οι μνήμες από τα διαβάσματα των βιβλίων της Πηνελόπης Δέλ­ τα εξακολουθούν να τον συντροφεύουν. Ό ταν συμπτωματικά βρίσκεται σε μια διαδήλωση του κάνει εντύπωση που τα πλακάτ, αντί για ηρωικά συνθήματα, γράφουν «πεινάμε». Ωστόσο ο Πέ­ τρος συγκρίνει τον Μιχάλη που συναντά εκεί με το βασιλόπουλο από το «Παραμύθι χωρίς Όνομα». [«Αν βγει το παλικάρι με τ ’ άσπρα μπροστά, α­ κολουθούμε όλοι... Και βγήκε το παλικάρι που φέγγανε τα μάτια του, .κι ο λαός ακολουθού­ σε...» Να λοιπόν που τα βιβλία δεν γράφουνε μοναχά φαντασίες... Κι αν έβγαινε τώρα δα ο Μιχάλης με τ’ άσπρο λάβαρο που ’γράφε με μαύρα γράμματα «ΠΕΙΝΑΜ Ε», ο Πέτρος θα α­ κολουθούσε κι ας στέκονταν ολόγυρα οι Γερμα­ νοί κι Οι καραμπινιέροι και οι Έλληνες φασίστες.]

Ο λόγος της Πηνελόπης Δέλτα προβάλλει εδώ ως συρραφή διαφορετικών και μάλιστα δια­ σκευασμένων αποσπασμάτων από το «Παραμύθι χωρίς Όνομα». Είναι ωστόσο εύκολα αναγνωρί­ σιμος, τόσο που καμιάν αμφιβολία δεν αφήνει για την προέλευσή του. Είναι σαν να ακούμε το νέο της Ταβέρνας που αρχικά αμφισβητεί, στο τέλος όμως στρατεύεται και τελικά μέχρι λα­ τρείας αφοσιώνεται στο ασπροντυμένο βασιλό­ πουλο με τη «φεγγερή ματιά» και σκοτώνεται για να το σώσει. Το απόσπασμα αυτό γίνεται εξαιρε­ τικά πολυφωνικό με την παράθεσή του: Ακούμε την «αφηγήτρια» του «Μεγάλου Περίπατου» με τον δικό της ήρωα, να προφέρουν όλοι μαζί, ταυ­ τόχρονα, φράσεις που μοιάζουν πολύ μα δεν είναι ακριβώς οι ίδιες, σα να μιλούν για τα ίδια πράγ­ ματα χωρίς να συμφωνούν απόλυτα και τη φωνή τους ακολουθούν άπειρες αφηγήσεις: Μια πολλαπλασιασμένη εκδοχή του φαινομένου του πολυγλωσσισμού, όπως τον έχει καθορίσει ο Μπαχτίν.9 Ο Πέτρος διασκευάζει μέσα του όσα έχει μάθει από το αγαπημένο του βιβλίο κι έτσι μεταμορφω­ μένη ελαφρά, η προσωπική του μυθολογία πλη­ σιάζει την πραγματικότητα. Ο Μιχάλης, αν και πολύ πιο τρωτός, μπορεί να συγκριθεί με το, μεσ­ σιανικής σχεδόν σύλληψης, χαρισματικό βασι­ λόπουλο, κυρίως επειδή τώρα ο Πέτρος έχει δια­ φορετική αντίληψη για τα βιβλία του: Τα κατα­ λαβαίνει μ’ ένα τρόπο αντίστροφο προς τον αρχι­ κό, αφού ξεκινάει από την πραγματικότητα για να τα νιώσει. Η φράση «νά από τα βιβλία λοιπόν δεν γράφουνε μόνο φαντασίες» συμπυκνώνει μια χαρακτηριστική καμπή στη ζωή του Πέτρου κι έ­ να μεγάλο βήμα προς την ενηλικίωσή του. Η προσωπική του μυθολογία συμφιλιώνεται με την πραγματικότητα, την κάνει αναγνωρίσιμη και παύει η συνεχής αλληλοδιάψευση ανάμεσα σ’ ό,τι συμβαίνει γύρω του και σ’ ό,τι έχει διαβάσει.

αφιερωμα/95 Σ’ αυτή τη φάση ο Πέτρος μπορεί να είναι πε­ ρισσότερο επιεικής με τους γύρω του, όταν τους συγκρίνει με τους ήρωες της Π. Δέλτα. Ενώ στην αρχή του βιβλίου η σύγκριση της αδερφής του με την Αλεξία από «Τον καιρό του Βουλγαροκτόνου» τον κάνει να νιώθει ντροπή, αργότερα δεί­ χνει κατανόηση για τον εφηβικό έρωτά της προς τον μάλλον αντιηρωικό ποιητή της Αντίστασης. «Ά λλω στε» σκέφτεται «κι η Αλεξία έκανε ό,τι έ­ κανε για την πατρίδα βέβαια, μα και για τον Κωνσταντίνο». Ό μω ς αρχικά ο Πέτρος διόλου δεν είχε σταθεί σ’ αυτήν την πτυχή του χαρακτή­ ρα της Αλεξίας, έβλεπε μόνο το ηρωικό μέρος. Αυτή, λοιπόν, η καινούρια νοερή ανάγνωση των βιβλίων της Π. Δέλτα από τον Πέτρο είναι που τα κάνει αποκαλυπτικά και επίκαιρα και πάντως διαφορετικά. Ό π ω ς είδαμε η πορεία προς την ενηλικίωση του ήρωα σηματοδοτείται από το γεγονός ότι άρχισε να βλέπει με διαφορε­ τική ματιά τα αγαπημένα παιδικά του βιβλία, ό­ ταν αρχίσει να κατανοεί τί ακριβώς συμβαίνει γύ­ ρω του. Κι αυτή η καινούρια ανάγνωση και η γεμάτη Σημειώσεις 1. Μ. Tournier, L’enfant coiffe, Le vent Paraclet, Gallimard, 1977, σ. 56.

2. Βλ. A. Ζέη, Αρβυλάκια και γόβες, Κέδρος σ. 10. Η Π. Δέλτα με σύστημα και επιμονή αρχειοθετεί από την αρχή των Βαλ­ κανικών πολέμων αποκόμματα, επειδή ασχολείται με τη σΰγχρονή της ιστορία, 'βλ. Π. Δέλτα, Αρχείο, Ε’, Ερμής, 1983, θ', 2 κ.α.

3. Βλ. Α. Ζερβού, Λογοκρισία και αντιστάσεις στα κείμενα των παιδικών μας χρόνων, Οδυσσέας, 1992, σ. 34, 35, 129 4. T.S. Eliot, Ulysses, Order and Myth, The Dial LXXV (1923), 483 5. Για την ολορογία που χρησιμοποιείται για «τα κείμενα μέσα

μαστοριά παράθεση των αποσπασμάτων της Πη­ νελόπης Δέλτα μέσα στο κείμενο της Ά λκης Ζέη είναι κοντά στα άλλα ένα μεγάλο μάθημα για μας, τους σημερινούς αναγνώστες και κυρίως για όσους δηλώνουμε «ειδικοί». Στις τελευταίες σελίδες από τον «Μεγάλο περί­ πατο του Πέτρου» τα παραθέματα από το έργο της Δέλτα είναι σπάνια. Ο Πέτρος σταματάει πια να συγκρίνει συνέχεια τον γύρω του κόσμο με τα παιδικά του βιβλία, πράγμα που δείχνει πως ξεπέρασε αυτήν την ανάγκη, μα το γεγονός αυτό δεν έχει σχέση με κανενός είδους απόρριψη. Η α­ πουσία των βιβλιακών αναφορών δείχνει απλώς ότι ο ήρωας μεγάλωσε απότομα και τραγικά σύ­ ντομα, η διαδικασία της ενηλικίωσής του σχεδόν ολοκληρώθηκε στη διάρκεια της Κατοχής. Πά­ ντα όμως θα μένει η προσωπική του μυθολογία, όπως λέει ο Τουρνιέ. Οι τωρινές γενιές κι αυτές που έρχονται μπο­ ρούν να συγκροτήσουν τη δική τους μυθολογία με πρώτη ύλη τα κείμενα της Πηνελόπης Δέλτα και της Ά λκης Ζέη. στο κείμενο» χρησιμότατο το συλλογικό έργο /ntertextuality: theories and practices σε επιμέλεια Μ. Worten και J. Still, όπως και το αφιέρωμα «Intertextualite» του περιοδι­ κού Poetique, 1976, 3.

6. Βλ. L. Hutcheon, A Theory o f Parody, Λονδίνο 1985 και ί­ σως: A. Zervou, Ironie et Parodie..., Σειρά I.B. Κακριδή, Ε­ στία 1990.

7. Τέτοιο έργο είναι για παράδειγμα «Ο Παρασκευάς» του Μ. Τουρνιέ. Βλ. Η. Ewers, Alfe Helden in neuen Gewand, in K. Doreres, Neus Helden in der Kinder und jugendliterataz, Juventa 1986.

8. Βλ. A. Jefferson, Autobiography as intertext, Intertextuality, ε.α., σ. 198.

9. Για το φαινόμενο του πολυγλωσσισμού βλ. Μ. Μπαχτίν, Προβλήματα Λογοτεχνίας και αισθητικής, Πλέθρον, 1980, σ. 158, 52 και Α. Ζερβού, ε.α. 89.

Γνωρίστε τον Ελληνικό Πολιτισμό με τις Εκδόσεις Ποιότητας

ΠΑΠΑΔΗΜΑ 7του

τιμούν τα ελληνικά y ράμ ματα και συ μβά λλουν στην ανάπτυξη των κλασικών σπουδών και της παιδείας στην πα τρίδα μας Κάθε β ιβ λ ίο μ α ς είναι το π ο λυ τιμ ό τερο και φθηνότερο δώρο ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΔΗΜΑ. Ιπποκράτονε 8, Αθήνα, τηλ. 36.27.318

96/αφιερωμα

Κωνσταντίνος Δημ. Μαλαφάντης

Βιβλιογραφικά Πηνελόπης Στ. Δέλτα -πρώτη καταγραφή Α' ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ α) Βιβλία: 1. Γ ΙΑ ΤΗ Ν Π Α Τ Ρ ΙΔ Α . Εικ. Ν. Λύτρα, Τυπογρα­ φείον Γ.Σ. Βελώνη, Λονδίνον 1909.

2. Π Α Ρ Α Μ Υ Θ Ι Χ Ω Ρ ΙΣ Ο ΝΟΜΑ. Εικ. Δ .Λ. Κωνσταντινίδη, Τυπογραφείον Γ.Σ. Βελώνη, Λονδίνον 1910.

3. ΤΟΝ ΚΑ ΙΡΟ ΤΟΥ ΒΟΥΑΓΑΡΟΚΤΟΝΟΥ. Εικ. Δ.Λ. Κωνσταντινίδη, Λονδίνον 1911.

4. Π Α Ρ Α Μ Υ Θ ΙΑ Κ Α Ι Α Λ Α Α . Εικ. Σοφίας Λασκαρίδου και Σοφίας Σ. Δέλτα, «Βιβλιοθήκη Εκπαιδευτι­ κού Ομίλου», αριθ. 5, Αθήνα 1915.

5. Τ ’ ΑΝ ΕΥΘΥΝ Α (ΨΥΧΕΣ Π Α ΙΔ ΙΩ Ν ), έκδ. I. Σιδέρης, Αθήνα 1921.

6. Η Ζ Ω Η ΤΟΥ Χ Ρ ΙΣΤ Ο Υ (τόμ. δύο), τυπογρ. «Ε­ στία», Αθήνα 1925.

7. ΤΡΕΛΑΝΤΩΝΗΣ. Εικ. Μαρίας Παπαρρηγοπούλου, τυπογρ. «Εστία», Αθήνα 1932.

8. Ο Μ ΑΓΚΑΣ. Εικ. Δ.Π. Ζωγράφου, Αντ. Πολυκανδριώτη, Δ.Λ. Κωνσταντινίδη, έκδ. «Κασταλία», Α ­ θήνα 1935.

9. ΣΤ Α Μ Υ Σ Τ ΙΚ Α ΤΟΥ ΒΑ ΛΤ Ο Υ (τόμ. δύο) Εικ. Δ.Α. Μπισκίνη, Αθήνα, 1937.

6) Μελέτες-μελετήματα: 1. ΣΤ Ο Χ Α ΣΜ Ο Ι Π Ε Ρ Ι ΤΗ Σ ΑΝ ΑΤΡΟ Φ Η Σ ΤΩΝ Π Α ΙΔ ΙΩ Ν Μ Α Σ. «Δελτίο Εκπαιδευτικού Ομίλου», τόμ. Α ', 1911, σελ. 80-90 (και σε ανάτυπο).

2. ΤΑ Α Ν Α Γ Ν Ω ΣΤ ΙΚ Α Μ ΑΣ . «Δελτίο Εκπαιδευτι­ κού Ομίλου», τόμ. Γ", 1913, σέλ. 233-256 (και σε α­ νάτυπο).

3. ΤΑ Κ Α ΙΝ Ο ΥΡ ΙΑ Α Ν Α Γ Ν Ω Σ Τ ΙΚ Α Μ ΑΣ. «Δελτίο Εκπαιδευτικού Ομίλου», τόμ. Ζ ', 1919,σελ. 44-73 και τόμ. Η ', 1920, σελ. 19-30 (και σε ανάτυπο).

γ) Δημοσιεύματα: 1. ΠΟΝ ΟΣ Π Α ΙΔ ΙΟ Υ , διήγημα. Πρωτοδημοσιεύτηκε στην εφημ. «Λαός» της Πόλης, τον Ιανουάριο του 1909. Έχει περιληφθεί στα «Ανεύθυνα» με τίτλο « "ο σπασμένο βιολί».

2. ΤΟ ΓΡΑΦΤΟ, διήγημα. Στην «Εφημερίδαν των Κυ­ ριών», 1/15 Μαρτίου 1913.

3. Ο ΦΟΡΟΣ Τ Η Σ Δ ΟΞΑΣ, διήγημα. «Εστία», 15 Απριλίου 1913.

4. ΕΚ ΕΙ Π Ο Υ ΑΝ Θ ΙΖΟ ΥΝ Ο Ι ΔΑΦΝΕΣ, διήγημα. «Εστία», 27-29 Μαρτίου 1914.

5. Ο ΟΒΟΛΟΣ ΤΟΥ ΕΠΙΚΤΗ ΤΟ Υ, διήγημα. Δημο­ σιεύτηκε στο περιοδ. «Έσο Έτοιμος, περιοδικόν δια προσκόπους», Αλεξάνδρεια 15/28 Νοεμβρίου 1914.

6. Μ ΕΣ Ο Α Ο ΓΓΙΤ ΙΚ Α ΧΡ ΙΣΤΟ ΥΓΕΝ Ν Α, διήγημα. Δημοσιεύτηκε Οτο περιοδ. «Έσο Έτοιμος» (χρονολ.;).

7. Α Π Ο Τ Η Ν ΙΣΤ Ο Ρ ΙΑ Μ Α Σ : Κ Α ΤΣΑΝ ΤΩ Ν Η Σ, περιοδ. «Έσο Έτοιμος» Αλεξάνδρεια 15/28 Απρι­ λίου 1915.

8. ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ ΤΟΥ ΤΟΥΡΚΟΜΕΡΙΤΗ, διήγημα. Δημοσιεύτηκε στο περιοδ. «Έσο Έτοιμος», Αλε­ ξάνδρεια 1/14 Ιουνίου 1915.

9. ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΚΕ Σ Ο Μ ΙΛ ΙΕ Σ : Π ΑΡ ΓΑ , στο περιοδ. «Έ ­ σο Έτοιμος» Αλεξάνδρεια 1/14 Ιουλίου 1915.

10. Γ ΙΑ ΤΟΥΣ Π ΡΟ ΣΚΟΠΟΥΣ ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ, στο περιοδ. «Έσο Έτοιμος», Αλεξάνδρεια 1/14 Αυγούστου 1915.

H. ΣΤΑ ΕΛ Α Τ Α ΤΟΥ Π ΑΡ ΝΗ Θ Α , στο περιοδ. «Έσο Έτοιμος» 1/14 Σεπτεμβρίου και 1/14 Οκτωβρίου 1915 και στο περιοδ. «Παιδική Χαρά», έκδ. Α. Ράλλη, Αθήνα 15)21.

1Ζ' ΙΣΤ Ο Ρ ΙΚ Α ΑΝ ΕΚ Δ Ο ΤΑ ΤΟΥ ΠΟ Λ ΕΜ Ο Υ Μ ΑΣ, στο περιοδ. «Έσο Έτοιμος», Αλεξάνδρεια 1/14 Ο­ κτωβρίου και 1/14 Νοεμβρίου 1915.

13· ΣΤΟ Υ Π Η Λ ΙΟ Υ Τ ΙΣ ΟΞΥΕΣ, στο περιοδ. «Έσο Έτοιμος», Χριστούγεννα 1915 και στα 3 επόμενα τεύχη, Αλεξάνδρεια 1916. Από τα παραπάνω διηγήματα τα υπ’ αριθμ. 3, 4, 6 και 8 περιλήφθηκαν στα «Παραμύθια και άλλα» (1915). Το 8 («Το όνειρο του Τουρκομερίτη») δεν περιλήφθηκε στη Β' έκδοση του βιβλίου, I. Σιδέρης, Αθήνα 1924, κ-.ε.

αφιερωμα/97 6) Αλληλογραφία: 1. Α Λ ΛΗ ΛΟ ΓΡΑ Φ ΙΑ ΤΗ Σ Π .Σ . ΔΕΛΤΑ 1906-1940. Επιμέλεια Ξενοφών Λευκοπαρίδης, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα 1956.

2. Lettres de deux amis. Une correspondence entre Penelope S. Delta et Gustave Schlumberger suivie de quelques lettres de Gabriel Millet. Introduction et notes de X. Lefcoparidis, Preface d’Andre Mirambel, Athenes 1962.

Γ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ α) Μελέτες: 1. Βασταρδή Μ αργαρίτα I . : Ιστορική και ιδεολογική προσέγγιση του έργου της Πηνελόπης Δέλτα, διδα­ κτορική διατριβή (ετοιμάζεται).

2. Πεσμαζόγλου Τερέζα: La litterature pour la jeunesse en Grece: P.S. Delta et ses precur seurs, διδακτορική διατριβή, Παρίσι 1983.

3. Πεσμαζόγλου Τερέζα: Το ηρωικό παραμύθι της Π .Σ. Δέλτα. Μικρό οδοιπορικό από τις απαρχές στην ωριμότητα της νεοελληνικής παιδικής λογο­ τεχνίας, έκδ. «Ιδρύματος Ερευνών για το Παιδί», βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1991.

4. Σακελλαρίου Χάρης: Πηνελόπη Δέλτα, έκδ. Κίνητρο-Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας, Αθή­ να 1990.

5. Σπανάκη Μ αριάννα: Η χρήση της βυζαντινής ιστο­ ριογραφίας στο έργο της Π .Σ. Δέλτα, διδακτορική διατριβή (ετοιμάζεται).

δ) Ανέκδοτα: 1. ΤΟ Τ ΙΜ ΙΟ Π Α Λ Η Κ Α Ρ Ι, Α Λ Η Θ ΙΝ Η ΕΛΕΗ Μ Ο­ ΣΥΝΗ, δυο μικρά διηγήματα που η Πηνελόπη Δέλ­ τα σχεδίαζε να περιλάβει σε ένα Αναγνωστικό, που τελικά δεν κατόρθωσε να συνθέσει.

2. ΡΩΜ ΙΟΠΟΥΛΕΣ, μυθιστόρημα, που το άρχισε το 1927 και το τελείωσε το 1939.

Β' ΑΡΧΕΙΟ

6) Αφιερώματα περιοδικών: 1. Περιοδ. «Κ αλλιτεχνική Ελλάδα», τχ. 4-6-, 4 Ιουνίου 1945.

2. Περιοδ. «Διαδρομές», τχ. 16, Χειμώνας 1989: Η Πηνελόπη Δέλτα και το έργο της.

3. Περιοδ. «Νέα Εστία», τόμ. 132ος, τχ. 1562, 1 Αυγούστου 1992: Αφιέρωμα στην Πηνελόπη Σ. Δέλτα (1874-1941)· Στα πενήντα χρόνια από το θάνατό της.

α) Βιβλία: 1. ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ Κ. ΒΕΝΙΖΕΛΟ Σ (Ημερολόγιο - Α­ ναμνήσεις - Μαρτυρίες - Αλληλογραφία). Επιμέ­ λεια Π.Α. Ζάννας, έκδ. «Ερμής», Αθήνα 1978.

2. Ν ΙΚΟ ΛΑΟ Σ Π Λ Α Σ Τ Η Ρ Λ Σ (Εκστρατεία Ουκρα­ νίας 1919 - Κίνημα 6ης Μαρτίου 1933, Αλληλο­ γραφία). Επιμέλεια Π .Α . Ζάννας, έκδ. «Ερμής», Αθήνα 1979.

3. ΠΡΩ ΤΕΣ ΕΝΘΥΜΗΣΕΙΣ. Επιμέλεια Π .Α . Ζάν­ νας, έκδ. «Ερμής», Αθήνα 1985.

4. ΕΚ ΣΤΡΑΤΕ ΙΑ Σ Τ Η Μ Ε ΣΗ Μ Β Ρ ΙΝ Η ΡΩ ΣΙΑ 1919 (Κείμενα Ιάνκος Δράγούμης - Κωνσταντίνος Μανέτας - Κωνσταντίνος Βλάχος - Νεόκοσμος Γρηγοριάδης). Επιμέλεια Π .Α . Ζάννας, έκδ. «Ερ­ μής», Αθήνα 1982.

5. ΤΟ ΓΚΡΕΜ ΙΣΜ Α. Ιστορικό μυθιστόρημα. Επιμέ­ λεια Μαριάνα Σπανάκη, εισαγωγή Π .Α . Ζάννας, έκδ. «Ερμής», Αθήνα 1983.

6. Α Ν Α Μ Ν Η Σ Ε ΙΣ - 1899. Μετάφραση από το γαλλι­ κό πρωτότυπο Βοΰλα Λούβρου* επιμέλεια Π.Α. Ζάννας - Αλ. Π. Ζάννας, έκδ. «Ερμής», Αθήνα 1991.

7. Π .Σ. Δ ΕΛΤΑ - ΙΩ Ν Δ ΡΑΓΟ Υ Μ Η Σ (ετοιμάζεται).

γ) Αναφορές σε βιβλία: 1. Αναγνωστόπουλος Β.Δ. - Δελώνης Α ν τ.: Παιδική λογοτεχνία και Σχολείο, έκδ. Πατάκη, Αθήνα 1984.

2. Ανδρόνικος Μανώλης: Πάιδεία ή υπνοπαιδεία; Έκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1976, σελ. 275-278.

3. Vitti M ario: Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, έκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 1987, σελ. 373.

4. Γερμανός Φρέντυ: Η εκτέλεση, έκδ. Κάκτος, Αθή­ να 1985.

5. Γιά κος Δημήτρης: Ιστορία της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας. Από τον ΙΘ' αιώνα έως σήμερα. Θ' έκδοση, Παπαδήμας, Αθήνα 1991, σελ. 79-80.

6. Δελώνης Αντώνης: Ελληνική παιδική λογοτεχνία, έκδ. Ηράκλειτος, Αθήνα 1986.

7. Δημαράς Κ.Θ.: Ιστορία της νεοελληνικής λογοτε­ χνίας, όγδοη έκδοση, Ίκαρος, Αθήνα 1987, σελ.

439-440.

8. Ζερβού Αλεξάνδρα: Λογοκρισία και αντιστάσεις στα κείμενα των παιδικών μας χρόνων. Ο Ροβινσώνας, η Αλίκη και το Παραμύθι χωρίς όνομα. Ανάγνωστη από μια ενήλικη, έκδ. Οδυσσέας, Αθήνα

98/αφιερωμα 1992.

9. Hesseling: Litterature Grecque moderne, σελ. 153.

10. Θρύλος Ά λ κ η ς : Μορφές της ελληνικής πεζογρα­ φίας, τόμ. Γ', έκδ. βιβλιοπωλείου της Εστίας, Αθή­ να χ.χ., σελ. 50-80.

11. Κοντράρου Ν ινέττα: Νεοελληνική παιδική λογοτε­ χνία, έκδ. βιβλιοπωλείου της Εστίας, Αθήνα 1978, σελ. 150-154.

12. Μπενέκος Αντώνης Π .: Ζαχαρίας Παπαντωνίου. Ένας σταθμός στην παιδική λογοτεχνία, έκδ. Δίπτυχο, Αθήνα 1981, σελ. 43 κ.ε.

13. Παναγιωτόπουλος Ι.Μ .: Στοιχεία Ιστορίας της Νε­ οελληνικής Λογοτεχνίας, σελ. 150.

14. Παπαδάκης Ν ίκος: Σκιαγραφίες, Αθήνα 1978.

15. Παπαϊωάννου Μ .Μ .: Από τον Ψυχάρη στο Γληνό, έκδ. Φιλιππότης, Αθήνα 1986.

16. Παπατσόνης Τ.: Πνευματική επισκόπησις μιας α­ νώμαλης ελληνικής διετίας, Ορίζοντες, 1942, σελ.

261.

17. Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Α ότη: Μιλώντας για τα παιδικά βιβλία, έκδ. Καστανιώτης, Αθήνα 1987, σελ. 59-82.

18. Σακελλαρίου Χάρης: Ιστορία της παιδικής λογοτε­ χνίας Ελληνική και παγκόσμια, Δ' έκδοση, Φιλιππότης, Αθήνα 1977, σελ. 157, 187-189.

19. Σχολή Νηπιαγωγών Καρδίτσας: Πηνελόπη Δέλτα - Αντιγόνη Μεταξά. Εργασίες των Β' ετών σπουδαστριών 1978-1979. Εισαγωγή-επιμέλεια Β.Δ. Αναγνωστόπουλου, Καρδίτσα 1979.

20. Χάρης Πέτρος: Έλληνες πεζογράφοι, τόμ. Δ ', έκδ. βιβλιοπωλείου της Εστίας, Αθήνα 1973, σελ.

191-202.

21. Χωριανόπονλος Μ όνος: Κορυφαίες μορφές της νε­ οελληνικής λογοτεχνίας, έκδ. Σμυρνιωτάκης, Αθή­ να 1990, σελ. 73-84.

δ) Άρθρα, δημοσιεύματα, κριτικές: 1. Άγρ α ς Τ.: Ιουλία Δραγούμη, περιοδ. «Νέα Ε­ στία», τχ. 258, 1937, σελ. 377.

2. Ά ννινος Μπάμπης: Στα μυστικά του Βάλτου, εφημ. «Πρωία», 12.8.1937.

3. Αντωνιάδη Σ .Α .: Έσσλιγκ, περιοδ. «Νέα Εστία» τχ. 351, 1941, σελ. 690.

4. Ανώι υμος: Τα αναγνωστικά μας, «Δελτίο Εκπαιδευτ <ού Ομίλου», 1914, σελ. 328-331.

5. Ανών μος: Στα μυστικά του Βάλτου, εφημ. «Έ ­ θνος» 12.4.1937.

6. Ανώνυμος: Ένα εθνικόν ιστόρημα, περιοδ. «Ελληνίδα», τχ. 6, 1937, σελ. 148.

7. Ανώνυμος: Για τους εχθρούς και τους φίλους μας, «Νεοελληνικά σημειώματα», τχ. 3, 1937, σελ. 4-5.

8. Βιβλιόφιλος: Τ ’ ανεύθυνα, εφημ. «Πατρίς», 25.11.1921.

9. Βλαστός Π .: Η ελληνική και μερικές άλλες παράλ­ ληλες διγλωσσίες (;) σελ. 172.

10. Γιαλουράκης Μ αν.: Δέλτα Πηνελόπη, λήμμα στη Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια της Νεοελληνικής Λογο­ τεχνίας, τόμ. ΣΤ ', σελ. 173.

11. Γιαννιού Αθηνά: Μυρτιώτισσα και Δέλτα, περιοδ. «Ελληνίδα» τχ. 5, 1928, σελ. 116.

12. Γληνός Δ ημ.: Το γλωσσικό ζήτημα, περιοδ. «Νέοι Πρωτοπόροι», τχ. 5, 1934, σελ. 188.

13. Choremi Argine: Penelope Delta: Ardent reforme περιοδ. «New Greece» January 1976, σελ. 25-26.

14. Λελώνης Αντώνης: To ιστορικό μυθιστόρημα και η Πηνελόπη Δέλτα, εφημ. «Μακεδονία», 2.4.1988.

15. Δημαράς Κων.: Το παιδικό βιβλίο, εφημ. «Ελεύθε­ ρον Βήμα», 15.4.1941.

16. Ελατός Νώντας: Για τα νέα αναγνωστικά του 1917 και την κριτική της κας Δέλτα, «Δελτίο Εκπαιδευ­ τικού Ομίλου», 1920, σελ. 160-164.

17. Ελληνική Εκπαιδευτική Εγκυκλοπαίδεια - Π α ­ γκόσμιο Βιογραφικό Λ εξικό : Πηνελόπη Δέλτα, τόμ. Γ', Εκδοτική Αθηνών, σελ. 255-256.

18. Ζάννας Π .Α .: Αυτοβιογραφικά κείμενα της Π.Σ. Δέλτα (1874-1941), περιοδ. «Το Δέντρο», τχ. 41, Νοέμβριος 1988. Αναδημοσίευση στον τόμο: Πετροκαλαμήθρες και άλλα. Δοκίμια 1960-1989, έκδ. Διάττων, Αθήνα 1990, σελ. 463-478.

19. Ζέγγελη Κ .: Γύρω από ένα βιβλίο: Η ζωή του Χρι­ στού, περιοδ. «Ελληνίδα», τχ. 2, 1926, σελ. 35-36.

20. Ζήρας Αλέξης: Ο γυναικείος λόγος στη νεότερη πε­ ζογραφία μας, περιοδ. «Διαβάζω», τχ. 36, Νοέμ­ βριος 1980, σελ. 43-51.

21. Θ.Κ.Φ .: Τ ’ ανεύθυνα, περιοδ. «Ελληνίδα», τχ. 1, 1922, σελ. 27-28.

22. Θρύλος Ά λ κ η ς : Π . Δέλτα: Η ζωή του Χριστού, ε­ φημ. «Δημοκρατία», 6.1.1926.

23. Θρύλος Ά λ κ η ς : Ένα παιδικό βιβλίο: Τρελαντώνης, εφημ. «Πολιτεία», 30 και 31.10.1932.

24. Θρύλος Ά λ κ η ς : Πηνελόπη Δέλτα, περιοδ. «Νέα Ε­ στία» τχ. 376, 1.2.1943 σελ. 144-150 και τχ. 377, 16.2.1943, σελ. 226-232.

25. Ιωαννίδης Ι.Δ .: Πηνελόπη Δέλτα. Όψη αντιηρωισμού και εσωτερικής αναζήτησης, περιοδ. «Το Σχολείο και το Σπίτι», τχ. 7 (346), 1991, σελ.

305-316.

26. Κανατσούλη Μένη: Το μοντέλο της γυναίκας στη σύγχρονη παιδική λογοτεχνία, περιοδ. «Διαδρο­ μές», τχ. 6, Καλοκαίρι 1987, σελ. 102-106.

27. Καραντώνης Ανδρέας: Στην πεζογραφική παράδο­ ση της Πηνελόπης Δέλτα, περιοδ. «Νέα Εστία», τχ. 1149, 15 Μάίου 1975, σελ. 686-687.

28. Κόρακας Αργής: Οι Ελληνίδες συγγραφείς στη Βουλγαρία, περιοδ. «Νέα Εστία», τχ. 250, 1937, σελ. 1780.

29. Κουτσουλέλος Δημήτριος: Πηνελόπη Δέλτα. Μία μεγάλη Ελληνίδα και γνήσια παιδαγωγός, περιοδ. «Το Σχολείο και το Σπίτι», τχ. 6 (345), 1991, σελ.

285-286.

30. Λαούρδας Βασίλειος: Η Πηνελόπη Δέλτα και η Μακεδονία. Εισήγησις υπό Στίλπωνος Π. Κυριακίδου, έκδ. Ι.Μ .Χ .Α . αρ. 20, Θεσσαλονίκη 1958.

31. Αάσκαρη Π ολ.: Π. Δέλτα: Τ ’ Ανεύθυνα, περιοδ. «Ελληνίδα», τχ. 3, 1922, σελ. 92-93.

32. Λογοθέτη Φωφώ: Στα μυστικά του Βάλτου, περιοδ. «Ελληνίδα», τχ. 12, 1936, σελ. 269-270. Το ίδιο με τον τίτλο: Για ένα βιβλίο, περιοδ. «Νεοελληνικά Γράμματα», τχ. 32, 1937, σελ. 15.

33. Λογοθέτη Φωφώ Π .: Πηνελόπη Στ. Δέλτα. Η ζωή και το έργο της, περιοδ. «Παιδεία και Ζωή», τχ.

39-40, Ιούνιος-Ιούλιος 1955, σελ. 186-196.

34. Μ αλαφάντης Κωνσταντίνος Δ ημ.: Η «παιδική λο­ γοτεχνία» στις ιστορίες της νεοελληνικής λογοτε­ χνίας, «Το γιοφύρι» περιοδικό νεοελληνικών σπου­ δών, έκδ. Πανεπιστημίου Sydney, τχ. 12, 1992, σελ.

97-105.

35. Μαυροειδή-Παπαδάκη Σοφία: Ο Τρελαντώνης, πε-

αφιερωμα/99 ριοδ. «Ελληνίδα», τχ. 11, 1932, σελ. 245-246.

36. Μ ελάς Σπ. (Φορτούνιο): Τρελαντώνης, εφημ. «Α­ θηναϊκά Νέα», 17.10.1932.

37. Μ ελάς Σπ. (Φορτούνιο): Παιδικές Σελίδες, εφημ. «Ελεύθερον Βήμα», 16.10.1932.

38. Μ ελάς Σπ. (Φορτούνιο): Για ένα μεγάλο βιβλίο, ε­ φημ. «Ελεύθερον Βήμα», 11.5.1937.

39. Μ ελάς Σπ. (Φορτούνιο): Στα μυστικά του Βάλτου, εφημ. «Ελεύθερον Βήμα», 1.5.1937.

40. Μπ. Α .: Π. Δέλτα, Ο Τρελαντώνης· περιοδ. «Νέα Εστία» τχ. 142, 1932, σελ. 1228-1229.

41. Παλαμάς Κωστής: Το νέο βιβλίο της κυρίας Δέλτα (για το «Παραμύθι χωρίς όνομα») - 1911, Άπαν­ τα, έκδ. Μπίρης, τόμ. Η ', σελ. 81-87.

42. Παπαγιαννίδου Μ αίρη: Εκδοτική βιασύνη για την Πηνελόπη Δέλτα, εφημ. «Το Βήμα», 9.2.1992, σελ. Β' 8-9.

43. Παπαδάκης Ν .Α .: Πηνελόπη Στεφ. Δέλτα. Η «πρώτη» της παιδικής λογοτεχνίας. Σαράντα χρό­ νια από το θάνατό της, Ανάτυπο από το περιοδ. «Νέα Εστία», τχ. 1320, 1 Ιουλίου 1982, σελ.

849-859.

44. Παπαϊωάννου Μ .Μ .: Η Πηνελόπη Δέλτα και η ε­ θνικιστική λογοτεχνία, περιοδ. «Νεοελληνικός Λό­ γος», τχ. 28, 1982, σελ. 6-9. Αναδημοσίευση στην «Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας», έκδ. Καστανιώτης, Αθήνα 1988, σελ. 319-323.

45. Παπαϊωάννου Μ .Μ .: Πηνελόπη Δέλτα (1872-1941), εφημ. «Ριζοσπάστης», σ. 5. 1992.

46. Π ολίτης Μ ιχ.: Και στη Νότιο Αμερική, περιοδ. «Νέα Εστία», τχ. 236, 1936, σελ. 449.

47. Π ολίτης Μ ιχ .: Στην έκθεση της Νέας Υόρκης, περιοδ. «Νεοελληνικά Γράμματα», τχ. 135, 1939, σελ. 9.

48. Πολίτης Φώτος: Τα αναγνωστικά μας, εφημ. «Πο­ λιτεία», 5.7.1920.

49. Πολίτης Φώτος: Η ζωή του Χριστού, εφημ. «Πολι­ τεία», 16.2.1926.

50. Π ολίτης Φώτος: Λυτρωμένη Μητέρα, εφημ. «Πρω­ ία», 2.9.1932.

51. Πολίτης Φώτος: Τα βιβλία, εφημ. «Πρωία», 24.10.1932.

52. R.K.: Μια μελέτη για τις σύγχρονες ελληνίδες συγ­ γραφείς, περιοδ. «Πνευματική Ζωή», τχ. 8, 1937, σελ. 127.

53. Σκαρβέλη-Νικολοπούλου Αγγελική: Το ιστορικό και φανταστικό στοιχείο «Στα μυστικά του βάλ­ του» της Πηνελόπης Δέλτα, Ανάτυπο από το περιοδ. «Νεοελληνικόν Αρχείον», τόμ. Γ', Αθήνα 1988, σελ. 65-72.

54. Σκίπης Σω τ.: Τρελαντώνης, περιοδ. «Νέα Εστία», 23.11.1932.

55. Σπανάκη Μ αριάννα: Επετειακές ανησυχίες και εκ­ δοτικές δραστηριότητες (Μερικές πρόσφατες με­ λέτες για το έργο της Π.Σ. Δέλτα), περιοδ. «Διαβά­ ζω», τχ. 285, 15 Απριλίου 1992, σελ. 28-31.

56. Σ ταματέλου Χριστιάνα: Οι μεγάλες οικογένειες (Χωρέμη), εφημ. «Τα Νέα», 23.3.1991.

57. Σ .Π .: Μία Ελληνίς Φιλάνθρωπος, περιοδ. «Ελληνί­ δα», τχ. 12, 1936, σελ. 269-270.

58. Ταγκόπουλος Δ .Π .: Ο Ψυχάρης αγωνιστής, περιοδ. «Πνευματική Ζωή», τχ. 56, 1939, σελ. 281.

59. Τερζάκης Αγγελος: Βιβλία για τα Ρωμιόπουλα, περιοδ. «Νεοελληνικά Γράμματα», τχ. 4, 1936, σελ. 281.

60. Τερζάκης Α γγελος: Π .Σ. Δέλτα (νεκρολογία), περιοδ. «Νέά Εστία», τχ. 345-346, 1941, σελ. 421-422.

61. Της διεύθυνσης (Κώστας Αβραάμ): Πηνελόπη Δέλτα-Μπενάκη: η κορυφαία Ελληνίδα και λογία, περιοδ. «Πνευματική Ρούμελη», τχ.

12, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1981, σελ. 41-42.

62. Φουριώτης Α .: Δέλτα Πηνελόπη, λήμμα στη Μεγά­ λη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, έκδ. Ελληνικά Γράμματα - Herder, Αθήνα 1967, τόμ. Β', σελ.

66-67.

Δ' ΕΚΔΟΣΕΙΣ-ΕΠΑΝΕΚΔΟΣΕΙΣ Οι πρώτες εκδόσεις των βιβλίων της Πηνελόπης Σ. Δέλτα έγιναν στο Λονδίνο («Για την Πατρίδα», «Παρα­ μύθι χωρίς Όνομα», «Τον καιρό του Βουλγαροκτόνου») και στην Αθήνα («Παραμύθια και άλλα» - έκδ. στη σειρά «Βιβλιοθήκη του Εκπαιδευτικού Ομίλου», «Τ4 ανεύθυνα» - έκδ. I. Σιδέρης: «Η ζωή του Χρι­ στού», «Τρελαντώνης», «Στα μυστικά του βάλτου» έκδ. βιβλιοπωλείου της «Εστίας» και «Ο Μάγκας έκδ. «Κασταλία»). Από το 1955-1991 τα λογοτεχνικά βιβλία της Δέλτα τυπώνονταν αποκλειστικά από το βιβλιοπωλείο της «Εστίας» (είναι χαρακτηριστικός ο αριθμός των επανεκδόσεων που πραγματοποίησαν τα παιδικά βιβλία της ως το 1991: «Στα μυστικά του βάλτου» - 39, «Τρε­ λαντώνης» - 33, «Τον καιρό του Βουλγαροκτόνου» 32, «Για την Πατρίδα», «Παραμύθι χωρίς όνομα» και «Ο Μάγκας» από 29, «Η ζωή του Χριστού» - 15 και «Παραμύθια και άλλα» - 13). Από το 1978 ώς σήμερα άρχισε να εκδίδεται το «Αρ­ χείο Π .Σ . Δέλτα» από τις εκδόσεις «Ερμής». Από το Μάιο του 1991, μετά τη συμπλήρωση πενήντα χρόνων από το θάνατο της συγγραφέως και την απε­ λευθέρωση των πνευματικών δικαιωμάτων των έργων της, αρκετοί εκδότες προχώρησαν σε επανεκδόσεις των λογοτεχνικών της έργων. Ό λα τα λογοτεχνικά έργα για παιδιά της Δέλτα έ­ χουν εκδοθεί από τφυς εκδοτικούς οίκους Δαναός Ντουντούμης, Δελφοί, Δωρικός, Εστία, Ύψιλον. Μερικά από τα λογοτεχνικά έργα της Δέλτα έχουν εκδώσει οι εκδοτικοί οίκοι Α λ μ α , Π. Γεμεντζόπουλος, Δαμιανός, Μ όκκας-Μ ορφω τική, Νεφέλη, Πέλλα,

4 Εκδόσεις Κέδρος Γ. Γενναδίου 3 - Τηλ. 36.09.712

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ν IΚΟΛΑΪΔΗΣ

μόλις κυκλοφόρησε

Αλλα βιβλία του Αριστοτέλη Νικολαίόη • Η εξαφάνιση Μυθιστόρημα. 4η έκδοση

• Ο ιερός μαστός

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΝΙΚΟΛΑΪΔΗΣ Κάτω από τόσα βλέφαρα Διαδοχικές ιστορίες Κάτω από τόσα βλέφαρα είναι ο τίτλος που έρχε­ ται κατ’ ευθείαν από έναν ύστατο στίχο του R. Μ.

Rilke. Περιλαμβάνει μια σειρά από διαδοχικές και αντιστικτικές ιστορίες που διαβάζονται όπως τις επιλέξει ο αναγνώστης, τόσο διαφορετικές, αλλά συνδεδεμένες όλες μαζί με τις μυστικές τους οδεύσεις σ’ έναν κόσμο αγωνίας, έρωτος και περι­ πλάνησης που μόνο η σύγκρουση μες στην παλλόμενη πραγματικότητα μπορεί να εκφράσει.

Μυθιστόρημα. 2η έκδοση

• Ο κόσμος είναι άλλος Δ ιηγήματα κ α ι αφηγήσεις. 2η έκδοση

• Οι συνυπάρχοντες Μυθιστόρημα. 7η έκδοση Μυθιστόρημα. 2η έκδοση

• Εξορκίζοντας θάνατο.

ΠΟΙΗΣΗ • Η πείρα και η πυρά. Ποιήματα 1937-1977. Και άλλα κείμενα για ποίηση και τη γλώσσα

• Προσωπική σημειολογία • Ερωφάντα

την

νοεί ο συγγραφέας για την έκ­ Το εκδοτικό-μεταφραστικό θεση της αφήγησής του, του γεγονός της τελευταίας διετίας Για τα παρέχει τη δυνατότητα να σχο­ αποτέλεσε ο Ο δ υσ σέα ς του δεδομένα αποτελεί λιάσει με ακρίβεια όλο το Τζαίημς Τζόυς, το έργο σταθ­ μεταφραστικό άθλο πλέγμα των σχέσεων των π ρ ο ­ μός στην πεζογραφ ία του 20ού του Σωκράτη σώπων που λαμβάνουν μέρος αιώνα, που κυκλοφ όρησε από σ’ αυτό το σε μικρογραφία έ­ τις Ε κδόσεις ΚΕΔΡΟΣ. Καμάσκη, μια και πος. Ο μεσήλικας κ. Μπλουμ, Ο Ο δ υσ σέα ς είναι ο α π ο λο ­ πρώτη φορά καθώ ς και ο νεα ρός Στήβεν γισμός μιας μοναδικής μέρας, παρουσιάζεται Ντένταλους (που παίξει το ρ ό ­ της 16ης Ιουνίου 1904. Ο χώ ­ πλήρης μετάφραση. λο του ομηρικού Τηλέμαχου), ρος είναι συγκεκριμένος, το 70 χρόνια σχεδόν επανεξετάζουν μέσα στους Δ ουβλίνο. Έ νας πολίτης αυτής από τότε που συλλογισμούς τους όλα τα της πόλης, ο Λ εο πό λ δο ς προβλήματα που θίγει και ο Μηλουμ, ξυπνάει το πρω ί και πρωτοδημοσιεύτηκε. Έ λληνας ποιητής. Το ενδιαφ έ­ φεύγει για τη δουλειά του. Οι ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ρον του αναγνώστη εστιάζεται κοινωνικές, οι επαγγελματικές ΒΡΑΒΕΙΟ τόσο στις ομοιότητες του μύ­ και οι συναισθηματικές ΑΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗΣ θου, όσ ο και στις δια φ ορ ές και χρεώ σεις του καθυστερούν την στις ανατροπές του, οι Οποίες ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ επιστροφή του μέχρι τις πρ ώ ­ τον βοηθού ν στην εξαγωγή τες ώ ρες της επόμενης ημέρας. συμπερασμάτων κατ’ αρχήν για μια σύγ­ Αυτή η αρ γο πο ρ ία επτιστροφής δ ε συνικριση του κόσμου μας με τον κλασικό κό­ στά τη μοναδική ομοιότητα με το αρχαϊκό σμο, και δεύτερον για την ανίχνευση της η ­ •του πρότυπο. θικ ής κόι πνευματικής πορεία ς του σύγ­ Η δράσ η είναι ελάχιστη, ό μω ς η τεχνι­ χρονου κόσμου μας στον οποίο ζούμε. κή του «εσωτερικού μονόλογου» που επι­

Wm

■ Η

·········

Μόλις Κυκλοφόρησε Π ΑΣΚ ΑΛ Μ Π ΡΥΚ Ν ΕΡ

Το θείο βρέφος ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΛΟΪΣΚΑ ΑΒΑΓΙΑΝΟΥ Στο Θείο Βρέφος, ο συγγραφέας των Μαύρων φεγγαριών του έρωτα και της Μελαγχολι­ κής δημοκρατίας το γλεντάει κυριολεκτικά αφήνοντας ελεύθερη την αναρχική φαντασία του- αλλά, σε τελική ανάλυση, μας ζωγραφίζει έναν άγριο πίνακα της ανθρωπότητας, όπου βρίσκουμε τα πάντα: τα χαμένα όνειρά μας για παντοδυναμία, τη μύχια λαχτάρα μας για αθανασία, το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, το αγελαίο πνεύμα, τις γελοιότητες και τις κακίες μας, το Θεό και τη Μαμά. Πρόκειται για ένα γοητευτικότατο, πολύ διασκεδαστικό βιβλίο, όπου διαφαίνεται ένας έρωτας για τη γλώσσα, το λεκτικό, την ευφρόσυνη έκφραση. Ο Μπρυκνέρ είναι ένας απο­ λαυστικός συγγραφέας, γεμάτος αναπάντεχα ευρήματα που ξαφνιάζουν ακόμα και τον πιο φλεγματικό αναγνώστη. Ο Πασκάλ Μπρυκνέρ, λοιπόν, διασκεδάζει· ο αναγνώστης τον ακολουθεί λαχανιασμένος και μερικές φορές, εξοργίζεται όταν ο συγγραφέας περνάει από το φιλοσοφικό μύθο στο «κομματάκι» πορνό.

ΑΣΤΑΡΤΗ Κ Ω Λ Ε Τ Τ Η 9, Α Θ Η Ν Α 106 81 · Τ Η Λ . 36 29 829, F A X 36 12 100

^1

ΙΣΤΟΡΙΑ - Λ Α Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ ΛΑΟΙ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ CHS and Μ’ QUENNEL

DANIEL -ROPS

II Καθημερινή ζωή ατούς προϊστορικούς χρόνους

Η Καθημερινή ζωή στην ΙΙαλαιστίνη στους χρόνους του Ιησού

PISARE ΜΟΝΤΕΤ Η Καθημερινή ζωή στην Αρχαία Αίγυπτο

JEAN-PAUL BERTAUD

PAUL FAURE

II Καθημερινή ζωή στη Γαλλία τον καιρό της Επανάστασης

Η Καθημερινή ζωή στις Ελληνικές αποικίες

MICHAEL LOEWE PAUL FAURE

II Καθημερινή ζωή στην αυτοκρατορικη Κίνα

II Καθημερινή ζωή στην Μυκηναϊκή εποχή

PAUL FAURE EMILE MIREAUX Η Καθημερινή ζωή στην εποχή του Ομήρου

PAUL FAURE Η Καθημερινή ζωή στην Κρήτη Μινωϊκή εποχή

ROLOBOVA Ε. OZERETSKAYA Η Καθημερινή ζωή στην Αρχαία Ελλάοα

JEROME CARCOPINO II Καθημερινή ζωή στη Ρώμη στο απόγειο της αυτοκρατορίας

GERARD WALTER II Καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο

MAJORIE ROWLING II Καθημερινή ζωή στο Μεσαίωνα

Η Καθημερινή ζωή στην εποχή του Μ. Αλεξάνόρου

ROBERT MANTRAN II Καθημερινή ζωή στην Κωνσταντινούπολη τον αιώνα του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς

JEAN MARABINI II Καθημερινή ζωή στο Βερολίνο την εποχή του Χίτλερ

HENRI TROYAT Η Καθημερινή ζωή στη Ρωσία την εποχή του τελευταίου Τσάρου

ANDRE CHOURAQUI Η Καθημερινή ζωή των ανθρώπων της Βίβλου

GIULIA SISSA - MARCHEL DETIENNE II Καθημερινή ζωή των Ελλήνων θεών

E.R. CHAMBERLAIN II Καθημερινή ζωή στην Αναγέννηση

JEAN MARABINI II Καθημερινή ζωή

GEORGES CONTENEAU II Καθημερινή ζωή στη Βαβυλώνα και στην Ασσυρία

καιρό της Οκτωβριανής Επανάστασης

JEANNINE AUBOYER

Η Καθημερινή ζωή στη Μέκκα από τον Μωάμεθ ως τις ημέρες μας

SLIMANE ZEGHIDOUR II Καθημερινή ζωή στην αρχαία Ινδία

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΗΜ . Π Α Π Α Δ Η Μ Α ΙΠΠΟΚΡΑΤΟΥΣ 8 - Α Θ Η Ν Α 106 78 - ΤΗΑ. 3 6 2 .7 3 .1 8 - 3 6 4 .2 6 .9 2

-

FA X 3 6 1 ,0 2 .7 1

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΔΕΛΦΙΝΙ

ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΚΟΥΛΙΔΗΣ

Το παλιό ποίημα του Ευαγγελισμού

Eikoves ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΑΡΚΙΔΗΣ

ΔΕΛΦΙΝΙ

Το παλιό ποίημα του Ευαγγελισμού Γ ιώργος Κακουλιδης Εικόνες Χρήστος Μαρκίδης

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΛΦΙΝΙ Θεμιστοκλέους 23-25, Αθήνα 106 77

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ «Πρόοδος» Μεσολογγίου 5

Τηλ. 3630955, Fax: 6450764

Τηλ. 3621001-3630889, Fax: 3629207

_ _ _ _ _ ΕΚΔΟΣΕΙΣ <φ ΔΕΛΦΙΝΙ_ _ _ _ _ _ _ Ένας χρόνος Α ελφίνι. Μ ια δυναμική παρουσία στο χώρο του βιβλίου

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Έντουιν Α. Άμποτ

Χ ένρι Τζέιμς

Επίπεδος Κόσμος

Τι ήξερε η Μέιζι

Βιλλιέ Ντε Λ ’ Ιλ Αντάμ

Ουίλιαμ Φόκνερ

Σκληρές Ιστορίες

Τοχωριουδάκι

Εμίλ Ζολά

Ουμπέρτο Έκο

Το στομάχι του Παρισιού

Τζέιμς Τζόις

N t. X, Λόρενς

0 παραβάτης

Ρόμπερτ Μ ούζιλ

Προσπέρ Μεριμέ

Περί βλακείας (δοκίμιο)

Νουβέλες

Ρεμί Ντε Γκουρμόν

Φόλκερ Μπράουν

Λιτανείες του ρόδου (ποίηση)

Ιστορία χωρίς τέλος

Με 2 ξυλογραφίες του Γιάννη Γουρζή

Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ

Εγκόλπιο Ερωτικού Λόγου

Απόγνωση

(Ανθολόγηση ξένης ερωτικής ποίησης)

Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ

Με έξι πίνακες του Χρόνη Μπότσογλου.

Η ΆμυνατουΑούζιν

Ζορζ Σαρμπονιέ

Γκράτσια Ντελέντα

Διάλογοι με μοντέρνους ζωγράφους

0 κισσός

Με δέκα πέντε πίνακες των Τζακομέτι, Μπρακ, Έρνστ, Χάρτουνγκ, Μιρό, Πικαμπιά, Σουλάζ Μασάν, Ματίς, Νταλί, Σαγκάλ, Βιέιρα ντα Σίλβα, Λε Κορμπυζιέ, Μπυφέ, Πινιόν.

Τζον Ντος Πάσος

Μανχάταν Τράνσφερ

ΓΙΑ ΠΑΙΑΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ Μ άριος Βερέττας

Αγγελική Βαρελλά

Το φεγγάρι παίζει.,.σκάκι (Ζωγραφιές Τατιάνα Ραϊση-Βολανάκη)

-

Η άγνωστη Μυθολογία. Βιβλίο 1 Έρως και Ψυχή

Αθα Γιαλούρη

(Εικ. Τέτη Σώλου)

Μύθοι των αρχαίων Ελλήνων για τους αστερισμούς

Μ όνος Κοντολέων

(Εικ. Γιάννης Καρΐιδης)

Μ άνια Καπλάνογλου

Η νύφη της Άνοιξης (Ζωγραφιές Τατιάνα Ραϊση-Βολανάκη)

Νίκη Καποκάκη

Αποστολή στις Κυκλάδες (Ζωγραφική Ν.Καποκάκη)

Η μαγική Μητέρα (Εικ. Τζένη Δρόσου)

Αλέξης Κυριτσόπουλος-Αντιγόνη Παρούση

Ήταν ένα μικρό χαρτάκι... (Εικ. Α. Κυριτσόπουλου)

Νίκος Σαλτερής

28 φεγγάρια ή η νύχτα που όλοι φοβούνται.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΛΦΙΝΙ · Θεμιστοκλέους 23-25,106 77 Αθήνα · Τηλ. 36.30.955, Fax 64.50.764

lABAZfl ε

π ιΑ ο

έρευνα για τη φτώχεια r-r-v νΑ 'Λ

ΣΑ Κ Η ΣΚ Α Ρ Α ΓΙΩ Ρ Γ Η Σ , Θ. ΓΕΩΡΓΑΚΟΠΟΥΑΟΣ, Δ. Κ Α ΡΑΝ ΤΙΝΟΣ, Γ. Α Ο ΪΖ ΙΔ Η Σ , Ν. Μ Π Ο ΥΛ ΑΣ, Γ. ΥΦΑΝΤΟΠΟΥΑΟΣ, Μ. ΧΡ Υ ΣΑ Κ Η Σ: Διαστάσεις της φτώχειας στην Ελλάδα. Αθήνα, Ε θ ν ι­ κ ό Κ έ ν τρ ο Κ ο ιν ω ν ικ ώ ν Ε ρ ευ ν ώ ν , 1990. Σελ. 884 (σε δυο τόμους). *

υκλοφόρησε πρόσφατα, σε δύο τόμους, από το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών το συλλογικό έργο με τίτλο «Διαστά­ σεις της φτώχειας στην Ελλάδα». Η συγγραφή του έργου έγινε από ερευνητική ομάδα του ΕΚΚΕ αποτελούμενη από τους: Θ. Γεωργακόπουλο, Δ. Καραντινό, Γ. Λοϊζίδη, Ν. Μπούλα, Γ. Υφαντόπουλο και Μ. Χρυσάκη. Επιστημονικός υπεύθυνος της ομάδας αυτής ή­ ταν, μέχρι τον πρόωρο θάνατό του το 1985, ο αείμνηστος καθηγη­ τής Σάκης Καράγιωργας. Μετά το θάνατο του Σάκη Καράγιωργα το ΕΚΚΕ ανέθεσε την ευθύνη της έρευνας στον καθηγητή Νίκο Πετραλιά. Πρόκειται για μια πολυσέλιδη (αριθμεί 884 σελίδες, και στους δυο τόμους) εμπειρική έρευνα διανθισμένη με πληθώρα στατιστι­ κών πινάκων και επεξηγηματικών διαγραμμάτων, η οποία έρχεται να καλύψει ένα κενό στη βιβλιογραφία των ελληνικών κοινωνικών επιστημών. Άλλωστε τέτοιου είδους έρευνες είναι συχνότατες στις Δυτικοευρωπαϊκές χώρες και επιπλέον, σε μεγάλο βαθμό, ελέγ­ χουν και καθοδηγούν την προνοιακή πολιτική του κράτους. Ό πω ς αναφέρεται στο εισαγωγικό μέρος της έρευνας, τα πορίσματα α­ ντίστοιχων ερευνών σε χώρες όπως η Βρετανία, η Γερμανία, το Βέλγιο κ.λπ. «συνέβαλαν στην καλύτερη χαρτογράφηση των κοι­ νωνικών αναγκών και στην ανάγκη για ορθολογική χάραξη της κοινωνικής πολιτικής όχι μόνο σε εθνικό αλλά ακόμα και σε ενδοευρωπαϊκό επίπεδο». Στη χώρα μας, αντίθέτως, όπου το Κράτος Πρόνοιας και οι προνοιακοί μηχανισμοί είναι ακόμα terra incognita και όπου η κοινωνική πολιτική «διαμορφώνεται κάτω α­ πό συνθήκες άγνοιας τόσο των ποσοτικών όσο και των ποιοτικών διαστάσεων της φτώχειας... οποιαδήποτε πολιτική του Δημοσίου που αποσκοπεί στην άμβλυνση των κοινωνικών ανισοτήτων στηρί­ ζεται αναγκαστικά σε επισφαλείς αντιλήψεις και οδηγεί σε ενέρ­ γειες αμφίβολης αποτελεσματικότητας».

Κ

ι βασικοί στόχοι της έρευνας, στην τελική της μορφή, όπως δηλαδή αναδιαμορφώθηκε μετά τον απροσδόκητο θάνατο του Σάκη Καράγιωργα και παρουσιάζεται στο αναγνωστικό κοινό, είναι οι εξής: 1. Ο προσδιορισμός της έννοιας της φτώχειας, ιδιαίτερα σε σχέ­ ση με τα ελληνικά δεδομένα, και η σύγκριση με πορίσματα ερευνών από άλλες χώρες της ΕΟΚ. Η μεθοδολογία της έρευ­ νας είναι δε έτσι συγκροτημένη ώστε να επιτρέπει τέτοιου εί­ δους συγκρίσεις.

2. «Η διαχρονική και διαπεριφερειακή διερεύνηση των οικονο­ μικών διαστάσεων της φτώχειας κατά τη μεταπολεμική

Ο

κοι

νω ,

108/επιλογη περίοδο».

3. Η σκιαγράφηση των προτύπων κατανάλωσης των φτωχών νοικοκυριών και η σύγκριση με τα αντίστοιχα πρότυπα των μη φτωχών νοικοκυριών.

4. Η ανάλυση των κοινωνικών διαστάσεων της φτώχειας και ι­ δίως των σχέσεών της με την εκπαίδευση, την κατοικία και την υγεία. Έτσι και οι δυο τόμοι του έργου απαρτίζονται από τρία μέρη. Ο πρώτος τόμος από ένα εισαγωγικό μέρος που α­ φορά τους εννοιολογικούς προσδιορισμούς της φτώχειας και έχει γραφτεί από τον Σάκη Καράγιωργα, από ένα δεύτερο το οποίο αναφέρεται στις οικονομικές διαστάσεις της φτώχειας στην Ελλάδα και από ένα τρίτο μέρος με τίτλο «Φτώχεια και καταναλωτικά πρότυπα». Ό σο για τον δεύτερο τόμο, αυτός περιλαμβάνει τρία μέρη που εξετάζουν τη σχέση της φτώ­ χειας με την εκπαίδευση, την κατοικία και την υγεία αντί­ στοιχα. ι μεθοδολογικές επιλογές της ερευνητικής ομάδας και η ε­ κλογή κατάλληλων εννοιολογικών κατηγοριών επιτρέπουν την αποφυγή των σκοπέλων που συνιστούν η έλλειψη στατιστικών στοιχείων και η αναξιοπιστία στοιχείων όπως οι φορολογικές δη­ λώσεις. Τα κύρια δε συμπεράσματα της έρευνας εντοπίζουν τις ε­ στίες της φτώχειας στην Ελλάδα σε κατηγορίες νοικοκυριών όπως οι πολύτεκνες οικογένειες, τα νοικοκυριά ακριτικών περιοχών, οι οικογένειες με χαμηλό εκπαιδευτικό επίπεδο ή με αρχηγό μεγάλης ηλικίας. Από τα άλλα ενδιαφέροντα πορίσματα της έρευνας ενδει­ κτικά αναφέρω το στοιχείο ότι το 1974 το ποσοστό φτωχών νοικο­ κυριών στην Ελλάδα ήταν υπερδιπλάσιο αυτού των νοικοκυριών της ΕΟΚ (25% σε σύγκριση με 11,4%). Βεβαίως η έρευνα δεν πε­ ριορίζεται χρονικά μέχρι το 1974, αλλά επεκτείνεται και επεξεργά­ ζεται στατιστικά στοιχεία (προερχόμενα επί το πλείστον από την έρευνα οικογενειακών Προϋπολογισμών της Ε.Σ.Υ.Ε.) μέχρι και για το έτος 1982, ιδιαίτερα όσον αφορά τα καταναλωτικά πρότυίνεται κατανοητό ότι η έρευνα «Διαστάσεις της φτώχειας στην Γ Ελλάδα» αποτελεί μια πλούσια και τεκμηριωμένη πηγή πλη­ ροφοριών όσον αφορά το πρόβλημα της φτώχειας. Θα ήταν βέβαια δυνατό να παρατηρήσει κανείς ότι το έργο περιορίζεται σε μια έκ­ θεση εμπειρικών δεδομένων χωρίς ιδιαίτερη περαιτέρω επεξεργα­ σία και σύνθεση των πορισμάτων στο πλαίσιο μιας ολοκληρωμέ­ νης θεωρητικής πρότασης ή στην κατεύθυνση μιας πρότασης κοι­ νωνικής πολιτικής. Πρέπει πάντως να αναγνωριστεί πως η ίδια η ερευνητική ομάδα που συνέταξε τη μελέτη αναγνωρίζει τον απο­ σπασματικό χαρακτήρα της, ο οποίος και αποδίδεται από τους ί­ διους τους ερευνητές, στο θάνατο του Σάκη Καράγιωργα. Ούτως ή άλλως η έκδοση αυτή του ΕΚΚΕ είναι μια σημαντική προσπάθεια - ίσως η πρώτη του είδους της στην Ελλάδα - που αν μη τι άλλο επισημαίνει έναν από τους ρόλους που είναι δυνατόν και πρέπει να παίξει ένα Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, δηλαδή να αναλύ­ ει και να διερευνά με σοβαρότητα κοινωνικά προβλήματα, όπως η φτώχεια, και σε μια δεύτερη φάση να τα αξιολογεί με βάση τις κάθε φορά υιοθετούμενες θεωρητικές αναφορές και να προτείνει α­ νάλογες λύσεις και διεξόδους στο επίπεδο της κοινωνικής πολιτι­ κής. Ό λα αυτά βέβαια προϋποθέτουν πως θα συνεχίσουν να υπάρ­ χουν κοινωνική πολιτική αλλά καί Ε.Κ.Κ.Ε. ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΤΑΥΡΑΚΑΚΗΣ

επιλογη/109

πρω τότυπες πηγές νεότερης πολιτικής ιστορίας \~Τ~\

ΓΙΩΡΓΟΥ Α Ν Α Σ Τ Α Σ ΙΑ Δ Η : Πολίτευμα και κομματικοί σχηματι­ σμοί στην Ελλάδα (1952-1967). Θεσσαλονίκη. Π α ρ α τ η ρ η τ ή ς , 1991. Σελ. 395.

νδιαφέρον εγχειρίδιο που έχει ως στόχο «να προσφέρει το υπό­ βαθρο της μελέτης πάνω στην εξέλιξη των πολιτικών και συ­ νταγματικών μας θεσμών» είναι το βιβλίο του Επίκουρου Καθηγη­ τή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Γιώργου Αναστασιάδη, «Πολίτευμα και κομματικοί σχηματισμοί στην Ελλά­ δα (1952-1967)». Πρόκειται για μια συστηματική καταγραφή εύ­ στοχων παρατηρήσεων για τη λειτουργία των πολιτικών θεσμών στην Ελλάδα, κατά την κρίσιμη προ-δικτατορική δεκαπενταετία και την αναζήτηση των αιτίων που οδήγησαν στην κρίση του ελλη­ νικού πολιτικού συστήματος. Με ένα πλήθος έγκυρων στοιχείων και πηγών, ο συγγραφέας α­ ναλύει μεθοδικά και με επιστημονικά κριτήρια το ρόλο των Ανα­ κτόρων, των πολιτικών κομμάτων και των άλλων δημοσίων θε­ σμών σε μια περίοδο, η οποία άσκησε αποφασιστική επίδραση στον τρόπο άσκησης της πολιτικής στη χώρα μας. Ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τα «παθολογικά φαινόμενα» του πολιτικού της συ­ στήματος, συνήθης εκδήλωση των οποίων υπήρξε η υπέρβαση των θεσμικών λειτουργιών από τους ίδιους τους εκφραστές τους, όπως και η εξάρτηση των ελληνικών πολιτικών δυνάμεων από ξένα κέ­ ντρα αποφάσεων και συμφερόντων.

Ε

ο βιβλίο του κ. Αναστασιάδη χωρίζεται σε τέσσερα κεφάλαια με την προσθήκη, σε ένα πέμπτο, του πλούσιου και εξαιρετικά περιεκτικού βιβλιογραφικού οδηγού. Αφού πολύ συστηματικά αναφέρεται στις εκλογικές αναμετρήσεις μεταξύ των ετών 1946-1964, προβαίνει κατόπιν στην παρουσίαση των χαρακτηριστι­ κών των κυριότερων πολιτικών, κομματικών σχηματισμών που έ­ δρασαν στη χώρα κατά την προδικτατορική περίοδο. Είναι μια προσεκτικά σχηματισμένη εικόνα του ελληνικού κοινοβουλευτι­ σμού, την οποία συμπληρώνει μια δόκιμη αναφορά στην ιστορία και τις παραδόσεις που τον εχαρακτήρισαν. Σε ειδικό κεφάλαιο α­ ναλύεται η σχέση του κοινοβουλευτικού συστήματος με τον θεσμό της μοναρχίας, όπως αυτή εκδηλώθηκε κατά την υπό εξέταση δε­ καπενταετία, ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η προσπάθεια ανάλυσης και αξιολόγησης της πρότασης αναθεώρησης του Συ­ ντάγματος με πρωτοβουλία της κυβέρνησης Καραμανλή.

Τ

ληθινή προσφορά του κ. Αναστασιάδη είναι όμως, η συγκέ­ ντρωση εικοσιτεσσάρων εξαιρετικά σημαντικών ντοκουμέ­ ντων της κρίσιμης αυτής πολιτικής περιόδου στο Παράρτημα του βιβλίου. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνονται τα Καταστατικά της "Ενώσεως Κέντρου” , της ΕΔΑ και της ΕΡΕ, το περίφημο Γ' Ψήφισμα της Βουλής (1946) «περί εκτάκτων μέτρων αφορώντων την Δημο­ σίαν τάξιν και ασφάλειαν», ο Αναγκαστικός Νόμος 509 «περί μέ­ τρων ασφαλείας του Κράτους, του πολιτεύματος, του κοινωνικού

Α

πο Μ

Τ(

κη

110/επιλογη καθεστώτος και προστασίας των ελευθεριών των πολιτών», πρα­ κτικά από τη συνεδρίαση του Συμβουλίου του Στέμματος της 1ης Σεπτεμβρίου 1965, καθώς και ανέκδοτα μέχρι σήμερα πρακτικά α­ πό τη σύσκεψη των πολιτικών αρχηγών υπό την προεδρία του Βα­ σιλιά Παύλου, της 29ης Σεπτεμβρίου 1963. Η συστηματική έκθεση επιστημονικών συμπερασμάτων και η δυνατότητα που παρέχει ο συγγραφέας στον αναγνώστη να μελε­ τήσει πρωτότυπες πηγές της νεότερης πολιτικής μας ιστορίας είναι φανερό ότι συνιστούν τελικά μια αξιοπρόσεκτη προσφορά του κ. Αναστασιάδη, ιδιαίτερα προς τους νέους που επιθυμούν να ασχο­ ληθούν βαθύτερα με τη σημαντική αυτή πολιτική περίοδο. Θ. ΨΑΛΙΔΟΠΟΥΛΟΣ

η μελέτη τω ν οικονομικώ ν μεγεθών με το συγκερασμό τη ς ιστορικής γνώ σης Θ Α Ν Α ΣΗ ΚΑ ΛΑΦ Α Τ Η : Αγροτική πίστη και Οικονομικός μετασχη '-Α-Σ μητισμός στη β. Πελοπόννησο, Α ιγιάλεια τέλη 19ου αιώνα. A ' A γροτική πίστη και παραγωγή, Αθήνα 1990, σσ. 503, Β ' Χ αρακτηρι στικά του Αναπτυξιακού Μ ετασχηματισμού, Αθήνα 1991, σσ 450+Αναγραφή των εκδόσεων του Μ .Ι.Ε . Τ. της Ο ικονομικής Ιστό ρίας. Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.

ίναι γεγονός ότι οι επιμέρους έρευνες σε οποινοδήποτε τομέα, και ειδικότερα της οικονομίας, βοηθούν αποτελεσματικά στην παρακολούθηση, στο μέτρο του δυνατού, των διαφοροποιή­ σεων που μπορεί να επισημάνει ο μελετητής, σε γενικότερη κλίμα­ κα. Οι οικονομικοί και κοινωνικοί μετασχηματισμοί, που παρατη­ ρούνται στον Ελλάδικό χώρο σε ευρεία κλίμακα, δεν έχουν μελε­ τηθεί επαρκώς ακόμα, η δε παρουσία μελετών, πράγματι, αποτε­ λεί ανεκτίμητη προσφορά στο όλο οικοδόμημα. Ιδιαίτερα θέλει να τονισθεί εκ προοιμίου εδώ ότι η εργασία του κ. Θανάση Καλαφάτη δεν αποτελεί μόνο υπόδειγμα τοπικής οικονομικής έρευνας, αλλά και μια μορφή οικονομικής παραγωγικότητας της οικονομίας μας, που μπορεί ya συντελεσθεΐ σε ευρύτερο γεωγραφικό χώρο. Ο αγροτοεμπορικός χαρακτήρας της ανάπτυξης και παρακμής της περιοχής ώθησαν το συγγραφέα σε μια εκτεταμένη διερεύνηση του θέματος. Καρπός της έρευνας αυτής αποτελούν οι δυο τόμοι τους οποίους κρατούμε σήμερα στα χέρια μας και αναμένεται και ο τρίτος. Ό πω ς αναφέρεται και στο προλογικό σημείωμα της Επιτροπής Ιστορίας (σ. 10) του Ιδρύματος, η εργασία του κ. Καλαφάτη υπο­ βλήθηκε το 1987 ως διδακτορική διατριβή στην Πάντειο Ανωτάτη Σχολή Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών και τιμήθηκε με το βαθμό άριστα. Το Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τραπέζης θεώ­ ρησε τιμή του να συμπεριλάβει στη σειρά: «Μελέτες Οικονομικής Ιστορίας» την εργασία αυτή, που πράγματι ισότιμα και ισόβαθμα στέκει με τις άλλες μελέτες που μέχρι σήμερα έχουν εκδοθεΐ.

Ε

ΟΙΚΟ

νο * 'α

επ ιλογη/111 ριν προχωρήσουμε στις γενικές θέσεις, γιατί πράγματι εκεί θα περιοριστούμε, της παρουσίσης της μελέτης του συγ­ γραφέα, μεταφέρουμε τα περιεχόμενα κατά τόμους των κεφα­ λαίων, όπου ο αναγνώστης θα μπορέσει να παρακολουθήσει με γνώση το περιεχόμενο της μελέτης και ν’ αντιληφθεί το εύρος της έρευνας που επιτέλεσε ο συγγραφέας. Α ' τόμος: Κεφάλαιο 1: Α­ γροτική πίστη και οικονομική πολιτική (σσ. 33-43), Κεφάλαιο 2: Πλαίσιο και άσκηση της αγροτικής πίστης στην Ελλάδα (1830-1880) (σσ. 44-112), Κεφάλαιο 3: Δημογραφική και κοινωνική διάρθρωση στην Αιγιάλεια (1856-1896) (σσ. 113-204), Κεφάλαιο 4: Ποσοτική διερεύνηση και αναφορές στην παραγωγή και εμπορία της σταφίδας (σσ. 205-311), Β' τόμος: Κεφάλαιο 5: Αναδιάρθρωση και επέκταση καλλιεργειών (σσ. 17-40), Κεφάλαιο 6: Διάρθρωση ι­ διοκτησίας και περιουσιακές αξίες (σσ. 41-80), Κεφάλαιο 7; Διάρ­ θρωση και εξέλιξη των γαιοκτητικών σχέσεων εκμετάλλευσης (σσ. 81-138), Κεφάλαιο 8: Διάρθρωση και εξέλιξη της εμπορικής ο­ μάδας (σσ. 139-166), Κεφάλαιο 9: Δημοτικοί προϋπολογισμοί και μηχανισμοί ανάπτυξης (σσ. 167-206).1 Οριοθετώντας τα πλαίσια της μελέτης του στην εισαγωγή που προτάσσεται στον Α' τόμο (σσ. 19-31), ο συγγραφέας γράφει: «Συ­ γκεκριμένα η έρευνα θα κινηθεί στα παρακάτω πλαίσια: (α) στη χρονική περίοδο 1860-1890, και ευρύτερα στην περίοδο 1830-1900, δηλαδή θα καλύψει το οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό γίγνε­ σθαι από τη σύσταση του νέου εθνικού κράτους μέχρι τις αρχές του αιώνα μας· (β) στα γεωγραφικά όρια της επαρχίας Αιγιαλείας, γε­ νικότερα του νομού Αρχαϊσήλιδος και ολόκληρης της Πελοποννήσου». Η οικονομική ανάπτυξη, η οικονομική πολιτική και γενικό­ τερα η οικονομική ιστορική γνώση θα καθορίσουν τις προϋποθέ­ σεις του εκσυγχρονισμού της ελληνικής κοινωνίας που αρχίζει να διαφαίνεται μετά την απελευθέρωση και τη σύσταση του νέου Κρά­ τους. Ο Ι9ος αιώνας που υστερεί σημαντικά στην έρευνα «ο μεγά­ λος άγνωστος της νεότερης ελληνικής κοινωνικής και οικονομι­ κής ιστορίας», όπως χαρακτηριστικά αποφάίνεται ο συγγραφέας, αρχίζει να πλουτίζεται με χρήσιμες εργασίες, οι οποίες και θα στα­ θούν καθοριστικές για τη μελέτη των μετέπειτα εξελίξεων της οι­ κονομικής πολιτικής του 20ού αιώνα. Η εργασία του κ. Καλαφάτη μορφοποιεί τις κατηγορίες εκείνες των προβλημάτων που παρου­ σιάζονται στον οικονομικοκοινωνικό μετασχηματισμό στον επαρ­ χιακό χώρο, παρόλες τις επιμέρους δυσκολίες, και δίνει ερμηνεία στη λειτουργικότητα των μηχανισμών που βοήθησαν τη χάραξη της ανορθωτικής τάσεως της οικονομίας. Η κυριαρχία της αγροτι­ κής παραγωγής που αναπτύσσεται σε τοπικό επίπεδο και ή σύνδε­ σή της με το εμπόριο ενισχύουν την παραγωγικότητα και πέρα των ορίων της παραγωγής, γεγονός που η δραστηριότητα αυτή ενισχύει την αναγκαιότητα της αγροτικής πολιτικής.

Π

ιστορικός χαρακτήρας της μελέτης εντοπίζεται στην ευρεία χρησιμοποίηση του αρχειακού υλικού, το οποίο καλύπτει ένα πλούσιο και πολύτιμο στοιχείο επεξεργασίας των οικονομικών ει­ δήσεων σε έγγραφα συμβολαιογραφικά, εκθέσεις και ισολογι­ σμούς της Ε.Τ.Ε., λογιστικά βιβλία, δικαιοπρακτικά έγγραφα διαχειρίσεως της Μονής Ταξιαρχών Αιγιαλείας, ιδιωτικά αρχεία ε­ μπόρων, αιτήσεις δανείων και καταθέσεων, προικοσύμφωνα, διανεμητήρια, στατιστικά στοιχεία, διάφορα βιβλία των Δήμων και ι­ διωτικά αρχεία Λόντου, Μεσσήνέζη κ.ά. Από ξένες πηγές χρησι­ μοποιήθηκαν τα γαλλικά Προξενικά έγγραφα από την Πάτρα (1850-1900), ως και τα Γαλλικά Αρχεία του Υπουργείου των Εξωτε­ ρικών της Γαλλίας. Το μέγεθος της έρευνας εντοπίζει ο αναγνώ-

Ο

112/επιλογη στης στις πλούσιες υποσημειώσεις του έργου και στα παραρτήμα­ τα τεκμηρίων, που καταλαμβάνουν σημαντικό μέρος της όλης ερ­ γασίας (Α' σσ. 375-501, Β' σσ. 261-450) και που είναι δυνατόν να αξιοποιηθούν και από άλλους ερευνητές. Οι αναλυτικοί πίνακες των τεκμηρίων (Α' σσ. 373- 374, Β' σσ. 261-450) ποδηγετούν τον αναγνώστη-μελετητή να ανατρέξει στα κείμενα που θεμελιώνουν τα γραφόμενα στο κύριο μέρος του έργου και επεκτείνουν το εύρος της γνώσης. Ο συγκερασμός της ιστορικής γνώσης μαζί με τη βα­ θύτερη μελέτη των οικονομικών μεγεθών της εποχής δίδουν το στίγμα της έρευνας, καλύπτοντας τις κυριότερες πηγές οικονομι­ κής ανάπτυξης. Αναλύοντας τα μεγέθη των οικονομικών συστημάτων και κυ­ ρίως την Αγροτική Πίστη και τους Οικονομικούς μετασχηματι­ σμούς που παρατηρούνται στον Ελλαδικό χώρο στα τέλη του 19ου αιώνα, ο συγγραφέας κατόρθωσε να ερευνήσει με κάθε λεπτομέ­ ρεια τους κλάδους που συνετέλεσαν στην ανάπτυξη των αγροτι­ κών εκμεταλλεύσεων, της μεγεθύνσεως του εμπορίου και της ανδρώσεως της Οικονομίας. Η σύσταση του πιστωτικού ιδρύματος της Εθνικής Τράπεζας, το 1841, στάθηκε δειλά μα σταθερά στη βοήθεια της γεωργικής ανάπτυξης παρά τις πολλές δυσμενείς συν­ θήκες που παρουσιάστηκαν την εποχή εκείνη. Η χορήγηση δα­ νείων για γεωργική χρήση με ανοικτούς λογαριασμούς συνετέλεσε αποτελεσματικά στη στήριξη της γεωργίας, στη σταφυλοπαραγω­ γή, αλλά και στην εμποροαγροτική οικονομία που σιγά σιγά εκφυ­ λίστηκε. Ο συσχετισμός αυτός του εμπορίου με την αγροτική πα­ ραγωγή είχε σαν συνέπεια τη διαφοροποίηση της τοπικής οικονο­ μίας και κύρια της αγροτικής. Βασικοί συντελεστές επισημαίνονται οι μεταλλαγές που παρουσιάστηκαν μεταξύ Κράτους και Ε.Τ.Ε. Η άσκηση της αγροτικής πίστης, όπως αυτή διαμορφώνε­ ται την περίοδο από το 1830-1880, προοιωνίζει θετικά αποτελέσμα­ τα για την ελληνική οικονομία αφού οι πιστωτικοί και οικονομικοί παράγοντες συντελούν με τη συνεργασία τους στην προώθηση του κοινού σκοπού, την ανάπτυξη της οικονομίας. Οι πίνακες 1 και 2 και τα διαγράμματα 1 και 2 που παραθέτει ο συγγραφέας στις σελί­ δες 71, 72 και 74, 76, μας μεταφέρουν ανάγλυφα την εικόνα των οι­ κονομικών μεγεθών που εφάρμοσε η Ε.Τ.Ε. μέχρι το 1901 στις α­ γροτικές χορηγήσεις. Αρκετές σελίδες αφιερώνει ο συγγραφέας ε­ ξετάζοντας σφαιρικά το πρόβλημα της κτηματικής πίστης, όπως αυτό παρουσιάζεται από τη δεκαετία του 1860 και ομαλά λύνεται μόλις στις 22 Νοεμβρίου του 1872 με την υπογραφή της συμβάσεως. Η Ε.Τ.Ε. θα εισέλθει στην Κτηματική Τράπεζα με την αγορά 3.000 μετοχών συνολικής αξίας 750.000 δραχμών. Τέλος, κλείνο­ ντας το δεύτερο κεφάλαιο της μελέτης του, επισημαίνει ο κ. Καλα­ φάτης τις αδυναμίες και τις παραλείψεις που παρατηρήθηκαν από πολλούς παράγοντες και την ατολμία της πολιτικής ηγεσίας. o τρίτο κεφάλαιο δεν αποβλέπει απλά να δώσει απάντηση μό­ νο στις μεταβολές που παρατηρούνται στην περιοχή της Αιγιαλείας, αλλά γενικότερα να επισημάνει ένα έκδηλο φαινόμενο οικονομικοκοινωνικού μετασχηματισμού, μιας μετασχηματισμέ­ νης μικροκοινωνίας, η οποία επηρεάζεται από την ανάπτυξη της παραγωγής. Το γεγονός ότι η περιοχή εκπληρώνει τους όρους, ό­ πως παρατηρεί ο συγγραφέας, μιας αυτόνομης οικονομικής-διοικητικής ενότητας με μακρά ιστορική παράδοση, στάθηκε αφορ­ μή για συστηματική έρευνα. Εξετάζονται η Αστικοποίηση του πλη­ θυσμού, οι πληθυσμιακές εκτιμήσεις των επαρχιών Αχαϊοήλιδος, επαρχίας Αιγιαλείας μετά των δημοτικών κέντρων (πόλεων), χω­ ριών και οικισμών, οι μετακινήσεις του πληθυσμού και τα δήμο-

T

JEUNNE fille, fran?aise, etu diante en Lettres Modernes, don ne des cours de frangais. Tel. 22.83.448.

επιλογη/113 γραφικά χαρακτηριστικά των επαρχιών και το επίπεδο της εκπαί­ δευσης, τα οικονομικά χαρακτηριστικά του ενεργού πληθυσμού κατά είδος και απασχόλησης, τριτογενείς απασχολήσεις και ε­ μπορικές δραστηριότητες και εντοπισμός του ενεργού πληθυσμού κατά κλάδο οικονομικής δραστηριότητας. Αφού ο συγγραφέας επισημάνει τα πληθυσμιακά μεγέθη της περιόδου 1856-1896, όπως αυτά διαμορφώθηκαν σε ολόκληρη την Πελοπόννησο, προχωρεί στις εκτιμήσεις του κατά νομούς (Μεσσηνίας, Αχαϊοήλιδας, Λα­ κωνίας, Αργολιδοκορινθίας και Αρκαδίας), με σκοπό να προβάλει την οικονομική δραστηριότητα των κατοίκων και τις διαμορφούμενες ομάδες. Με ευχέρεια και εδώ θα παρακολουθήσει ο αναγνώ­ στης εκτός από την οικονομική ανοδικότητα της περιοχής και την εξέλιξη των πληθυσμιακών μεταβολών που χαρακτηρίζει αντίστοι­ χα κάθε επαρχία, και που αποτελεί το δείκτη αξιολόγησης της πα­ ραγωγικότητας. Οι πίνακες που παρατίθενται στο κεφάλαιο αυτό, αλλά και κατά συνεκτικότητα σε ολόκληρο το έργο, διευκολύνουν την παρακολούθηση των εξελίξεων αυτών κατά τον καλύτερο τρόπο. Η ποσοτική διερεύνηση για την παραγωγή και την εμπορία της σταφίδας εξετάζεται στο 4 κεφάλαιο της μελέτης, αφού με κάθε συντομία επισημαίνονται τα πραγματικά γεγονότα και αναλύονται οι προϋποθέσεις της καλλιέργειας του προϊόντος. Οι εκτιμήσεις του συγγραφέα σε τοπικό επίπεδο περιορίζονται κατ’ αρχήν στην Αιγιαλεία και κατά κατ’ επέκταση σε ολόκληρη την Πελοπόννη­ σο, για να σταθεί για λίγο στα Επτάνησα και να προχωρήσει ακό­ μη περισσότερο στην υπόλοιπη χώρα. Στην Παλαιά Ελλάδα η πα­ ραγωγικότητα της σταφίδας αυξάνει από το 1878 θεαματικά σε σχέση με το σύνολο παραγωγής της χώρας και εκείνης της Επτανήσου. Έτσι, όπως παρατηρεί ο συγγραφέας, η παραγωγικότητα της σταφίδας είναι κατά 34 φορές μεγαλύτερη σε σύγκριση με την περίοδο του 1830. Ο πίνακας 39 μας παρουσιάζει την εξέλιξη της σταφιδοπαραγωγής (1830-1888) σε Ενετικά χιλιόλιτρα εντυπωσια­ κά (σσ. 212-213), όπως και οι πίνακες 41, 42, 43 αντίστοιχα για τις αναθεωρημένες δαπάνες καλλιέργειας σταφιδαμπέλου στην Περι­ φέρεια των Πατρών ανά στρέμμα (1880), Αιγίου (1867) και στο σύ­ νολο της χώρας (1828) (βλ. σελίδες 221-223). Χωρίς να προχωρή­ σουμε σε γενικότερους αφορισμούς επισημαίνουμε ότι ο συγγραφέ­ ας κατόρθωσε να αγκαλιάσει όλο το φάσμα της καλλιέργειας και εμπορίας του προϊόντος και να παρουσιάσει ανεπιφύλακτα όλες τις φάσεις της σταφίδας. Εξετάζει έξοδα-έσοδα καλλιέργειας, τι­ μές και εμπόριο, εξαγωγές, δασμούς και φόρους, τιμές, κερδο­ σκοπία και αγορά συναλλάγματος. Κατηγορίες διαμεσολάβησης και επιχειρηματική συμπεριφορά, η παρέμβαση της Ε.Τ.Ε., τα κέντρα χρηματιστικών συναλλαγών, παράγοντες διαμόρφωσης της τιμής συναλλάγματος, σκιαγράφηση της διάρθρωσης των το­ πικών αγορών (Πάτρα, Αίγιο και Πύργος) και ουσιαστικά «κλεί­ νει» με τους Μύθους και τα ιδεολογήματα όπως προσφυώς χαρα­ κτηρίζει τις αντιλήψεις που επεκράτησαν την εποχή εκείνη για την καλλιέργεια και παραγωγή της σταφίδας. Στην όλη αυτή διαδρομή της έρευνας παρεμβάλλονται οι διάφοροι πίνακες που επαγωγικά κατατοπίζουν τον αναγνώστη και του κεφαλαίου αυτού, που απο­ τελεί και το τελευταίο του πρώτου τόμου. δώ θα θέλαμε να επισημάνουμε την προσπάθεια που καταβάλ­ Ε λει ο συγγραφέας για να παρουσιάσει τις εξελίξεις που παρου­ σιάζονται την περίοδο της δεκαετίας του 1870, στην τοπική κοινω­ νία με την ανάπτυξη της οικονομίας. Οι συντελούμενες μεταβολές δε σταματούν στη μικρή και κλειστή κοινωνία, αλλά επεκτείνο-

114/επιλογη νται σ’ ολόκληρο τον Εθνικό χώρο, σαν υπόδειγμα βασικών κριτη­ ρίων των επερχομένων μεταβολών. Οι διαφοροποιήσεις του γενι­ κότερου κοινωνικού μετασχηματισμού, θα παίξουν πρωταρχικό ρόλο στη λειτουργία της οικονομίας, που δε σταματάει στο 19ο αιώνα, αλλά επεκτείνεται σταδιακά επηρεάζοντας και την οικονο­ μία του 20ού αιώνα. Η βαρύτητα των προϋποθέσεων αυτών, ώθησε το συγγραφέα να επισημάνει και τα κρίσιμα μεγέθη της οικονο­ μίας, μέσα από ομάδες διαφορετικών κοινωνικών στρωμάτων με σκοπό να εντοπίσει τα κύρια χαρακτηριστικά που επηρέασαν την πορεία της οικονομίας. Οι στατιστικές πληροφορίες βοήθησαν α­ ποτελεσματικά παρά τη δυσκολία της συγκεντρώσεώς τ<ην (βλ. Β' σ. 15) την έρευνα. Αν ο συγγραφέας εξάντλησε σε βάθος και σε πλάτος το θέμα του, θα το κρίνει ο ίδιος ο αναγνώστης-μελετητής, ο οποίος και θα έχει πρώτος το λόγο. Προχωρώντας στο δεύτερο τόμο επισημαίνουμε τη διάθεση του συγγραφέα να επικεντρώσει στα ειδικά χαρακτηριστικά του ανα­ πτυξιακού μετασχηματισμού που παρατηρούνται στην περιοχή της Αιγιαλείας και η οποία πάλι μπορεί άνετα να σταθεί και ως υ­ πόδειγμα για άλλες περιοχές του Ελλαδικού χώρου. Τα οικονομι­ κά και κοινωνικά μεγέθη, όπως αυτά διαμορφώνονται, χρήζουν συστηματικής έρευνας, γιατί διασφαλίζουν το θεωρητικό πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται η ιστορική ερμηνεία των φαινομένων αυ­ τών. Ο ιδιαίτερος χαρακτήρας επικεντρώνεται στην όλη δυναμική του πληθυσμού και στα διαχρονικά πλαίσια ανάπτυξης της οικο­ νομίας. Οι βαθιές μεταβολές, που συντελούνται στην αγροτική οι­ κονομία, είναι φυσικό να έχουν τις επιπτώσεις τους στο εμπόριο, στα συστήματα παραγωγής και τη δομή της ιδιοκτησίας. Ο χαρα­ κτήρας αυτός διασφαλίζεται ακόμη περισσότερο με τη δυναμική του πληθυσμού, με τους ίδιους τους αγρότες που είναι και οι καλ­ λιεργητές των κτημάτων. Η αύξηση των καλλιεργούμενων εδαφών είναι ένα από τα βασικά δείγματα της δυναμικότητας του πληθυ­ σμού και μια ιδιαίτερη προσπάθεια οικονομικής ανορθώσεώς του. διάρθρωση της τοπικής αγροτικής οικονομίας είναι ένα δείγ­ μα της οικονομικής δραστηριότητας που παρατηρείται με την αναδιάρθρωση και επέκταση των καλλιεργειών στους μεγά­ λους κλάδους της οικονομικής δραστηριότητας της περιοχής. Οι αρώσιμες καλλιέργειες, οι φυτείες, οι δενδροκαλλιέργειες και η κτηνοτροφία αποτελούν τους κεφαλαιώδεις παράγοντες απασχό­ λησης των κατοίκων και του εργατικού δυναμικού. Οι δεσμεύσεις κατά τομείς δημιουργούν τις προϋποθέσεις παραγωγής, ανάλογα με τις συνθήκες που δημιουργήθηκαν με τις ανακατατάξεις και κυ­ ριάρχησαν με την αναδιάρθρωση των καλλιεργειών. Ο αναγνώ­ στης έχει την ευχέρεια να παρακολουθήσει τους πίνακες και τα σχεδιαγράμματα που παραθέτει ο συγγραφέας, αποκτώντας μια πιο ολοκληρωμένη αντίληψη των πραγμάτων. Στην παράγραφο 4 του κεφαλαίου 5: «Επιστροφή στο αρχικό υπόδειγμα» (σσ. 32-40) ο συγγραφέας επισημαίνει, ότι με την είσοδο του 20ού αιώνα παρα­ τηρούνται ουσιαστικές μεταβολές στη διάρθρωση της αγροτικής οικονομίας, αφού οι ρυθμοί επέκτασης στην πρώτη εικοσαετία ξε­ περνούν τις αντίστοιχες του 19ου αιώνα. Η μεγαλύτερη βελτίωση παρατηρείται στις επαρχίες Αιγιαλείας και Καλαβρύτων με μερική επάρκεια αγαθών, σε αντίθεση με τις επαρχίες Ηλείας και Πατρών, παρότι η επαρχία Πατρών έχει να παρουσιάσει μεγαλύτερη πληθυσμιακή αύξηση. Ο περιορισμός των εμπορικών δραστηριο­ τήτων, μετά τη διαφοροποίηση των καλλιεργειών, επιφέρουν κοι­ νωνικές και πολιτικές μεταβολές, που θα φανούν αργότερα. Οι μο­ νοκαλλιέργειες της σταφίδας ή των δημητριακών, χωρίς τη δυνα-

Η

ποίηση ΓΙΩ ΡΓΟΥ Π Α Π Α Σ ΤΑ Μ ΟΥ: Η παρα-γραφή των εποχών. Χαλκίδα, Στρατηγέα-Δ αμιανού, 1992. Σελ. 176. Με τον χαρακτηριστικό και ενδεικτι­ κό αυτό τίτλο ο πολυμαθέστατος και πολυγραφότατος, πληθωρικός και αισθαντικός ποιητής και στοχα­ στής κυκλοφορεί μια αξιόλογη και εμπνευσμένη λυρική σύνθεση, γραμμένη και πλαισιωμένη με καλ­ λιτεχνικά σκίτσα, που έγιναν από το ίδιο του το χέρι. Ποίηση μεστή, μεγαλόπνοη, προ­ βληματισμένη. Βγαίνει, θαρρείς, μέσ' από τα σπλάχνα των καταπιε­ σμένων, όμως γεμάτη υγεία: «Και ι­ δού Εκείνος, που θα μπορέσει να ε­ νώσει τις τέσσερις εποχές σε μία: Την Άνοιξη και τις τέσσερις παραλ­ λαγές σε μία: την Παρά-γραφή!! (...) Και θα φέρει όλους τους λαούς στην κοιλάδα του Γράμματος για να γράψει την αλήθεια γυμνή στα μέ­ τωπα των ανθρώπων» (62). Εικόνες βιβλικές προβάλλουν από

επιλογη/115 τότητα εξαγωγής των προϊόντων δημιούργησε ακόμη και σε εθνικό επίπεδο δυσμενείς επιπτώσεις. Στο 6 κεφάλαιο εξετάζεται το πρόβλημα της κατανομής της γης, όπου διακρίνουμε δύο φάσεις στην κυριαρχία της ιδιοκτησίας. Παλαιότερα, γίνεται λόγος για την ύπαρξη και κυριαρχία της μεγάλης ιδιοκτησίας, ενώ στην περίοδο αυτή κυριαρχεί η μορφή της μικρής ιδιοκτησίας. Με τις προϋποθέσεις αυτές η εκμετάλλευση της γης είναι άμεση και αποτελεσματική. Η καινούρια αυτή δυναμική δια­ σφαλίζει το κριτήριο της κοινωνικής και οικονομικής ανόδου, χω­ ρίς κυρίαρχες δυναμικές ομάδες. Το οικογενειακό δένδρο των με­ γάλων γαιοκτημόνων-εμπόρων με τους κοινωνικούς μετασχηματι­ σμούς έχει αισθητά υποχωρήσει και τώρα πια εξετάζεται ως ιστο­ ρικό φαινόμενο που κατά περιόδους εμφανίζει μια δυναμική στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα. Έ τσι κατά την περίοδο της Τουρκο­ κρατίας συνειδητά παίζει σημαντικό ρόλο στα πράγματα στην Πε­ λοπόννησο. Με ιστορική συνέπεια εξετάζει ο συγγραφέας τις προϋ­ ποθέσεις που διαμορφώθηκαν στο πέρασμα του χρόνου από τη Δεύτερη Ενετοκρατία και μετά, χωρίς Οέβαια να εξαντλείται το θέ­ μα. Εξετάζει με συντομία: το οικογενειακό δένδρο των μεγάλων γαιοκτημόνων-εμπόρων, προφίλ ιδιοκτησίας και περιουσιακές α­ ξίες, ατομικές περιπτώσεις, τα Μοναστηριακά κτήματα, το οργα­ νόγραμμα της ιδιοκτησίας της Ιεράς Μονής Ταξιαρχών Αιγιαλείας, τη διάρθρωση των καλλιεργειών, λοιπά περιουσιακά στοι­ χεία, τη συγκέντρωση της ιδιοκτησίας (1864-1880), τάσεις και κα­ τανομή ιδιοκτησίας (1864-1871) και τάσεις και κατανομή εγγείου ιδιοκτησίας την περίοδο 1871-1880. ο 7 κεφάλαιο που ακολουθεί εξετάζει τα δεδομένα που διαμορ­ φώθηκαν στην εξέλιξη της καλλιέργειας της γης και την εκμε­ τάλλευσή της στην περιοχή της Αιγιαλείας κατά το χρονικό διά­ στημα 1820-1900. Η δυναμική που αναπτύσσεται στην περιοχή, αλ­ λά και στη μεγαλύτερη ζώνη της ΒΔ Πελοποννήσου παρέχουν τις δυνατότητες οικονομικής αναπτύξεως της περιοχής. Παρακολου­ θώντας το κείμενο και τους κατατοπιστικούς πίνακες που παρεμ­ βάλλονται από το συγγραφέα, ο αναγνώστης κατατοπίζεται επα­ γωγικά για τις αλλεπάλληλες μεταβολές που συντελούνται στον α­ γροτικό τομέα με την εξέλιξη της εκμεταλλεύσεως της γης. Η εμπορευματοποίηση της αγροτικής οικονομίας και το πέρασμά της στους κανόνες της εμπορικής συναλλαγής θέτουν το πρόβλημα σε νέα οπτική γωνία και διαμορφώνουν καινούριο πρότυπο γεωργικής πολιτικής. Στην παράγραφο «Δομή των μορφών εκμετάλλευσης της γης, αναπαραγωγή και θραύση», προσπαθεί ο συγγραφέας να εξετάσει τις διαμορφούμενες στην Αιγιαλεία έγγειες σχέσεις και τις μορφές που επικράτησαν με τα δεδομένα του ιδιοκτησιακού καθεστώτος. Οι έμμεσες μορφές εκμετάλλευσης της γης είναι οι πιο διαδεδομένες, όπως επισημαίνει ο συγγραφέας, και ανταποκρίνονται πλήρως στο ισχύον καθεστώς της γης. Ακόμα με τη λο­ γική του εμφυτευτικού συστήματος ο κτηματοδότης παραχωρεί έ­ να χέρσο αγρό και οι καλλιεργητές αναλαμβάνουν να τον καλλιερ­ γήσουν με δικές τους δαπάνες και αυτός θα πάρει το 1/3 ή 1/4, χω­ ρίς να σημαίνει ότι είναι και ο μοναδικός τρόπος εκμετάλλευσης της γης. Ά λλα θέματα που εξετάζονται κατά παραγράφους: Το νρμικό πλαίσιο, το ιστορικό και η τυπολογία των εμφυτευτικών ρυθμίσε­ ων, Ανατομία των εμφυτευτικών σχέσεων, (τα δικαιώματα του εμφυτευτή, οι δυνατότητες δανεισμού - θέση της Ε.Τ.Ε., η νομή του εμφυτευτικού δικαιώματος, η μεταβίβαση και πώληση του εμφυτευτικού δικαιώματος χρήσεως και καρπώσεως του αγροκτήμα-

Τ

όλες τις σελίδες και τα οράματα του ποιητή καθρεφτίζονται σε μια ελλη­ νοπρεπή καθαρότητα του ποιητι­ κού του λόγου, ενώ δεν κρύβεται και ένα παράπονό του για τη γενική αδιαφορία του ανθρώπου προς τον άνθρωπο: «Κανείς δεν μας είδε πό­ σο μας μαστίγωσαν στη νύχτα των μικρών μας θανάτων. (...) Κανείς δεν μας είδε στις υγρές, άγριες φυλακές μας (...) τους αφανείς αδικαίωτους (...) εμάς τους πλάνητες (...) τους διωγμένους από την πατρίδα μας (...) κανείς δεν μας είδε / γι’ αυτό δεν μας ξέρει κανείς (...) μας ξέγραψεν η ιστορία» (100-101). Ο Γ.Π. επωμίζεται τη μοίρα του πρόσφυγα, του κατατρεγμένου και του αδικημένου. Μιλάει εξ ονόμα­ τος των αφανών ηρώων. Δεν διστά­ ζει ωστόσο να πει με σαρκασμό και οδύνη: «Όταν έρχονται Ατρείδες δύει κι ο τελευταίος Ήλιος, στη στέ­ γη του κόσμου» (143), για να φανε­ ρώσει την οργή του απέναντι στους κάθε λογής τυράννους. Πιστεύει, παρά ταύτα, στον άνθρωπο και ο­ ραματίζεται την επιστροφή του στις αρχέγονες πηγές της ζωής. Κάποτε θα δύσει η δειλή βασιλεία του θανά­ του (..,) θα τελέψει ο κυκλικός δρό­ μος (...) η αιώνια επι-στροφή / θα επέλθει η αρχέγονη φωτιά να κρίνε;

116/επιλογη τος, ο χρόνος, η λύση της σύμβασης, οι μάρτυρες, μερικά συμπε­ ράσματα), Ποσοτικές όψεις και κοινωνική δυναμική των εμφυτευτικών σχέσεων, Μέγεθος και γεωργική κατανομή των εμφυτεύσε­ ων, Η κοινωνική σύνθεση του σώματος των εμφυτευτών, Η προέ­ λευση του σώματος των εμφυτευτών, Νόθες εμφυτευτικές λειτουρ­ γίες και Ανθρωπογεωγραφικές συνιστώσες των εμφυτευτικών συμ­ βολαίων. υτό το οποίο επιχειρείται να προβληθεί στο 8 κεφάλαιο είναι Α συνεπακόλουθο της οικονομικής ανάπτυξης που συντελέστηκε με τη γεωργική παραγωγή και σταφιδοκαλλιέργεια, αλλά και την πληθυσμιακή συγκέντρωση στα μεγάλα κέντρα της περιοχής. Η απόφαση της εμπορευματικότητας των προϊόντων έδωσε την ώ­ θηση σε πολλούς παραγωγούς να δραστηριοποιηθούν και στον το­ μέα του εμπορίου με επιτυχία. Έτσι σαν πρώτο βήμα έχουμε τον τύπο του εμπόρου-κτηματία που στηρίζεται κατά κύριο λόγο στην παραγωγή της γης, αλλά και τους καθαυτό εμπόρους που τα μεγέ­ θη των οικονομικών τους δραστηριοτήτων ξεκινάνε και πάλι από τη γεωργική παραγωγή. Σαν βασική πηγή πληροφοριών επισημαίνονται τα εμπορικά βιβλία της Ε.Τ.Ε., οι εμπορικοί οδηγοί και τα ιδιωτικά έγγραφα. Η ανάπτυξη και εξέλιξη του εμπορίου, αλλά και η εμφάνιση των διαφόρων επαγγελμάτων, βοήθησαν αποτελεσμα­ τικά στην οικονομική άνθιση της περιοχής. Στον πίνακα 84 φαί­ νονται καθαρά τα εμπορικά επαγγέλματα που αναπτύχθηκαν στην Αιγιαλεία την περίοδο 1864-1880 σε δείγματα 327 πελατών της Ε­ θνικής Τράπεζας. Εμβαθύνοντας την έρευνά του ο συγγραφέας ε­ ξετάζει τα παρακάτω θέματα: Διερεύνηση του εμπορικού δείγμα­ τος και χαρακτηριστικά του, Μέγεθος και οικονομική επιφάνεια των επαγγελματικών ομάδων, επαγγελματική κινητικότητα, επαγ­ γελματικός καταμερισμός και χωροταξικές όψεις, Οι οικιστικές αναπτύξεις και η κατανομή των επαγγελματικών δραστη­ ριοτήτων. Το τελευταίο κεφάλαιο (9) του 2ου τόμου ασχολείται με τους Δη­ μοτικούς προϋπολογισμούς και τους μηχανισμούς ανάπτυξης που δημιουργήθηκαν στους Δήμους της περιοχής και που την εποχή ε­ κείνη αποτελούσαν τον πρωταρχικό παράγοντα διεκπεραιώσεως των υποθέσεων των κατοίκων. Σήμερα που το περιεχόμενό τους μαζί με τα κατάστιχα των Μοναστηρίων αποτελούν πολύτιμες πη­ γές έρευνας, μας αποκαλύπτουν τις οικονομικές δραστηριότητες της τοπικής αυτοδιοικήσεως και το μέγεθος της κοινωνικής πρό­ νοιας που επιτελείτο προς όλους τους τομείς. Συγκεκριμένα εδώ οι προϋπολογισμοί του Δήμου Αιγίου καλύπτουν τις περιόδους 1863-1873 και 1883-1885. Στην πρώτη περίοδο σαν κύρια δημοτικά έργα που γίνονται είναι το υδραγωγείο και η δημοτική αγορά, ενώ στη δεύτερη περίοδο επισημαίνεται μεν η αύξηση των εσόδων από τους διάφορους δασμούς, αλλά η χρηματοδότηση από το τραπεζι­ τικό σύστημα για τοπικά αναπτυξιακά έργα τούς καθιστούν ελλειματικούς (βλ. και Διάγραμμα 29). Εδώ ο συγγραφέας, δεν περιορί­ ζεται μόνο στην εξέταση των οικονομικών μεγεθών της τοπικής διοικήσεως, αλλά και των δομών βάσει των οποίων λειτούργησε το κοινοτικό σύστημα. Η οργανωτική διάρθρωση της τοπικής αυτοδιοικήσεως θα σταθεί το θεσμικό πλαίσιο με το οποίο θα εξασφαλι­ στούν όλες οι οικονομικές προϋποθέσεις για μια κοινωνική άνοδο. Οι θεσμοί και τα πρόσωπα θα συμβάλλουν αποφασιστικά να διευ­ θετηθούν οι υπάρχουσες διαφορές για την ομαλή λειτουργία της δημοτικής εξουσίας. γραμμές κατά παραγράφους εξετάζονται: Ανάλυση δημοτικών προϋπολογισμών (γενικές επισημάνσεις, η Σ ετωνγενικές

/ και να καταλάθει τα πάντα. / Και τότες ο άνθρωπος / θα κουβε­ ντιάσει καλά με τις ρίζες του / και με τα δυσαρεστημένα Κώματα του Χρόνου (...) αγγίζοντας το χώμα με την ψυχή!!!» (162) Η ποίηση του Γ.Π. δεν χωράει μέ­ σα σε λίγες γραμμές, έχει καθολικότητα κι αξίζει να διαβαστεί και να με­ λετηθεί. Όμως ο τρόπος, που εκδόθηκε αυτή τη φορά, καθιστά δύ­ σκολη την επικοινωνία μαζί της. Δεν ξέρω γιατί ο λαμπρός ποιητής προτίμησε αυτή την παρουσίαση. Στίχοι διαμάντια, στίχοι επιγραμμα­ τικοί, νοήματα και στοχασμοί, που εκφράζουν τέλεια παγκόσμιες προσδοκίες και πανανθρώπινους καημούς, μπερδεύονται και ατονοΰν μέσα σ’ ένα ασφυκτικό περι­ βάλλον λέξεων, γραμμών, πλαισίων και σχημάτων. Όσο κι αν όλα αυτά έχουν οργανική σχέση με τα ποιή­ ματα της σημαντικής αυτής ποιητι­ κής προσφοράς, την αδικούν· κι α­ δικούν και τόν άξιο ποιητή της. Για­ τί ο Παπαστάμος είναι ένας σημαν­ τικός, πρώτιστα, ποιητής με πολύ βαθιές ρίζες στην ελληνική ποίησή και Γραμματεία.

ΕΛΕΝΗ ΧΩΡΕΑΝΘΗ

επιλογη/117 πλευρά των εσόδων, η πλευρά των εξόδων, επιλογές και προτε­ ραιότητες στη σύνταξη των δημοτικών προϋπολογισμών), Η οργα­ νωτική διάρθρωση της τοπικής αυτοδιοίκησης (γενικά προβλήμα­ τα, το οργανωτικό σχήμα του δήμου Αιγίου) (1866-1884) (άμεσα και έμμεσα δημοτικά όργανα, η σύνθεση των δημοτικών συμβου­ λίων), Η χρηματοδότηση των δαπανών αγροφυλακής, Το σύστημα οικονομικής διαμεσολάβησης, το σχέδιο πόλεως και τα συνεπαγό­ μενα προβλήματα οικιστικής ανάπτυξης, καθορισμός δημοτικού δασμολογίου, η ανατροφοδότηση του οικονομικού ανταγωνισμού. Κλείνοντας θέλουμε να τονίσουμε ότι η εργασία του κ. Καλαφά­ τη παρουσιάζει όλα τα γνωρίσματα μιας πρωτοποριακής μελέτης στον τομέα της Οικονομικής Ιστορίας, μελέτης που η εμβέλειά της θεμελιώνει την οικονομική προσέγγιση στο πρόβλημα του οικονομικοκοινωνικού μετασχηματισμού του 19ου αιώνα. Και οι δύο τόμοι πλαισιώνονται εκτός από τους πολλαπλούς πίνακες, από εικόνες, χάρτες και τοπογραφικά σχεδιαγράμματα, απαραίτητα εποπτικά μέσα για πληρέστερη κατανόηση του κειμένου. ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΛΥΚ. ΦΟΡΟΠΟΥΛΟΣ Σημειώσεις 1. Ο Γ' τόμος, όπως αναφέραμε και αλλού, δεν έχει εκδοθεί ακόμα παρ’ όλα αυτά θα μεταφέρω το περιεχόμενο των κεφαλαίων του όπως περιέχεται στο Γενικό Διά­ γραμμα του Α' τ. (σ. 12): Κεφάλαιο 10: Η εισαγωγή του τραπεζικού συστήματος, Κεφάλαιο 11: Οι χρηματοδοτικές λειτουργίες, Κεφάλαιο 12: Κοινωνικές αντιδρά­ σεις και πολιτικές παρενέργειες, Κεφάλαιο 13: Συνθετικές υποθέσεις και συμπερά­ σματα, Βιβλιογραφία, Ευρετήρια.

νέοι γλω σσαμύντορες ή αναζήτηση ενόχω ν r - r -Λ ΣΑΡΑΝ ΤΟΥ ΚΑΡΓΑΚΟ Υ: Αλεξία-Γλωσσικό δράμα με πολλές πμάξεις. Προλ.: Νικηφόρος Βρεττάκος. Αθήνα, G u te n b e rg , 1991. Σελ. 396.

έσα στα γεμάτα ένταση και δραματικότητα γεγονότα που ξεσπούν καθημερινά και δίνουν το μέτρο των καιρών που ζούμε, κάποιες φιλολογικές αντεγκλήσεις και διενέξεις μαζί με ναρκισσισμούς και ανεδαφικά πείσματα δημιουργούν μάλλον θλι­ βερή εντύπωση. Οι θρήνοι για τα χάλια της παιδείας μας δεν είναι βέβαια φαινόμενο σύγχρονο. Ποικίλες γνώμες και απόψεις έδιναν και θα δίνουν «κείμενα μάχης» που αποδίδουν το κακό σε ποικί­ λους ενόχους και περισσότερο στη γλώσσα, της οποίας η κακοποί­ ηση οδηγεί στην κακοδαιμονία μας. Είναι πολύ φυσικό μέσα σε μια τεράστια κίνηση προσώπων, θεμάτων και συμφερόντων και η αλήθεια να κακοποιείται και όλοι να έχουν δίκιο κατά κάποιο μι­ κρότερο ή μεγαλύτερο ποσοστό. Το βιβλίο του γνωστού φιλολόγου Σαράντου Καργάκου, με πρό­ λογο Νικηφόρου Βρεττάκου, επιχειρεί μια περιπλάνηση στο χώρο του γλωσσικού ζητήματος μέσα από άρθρα συγκεντρωμένα σε 41 κεφάλαια και δημοσιευμένα την τελευταία πενταέτία σε εφημερί-

Μ

γλωσσο λοΥια

118/εττιλογη δες καν περιοδικά. Ο συγγραφέας επικεντρώνει τα αίτια της σημε­ ρινής ηθικοπνευματικής πτώσης στο μονοτονικό, στη μερική κα­ τάργηση των αρχαίων ελληνικών από τη Μέση Εκπαίδευση, στην ξενομανία, στις κυβερνήσεις των τελευταίων δεκαετιών, στις πο­ λυεθνικές εταιρείες που επιδιώκουν την τυποποίηση της γλώσσας μας, τον εκλατινισμό της γραφής και τη γλωσσική μας υποδούλω­ ση στην αγγλική, στην «αντιμόρφωση» που διοχετεύουν τα μουσι­ κά κανάλια, στο σχολικό βιβλίο υπεύθυνο για τη «στρέβλωση του γλωσσικού οργάνου των σημερινών παιδιών», στην υποβάθμιση του μαθήματος της Έκθεσης Ιδεών σε δευτερεύον μάθημα. Το βι­ βλίο θρηνεί τη γλωσσική μας κατάντια, την α-λεξία μας που είναι κυρίως υπεύθυνη για την πνευματική μας πτώση, χωρίς όμως να κατορθώνει ν’ απαγκιστρωθεί από την ακροβασία ανάμεσα στην επιφάνεια, που αποτελεί το θρήνο και στο βυθό που τελικά δε φωτί­ ζεται, δεν ανάγονται δηλαδή οι κοινωνικές μας διαψεύσεις σε συ­ γκεκριμένους ενόχους, ούτε βέβαια προτείνονται λύσεις, ώστε η προσπάθεια να ελέγχεται ανεπαρκής. πό τη στιγμή που καθιερώνεται η δημοτική ως αποκλειστική σχολική γλώσσα (1976) θεμελιώνεται ο οριστικός τερματιΑ σμός της διγλωσσίας - λογιωτατισμού και δημοτικισμού - που τόσο ταλαιπώρησε τον τόπο μας. Παρόμοιες προσπάθειες αναφέρονται στη γλωσσική μας ιστορία στα 1917, όταν η δημοτική μπαί­ νει για πρώτη φορά στα δημοτικά και στα 1964, όταν επανέρχεται στα δημοτικά σχολεία αλλά και στη Μέση Εκπαίδευση. Και οι δύο αυτές προσπάθειες ανατρέπονται από νέες πολιτικές καταστάσεις που επαναφέρουν το παλιό γλωσσικό καθεστώς. Στα 1976, όμως, η γλωσσική αλλαγή υιοθετείται από το σύνολο του πολιτικού κό­ σμου εμφανίζοντας την εξής εξέλιξη: το 1977 εισάγεται η δημοτική στη διοίκηση, το 1982 καθιερώνεται το μονοτονικό σύστημα γρα­ φής και το 1983 καθιερώνεται η δημοτική στα νομικά και τη δικα­ στηριακή πράξή. Θα περίμενε κανείς μετά την αποκατάσταση ε­ νός κοινού εκφραστικού οργάνου ικανού να καλύψει τις ανάγκες της δημόσιας ζωής σ’ όλρυς τους χώρους να ακολουθούσαν θετικά αποτελέσματα και περισσότερο να γινόταν πραγματικότητα η εκ­ παιδευτική αναγέννηση, θέμα που από παλιά στην Ελλάδα' συνδέ­ θηκε με το γλωσσικό (βλ. Φώτη Φωτιάδη «Το γλωσσικόν ζήτημα και η εκπαιδευτική μας αναγέννηση», Αθήνα 1902). Τότε το ζήτη­ μα εντοπίστηκε στο πώς θα γράφεται και θα μιλιέται σωστά η νέα, η ζωντανή γλώσσα. Οι ακρότητες δεν έπαψαν ποτέ στο να οδηγούν σε αντίθετα απο­ τελέσματα. Η εμμονή στη γραμματική ακαμψία της ψυχαρικής γραμμής δεν κατάφερε παρά να νομιμοποιήσει την καθαρεύουσα κι αυτή με τη σειρά της αντί να καταλύσει να καθιερώσει τη δι­ γλωσσία. Αργότερα μια «λόγια δημοτική γλώσσα» άρχισε να κα­ τακτά όλα τα οχυρά της καθαρεύουσας: πραγματεία, δοκίμιο, τύ­ πο, εκπαίδευση, άμβωνα (βλ. Ε. Παπανούτσου «Τα μέτρα της επο­ χής μας», εκδ. Φιλιππότη, σελ. 193 στο άρθρο «Ο δογματισμός του Ψυχάρη»). αίνεται όμως ότι και μετά το ριζοσπαστικό βήμα του 1976 κι ενώ είναι πλέον σπάνιοι οι οπαδοί της καθαρεύουσας - γίνε­ ται λόγος για υποστηρικτές της «άλλης δημοτικής» ή «νεοελληνι­ κής» ή (ενιαίας) ελληνικής ή «ευρύχωρης δημοτικής», βλ. Δημήτρη Τομπαΐδη «Γλωσσογραφία», Επικαιρότητα, σελ. 69) - η πα­ λιά διγλωσσία δεν απαλείφτηκε οριστικά. Αντικαταστάθηκε ίσως από μια «πολυγλωσσία» ή μιαν απλοϊκή νεοελληνική που χρησιμο­ ποιείται από τους μαθητές των σχολείων, οι οποίοι τη διδάσκονται

Φ

|

_ σαράντος καργάκος

επιλογη/119 περισσότερο από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και λιγότερο από τους δασκάλους τους. Το φαινόμενο της κακοποίησης ή της κα­ κής χρήσης της γλώσσας ο συγγραφέας της «Αλεξίας» το αποδίδει στις «ολέθριες μεταρρυθμίσεις». Η γλώσσα, η ορθογραφία και πιο πολύ το μονοτονικό δεν αποτελούν πια αξίες για τη συνείδηση των Ελλήνων. Κρατώντας ένα συγκεκριμένο ιδεολογικό ρόλο ο συγ­ γραφέας της «Αλεξίας» πιστεύει ότι η Δημοτική που καθιερώθηκε από την πολιτεία υποτιμά το παραδοσιακό στοιχείο - οι κίνδυνοι της αποκοπής από τον αρχαίο ελληνικό λόγο κα τη λόγια παράδο­ ση θεωρούνται πηγές μιας γενικότερης υποβάθμισης. Το θέμα είναι προσφιλές στο συγγραφέα (βλ. προηγούμενο έργο του «Αλαλία», ήτοι το σύγχρονο γλωσσικό μας πανόραμα-μελέτη του γλωσσικού προβλήματος, 1986). Σχολιάζοντας το θέμα στο κεφάλαιο του βιβλίου του «Γλωσσι­ κός νεοτουρκισμός» (σελ. 42-52) επαινεί μαζί με το Θουκυδίδη τους αρχαίους Αθηναίους που είχαν την τάση «γι’ ανταλλαγή γνώ­ σεων, συνηθειών, εθίμων και ηθών» σημειώνοντας «το θετικό που έχει στους ανθρώπους αυτή η τάση της συναναστροφής, της επα­ φής, της αλληλογνωριμίας». «Ασφαλώς οι Αθηναίοι πήραν και γλωσσικά στοιχεία. Μα έδωσαν περισσότερα. Αν διαθέταμε λίγο από το μυαλό των προγόνων μας, δε θα δημιουργούσαμε το σημε­ ρινό γλωσσο-τέρας. Και θα μπορούσαμε παραλλάσσοντας λίγο μια φράση του Θουκυδίδη να πούμε: "Χρώμεθα γάρ γλώττη ού ζηλούση τούς φθόγγους των πέλας” ». Έτσι, πιστεύει ο συγγραφέας θα ζούσαμε σ’ έναν τόπο που δεν θα ήταν κατ’ όνομα μόνο ελληνι­ κός. Γιατί «στα χρόνια που έρχονται οι υποδουλώσεις θ’ αρχίσουν εκ των ένδον. Όι νέοι ιμπεριαλισμοί έχουν πνευματικό χαρακτήρα. Το πρώτο που θα χαθεί θα είναι η γλώσσα» («Αλεξία», σελ. 52). υτά και άλλα συνιστούν το γλωσσικό μας δράμα που ο συγ­ Α γραφέας το χωρίζει σε πράξεις με τους εύγλωττους τίτλους: «Παράτιλμος, Αποκολοκύνθωσις, Μαχλοσύνη, Βιοφθορία, Ραφανίδωσις, Σκιμαλισμός, Ηλιθίωσις». Η πολεμική ανάγεται σε ακρό­ τητες χωρίς να ανάγει στα ουσιαστικά αίτια του προβλήματος και στους πραγματικούς ενόχους. Η ευθύνη θα πρέπει να αποδοθεί μο­ νάχα στην έλλειψη εκδημοκρατισμού στην εκπαίδευση. Ο εκδημο­ κρατισμός είναι το λεπτό σημείο, στο οποίο στηριζόμενοι θα μπο­ ρούσαμε να καλλιεργήσουμε το πρόσωπο σε συνεχή αναφορά προς την ελευθερία και την υπευθυνότητά του. Τα παραδοσιακά δόγμα­ τα της παλιάς παιδαγωγικής δεν έχουν θέση σε μια δημοκρατική παιδεία. Η αντιμετώπιση του γλωσσικού και κατ’ επέκταση του εκπαι­ δευτικού προβλήματος δια μιας είναι και σφαλερή και ανεδαφική, γιατί τέτοιου είδους θέματα είναι και πολύπλοκα και πολυδάπανα. Διαπιστώσεις του τύπου «λεκτικά νεοπλάσματα αποδίδονται στο μονοτονικό που κατάντησε ατονικό ή παρατονικό» και ότι η επα­ ναφορά του μονοτονικού, «για όσους τουλάχιστον από τους μαθη­ τές του Λυκείου το θέλουν», θα δώσει τη λύση στο θέμα της λεξιλο­ γικής πενίας είναι μάλλον ανεδαφικές. «Η γλώσσα», έγραφε ο Κοραής στα 1804, «είναι έν από τα πλέον αναπαλλοτρίωτα του έθνους κτήματα. Από το κτήμα τούτο μετέ­ χουν όλα τα μέλη του έθνους με δημοκρατικήν, να είπω ούτως, ι­ σότητα. Κανείς, όσον ήθελεν είσθαι σοφός, μήτ’ έχει, μήτε δύναται ποτέ να λάβει το δικαίωμα να λέγει προς το έθνος "ούτω θέλω να λαλείς, ούτω να γράφεις” ». Συχνά το λόγιο στοιχείο λειτουργεί στη νέα ελληνική συμπληρωματικά, δηλαδή καταφεύγουμε στην παράδοση ή δανειζόμαστε λόγια στοιχεία, όπου υπάρχει λεξιλογι­ κή ή μορφολογική έλλειψη. Η ελληνική γλώσσα αποδείχτηκε εμ-

120/επιλογη φορημένη από την ιδιότητα να δέχεται και να μετουσιώνει, να δια­ μορφώνει και να αναπλάθει, να προσαρμόζεται στους καιρούς και στις εποχές. Λέξεις ομηρικές και προομηρικές που δεν υπέστησαν αλλοίωση συνεχίζουν να υπάρχουν στη γλώσσα μας και να χρησι­ μοποιούνται. Ο γλωσσαμυντορισμός εν ονόματι του αρχαίου κλέ­ ους που στο παρελθόν στάθηκε εμπόδιο να αποκαλύψουμε το πρό­ σωπό μας και να ανακαλύψουμε τις αρετές μας θυμίζει τους καθα­ ρευουσιάνους γλωσσαμύντορες του παρελθόντος και τον μελοδρα­ ματικό τους οίστρο. Αν και όπως δηλώνει ο συγγραφέας «δεν διακατέχεται από κα­ νένα ίχνος ξενοφοβίας» (σελ. 188), φοβάται όμως τη νόθευση της γλώσσας μας με ξένους τύπους (βλ- κεφ. «Η ελληνική και οι προο­ πτικές της μέσα στο χώρο της ενωμένης Ευρώπης» της 3ης πράξης «μαχλοσύνη»). Για την προφύλαξη από την εισβολή ξένων λέξεων στη γλώσσα μας έγινε λόγος και στη «Διακήρυξη των εφτά», που από πολλούς αμφισβητήθηκε. Στη διακήρυξη αυτή κρίθηκε ότι η αδικαιολόγητη εισβολή ξένων λέξεων ρυπαίνει τη γλώσσα και αλ­ λοιώνει τη φυσιογνωμία της. Το παλιό όνειρο του Κοραή ήταν «να αποστρακίσωμεν καν από την γλώσσαν όλας τας ξενικάς λέξεις» (Επιστ. Α, σελ. 305). Είναι πολύ γνωστή η εξέλιξη του θέματος, ό­ πως και το ότι η προσπάθεια εξελληνισμού των ξένων λέξεων, ό­ σες φορές κι αν επιχειρήθηκε, δεν απέδωσε αποτελέσματα. «Η εξελληνιστική αυτή εργασία δεν εξετελέσθη απταίστως και κατά πάντα δοκίμως», θα σημειώσει ο Γ. Χατζηδάκις (βλ. «Γλωσσογρα­ φία» Δημ. Τομπάίδη, Επικαιρότητα, σελ. 24-41, άρθρο «Κίνδυνοι για τη Δημοτική γλώσσα», πρώτη δημοσίευση στη «Νέα Παιδεία», τ. 22, 1982). γνώση του παρελθόντος είναι πολύτιμη και πρέπει να απο­ κτηθεί. Αυτό είναι αναμφισβήτητο. Η γνώση όμως γίνεται προσκτήσιμη μόνον όταν βρίσκεται κοντά στα ενδιαφέροντα, μό­ νον όταν προσανατολίζει στην αναζήτηση. Ό ταν στην παιδεία δί­ νεται η προτεραιότητα που της πρέπει ως θεμελιακή για τον άν­ θρωπο κοινωνική διαδικασία εκείνο που απαιτείται - περισσότε­ ρο ίσως από κείμενα μάχης - είναι να δοθεί η μάχη από την έδρα και να έλθουν τα αρχαία κείμενα στην ψυχή και στο μυαλό των παιδιών. Το έργο αυτό γίνεται σήμερα ουσιαστικότερο από τη γραμματική και το συντακτικό. Τα παιδιά ζουν σ’ ένα συγκεκριμέ­ νο τόπο και δεν μπορούν να ξεφύγουν από τις δεσμεύσεις της επο­ χής τους, οι ενατενίσεις τους περιορίζονται από το χώρο και το χρόνο είτε το θέλουμε, είτε όχι. Αναμφίβολα η κοινωνική πραγματικότητα της γλώσσας είναι τέτοια που τιμωρεί αμείλικτα τους αρνητές της. Οι φιλόλογοι κα­ θηγητές - σ’ αυτών τους ώμους πέφτει κυρίως το βάρος της γλωσ­ σικής αναβάθμισης - εκτιμούν γενικότερα ότι κάθε χρόνο που περνάει τα γραπτά των μαθητών τους είναι υποβαθμισμένα, αν δεν γίνονται πειστήρια γλωσσικής διάλυσης. Οι μαθητές δυσκολεύο­ νται να καταθέσουν τις ανησυχίες και τους προβληματισμούς τους. Παλεύουν ανάμεσα στους ασύμπτωτους ρυθμούς ενός συγκεκομμένου λόγου, συμπτυγμένου σε αποκόμματα λέξεων, συντομογραφικού - ό,τι δηλαδή οριοθετεί το τηλεγραφικό ύφος της σύγχρονης πληροφόρησης - και της προσπάθειας να χρησιμοποι­ ήσουν τα νέα μέσα έκφρασης, τα οποία διαμορφώνονται από αυ­ τούς τους ίδιους, αφού οι νέοι είναι οι κύριοι φορείς των νέων από­ ψεων. Αντί όμως να βοηθήσουν όλοι στην παιδευτική συγκρότηση των μαθητών, σκοντάφτουμε σε κομματικές πάλι σκοπιμότητες και προφητεύουμε την αλλοίωση της εθνικής μας ταυτότητας. Τα νέα βιβλία από πολλούς παραθεωρήθηκαν εντελώς και κάπου α-

Η

επιλογη/121 ντικαταστάθηκαν. «Με ανησυχεί η ασυνέχεια και η ασυνέπεια που υπάρχει στα πνευματικά πράγματα σήμερα», έρχεται επίκαιρη η ε­ πιφύλαξη του καθηγητή Μαρωνίτη («Διαβάζω», τ. 130, 1986). αινόμενα αγραμματοσύνης δεν παρατηρούνται μόνο σήμερα. Τέτοια επισημαίνονταν και στο παρελθόν, όταν τα αρχαία δι­ δάσκονταν για 10 ώρες την εβδομάδα και όταν κείμενα στην απλή καθαρεύουσα της εποχής γίνονταν δύσκολα κατανοητά από το μέ­ σο αναγνώστη. Πλήθος δημοσιεύματα μιλούσαν για τη σύγχυση και την αποδιοργάνωση του γλωσσικού αισθήματος (βλ. δηλώσεις πρυτάνεων 1950, 1963, περιοδ. «Εκπαιδευτικά», τ. 25-26, σελ. 191, ανάλυση του θέματος). Η διδασκαλία της γλώσσας μέσω των μαθημάτων είναι θέμα με ανεξάντλητο βάθος. Η κοινωνία μας δαπανήθηκε σε λαθεμένη πο­ ρεία για την ουσία της γλώσσας στις ποικίλες εκδηλώσεις της αν­ θρώπινης ζωής. Οι καιροί όμως «ου μενετοί». Η ουσία βρίσκεται στο καθήκον της πολιτικής εξουσίας να χειραγωγήσει πολιτιστικά τα μέλη της κοινωνίας. Θα ήταν σκόπιμο να υπήρχαν έξω από τους θρήνους και στοιχεία αντιμετώπισης του προβλήματος. Η γλώσσα, όπως και η εκπαίδευση, είναι δυναμική, ακολουθεί τη ροή της ιστορίας. Τα ελληνόπουλα χρειάζονται παιδεία με πλούσια στοιχεία από την ελληνική πολιτιστική κληρονομιά (Φι­ λοσοφία, Τέχνη, Θέατρο, Επιστημονικό λόγο), όχι απλά νεκρούς γραμματικούς τύπους, ώστε να μπορέσει η ελληνική «παρούσα ό­ πως στα χρόνια της αναγεννήσεως να βοηθήσει την Ευρωπαϊκή παιδεία ν’ ανέβει σε πιο ηλίβατους τόπους», όπως σημειώνει ο συγ­ γραφέας της «Αλεξίας» (σ. 212). Υπάρχουν ουσιωδέστερες ενέρ­ γειες πιο επείγουσες. Οι νέοι χρειάζονται σήμερα πολύ πιο ουσια­ στικά στοιχεία πολιτισμικής ταυτότητας από εκείνα που συντήρη­ σαν προηγούμενες γενιές: ελληνική ιστορία, ιστορία τέχνης, φιλο­ σοφία, πλούσια και βαθιά γνώση της νεοελληνικής χωρίς επιστροφικές νοσταλγίες για αλεξανδρινούς γραμματικούς τύπους που φέρνουν ανία και σύγχυση. Η πολιτισμική αυτογνωσία θα αντιμε­ τωπίσει θαρραλέα την ευρωπαϊκή πρόκληση.

Φ

NENA I. ΚΟΚΚΙΝΑΚΗ

επισ τρατεύοντας την ποίηση ω ς άλλοθι ζωής Α. ΑΓΓΕΛΟ Υ: Αφάνειες. Αθήνα, Γ α β ρ ιη λ ίδ η ς , 1991. Σελ. 82 Ρ. Μ. Π ΑΠ Α ΓΕ Ω ΡΓΙΟ Υ: Τραγούδια τον φεγγαριού. Αθήνα, Ιω λ κ ό ς , 1991. Σελ. 31. Ν. ΤΡ. ΦΡΑΝΤΖΕΣΚΑΚΗ: Αναζητώντας την Iδα. Αθήνα, 1991. Σελ. 55. ΣΠ. ΤΟΥΠΟ ΓΙΑΝ ΝΗ : Περίπατος στη Γη. Αθήνα, Δ ω δ ώ ν η , 1991. Σελ. 59. Π. Μ ΠΟ ΥΡ Α: Ποιήματα με αριθμούς. Αθήνα, Δ ω δ ώ ν η , 1991.

NT. Μ ΙΧ Ε Α Η : Ά σ μα εσώτερον. Αθήνα, Κ α λ έ ν τ η ς , 1991. Σελ. 77. Ν. ΚΡΟΝΤΗΡΑ: Επανάσταση και .... Αθήνα, 1991. Σελ. 41.

ποι %

122/επιλογή Α. ΣΕΒΑΣΤΟΣ: Αλλοιώ σεις τοπίων. Αθήνα, Γ κ ο β ό σ τ η ς , 1991. Σελ. 45. Ν.Ρ. Π Α Π Π Α : Επίγνωση. Αθήνα, Π ιτ σ ιλ ά ς , 1991. Σελ. 92. Θ. ΤΑΣΟ ΥΑΗ : Η δροσερή επαύριον της ουτοπίας. Αθήνα, Ν έα Σ ύ ­ νο ρ α , 1991. Σελ. 42. Π. ΜΟΥΤΣΟΥ: Φιλοσόφου πάθη. Αθήνα, Γ ν ώ σ η , 1991. Σελ. 47.

τρατολογώντας όλα τα ατομικά και κοινωνικά δεινά ο άνθρω­ πος στην ποίηση, αντιδρά σ’ εκείνα που τον πλήττουν και τον φθείρουν. Έτσι, με το αρνητικό φορτίο του Εγώ του και των απρό­ σωπων κοινωνικών θεσμίσεων, εισέρχεται στο αυτονόητο της ποιήσεως βολευόμενος από τη βεβαιότητα ότι ποίηση ήταν, είναι και θα ’ναι πάντα μια χειρονομία έκφρασης ευγενών αισθημάτων και η ποίηση γίνεται μια εναλλακτική λύση στα ατομικά και κοι­ νωνικά προβλήματα. Με άμεσο αποτέλεσμα την υπονόμευση μιας αξιολογικής αντίληψης για την ποίηση και την ιστορία της. Και έμ­ μεσα αυτή η στάση, η θεώρηση ως ποιημάτων, της κατάθεσης κοι­ νότοπων και αμετασχημάτιστων βιωμάτων, υπονομεύει ό,τι σήμαινε ποίηση, καθώς εισηγείται μια νέα αντίληψη και πρακτική. Ε­ κείνη κατά την οποία ο πάσχων από μια ένταση τη μεταφέρει αυ­ τούσια σε στίχους. Αν η εξουσιαστική αρχή της ποίησης ως ανώτε­ ρη πνευματικά εκδήλωση αίρεται, τη θέση της δεν καταλαμβάνει μια οποιαδήποτε λεκτική απελευθέρωση αλλά μια νέα εξουσιαστι­ κή αρχή. Αυτή που παραγνωρίζει παρελθόν και στοχασμό και α­ κολουθεί όσα υπαγορεύει η υποταγή τού «φαίνομαι». Περιορισμένος στον προσανατολισμό του απομονωμένου και παθητικού παράγοντα ο άνθρωπος αναζητεί και τον έσχατο ρόλο της πνευματικής αυτοσυντήρησής του. Και τούτο στις μέρες μας αποτυπώνεται δια της σύνδεσής του με πρακτικές αυτοπροβολής, μετατροπή της ατομικής αξίας σε ισοδύναμη κοινωνική ισχύ. Στην περίπτωσή μας, η ατομική ισχύς, η ευαισθησία του καθενός, κλο­ νισμένη και απωθημένη, αξιώνει τη δημοσιοποίησή της στην αυτο­ νόητη υπεροχή της ποιητικής δραστηριότητας. Σ’ αυτή τη δραστη­ ριότητα φθάνει το ανώνυμο άτομο πολιορκώντας την επωνυμία καθώς γίνεται εμπροσθογραφούμενος για μια κατηγορία αναγνω­ στών. Αυτή η χειρονομία επιβεβαιώνει το άτομο ή προκαλεί μια δι­ πλή αχρήστευση; Καθώς η αυτοσυντήρηση κινεί και ωθεί την ύ­ παρξη να καταναλωθεί στην προβολή της, παράγει ταυτόχρονα και την αίσθηση του διαφορετικού, του επώνυμου. Πρόκειται για μια αντίδραση στην ομαδοποίηση και ταυτόχρονα στην περιθωριο­ ποίηση. Γι’ αυτούς τους λόγους - και όχι μόνο - η ποίηση έλκει τους ανθρώπους καθώς τους ανταμείβει με τον τίτλο της. Αυτός ο μεταβολισμός των καθημερινών παραστάσεων σε στίχους δοξάζει και δικαιώνει την αγωνία της ύπαρξης ή πέφτει στα αζήτητα, στο κενό; Μέσα στις ποιητικές συλλογές που θα σχολιάσουμε, θα ανα­ ζητήσουμε τί και γιατί προκαλεί την παραγωγή και αναπαραγωγή εκείνου που είναι κοινό βίωμα, κοινός τόπος. Ο σχολιασμός των συλλογών που θα επιχειρήσουμε περιέχει κρίσεις και ερωτήματα που τελειώνουν σ’ ένα ερώτημα. Και το αποτυπώνουμε χωρίς να ενστερνιστούμε το ρόλο της διαμεσολάβησης, η οποία πιθανόν πα­ ραποιεί εκείνο που ποιείται με πόνο και μεράκι. Μήπως η εκδοτική παρουσία υποκαθιστά μια μάσκα που δανείζεται η ύπαρξη για την αναγκαία αναπαραγωγή και προβολή της ως ξεχωριστή και διακριτή;

Σ

επιλογή/123 λα αυτά που εκθέσαμε συνοπτικά συμβαίνουν όπως ακριβώς και στο κοντινό/μακρινό παρελθόν. Εκείνο που δεν συμβαί­ νει είναι η σύνθεση της εποχής, η δια των στίχων απόδοση συλλογι­ κών εικόνων. Δεν παρέχεται ούτε σαν υποψία ο κοινός τόπος όλων αυτών των ποιητικών φωνών που αντλούν κι εξαντλούν την καλλι­ τεχνία τους σ’ ένα βίωμα και μια εμπειρία κοινότοπη. Ούτε ξεκα­ θαρίζεται μια ποιητική μορφή ούτε προβάλλει το απόσταγμα της ψυχικής και πνευματικής ερήμωσης/άνθισης. Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε και να ορίσουμε τις ποιητικές συλλογές σαν πνευματι­ κά ανήλικα τέκνα μιας ποίησης που μάταια αναζητεί να συμπέσει με το ποιητικό παρελθόν, να αντλήσει απ’ αυτό στοργή και προ­ στασία και επιβεβαίωση της γονικής σχέσης. Καθώς όλα τα πράγματα του κόσμου μοιάζουν σαν μια υποφερ­ τή κόλαση, εμφανίζεται το θρησκευτικό αίσθημα ως αντίβαρο. Σαν μια διηνεκής παρουσία, ένα αίσθημα γνωστό και οικείο που συχνά εμφανίζεται και αποσύρεται, σαν αντιβιοτικό μιας χειμω­ νιάτικης ασθένειας. Και ας υπογραμμίσουμε την πρώτη εμφάνισή του, μοναδική κι ανεπανάληπτη, και τις ύστερες ως τεχνικές υιο­ θετήσεις απέναντι στα αδιέξοδα. Σ’ αυτόν τον ρυθμό/παγίδα, της επανεμψύχωσης, γλιστρούν οι στίχοι της συλλογής «Αφάνειες» του Α. Αγγέλου (Γαβριηλίδη, 1991). Με διαυγή τον προσανατολι­ σμό σ ’ ένα κοσμικό υποκατάστατο, να αιχμαλωτίζει τη γραφή και υπογραφή του ποιητή, παράγεται μια ιδεοληψία, μια υπεκφυγή. Και με τεχνικά μέσα έναν εξομολογητικό ρυθμό υποδουλωμένο στις χριστιανικές ρήσεις αίρεται η συντριβή και η αυτογνωσία κα­ θώς ξαναζωντανεύει η ψευδαίσθηση και η υποταγή:

Ο

'

Κι Ω Συ του ύψους η χορήγηση των παρακλήσεων όλων Ελέησόν με Και Συ βοώσα μου σιγή και θρόισμα ασίγαστο Ελέησόν με

Έ τσι ο θρησκευτικός ρεμβασμός ισοπεδώνει ό,τι άσκοπο και ο­ δυνηρό δεν προσπερνάται, ό,τι ανούσιο και περιττό μας κυριαρχεί. ιατηρώντας το μύθο της ποίησης που αίρει την ερήμωση της ύπαρξης, κατορθώνουμε να ’χουμε αναμνήσεις και όχι αισθή­ σεις. Και τότε επανεμφανίζεται το κάποτε δημοφιλές σλόγκαν της ποίησης ως ανώτερη εκδήλωση του πνεύματος. Καθώς όλα ερημώ­ νουν και κατατρώγουν την υπαρξιακή ισορροπία, μια τεμπέλικη χειρονομία επανεμφανίζεται στις απαιτήσεις μιας πολυσχιδούς αυ­ τοσυντήρησης. Είναι η στιγμή της ελάχιστης προσπάθειας δια της οποίας το άτομο επιδιώκει περισσότερο τη δημοσιοποίησή του και λιγότερο εκείνο που κομίζει στιχουργικά. Με λίγα λόγια το άδειασμα των μύθων προξενεί πανικό και ανασφάλεια καθώς διατυπώ­ νεται με απογυμνωμένη αφέλεια:

Δ

Ποίηση Είναι στιγμές που θέλω να κλάψω να κλάψω πολύ Μα δεν έχω τη δύναμη Είναι η ώρα της δημιουργίας η ώρα της ποίησης Ό λα αυτά συμβαίνουν στην ποιητική συλλογή της Ρ.Μ. Παπαγεωργίου «Τραγούδια του Φεγγαριού» (Ιωλκός, 1991). Η απουσία πνευματικών κινήτρων ή ιδανικών, να ενεργοποιή­ σουν μια ποιητική έμπνευση, εμφανίζει ως εναλλακτική λύση το

ΣΠΫΡΟΣ ΤΟΥΠΟΓ1ΑΝΝΗΣ

ΠΕΡΙΠΑΤΟΣ ΣΤΗ ΓΗ

124/επιλογη παλιό και οικείο. Ενώ τα πάντα κυκλοφορούν ως ξεπερασμένα, συνεχίζουμε να διατηρούμε μύθους χρησιμοποιημένους και ατελέ­ σφορους. Στην επανεμφάνιση των μύθων ασκείται και αρμολογείται η ποιητική συλλογή της Ν. Τρ. Φραντζεσκάκη (Αθήνα, 1991) «Αναζητώντας την Ίδα». Με την αίσθηση ότι όσα ποιήθηκαν, πα­ ραποιήθηκαν, η ποιήτρια πλάθει και προβάλλει ως αντίδοτο του ε­ σχάτου ορίου, όσα γενναιόδωρα προσφέρει η παραμυθία: Για στάσου για δυο λεπτά μόνο Στη μια όχθη εμείς, αγαπημένε! στην άλλη ο κόσμος. Μέσα σε λεκτικούς χαρακτηρισμούς κεντρίζεται η λυπημένη αί­ σθηση από τα δεινά και το κενό που μας κατακλύζουν και η γύμνια της έκφρασής μας. ανεπίλυτη σύγκρουση επιθυμητού και κοινωνικού (πραγματι­ κού) καθώς αναδεικνύει το ασύμβατο στρέφει την αυτοσυ­ ντήρηση στο φλύαρο κι επιθετικό στίγμα. Μ’ ένα απλοϊκό γκροτέσκο τρόπο η συλλογή «Περίπατος στη Γη» του Σπ. Τουπογιάννη (Δωδώνη, 1991) υπογραμμίζει και μεγεθύνει τη διάσταση των υ­ παρκτών περιθωρίων κι εκείνων που τα ξεπερνούν. Πολιορκημένοι οι στίχοι με μια άμετρη διάθεση και αίσθηση προβάλλουν τον προ­ σανατολισμό της φυγής σαν εκτόνωση από την κρίση και την α­ πελπισία. Και επιτυγχάνεται η απόδοση με την παλιά δοκιμασμένη συνταγή, τόσο νοηματικά όσο και τεχνικά:

Η

Φίλησέ με με την αγάπη που φιλάς τα εγγόνια σου στο ερημόσπιτο Εγώ είμαι δειλός συ είσαι γυναίκα εγώ δεν υπάρχω εσύ υπάρχεις μέσα στις αστραπές. Και έτσι δικαιώνεται το αποτέλεσμα μιας παθιασμένης αναζήτη­ σης καθώς πολλαπλασιάζεται το μετρίως γραφικό. πό τον ίδιο εκδοτικό οίκο (Δωδώνη) τον ίδιο χρόνο (1991) και Α η συλλογή του Π. Μπούρα: «Ποιήματα με αριθμούς». Παί­ ζοντας με όσα τον περιπαίζουν εφευρίσκει την «εκδίκησή» του ο ποιητής. Παγιδευμένος στη νατουραλιστική εκδοχή των στίχων καινοτομεί (;) προσφέροντας αριθμούς αντί για στίχους. Μόνο που αδικεί την ιδέα έτσι γυμνή που την καταθέτει: Βεβαιότης 1+ 1=2 2+2=4 5+5=10

Και ο κίνδυνος της κοινοτοπίας, της τεμπελιάς, εκμηδενίζει την κατ’ αρχάς φλόγα της ιδέας. Καθώς εκείνο που προκύπτει είναι μια κατάχρηση του κοινότοπου, μια ιδέα χωρίς διεργασία. Η ό­ ποια ποιητικότητα των αριθμών και των αλγεβρικών πράξεων δεν μεταφέρεται έτσι γυμνά και ασχεδίαστα ως ποίηση. έσμια μιας νατουραλιστικής απεικόνισης - επιθετικής - και η επόμενη συλλογή παρόλο το νεύρο και την ταραχή. Είναι το «Ά σμα εσώτερον» του Ντ. Μιχελή (Καλέντης, 1991) που προβάλ­ λει μια μνήμη από ταβέρνες της μεταπολίτευσης στο ρυθμό: «ό,τι

Δ

ΜΟΥ: Ιστορίες από το θαυμαστό κόσμο των πουλιών. Εικονογράφη­ ση: Κάτυ Βασιλακοπούλου. Αθήνα, 1991. Σελ.

111. Είναι το δεύτερο βιβλίο του συγγρα­ φέα Γ.Π. για παιδιά, γραμμένο με γνώση, ευαισθησία και σοβαρότη­ τα. Όπως και στο προηγούμενο βι­ βλίο του, κι εδώ ήρωες είναι τα που­ λιά. Τα πουλιά συμπεριφέρονται σαν πολίτες του σύγχρονου κό­ σμου και με τις πράξεις τους υλο­ ποιούν μηνύματα. Με τις 21 ιστορίες του ο συγγρα­ φέας τέρπει και διδάσκει μικρούς, αλλά και μεγάλους, με τρόπο απλό, κατανοητό και φυσικό. Αφήνει τα ί­ δια τα πουλιά να μιλήσουν τόσο για το τί προσφέρουν σε μας, όσο και για πράματα σπουδαία, που αφο­ ρούν τις κοινωνίες των ανθρώπων, όπως είναι η ελευθερία (Μίμος, ο

επιλογη/125 λαϊκό είναι και καλό»: Το τσάμικο στο διαπασών ξέσχιζε του ντιβανιού τις τάβλες και των τσιγάρων την ιεροτελεστία μες στον κρασιού την κόκκινη ζάλη. Με τη νοσταλγία μίζερη και ανεπίκαιρη να πνίγεται στα όριά της και να χάνει την όποια ορμή τη χαρακτήριζε στην εμφάνισή της. Και σ’ άλλους στίχους ανάμεσα κοινούς τόπους και τετριμμένα σχήματα: Ο νους βουλιάζει προς τα κει που το φαράγγι της μνήμης δεν έχει τελειωμό Έ τσι φαντάζομαι την πτώση σου σαν ατελείωτο ταξίδι χοντας προσβληθεί από την ψευδαίσθηση του λυτρωτή ο Ν. Ε Κροντηράς, αναπτύσσεται στο απλοϊκό σχήμα που προϊδεάζει και ο τίτλος της συλλογής «Επανάσταση και...» (Αθήνα, 1991). Επαναδιατυπώνει φθαρμένα νοήματα, παθιάζεται με τα δεινά του κόσμου, οδηγώντας την κοινοτοπία σε ρηματικούς στίχους. Και οι στίχοι, αφελείς και άδειοι από νόημα, αρνούνται να γίνουν αίσθη­ ση και πνεύμα, απλώς υποβαθμίζουν και αυτήν την κραυγή που πάει να γίνει. Εξαντλημένες οι λέξεις καθώς καταγίνονται να προ­ βάλλουν το πορτρέτο ενός σταυροφόρου μοιάζουν με νεκρά αβαλσάμωτα πουλιά: Σε άκουσα αιώνες μακριά Φωνή του πεινασμένου και τρέχω Φως γονάτισε να προλάβω είναι μια φωνή που με ζητάει και την άκουσα Ίσω ς και να ’ναι στίχοι μιας άτονης και άνευρης παραίσθησης που κατά λάθος εκδηλώνεται στιχουργικά. Τις δύο όψεις ενός νομίσματος προβάλλει δια της συλλογής του «Αλλοιώσεις τοπίων» ο Δ. Σεβαστός (Γκοβόστη, 1991). Και χωρίς να ταλαντεύεται, χωρίς κάποια σπέρματα αναζήτησης, γίνεται ο­ παδός μιας «αλλοίωσης» καθώς επαγγέλλεται σ’ ένα τετριμμένο δίστιχο: Οχι με πολιτικοποιημένους ποιητές ■ αλλά με ποιητικοποιημένους πολιτικούς Και προβάλλει κοινούς τόπους και τρόπους χωρίς καν την υποψία εκείνη που συλλαμβάνει τη διπλή κίνηση σε μία, τη φυγή και τη νιρβάνα, το όνειρο και το καθημερινό. Έ τσι οι στίχοι μεταδίδουν μια λειψή, ανολοκλήρωτη αίσθηση που αντιπροσωπεύει ένα σύνθη­ μα, μια συμβουλή. Μην τον ξυπνάτε, αφήστε τον δεν έχει άλλα περιθώρια φυγής παρά μέσα στο όνειρο Έτσι, η μονοτονία ενός δυϊσμού, των διαχωρισμών, επενεργεί δια-

πολΰγλωσσος), η εργατικότητα, η φιλοξενία, αλλά.. και η αγάπη στη φυσική ζωή της υπαίθρου (Ξενοδο­ χείο: «Ο Σπουργίτης»), η προσφορά των μικρών και, φαινομενικά, ασή­ μαντων (ο τρυποφράχτης), ή αγά­ πη, η ομόνοια, η αλληλοβοήθεια (Η καλοσύνη των λελεκυών). Όπως και πόσο απαράδεχτη είναι η αχαρι­ στία (Ο γιατρός Τσικνιάς) και άλλα. Όσο κι αν οι «ιστορίες» του Γιώργου Παπαστάμου θυμίζουν κάποτε Αισώπέιους μύθους, ο συγγραφέας δίνει τη δική του άποψη για τη ζωή και τις σχέσεις των ανθρώπων και φιλοδοξεί, δίκαια, ως ποιητήςδημιουργός, αλλά και ως παιδαγω­ γός με «το βιβλίο αυτό να οδηγήσει το παιδί και τον όποιον αναγνώ­ στη, στο χώρο της σκέψης, έτσι που να μπορεί να βλέπει σωστά, να μιλά, να γράφει, να εκφράζεται, να κατανοεί το πνεύμα των καιρών», με την προοπτική του μέλλοντος. Πρόκειται για ένα βιβλίο όμορφο, με καθαρές εικόνες και λόγο γλαφυ­ ρό και μεστό, που έχει πολλά να προσφέρει κι αξίζει να διαβαστεί. Ε.Χ.

126/επιλογη σφαλίζοντας το άτομο από μια άθλια επικαιρότητα σήμερα και πι­ θανά χρυσή αύριο. Με λίγα λόγια πρόκειται για χειρισμούς των ε­ πιθέτων που εγγυώνται το αμετάβλητο του αναγνώστη, οπαδού κ.ά. ια της συλλογής «Επίγνωση» της Ν.Ρ. Παππά από τις εκδό­ σεις «Πιτσιλάς» (1991), επιχειρείται ένας απολογισμός διατυ­ πωμένος περισσότερο δια των συλλογισμών και λιγότερο δια της στιχουργικής. ΔΓ αυτού του χειρισμού η όποια γοητεία της ποίη­ σης στερεύει και η οσμή της διδασκαλίας και νουθεσίας γίνεται πρωταγωνίστρια. Το χειροπιαστό και λογικό αίρουν το κλίμα της ατέλειας και ανησυχιών μιας ζωής καθώς αποστάζονται:

Δ

Και να θέλαμε δεν γινότανε να διαλέξουμε Λεν υπήρχαν επιλογές Ένας δρόμος μόνο .Μόνο Προκόψαμε θα πεις Ε και; Το τίμημα δια βίου όπως πάντα Στους αθώους Και έτσι το σύνολο των κοπώσεων, πνευματικών και σωματικών, βρίσκει ένα άλλοθι, μια εξήγηση, σε αναπαυτικές και απολαυστι­ κές φυσιολογίες. αι ως προτελευταία συλλογή, μια στάση εν διαστάσει με την ισορροπία των λέξεων, μια στάση πριν την τελική πτώση. Πρόκειται για τον Θ. Τασούλη («Η δροσερή επαύριον της ουτο­ πίας», Νέα Σύνορα 1991) και την έγγραφη αμηχανία να απωθεί και εξωθεί κάθε νόημα και ενδιαφέρον (;). Μια σειρά από εικόνες, μάλλον σχεδιασμένες από πρόθεση να εικονοποιηθεί μια απροσ­ διόριστη κατάσταση, μια ταραχή, που όμως δεν κατορθώνει να α­ ποκτήσει ποιητική διάσταση. Στο βλέμμα και στο νου (μας) μοιά­ ζουν περισσότερο με επινοημένες αυθαίρετα συγκολλήσεις λέξεων και λιγότερο με εγκεφαλικές συλλήψεις και κατασκευές:

Κ

Επτάριζος οιωνοσκόπος της ψυχής μου πάχνην εγύριζε και το σπέρμα σκιόφοβο εις επίπεδον δεύτερον και σιγήν. αι ως ακροτελεύτια συλλογή θα σχολιάσουμε με την υπερβο­ λή ενός ιδεολόγου-πανεπιστημιακού καθώς στη μεταμόρφω­ σή του αυτοχρίζεται και εκδίδεται ως ποιητής. Πρόκειται για την έκπτωση του επαγγελματία διανοούμενου (ως ιδεολόγου) από τις επαγγελίες του και την άνευρη κι ατάραχη εξομολόγησή του. Και η αντίδραση στην έκπτωση, στην πλήξη της απραγίας, στη μονό­ τονη και ισοπεδωτική επαγγελματική καθημερινότητα, πραγματο­ ποιείται δια της εκδόσεως ποιητικής συλλογής. Μιλάμε για τα ποι­ ήματα του Π. Νούτσου με τον υπερφίαλο τίτλο «Φιλοσόφου πάθη» (Γνώση, 1991). Ποιήματα λοιπόν δια τον εξωραϊσμό ή και θεραπεία ενός οργανισμού εθισμένου στη δημοσιότητα. Εξ ου και το νόημά τους καθώς άγεται και φέρεται στο περιθώριο μιας επαγγελματι­ κής ανίας και ενός ανικανοποίητου εγώ:

Κ

επιλογη/127 Τρεις τέσσερις στίχοι άτεχνοι και δυσνόητοι Ο, τι παρέπεσε από το ακαδημαϊκό μου Curriculum

Εδώ η γλωσσική αμηχανία, η ανύπαρκτη αφομοίωση του διαχρονι­ κού ποιητικού corpus, η ελλείπουσα έμπνευση υποκαθίστανται στην ειρωνεία του πανταχού παρόντος ακαδημαϊκού λόγου. Με τη διαπίστωση ότι η ποίηση για τους φιλοξενούμενους ποιη­ τές δεν είναι πολύχρονη υπαρξιακή βάσανος, αλλά συγκυριακή βάσκανος ασχολία, κατανοούμε το «μέτρο» κα την «πόζα» που προσβάλλει και κατατρώγει την έκφρασή τους. Ίσω ς δια της εκ­ δοτικής παρουσίας, της δημοσιότητας, να βρίσκει η κάθε ατομι­ κότητα έναν «αληθινό» προορισμό, ένα έσχατο σχετικό νόημα. Και τούτο να συντηρεί τον κλάδο των σχολιαστών της ποίησης αυ­ ξάνοντας την ισχύ τους και αναπαράγοντας την ταύτιση σχολια­ στή ίσον νομοθέτη (π.χ. ο ελέω κριτικής συνειρμός: «Στην τέχνη της ποίησης οι προθέσεις δεν αρκούν», Καθημερινή, Οκτώβριος 1991). Η εύθραυστη και αβέβαιη ποιητική των συλλογών που φιλοξε­ νούμε διαστέλλει κάποιο κύρος της ποίησης ή καλλιεργεί φανατι­ κά μια κοινοτοπία; Απέναντι στα αδιέξοδα και άνισα πράγματα που μας συμβαίνουν πώς νομιμοποιούμεθα να διατυπώνουμε κενό­ δοξες ιεραρχήσεις και αφορισμούς; Με το δικαίωμα του αναγνώστη/καταναλωτή που μετοικεί από συλλογή σε συλλογή και εικά­ ζει κάποια εύφλεκτα σχόλια ισορροπώντας αναχρονισμούς και κοινοτοπίες μέσα σε απορίες και ερωτήματα. Διαβάζουμε για να γράψουμε, ακούμε στίχους κι ύστερα μιλάμε, ένα εγχείρημα να διατηρήσουμε την ψευδαίσθηση, τη μασκαράτα, χωρίς να λησμονούμε τα λόγια: «Σε κάθε γωνιά του κόσμου υπάρ­ χουν άνθρωποι που προσδοκούν, και δεν γνωρίζουν ότι προσδο­ κούν μάταια» (Νίτσε). ΧΡΗΣΤΟΣ Η ΔΙΟΠΟΥ ΛΟΣ

α β ά σ τα χτο ς νόσ τος Δ ΕΣΠ Ο ΙΝ Α Σ Λ Α Λ Α -Κ Ρ ΙΣ Τ : Νόστος. Αθήνα, Κ έ δ ρ ο ς , 1992. Σελ.

316.

νόστος του Οδυσσέα τον οδηγεί πίσω στις ρίζες του, στον τό­ πο του, στο παλάτι του, και εκεί ανακαλύπτει τον αλληλο­ σπαραγμό των μνηστήρων. Ο νόστος της Μαριώς, της ηρωίδας του μυθιστορήματος της κυρίας Λαλά-Κριστ, την οδηγεί πίσω στα πατρογονικά εδάφη με ένα ταξίδι στο χώρο και το χρόνο. Ταξίδι επώδυνο αλλά και διεισδυτικό, μια και στα εδάφη αυτά ανακαλύ­ πτει τα «ματωμένα χώματα» της Δ. Σωτηρίου, τα βλέπει και τα αντιλαμβάνεται ως μεταγενέστερος μάρτυρας μιας άλλης εποχής, που «αθώος» και αμόλυντος, προσεγγίζει - με κάποια αφέλεια την ταραγμένη εποχή που προηγήθηκε της Μικρασιατικής κατα­ στροφής. Ο Νόστος είναι το πρώτο μυθιστόρημα της κυρίας Λαλά-Κριστ που πρωτοεμφανίστηκε στο χώρο της πεζογραφίας ενηλίκων πριν από μερικά χρόνια με τα διηγήματα «Παίρνω Αμπάριζα και Βγαί­ νω». Στη συλλογή εκείνη τα διηγήματά της ήσαν μικρά λυρικά

Ο

πεζό η

*<Ρ>Ι Α

128/επιλογη κομμάτια με κεντρικό θέμα τον σκληρό εξωτερικό περίγυρο της Κατοχής σε αντιπαράθεση με τον ζεστό κόσμο των ανθρώπων της γειτονιάς. Η συγγένεια της συλλογής εκείνης με το μυθιστόρημα έγκειται στο ότι ο μικρόκοσμος της γειτονιάς εκείνης ήταν διαποτισμένος από το προηγούμενο δράμα που πέρασαν οι κάτοικοί της εξαιτίας του ξεριζωμού τους από τα πάτρια Μικρασιατικά εδάφη. τον Ν όστο η Λαλά-Κριστ επανέρχεται στη ζωή των Μικρασιατών που εδώ αποτελεί τον κύριο άξονα κι όχι απλώς το φόντο του μυθιστορήματος. Αυτό που την απασχολεί ωστόσο δεν είναι τα βάσανα της ίδιας της προσφυγιάς, αλλά η ζωή που ο κόσμος αυτός άφησε πίσω του, το εφήμερο και το θνητό αυτού του κόσμου. Ο Ν όστος είναι το ταξίδι της κεντρικής ηρωίδας του στην ελληνική Μικρασία των αρχών του αιώνα, μια προσπάθεια να αφουγκραστούμε τον ρυθμό τής εκεί ζωής στο διάβα του χρόνου. Στην,εξαιρετική εισαγωγική παράγραφο, με αποτελεσματική α­ φήγηση σε πρώτο πρόσωπο, η μητέρα της ηρωίδας δίνει το στίγμα του βιβλίου: «Η οργή του χρόνου σφραγίστηκε πάνω στο κορμί μου. Αυτή η ίδια η οργή άδραξε την ψυχή μου. Τίποτα πια δεν ορί­ ζω. Ούτε ζωή ούτε θάνατο. Κουράστηκα. Έναν αιώνα βρίσκομαι εδώ κι ακόμα δεν έμαθα να ζω, αλλά να επιζώ.» (σελ. 11). Είναι μια φωνή βγαλμένη από τα σπλάχνα και τις απόκρυφες σκέψεις μιας γυναίκας, της οικουμενικής γυναίκας, και όχι απλώ ς της μά­ νας της ηρωίδας. Και αυτό γιατί κορμός του μυθιστορήματος είναι ο κόσμος των γυναικών, ο κόσμος που γεννάει, ανατρέφει, γηροκομάει και πεθαίνει και, παρ’ όλα αυτά, συχνά συλλογιέται πως του ξέφυγε το μυστικό της ζωής. Το γυναικείο κορμί της μάνας που έχει νιώσει στο πετσί του το καθετί είναι τώρα κατάκοιτο στο κρεββάτι και διαλογίζεται: «... μα τότε ήρθανε άλλοι φόβοι, οι πιο βατοί. Αυτοί τρομάξαν την ψυχή μου. Σκίσανε το κορμί μου. Ο φό­ βος του πολέμου και του βιασμού. Ο φόβος της γέννας, του θανά­ του. Ο φόβος του κόσμου κι αυτός της μοναξιάς. Μα ο πιο άγριος απ’ όλους είναι αυτό, που ζω, ο φόβος της πικρής μνήμης.» (σελ.

12-13, η υπογράμμιση δική μου). Έ τσι η ηρωίδα, η Μαριώ, μεγάλη γυναίκα πια και η ίδια, με παιδιά που έχουν ήδη φύγει από το σπίτι και την προστασία της, αποφασίζει να περιπλανηθεί στα πατρογο­ νικά εδάφη ψάχνοντας να βρει το μυστικό που αποζητά η ψυχή της μητέρας της για να μπορέσει να αναπαυθεί. Επιχειρεί, λοιπόν, μια διείσδυση, ένα ταξίδι περιπλάνησης στις ρίζες των γονιών της και κυρίως της μητέρας της και της γιαγιάς της. Με τον τρόπο αυτό πραγματοποιεί το ταξίδι της αναζήτησης που, σύμφωνα με τη μαύ­ ρη Αμερικανίδά συγγραφέα Ά λ ις Γουώκερ, πρέπει να κάνουν όλες οι γυναίκες στον κήπο των μανάδων τους, δηλαδή εκεί που γρά­ φτηκε η ανεπίσημη ιστορία του λαού τους και της ύπαρξής τους.

Σ

ο ταξίδι όμως αυτό αποδεικνύεται εξαιρετικά οδυνηρό και η Μαριώ συνταράσσεται τόσο πολύ που επιθυμεί να πάει ακόμη πιο πίσω στο χρόνο, σε εποχή ειρηνικότερη, να δει, να αφουγκραστεί, να καταλάβει από πού ξεκίνησε. Η διαδρομή αυτή γίνεται με τρόπο ρεαλιστικό αλλά οι πολλές υπερβάσεις και τα συμβολικά στοιχεία κάνουν το μυθιστόρημα να συγγενεύει ορισμένες φορές με τον μαγικό ρεαλισμό. Η αφήγηση είναι τριτοπρόσωπη και μη γραμμική, με άλματα στο απώτερο και πιο πρόσφατο παρελθόν. Μερικές φορές έχει την αμεσότητα της προφορικής αφήγησης του τυπικού παραμυθά του χωριού (όπως ο παππούς Γιωργάκης) που εδώ, στον έντεχνο λόγο, κερδίζει σε μεστότητα από την ποιητικότητα της γραφής. Κατά διαστήματα διακόπτεται από σκέψεις, συλλογισμούς, όνειρα και διαπιστώσεις που βασανίζουν τόσο τη

Τ

ΚΩ ΣΤΑ Π Α Π Α ΪΩ Α Ν ΝΟΥ: Χέγκελ. Μ ετά ­ φραση από τα γα λλικά: Γιώργος Φαράκλας. Α ­ θήνα, Ε να λλακτικές ε κ ­ δόσεις, 1992. Θεωρία 13. Σελ. 152. Ο «Χέγκελ» του Κώστα Παπαϊωάννου αποτελεί περισσότερο μία «εξα­ γωγή» παρά μια εισαγωγή στον Γκ. Β.Φ. Χέγκελ: ο Χέγκελ γίνεται η Βά­ ση και το πρόσχημα για την ανά­ πτυξη της φιλοσοφικής σκέψης του ίδιου του Κώστα Παπαϊωάννου, στον οποίον οφείλεται, μεταξύ άλ­ λων, η Ψυχρή ιδεολογία. Ο συγγρα­ φέας, περιγράφοντας τη μεγάλη φι­ λοσοφική περιπέτεια του χεγκελιανισμού, σχολιάζει τις θέσεις του Χέγκελ για την Ιστορία, το Θεό και τη Φύση: έτσι, το Βιβλίο δεν απευ­ θύνεται σε όποιον θέλει να γνωρίσεΓ τον Χέγκελ - απευθύνεται μάλλον σε όποιον θέλει να δει ολόκληρο το πρόσωπο της φιλοσοφίας του 18ου και του 19ου αιώνα, όπως το εικονίζει ένας αιρετικός, πρώην μαρξι­ στής, ένας φιλόσοφος per se που ε-

επιλογη/129 Μαριώ όσο κι έναν πανόπτη αφηγητή που σχολιάζει τα μυστικά του κόσμου. Τα κομμάτια αυτά, σε πλάγια γραφή, συχνά άκρατα ποιητικά, αποτελούν διαρκείς υπομνήσεις των ενοράσεων της ηρωίδας. Μέσα από το ταξίδι στο χρόνο η Μαριώ θα καταλήξει σε συμπεράσματα για τη δική της ζωή, για τη δική της πορεία. Και η πορεία αυτή φαίνεται να συστοιχίζεται με την πορεία όλων των γυναικών, οι οποίες, έφηβες ακόμη, ανακαλύπτουν την αποθυμιά τους σώματος, ενός σώματος που σφαδάζει αργότερα φέρνοντας στον κόσμο παιδιά. γέννα - όπως κι ο θάνατος - έχουν πρωταρχική σημασία και έτσι στον Ν όστο παρακολουθούμε με θαυμασμό την καρ­ τερικότητα της γιαγιάς της ηρωίδας όταν φέρνει στον κόσμο τη μάνα της, τη γέννα του νεκρού μωρού της αδελφής της γιαγιάς της, της Αγγερούς, τη σύλληψη της ίδιας. Μα πάνω απ’ όλα οι γέν­ νες αυτές εμβαπτίζονται η μια στην άλλη, παρά τα διαφορετικά στοιχεία τους αποτελούν μια φυσική συνέχεια, και έτσι το μωρό της γιαγιάς (η μάνα της Μαριώς) αντιπαραβάλλεται με το μωρό της μάνας της (την ίδια) και αργότερα με το μωρό της Μαριώς (το παιδί της). Η γέννα έχει κάτι και από το μυστήριο του θείου και α­ πό τη ματωμένη της πραγματικότητα: «Ο χρόνος συνέχεια να καλ­ πάζει και τώρα αυτή γινότανε. Το σώμα της μεγάλωνε και ξαφνικά υψώθηκε παλίρροια. Ορμητικά νερά, ζεστά, τρεχούμενα νερά την παρέσερναν, την έστελναν σε κανάλια στενά, την κτύπαγαν στα κοιλώματα. Άνοιγαν, στενές οπές ανοίγανε, και από κει γλι­ στρούσε, βρισκόταν σε άλλα πιο σφιχτά, το σώμα της χτυπούσε, σειόταν και πονούσε. Πονούσε η Μαριώ στην έξοδο της γέννας...» (σελ. 84). Η γέννα του παιδιού της έχει*την ανάλογη, αν όχι μεγα­ λύτερη, ένταση: «Διαλύονται τα μέσα της και με μικρές εκρήξεις σπάζουν, γίνονται λάβα, λάβα καυτή που καίνε τα σωθικά της. Τρέχουν υγρά και βρέχουν τα κληματόφυλλα, κι αυτή απλώνει τα δυο της χέρια στις πύλες του κορμιού. Σπάει το παιδί την τελευ­ ταία αντίσταση...» (σελ. 85). Μα ο κύκλος της ζωής συνεχίζεται και «Ό ταν το βλέπει για τελευταία πια φορά, είναι γυναίκα με στρογγυλή κοιλιά, έτοιμη να γεννήσει. Απαρηγόρητη η Μαριώ σφίγγει κλειστά τα μάτια. Ουρλιάζει τώρα η Μαριώ, ουρλιάζει από τον πόνο. «Υποφέρω... Υποφέρω... Υποφέρω... Υποφέρω... Ο ή­ χος ορμά στους τέσσερις ορίζοντες κι η ηχώ γυρίζει πίσω αδύνατη και παραμορφωμένη. «Αναφέρω... Αναφέρω... Αναφέρω... Ανα­ φέρω...» (σελ. 86). Στο μυθιστόρημα της Λαλά-Κριστ η γέννα δια­ τηρεί όλα τα στοιχεία του θαύματος χωρίς να παραγνωρίζει τα στοιχεία του πόνου, του φόβου και των υπαρξιακών συλλογισμών που συχνά λείπουν από την ελληνική και ξένη πεζογραφία και των δύο φύλων.

Η

πιπλέον, η κεντρική ηρωίδα συχνά με αφέλεια και κάποτε με πειστικότητα αναλογίζεται πώς λειτουργεί το «κύτταρο της Ε μνήμης». Ανακαλύπτει πως τα κύτταρα αυτά δεν «λειτουργούν το ίδιο σε όλους τους ανθρώπους». Οι πιο πολλοί αφότου συμβεί κάτι λένε: «Πέρασε, τέλειωσε, έγινε ιστορία.» Η Μαριώ αρνείται να συμβιβαστεί μ’ αυτήν την άποψη. Γι’ αυτό και ο πανόπτης αφηγη­ τής της αρχής του τρίτου μέρους δείχνει να προσεταιρίζεται την ά­ ποψή της, να μπαίνει στη δική της οπτική γωνία, να αντικρίζει με τα μάτια τα δικά της την καταστροφή, να βγαίνει μαζί της την νύ­ χτα από το «Πέτρινο χωριό. Τα "Φόβια” το είχαν ονομάσει. Και..., εκείνη τη γριά αιώνια γυναίκα "Λύσσα” την έλεγαν. Με χα­ μηλόφωνες, ψιθυριστές φωνές την ονομάτιζαν: "Η Λύσσα των Αν­ θρώπων” .» (σελ. 271) Αφηγητής, Μαριώ και συγγραφέας μοιάζουν

ξετάζει τον χεγκελιανισμό σε τέσσε­ ρα, τουλάχιστον, επίπεδα: α) τη σκέψη του Χέγκελ όπως την ερμή­ νευσαν οι Ρόζενκραντζ, Μπίντερμαν, Κ. Πραντλ, Τζ. Ε. Έρντμαν κ.τ.λ. με βάση τη Φαινομενολογία του πνεύματος και το Wissenschaft der Logik, 6) τη θεωρία του Χέγκελ για το Κράτος ως ολότητα και υπέρ­ τατο στόχο (κάτι που επεξεργάστη­ καν οι Κρόνερ, Μαρκ και Λίμπερτ), γ) τη διαλεκτική μέθοδο και τον ρε­ λατιβισμό που ασκεί κριτική στη θρησκεία και τους θεσμούς (που συναντάμε επίσης στον Φόιερμπαχ, τον Ντ. Στράους και τον Μπρούνο Μπάουερ) και δ) Την άποψη του Χέγκελ για τον άνθρωπο ως πραγ­ ματικό υποκείμενο της Ιστορίας. Ο Χέγκελ του Κώστα Παπαϊωάννου παίρνει καινούρια διάσταση μέ­ σα στον σύγχρονο κόσμο, όπου, ό­ πως αναφέρει ο ίδιος, παραθέτο­ ντας τον Τζον Ντον «όλα κομματιά­ στηκαν, δεν υπάρχει πια κανένα νόημα». Μέσα στο περιβάλλον της νεοτερικότητας, ο Χέγκελ γίνεται ό­ λο και περισσότερο επίκαιρος όταν προτείνει να βρούμε «τη διάφανη και απλή ησυχία» μέσα σ' ένα κόσμο που μπαίνει «στη βακχική μέθη [του αληθινού] όπου δεν υπάρχει κανέ-

130/επιλογή να ταυτίζονται και να λειτουργούν σαν ιστορική μνήμη σε μια επο­ χή που κινδυνεύει τα μάλα από τους ανιστόρητους. γέννα, ο θάνατος, η μνήμη, η προσφυγιά αποτελούν τους βα­ σικούς άξονες του Νόστου. Όμω ς η μεστότητα του λόγου βρίσκει καιρό να ξαποστάσει στην απλή καθημερινή ζωή του Μι­ κρασιατικού χωριού πριν τον σπαραγμό. Οι γάμοι κι οι χαρές, τα μεθύσια κι οι παραμυθάδες, οι ζαβοί κι οι τελάληδες, οι μικροκακίες αλλά και η χειροπιαστή βία που εκδηλώνεται ανοιχτά πολλές φορές στη ζωή των ανθρώπων του χωριού κάι οφείλεται στην α­ μορφωσιά και στη στενότητα τών αντιλήψεων, όλα έχουν την θέση τους το μυθιστόρημα της Λαλά-Κριστ. Μερικές φορές ο/η αναγνώστης/στρια έχει την εντύπωση ότι πλατειάζει, αλλά από την άλλη, με αυτόν ακριβώς τον τρόπο, η αφήγηση ξαποσταίνει από τη συνεχή βουή του επερχόμενου μίσους. Ό ταν ο συναισθηματι­ σμός δεν είναι έκδηλος - όπως συμβαίνει σε ορισμένα σημεία οι λέξεις γεμίζουν με ρυθμό τις σελίδες. Ο ρυθμός αυτός, που φαί­ νεται πως ακολουθεί ένα εσωτερικό μέτρο, δίνει την αίσθηση της αδιάκοπης ροής των γεγονότων που, ακόμη και αν διακόπτεται προσωρινά, σε λίγο θα συνεχίσει ορμητικότερη. Η «κακοχαμπαρούσα» παραμονεύει από στιγμή σε στιγμή αλλά στην ανάπαυλα βρίσκει καιρό να υπάρξει κι «Ένα φεγγάρι έφηβο και πήγαινε να δύσει», καθώς και χώρος άπλετος για να καταγραφεί η εφηβεία των συμπληρωματικών διδύμων αδελφάδων της μάνας της Μαριώς, που παίρνουν διαφορετικούς δρόμους στη ζωή.

Η

ι δυο δίδυμες, η Αγγερού και η Μαρία, η μία πόρνη κι η άλλη μοναχή, μοιάζουν να εκφράζουν τους πόθους του σώματος και της ψυχής για κάτι το καλύτερο απ’ αυτό που έχει. Αφετηρία και των δυο ο πόνος ο ατέρμονος για πεπραγμένα που δεν τολμά κανείς να ομολογήσει σε πλατύτερο κύκλο έτσι ώστε να κατορθώ­ σει να επιτευχθεί η κάθαρση. Βουβό το μοιρολόι και των δυο, δια­ περνά ωστόσο με υπόγεια κύματα τον κορμό του Νόστου. Είναι κι οι δυο θύματα μιας αναίτιας βίας, ψυχολογικής η μία, φυσικής η άλλη,, μιας βίας που εξαρτάται από τα κοινωνικά τεκταινόμενα αλλά συχνά φαίνεται να λειτουργεί και ως αυθύπαρκτη ορμή (ό­ πως, για παράδειγμα, στο περιστατικό του ευνουχισμού του γάιδα­ ρου). Και φυσικά συχνά οφείλεται και στη συνολικότερη ταραχή της εποχής που οξύνει τα πνεύματα και μοιάζει να ξυπνά κάποιο κακό δαιμονικό στα σπλάχνα των ανθρώπων. Η Λαλά-Κριστ έγραψε ένα καινούριο μυθιστόρημα στο παλιό θέ­ μα της προσφυγιάς που δεν έχει ακόμα επουλωθεί στη νεοελληνική ιστορία. Η πίκρα στάζει ακόμα από τους πρόσφυγες, η ενοχή από τους Ελλαδίτες. Αλλά αυτό το μυθιστόρημα που αφουγκράζεται βασανιστικά την πορεία των γυναικών και σκύβει με κατανόηση πάνω από τον κόσμο των αντρών, είναι διαφορετικό από τα προη­ γούμενα. Επίσημη και ανεπίσημη ιστορία καταγράφονται και η γυ­ ναικεία δύναμη-αδυναμία καταμετρώνται. Αποτελεσματικότερη στη διείσδυση στο παρελθόν και πιο αδέξια στην εμμονή της στους φόβους και τις ενοχές της ηρωίδας σε σχέση με τα παιδιά της, η Λαλά-Κριστ γυρνά στα πάτρια εδάφη και ανακαλύπτει με σπαραγ­ μό πως «Τίποτα δε συμβαίνει. Γεννήθηκες για να ποθάνεις», αλλά ότι αυτή η ζωή συνοδεύεται από χαρές, νόστους και σπαραγμούς κι ότι όλα αυτά, όσο δυσβάσταχτα κι αν είναι, είναι αυτά που κά­ νουν την ζωή μας ανθρώπινη. Με αφήγηση ως επί το πλείστον χει­ μαρρώδη και ζωντανή, μέσα από μίση και βιαιότητες, γράφει έναν ύμνο στη ζωή κι έναν ύμνο στη γυναίκα χωρίς να αποφεύγει να αν­ τιμετωπίσει με κριτική διάθεση τη στενοκεωαλιά. τη μικρότητα,

Ο

να μέλος που να μην είναι μεθυσμέ­ νο, και [...] όπου όποιος αποκόβεται, χάνεται.» Από τη μελέτη του Κώστα Παπαϊωάννου αναδύεται έ­ νας φιλόσοφος της ζωής του σημε­ ρινού ανθρώπου, που, όπως ανα­ φέρει στη Φαινομενολογία, «έχει τε­ θεί εκτός εαυτού, αντικειμενικό κό­ σμο που τον συντρίβει.» Ως υλι­ στής, ο Κώστας Παπαϊωάννου, επι­ μένει (δικαίως) στην κριτική του χρι­ στιανισμού, «που υποτίμησε το εν­ θάδε προς όφελος του επέκεινα», με αποτέλεσμα να περάσει στην Ι­ στορία ως μια θρησκεία και ηθική δούλων - ακόμη, τονίζει τις θέσεις του Χέχκελ για την αρχαία Ελλάδα, που θα επεξεργαστούν με τον δικό τους τρόπο ο Κορνήλιος Καστοριάδης κι ο Κώστας Αξελός. Έτσι, ο Κώ­ στας Παπαϊωάννου χαράσσει μια νοητή γραμμή ανάμεσα στον Γερμα­ νό φιλόσοφο και τους εκπροσώ­ πους του πρόσφατου πολιτικού στοχασμού: στον Χέγκελ, ξετυλίγει με περίτεχνη λογοτεχνικότητα το μεγαλείο της φιλοσοφίας που απο­ καλύπτει και εξηγεί τη δυστυχία και τον διχασμό του σύγχρονου αν­ θρώπου.

ΣΩΤΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ

την κακία και προπαντός την τρομακτική αδυναμία του κόσμου, ανδρών και γυναικών, να σταματήσει το κακό παρότι το βλέπει να πλησιάζει. ΛΙΛΥ ΕΞΑΡΧΟΠΟΥΛΟΥ

η κρυμμένη ψυχή του κ λα σικού ν~ΓΛ A L B IN LESKY: Η τραγική ποίηση των αρχαίων Ελλήνων. Τόμος A Από τη γένεση του είδους ως και το Σοφοκλή. Τόμος Β ': Ο Ευρι­ πίδης και το τέλος του είδους. Μ ετάφραση: Ν ίκος X. Χουρμουζιάδης. Αθήνα, Μ ο ρ φ ω τ ικ ό Ί δ ρ υ μ α Ε θ ν ικ ή ς Τ ρ α π έζ η ς , Αθήνα. Σελ. 1987-1989. Σελ. 458 + 464.

νάμεσα στις πολλές και ποικίλες μελέτες, που έχουν ως θέμα Α τους την αρχαιότητα,1 οπωσδήποτε η εργασία του αυστρια­ κού κλασικού φιλολόγου Albin Lesky (+ 1981) για την τραγική ποί­ ηση της αρχαίας Ελλάδας ξεχωρίζει, όχι μόνο γιατί καταπιάνεται μ’ ένα θέμα δύσκολο όσο και γοητευτικό, αλλά και γιατί η ίδια η ανάπτυξη του θέματος αυτού γίνεται μ’ έναν τρόπο που δικαιολο­ γημένα κατατάσσει το μελετητή στη χορεία εκείνη των συγγραφέ­ ων, που ο Ανώνυμος του «Περί ύψους» τούς χαρακτηρίζει υψηλούς και τους φέρνει ως υποδείγματα ύφους και πνευματικού ήθους. Ο Lesky είναι, βέβαια, γνωστός στο μορφωμένο ελληνικό κοινό από την «Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας», που έχει πραγ­ ματοποιήσει ως τώρα αρκετές εκδόσεις,2 και είναι κι αυτό έργο κλασικό στο είδος του. Και, βέβαια, ίσως θα ’λεγε κανείς πως ο μελετητής θα επαναλάμβανε στη μελέτη του για την τραγική ποίη­ ση εκείνα που αναπτύσσει στα οικεία τμήματα της «Ιστορίας...» του, αφού κι εκεί οι απόψεις και οι θέσεις, η έρευνα και η αντιμετώ­ πιση στηρίζονται πάνω σε πλήθος δεδομένα και σε μιαν ερευνητι­ κή και φιλολογική προεργασία μεγάλων διαστάσεων. Ωστόσο, δε συμβαίνει αυτό, γιατί εδώ, πέρ’ από τον ειδικό στόχο που εξυπηρε­ τεί η μελέτη, πέρ’ από τις μικρές ή μεγάλες, ενδεχομένως, παρεκ­ κλίσεις, κυρίως στις αποτιμήσεις των έργων, ο μελετητής βλέπει τα έργα μέσ’ από το πλέγμα των πολυποίκιλων εργασιών, που έχει επισωρεύσει το ενδιαφέρον των φιλολόγων, γι’ αυτό το μοναδικό κατόρθωμα του κλασικού πολιτισμού, που είναι η τραγωδία. Οι βι­ βλιογραφικές παραπομπές σε κάθε έργο είναι περίτρανη απόδειξη αυτής της αντιμετώπισης, εκτός από τις ειδικότερες, που ο μελε­ τητής επισυνάπτει για θέματα, που αποτελούν μέρη, αλλά σημαί­ νοντα, του είδους. Κι εκείνο που έχει να παρατηρήσει κανείς εκ των προτέρων, είναι πως και μέσ’ απ’ όλο αυτό το πλέγμα των με­ λετών, ερευνών, ερμηνειών και κριτικών εκδόσεων, μέσ’ από τη διάθλαση που υποχρεωτικά δημιουργείται, ο μελετητής έχει τη δύ­ ναμη να δει πέρ’ από το όριο των αναφορών και των παραπομπών του, πέρ’ από το φάσμα των πολύχρωμων επισωρεύσεων, με καθα­ ρό μάτι τα έργα αυτά της δραματικής τέχνης, που επηρέασαν πε­ ρισσότερο απ’ ο,τιδήποτε άλλο, όχι μόνο τη μεταγενέστερη δρα­ ματική ποίηση και τη λογοτεχνία γενικότερα, αλλά και ολόκληρο τον πολιτισμό του πλανήτη μας.3 Κι αυτό, εντέλει, χρειάζεται στην αντιμετώπιση των έργων αυτών, αλλά και όλων των δημιουρ-

132/επιλογη γημάτων της ελληνικής αρχαιότητας: η αμεσότητα της ματιάς και η θεώρησή τους με τρόπο που να εξάγεται μέσ’ από (και με) την αμεσότητα αυτή η κρυμμένη ψυχή, αυτό το «αειθαλές πνεύμα» και η «αεί επανθούσα καινότης» (Πλούταρχος, Περικλής, XIII 5). Και μόνο τότε τα έργα αυτά θα γίνει δυνατό να λειτουργήσουν μέσα μας με τη δύναμη του λόγου τους, μόνο τότε θα μπορέσουμε ν’ ανακαλύψουμε την κρυμμένη φύση, που δίνει στην τέχνη την ανα­ γκαιότητά της. Ο Lesky, με τον επιστημονικό του εξοπλισμό και με την αγάπη του προς τα έργα αυτά, αποκαλύπτει τους θησαυρούς τους και μας τους προσφέρει ατόφιους και απαλλαγμένους από τις λογής μικρόχαρες και συμπλεγματικές αντιμετωπίσεις διαφόρων «σοφών», που με μιαν εκζήτηση προσπαθούν να αλλιώσουν τον πραγματικό χαρακτήρα ή και να μειώσουν ακόμα την ουσιαστική αξία των έρ­ γων. Κι αυτό, βέβαια, είναι ανάγκη να ειπωθεί εδώ, ότι για ν’ αντι­ μετωπίσει κανείς σωστά τα έργα αυτά, πρέπει να νιώθει τη θέρμη της καρδιάς του να τα περιλαμπάζει, είναι μ’ άλλα λόγια απαραί­ τητη μια αποδοχή, τη στιγμή που τα έργα αυτά διέρρηξαν την αρά­ χνη του χρόνου και αποτελούν για κάθε εποχή τους φάρους που φωτίζουν τη μικρή ανθρώπινη αιωνιότητα. Χωρίς την αποδοχή δε γίνεται σωστή εκτίμηση και χωρίς σωστή εκτίμηση δε γίνεται πολι­ τισμός. Τα έργα μας κρίνουν κι εμείς οι κρινόμενοι δεν έχουμε τη δύναμη του λέοντος για να θραύσουμε το κλουβί των προκαταλή­ ψεων και των αδυναμιών μας. Γι’ αυτό, στην αντίθετη περίπτωση, η καλύτερη στάση είναι η σιωπή, που πολλές φορές λέει περισσό­ τερα απ’ οποιαδήποτε καινόσπουδη φλυαρία μας. Το μεγάλο αυτό έργο του Lesky μας διδάσκει ανάμεσα στ’ άλα κι αυτή την παιδα­ γωγούσα αμεσότητα. Ο σκοπός των ανθρώπινων κοινωνιών - και εννοούμε, φυσικά, κοινωνίες οργανωμένες και «πλήρεις» - είναι να συντείνουν στην ανύψωση του ανθρώπου.4 Και η αρχαία ελλη­ νική κοινωνία της κλασικής εποχής είχε θέσει ένα «τέλος» στην ε­ ξελικτική της πορεία, που ήταν σύμφυτο με την υπόστασή της, κι αυτή η εντελέχεια υπηρετήθηκε θαυμάσια και μ’ άλλες μορφές ψυ­ χαγωγίας και με το θέατρο.5 Η τραγική ποίηση, το σατυρικό δρά­ μα, η κωμωδία, ο διθύραμβος αποτέλεσαν τα οργανικά μέσα για τη δημιουργία ενός πολιτισμού, που απέβλεπε στον άνθρωπο και τον έθετε στο επίκεντρο του διαφέροντός του. Η τραγωδία, περισ­ σότερο απ’ οτιδήποτε άλλο πολιτιστικό μόρφωμα, ανύψωσε την ανθρώπ νη υπόσταση στο επίπεδο μιας θεϊκής μοίρας και την περιέζωσ με την αιωνιότητα μιας μοναδικής έκφρασης. Η ελληνική τραγωδ t είναι η θαυμαστή θεολογία του ανθρώπου στο φυσικό, μεταφυς :κό και υπερφυσικό πεδίο.

Lesxy τη θεολογία αυτή την επισημαίνει με τον τρόπο του χω­ ρίς να την κατονομάζει - η περιοχή του είναι φιλολογική, αλ­ λά η φιλολογία τίθεται εδώ στη διερεύνηση της ουσίας, είναι υπηρε­ τική μιας διάθεσης και μιας κλήσης. Έτσι, η περιοχή η φιλολογική ανάγεται σε επαφή περιεχομένου, η τεχνική, γι’ άλλη μια φορά, ταυτίζεται με το αντίκρισμα του κατατεθειμένου προϊόντος. Γιατί, τι ωφελεί να λες, για παράδειγμα, πως ο Αισχύλος είναι απλός και ακατέργαστος στη δραματική πλοκή των έργων του και να στέκε­ σαι μόνο σ’ αυτό, χωρίς να εντάσσεις τη διαπίστωσή σου μέσα σε μια γενικότερη θεώρηση πραγμάτων και ιδεών, μέσα σ’ ένα ευρύ­ τερο πλαίσιο κοσμοθεωρίας; Ο μελετητής, αν είναι μόνο φιλολογι­ κός, καταντά σε μια σχολαστικήν απλοϊκότητα, που μέσα στη χρωματική της προβολή δημιουργεί την ψευδαίσθηση της ουσια­ στικής προσέγγισης. Καλή η μελέτη τηε τεχνικής, η τεχνολογία, καλή η «ανάγνωση» και η «σημειωτική, καλά όλ’ αυτά, όμως έ-

O

επιλογη/133 χουν να κάμουν μόνο με το κέλυφος του οστράκου, δηλαδή με το διακοσμητικό στοιχείο του λογοτεχνικού έργου. Το εκφραστικό όργανο "δεν είναι πράμα όλο μηχανικό” » (για ν’ ακούσουμε μια από τις σοβαρότερες φωνές, ίσως τη σοβαρότερη και πιο υπεύθυνη στη νεότερη Ελλάδα πάνω σε ζητήματα καλλιτεχνικής δημιουρ­ γίας), δεν είναι μόνο ο τύπος και η μορφή και ο τρόπος, είναι κάτι πολύ περισσότερο και είναι η βαθιά παρόρμηση του δημιουργού να ενωθεί με το σύμπαν και το Θεό. Ο Αισχύλος μέσ’ από τα «ιππόκρημνα ρήματά» του, ο Σοφοκλής μέσ’ από την ισορροπία της εκ­ φραστικής του μορφής, ο Ευριπίδης μέσ’ από την ταραγμένη προ­ σέγγιση της «ειωθυίας» διαλέκτου, ενώθηκαν με τον κόσμο και το σύμπαν και το Θεό και ο Lesky αυτή την ταύτιση προσπαθεί με την προσέγγισή του κι εκείνος ν’ ανακαλύψει. Γιατί δεν είναι τόσο η θρησκευτική καταγωγή του είδους, που φέρνει σ’ αυτή την προ­ σπάθεια - πράγμα που ο ίδιος το αμφισβητεί κάποιες φορές - ό­ σο το ίδιο το περιεχόμενο των έργων, που χωρίς την εξέλιξη του είδους δε θα τα γνωρίζαμε παντάπασι. Το περιεχόμενο αυτό, ανά­ γει τους τραγικούς ήρωες στο βάθρο της θεολογικής ανάλυσης των ανθρώπινων εκδηλώσεων, ώστε ο υψηλός προορισμός των έργων να κατακυρωθεί μέσα στη συνείδηση εκείνων για τους οποίους προοριζόταν αυτή η ανάλυση. Και οι τραγικοί ποιητές, με την απα­ ρέγκλιτη προσήλωσή τους στο περιεχόμενο αυτό, πρότειναν στον άνθρωπο μια στάση απέναντι στον εαυτό του και το Θεό. Και η πρόταση αυτή, μέσα στην απαρασάλευτη αρμονία του εκπεφρα­ σμένου τους κόσμου, παίρνει τις διαστάσεις μιας ενσωμάτωσης: ο άνθρωπος ντύνεται το θεό και τον υποκαθιστά εκεί που ο ίδιος α­ δυνατεί να προχωρήσει. Ο Θεός έτσι γίνεται το ακριβό δημιούργη­ μα του ανθρώπου και ο ποιητής είναι το όργανο που εκφράζει αυτή τη γενετική σχέση. Και τότε, μέσ’ από τη φωνή της τραγικότητας, διαπιστώνεται η μια και μοναδική αιτία που συνέχει και υποβα­ στάζει το εφήμερο σχήμα της αιωνιότητάς μας. Ο Lesky αρχίζει, φυσικά, «από των πρώτων» (κατά που λέει κι ο Αριστοτέλης) και προτάσσει, ως εισαγωγικό κεφάλαιο, τη διερεύνησή του για την καταγωγή της τραγωδίας. Και, βέβαια, έχει ν’ αντιμετωπίσει πολλά, δύσκολα και περίπλοκα προβλήματα, κα­ θώς αυτές οι ρίζες του είδους ξεκινούν από πολύ βαθιά, οι αρχαίες πηγές μιλούν με ασάφεια για το πράγμα, οι αλεξανδρινοί σοφοί που οπωσδήποτε ήξεραν πολύ περισσότερα από μας - συχνά ανεκδοτολογούν και οι σοβαροί μελετητές (όπως ο Αριστοτέλης) καθώς απευθύνονται σε «ειδότας», περισσότερο σχολιάζουν παρά ερμηνεύουν, περισσότερο μελετούν παρά διδάσκουν, επισημαί­ νουν αόριστα, υπαινίσσονται και παραπέμπουν γενικά. Μέσ’ απ’ όλο αυτό το πλέγμα, ο μελετητής προσπαθεί να βρει έναν ασφαλή δρόμο, που θα τον οδηγήσει σε κάποια συμπεράσματα, συμπερά­ σματα, όμως, αβέβαια και συζητήσιμα, για τα οποία και ο ίδιος εκ­ φράζει τις επιφυλάξεις του. Και, φυσικά, πάνω σ’ αυτά τα δεδομέ­ να, πλήθος ερευνητών, μελετητών και σχολιαστών, που έχουν πληθύνει στον αιώνα μας τρομαχτικά, διατυπώνουν τις αντικρουόμενες θεωρίες τους, τις αντιφατικές τους απόψεις, τις ανατρέψιμες θέσεις τους: άλλοι αγνοούν μέρος των αρχαίων μαρτυριών και στη­ ρίζονται πάνω στις υπόλοιπες, άλλοι μένουν φανατικά προσκολλήμένοι σ’ αυτές, άλλοι αμφισβητούν την αξία τους κι άλλοι διαβά­ ζουν διαφορετικά εκείνα που οι αιώνες έχουν περισώσει. Ο μελετη­ τής, παραθέτει όλες αυτές τις θεωρίες με μοναδική γνώση και σο­ φία και προσπαθεί, μέσ’ απ’ όλες αυτές τις εκθέσεις, να ξεκαθαρί­ σει τα πράγματα ώστε ν’ αποτελεστεί μια σαφής (όσο γίνεται) θεω­ ρία, που θα πλησιάζει προς την αλήθεια: χωρίς ν’ αμφισβητεί τις μαρτυρίες του Αριστοτέλη, που προσδιορίζει την αρχή του είδους

134/επιλογη «από των εξαρχόντων τον διθύραμβον», διερευνά τη σχέση της τραγωδίας με το «σατυρικόν», το στοιχείο εκείνο που προσιδιάζει στις διονυσιακές λατρευτικές εκδηλώσεις και τονίζει, γι’ άλλη μια φορά, τη διάκριση ανάμεσα σ’ αυτό και την κωμωδία. Κι αν ο Πρατίνας αναφέρεται ως ο ευρετής του σατυρικού είδους, επομέ­ νως αυτό είναι μια μεταγενέστερη εξέλιξη, ωστόσο, δε σημαίνει πως το στοιχείο αυτό, όχι ως καλλιτεχνικό επίτευγμα, αλλά ως λα­ τρευτικό παρακολούθημα («υπόρχημα») δεν προϋπήρχε - έτσι, το σατυρικό δράμα υπέστη κι αυτό την αναπόφευκτη εξέλιξή του. μελετητής στέκεται, φυσικά, στην ονομασία του δραματικού είδους που τον απασχολεί, που κι αυτή έχει δημιουργήσει πλήθος αμφισβητήσεων και αντικρουομένων θεωριών. Η τραγωδία ερμηνεύθηκε ως «τράγων ωδή», ως ωδή με έπαθλο έναν τράγο, ως ωδή από τραγόμορφους σατύρους και άλλα παρόμοια. Ωστόσο, οι διερευνήσέις του μελετητή καταλήγουν στο συμπέρασμα πως πίσω από τους τράγους υποκρύπτονται οι σάτυροι, αυτοί οι «Θήρες», που τα κατάλοιπα των σατυρικών δραμάτων αναφέρουν.6 Και ο Lesky, σε μια προσπάθεια να ερμηνεύσει και να συνδυάσει τα δεδο­ μένα των αρχαίων μαρτυριών, διερευνά το ζήτημα της αρχής «από των εξαρχόντων τον διθύραμβον» με τη μεταβολή από το σατυρι­ κό και το «οψέ απεσεμνύνθη». Το συμπέρασμά του είναι πως ο Α­ ριών, που ανήγαγε το διθύραμβο σε αυτοδύναμο καλλιτεχνικό εί­ δος, συνέβαλε τα μέγιστα με τον τρόπο του στην εξέλιξη του τραγι­ κού είδους - αυτό, ωστόσο, δε σημαίνει πως ο διθύραμβος έπαψε ως αυτόνομο είδος να λειτουργεί, αφού αγώνες διθυραμβικοί γίνο­ νταν ακόμα και στην ακμή της τραγωδίας. Έτσι, μ’ όλ’ αυτά τα δεδομένα, προχωρεί στην προέλευση του είδους και τη λειτουργία του, που έχει άμεση σχέση με τη διονυσιακή λατρεία, ωστόσο, στην εξελικτική πορεία του καλλιτεχνικού δημιουργήματος πα­ ρουσιάστηκαν παρεκκλίσεις από τον πρωταρχικό λατρευτικό μύ­ θο, και διαφοροποιήσεις τέτοιες, που σε μια χαρακτηριστική πα­ ροιμία, εκφράστηκε η σταδιακή αντίθεση ανάμεσα στη λατρεία και το μυθολογικό περιεχόμενο των δραμάτων: «ουδέν προς Διό­ νυσον», κι αυτό το απροσδιόνυσο υλικό χαρακτηρίζει και την αυ­ τονομία και αυτοτέλεια του καλλιτεχνικού πλάσματος σε σχέση με την πρωταρχική του καταγωγή. Κι όσο για το «αποσεμνύνεσθαι», διαπιστώνεται πως, μέσα στη γοργή εξέλιξη, το είδος κα­ τόρθωσε από το τροχαϊκό μέτρο της σατυρικής του μορφής να μεταπηδήσει στο ιαμβικό της τραγικής, χωρίς όμως, το πρώτο ν’ απεμποληθεί: τόσο το τροχαϊκό τετράμετρο όσο και οι διάφορες πα­ ρεκκλίσεις μέσα στους υψηλούς τόνους της τραγωδίας, όσο και το σατυρικό δράμα στο τέλος της τραγικής τριλογίας, δεν είναι παρά μια υπενθύμιση της πρώτης αρχής και μια εξόφληση χρέους προς τη λειτουργική καταγωγή. Ο Lesky, ωστόσο, δεν παραλείπει να κλείσει την εμβριθή αυτήν εισαγωγή του με την παρατήρηση πως ορισμένες ενδείξεις ανάγουν την καταγωγή της τραγωδίας στον Όμηρο - κι εδώ θυμόμαστε τον Ψευδοπλούταρχο, που χαρακτη­ ρίζει έτσι τα έπη: «Συνελόντι δ’ είπείν ούδέν άλλο άλλ’ ή δράματα αύτοΰ έστι τά ποιήματα» (Βίος Ομήρου, 213).7 Έτσι, κι αυτό το μοναδικό είδος του κλασικού πολιτισμού, ξεκινά από την ανεξά­ ντλητη πηγή κάθε καλού και ωραίου: τον Όμηρο. Η εξέταση και διερεύνηση της πρόαισχυλικής περιόδου της τρα­ γωδίας είναι σίγουρα γοητευτική, όσο είναι δύσκολη και δυσπρόσι­ τη ως περιοχή - πιθανώς η γοητεία της να οφείλεται και σ’ αυτό. Ο Lesky υπόσχεται πως θα προσπαθήσει ν’ αποδώσει κάποιο πρό­ σωπο στ’ όνομα του Θέσπιδος, του πρώτου γνωστού δραματικού ποιητή και, βέβαια, αυτή η υπόσχεση τηρείται απαρέγκλιτα: όλες

Ο

επ ιλογη/135 οι μαρτυρίες και όλες οι έρευνες, όλα τα δεδομένα εξετάζονται και συνδυάζονται ώστε να πάρει τον «υποστατικό του ίσκιο» αυτός ο δημιουργός από το δήμο Ικαρίας της Αττικής, που έχει συνδέσει τη δράση του με το γνωστό μας χώρο του Διονύσου στις βορειοα­ νατολικές πλαγιές της Πεντέλης. Κάποιοι τίτλοι και αποσπάσμα­ τα από τραγωδίες ολωσδιόλου αβέβαια και μια σίγουρη συμβολή στην εξέλιξη του είδους είναι τα κατάλοιπά μιας δραστηριότητας, που τα προβλήματα που θέτει είναι τις περισσότερες φορές άλυτα. Κι όσο κι αν ο αττικός τοπικισμός, που λέει ο μελετητής, προσπά­ θησε να παραγνωρίσει τα προστάδια της εξέλιξης, που πρέπει να τοποθετηθούν στην Πελοπόννησο (και δεν είναι τυχαίο, φυσικά, πως από σεβασμό προς την παράδοση αυτή τηρείται το δωρικό ι­ δίωμα στη σύνθεση των χορικών), ένα είναι βέβαιο, πως ο Θέσπις «υπεκρίνατο» - ερμήνευσε θεατρικά (και όχι, απάντησε σε άσμα του χορού ως «αποκριτής») τα μυθολογικά δρώμενα που απαγγέλ­ λονταν διθυραμβικά στη σκηνή. Κι αν δώσουμε πίστη στο Θεμίστιο (και δεν έχουμε λόγο να μη δώσουμε) θα πρέπει να δεχτούμε πως ο Θέσπις καθιέρωσε τον πρόλογο στις τραγωδίες και τη ρήση στη χορικολυρική μορφή της. Και, με βάση τις σωζόμενες τραγω­ δίες των κλασικών χρόνων, ιδιαίτερα του Αισχύλου και του Ευρι­ πίδη, που τα αρχαϊκά στοιχεία επιχωριάζουν στα έργα του, μπο­ ρούμε να δούμε τη σημαντική αξία αυτών των στοιχείων, που τόσο συνέβαλαν στην εξέλιξη και τη συνθετική διάρθρωση του είδους. Ο Θέσπις έτσι αποχτά μιαν ιδιαίτερη σημασία για την τραγωδία και δεν είναι τυχαίο που ο μελετητής αφιερώνει στον ποιητή ιδιαί­ τερο κεφάλαιο, ενώ τους υπόλοιπους τρεις της αρχαϊκής εποχής του δράματος (Χοιρίλο, Φρύνιχο, Πρατίνα) εξετάζει μαζί στο κε­ φάλαιο που ακολουθεί. Χοιρίλος είναι, όπως σημειώνει ο μελετητής, μια «σκιώδης μορφή», κι έτσι, δυστυχώς, παραμένει και μ’ όλη την ερευ­ νητική προσπάθεια, που το μόνο που εντοπίζει είναι κάποια χρονο­ λογία της δράσης του - τελευταίες δεκαετίες του 6ου αι. - και κάποιες αναφορές σε αριθμούς έργων και νίκες - όλ’ αυτά, ωστό­ σο, αβέβαια πάντα και συζητήσιμα. Περισσότερα στοιχεία μπο­ ρούμε να συγκροτήσουμε για τον Φρύνιχο, από τον οποίο και τί­ τλοι έργων σώζονται και αναφορές και μνείες σε σύγχρονους συγ­ γραφείς και κάποιων έργων του, όπως οι «Φοίνισσες» ή η «Μιλή­ του άλωσις» μπορεί να γίνει μια αδρή ανασυγκρότηση της θεματι­ κής τους δομής. Κι ακόμα ένα σημαντικό στοιχείο είναι πως στην αρχαϊκή ακόμα μορφή της τραγωδίας είχε γίνει απόπειρα για δρα­ ματοποίηση μεγάλων ιστορικών γεγονότων, που θεωρούνταν ισά­ ξια με τα μυθολογικά, καθώς η μυθολογία για τους Έλληνες ήταν επίσης ιστορία. Ο Φρύνιχος λέγεται ακόμα ότι εισήγαγε τα γυναι­ κεία προσωπεία και τους τετραμέτρους - πράγματα, ωστόσο, που ξεκινούν από τις συμβατικές γνώσεις των σχολιαστών και την αβέβαιη προσέγγισή τους στα πρώτα στάδια της εξέλιξης. Και, τέ­ λος, ο μελετητής προσπαθεί να διαγράψει και τη συμβολή του Πρατίνα, του διαμορφωτή του σατυρικού δράματος, στην ανοδική πορεία του δραματικού είδους. Το γνωστό του ενθουσιαστικό υπόρχημα, που αντιθέτει τον δωρικό μουσικό τρόπο, με τη λιτή και σοβαρή του επιβολή στον «ανειμένό» ιωνικό,8 αν δεν είναι τμήμα χορικού, προβληματίζει με τη μορφή του και ο Lesky διατυπώνει το ερώτημα μήπως ανήκει σε άλλον Πρατίνα, που άκμασε στο τέ­ λος του 5ου αι. Ό πω ς και να ’χει το πράγμα, η σύνθεση των δυο βασικών ρυθμών δημιούργησε, ύστερ’ από λίγες δεκαετίες, το θαύ­ μα των κλασικών έργων. Η αρχαϊκή περίοδος της τραγωδίας τε­ λειώνει με την εμφάνιση της επιβλητικότερης μορφής στην παγκό-.

Ο

ΣΟΝ: Το Ροκ στον κα­ θρέφτη του ρομαντισμού. Μετάφραση: Στέφανος Ροζάνης, Αθήνα, Π ρ ί­ σμα, 1992. Σελ. 220. «Το ροκ στον καθρέφτη του ρομα­ ντισμού» είναι δυο δοκίμια του Ρόμπερτ Πάττισον (καθηγητή ανθρω­ πιστικών σπουδών στο πανεπιστή­ μιο του Λονγκ Άιλαντ) που αποτε­ λούν μέρος του βιβλίου του (Ο θρίαμθος της χυδαιότητας: η μουσι­ κή ροκ στον καθρέφτη του ρομαντι­ σμού). Ο Ρ. Πάττισον είναι ένας α­ πολογητής του ροκ. Και μαζί της «χυδαιότητάς» του, δηλαδή της αυ­ θόρμητης συναισθηματικής διαδι­ κασίας, του Βαθμού μηδέν της ιδεο­ λογίας. Αναλύοντας τη φύση του ροκ και τις απόψεις των μαρξιστών για τη λαϊκή κουλτούρα, εκφράζει ό,τι δεν μπορεί να εκφράσει ο ρόκερ επειδή είναι άναρθρος: το ροκ είναι μια μη-έγκυρη γλώσσα, είναι μια θρησκεία, είναι η συνέχιση του

136/επιλογη σμια δραματουργία: του Αισχύλου. Το μεγαλύτερο μέρος της μελέτης είναι αφιερωμένο στους τρεις μεγάλους τραγικούς, που το έργο τους έχει εξασκήσει τη δραστι­ κότερη επίδραση στην παγκόσμια λογοτεχνία και οι αναλύσεις των έργων τους που έχουν σωθεί καθώς και ορισμένων αποσπα­ σμάτων από χαμένα έργα φανερώνει, γι’ άλλη μια φορά, την πλα­ τιά εποπτεία του μελετητή και τη γνώση των πολυπληθών μελετών που έχουν γραφτεί γι’ αυτά. Κι όσο κι αν η γνώση μας για τη βιο­ γραφία των τραγικών ποιητών είναι ελλιπής, μια και δεν έχουν σω­ θεί επαρκή στοιχεία, ο μελετητής με την έρευνα και την προσήλω­ σή του, παρέχει όσο γίνεται περισσότερες πληροφορίες, που τις συνδυάζει σ’ ένα αρκετά ενδιαφέρον και συναρπαστικό σύνολο, ώ­ στε οι βίοι ν’ αποκαθαρθούν από τις ανεκδοτολογικές επισωρεύ­ σεις και τις μυθικές επενδύσεις, που οι μεταγενέστεροι αιώνες πε­ ριέβαλαν στην αβεβαιότητα της γνώσης τους. ιδιαίτερο κεφάλαιο εξετάζονται τα προβλήματα της χειρό­ παράδοσης των έργων (για κάθε ποιητή ξεχωριστά), Σ εγραφης που όσο κι αν συνιστούν τη φιλολογική (επομένως, ειδική) πλευρά του θέματος, δεν παύουν να συμβάλλουν σε μιαν ουσιαστική προ-' σέγγισή τους, καθώς, όπως σημειώνει ο μελετητής (Α’ 125) «σκο­ πεύει να φωτίσει το μακρύ δρόμο που οδηγεί, μέσ’ από λεωφόρους και στενωπούς, από το αυτόγραφο του ποιητή ως τις δικές μας εκ­ δόσεις». Αυτή η αντιμετώπιση ενέχει κι ένα άλλο σημαντικό κέρ­ δος: η συνέχεια της ενασχόλησης με τα έργα, μέσα στη διαδοχή των αιώνων, συνέβαλε στη διατήρηση της επαφής, που όχι μόνο απέβη στοιχείο πολύτιμο της πολιτιστικής εξέλιξης, αλλά και απέ­ δωσε την αυτοτελή αξία και χαρακτήρισε ως υποδείγματα τα έργα αυτά. Κι από κει και πέρα, ο δρόμος για τον οποίο μιλά ο μελετη­ τής, διανύθηκε με την αισιοδοξία, που δημιουργεί η κυριαρχία του χρόνου και του χώρου, και μ’ όλα τα προβλήματα (κάποτε απελπι­ στικά), που η παράδοση των έργων παρουσιάζει. Η ανθρωπότητα έστρεψε το πρόσωπο σ’ αυτές τις πηγές και είδε μέσα τους, σαν σε καθρέφτη, τη βαθύτερη ψυχή της. Η μελέτη για το σωζόμενο έργο του Αισχύλου, που καταλαμβά­ νει περίπου το ένα τρίτο του πρώτου τόμου (σελ. 115-279), αναψηλαφίζει και αναπαράγει τις δραματικές μορφοποιήσεις του «βακ­ χείου άνακτος», με διεισδυτικότητα, λεπτομερή ανάλυση και αξιο­ λογική προσέγγιση, αλλά, το σπουδαιότερο, με πάθος, ένα πάθος που ξεκινά από τη θερμή επαφή του μελετητή με το αντικείμενό του. Εξάλλου, το ίδιο το έργο του Αισχύλου, και ως εκπεφρασμένη μορφή δραματικού λόγου και ως σκηνική πράξη - πράγματα αξε­ χώριστα - είναι συγκλονιστικό. Οι παρατηρήσεις και οι αποτιμή­ σεις εδώ, δεν μπορούν παρά να έχουν έναν οιονεί δοξαστικό χαρα­ κτήρα, αφού ο Αισχύλος είναι ένας από τους μεγαλύτερους ποιη­ τές στο παγκόσμιο δημιουργικό στερέωμα - αυτός ο ποιητικός λόγος είναι, εντέλει, η δικαίωση οποιουδήποτε προτερήματος ή και μειονεκτήματος. Ο Lesky και στην «Ιστορία...» του της αρ­ χαίας λογοτεχνίας, δεν φείδεται των εγκωμίων προς το μέγιστο των τραγικών ποιητών.9 διαπίστωση πως οι «Ικέτιδες», που θεωρούνταν έργο της πρώιμης περιόδου του ποιητή, τοποθετούνται χρονολογικά λίγο πριν από την «Ορέστεια», έχει αλλάξει την εικόνα μιας προο­ δευτικής εξέλιξης, που βαίνει ευθύγραμμα και δίνει την αντίστοιχη μιας τεθλασμένης, που αποτιμάται σε σχέση με τα συμφραζόμενα μιας ακμής, καθώς ο Αισχύλος δεν έπαψε ποτέ να λειτουργεί, ως δραματικός ποιητής, μέσα στο διθυραμβικό κλίμα της πρώτης αρ-

Η

ρομαντισμού του 19ου αιώνα με άλ­ λα μέσα. Κι ακόμα, είναι η επιπο­ λαιότητα του Γουόλτ Γουίτμαν κι η αίσθηση της παντοτινής προσωρι­ νότητας. Κι η εξύμνηση μιας καθη­ μερινότητας σαν εκείνη που τρα­ γουδάει ο Γουέρντσγουορθ. Επικρί­ νοντας τις υπερβολές των αστών σύμφωνα με τις οποίες το ροκ είναι παράγοντας της ηθικής κατάρρευ­ σης και της κοινωνικής ανατροπής, ο Ρόμπερτ Πάττισον το αποδέχεται έτσι όπως είναι - δηλαδή, ως εντε­ λώς αβλαβές αφού η ατομική ιδιο­ κτησία και το Κράτος δεν απειλήθηκαν ποτέ στα σοβαρά. Παρ' όλα αυ­ τά, για ένα υπολογίσιμο μέρος του αμερικανικού πληθυσμού (αλλά και του ελληνικού) το ροκ είναι μια σω­ τηρία, μια διέξοδος στην κατήφεια, μια όαση «κεφιού»: για μερικούς αν­ θρώπους είναι μάλιστα τόσο σοβα­ ρό όσο και η ζωή τους - κάτι που δεν εξηγείται μέσα από την πολιτι­ κή οικονομία των μαρξιστών. Αν ο Σέλεϊ ήταν ο ήρωας των Άγγλων ρομαντικών κι ο Ρεμπό το αρχέτυ­ πο του καταραμένου νέου σε διάκο-

επιλογη/137 χής. Ο μελετητής εξαντλητικά παραθέτει τις διάφορες θεωρίες σχετικά με το πρόβλημα και πείθει εντέλει πως ο δημιουργός μπο­ ρεί να εμφυσά στις πιο ετερόκλητες μορφές και τα πιο δύσκαμπτα σχήματα τις υψηλές κατορθώσεις της τέχνης. Έτσι, ως πρωιμότερο έργο από τα σωζόμενα θεωρούνται οι «Πέρσες», που δικαιώ­ νουν έτσι την άποψη ότι οι δραματικοί ποιητές μπορούσαν, στην προκλασική περίοδο, να διαπραγματευθούν ιστορικά θέματα, θεω­ ρώντας τα ισάξια με τα μυθολογικά. Ή ταν οι μεγάλες στιγμές, που εδραίωναν τη δημοκρατία μέσα στην απελευθέρωση, που κα­ τοχύρωναν την ελευθερία του πολίτη μέσα στην ευνομούμενη πο­ λιτεία. Ο Lesky διαπιστώνει γι’ άλλη μια φορά τη χαλαρή αρχιτεκτονική αυτών των αρχαϊκών έργων με τα μεγάλα λυρικά μέρη, όπου, ό­ μως, αποτυπώνονται για πρώτη φορά στο παγκόσμιο θέατρο και παίρνουν σάρκα και οστά μεγάλες μορφές, που αποχτούν έτσι έ­ ναν μνημειακό χαρακτήρα. Και, βέβαια, στη σύμφυτη γλωσσική μορφή, οφείλεται η ανύψωση αυτών των μορφών στην περιοχή του προτύπου, καθώς ο Αισχύλος, βέβαια, δεν παρουσιάζει ανθρώπι­ νους χαρακτήρες «εν εξελίξει» - αλλά ούτε και η αρχαία τραγω­ δία γενικότερα. Η προβληματική των διαδασκαλιών των έργων ε­ νέχει και μιαν άλλη διάσταση για τη συγκρότηση της δημιουργικής προσωπικότητας του δραματικού συγγραφέα: είναι η γενικότερη ε­ ξέλιξη του είδους που επηρεάζεται και επηρεάζει με τη σειρά της, είναι οι πολιτικές και πολιτιστικές συνθήκες — συνάρτηση και α­ ποτέλεσμα - που προκαλούν τη διαμόρφωση αυτού ή εκείνου του σχήματος, σε μιαν εποχή που ο πολίτης ήταν ο ίδιος νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική εξουσία, ήταν η άμεση δημοκρατία, με τα παρεπόμενα, βέβαια, που οι εξουσίες αυτές επέσυραν, ως αρνη­ τικά, στη δημόσια ζωή. Γι’ αυτό και η «Ορέστεια», αυτό το μεγαλούργημα του ανθρώπινου πνεύματος (και δε βλάφτει να το επανα­ λάβουμε κι εδώ, ίσα ίσα, μας επιβάλλεται ως ιερή υποχρέωση και ευθύνη) ζυγιάζεται πάνω στη μεσότητα εκείνη, που ο μελετητής το­ νίζει και επισημαίνει εμφατικά, ώστε η κάθαρση του έργου της τέ­ χνης να ταυτιστεί με την απολύτρωση του πολίτη, μέσα σ’ ένα κα­ θεστώς ευνομίας, ελευθερίας και ειρήνης. ο πρόβλημα επίσης της αυθεντικότητας του «Προμηθέα Δε­ σμώτη» συνιστά μιαν από τις σημαντικές συμβολές του Lesky στην αποτίμηση κι αυτού του αισχυλικού αριστουργήματος. Γιατί είχε διατυπωθεί η άποψη πως ο «Προμηθέας», στη μορφή που μας παραδόθηκε, είναι μια μεταγενέστερη διασκευή - εύκολη θεωρία για όσους είναι έτοιμοι να δεχτούν αβασάνιστα τις αρνητικές προ­ τάσεις από σημαίνοντα χείλη. Ο μελετητής αποδεικνύει επαρκώς πως η μορφή του έργου είναι γνήσια αισχυλική και, παρά τα προ­ βλήματα, που το έργο αυτό γεννά - χρονολόγηση, η σειρά του στην τριλογία ή διλογία των άλλων «Προμηθέων», η σκηνική του παράσταση... - επισημαίνει, γι’ άλλη μια φορά, την τιτανική φύ­ ση του10 και την παγκοσμιότητά του. Εξέταση κάποιων αποσπασμάτων (σελ. 245 κ.ε.) δείχνει πως έ­ χει χαθεί πολύ σημαντικό μέρος της αισχύλειας δημιουργίας και περισσότερο όσον αφορά στο σατυρικό δράμα. Τα εκτεταμένα υ­ πολείμματα από σατυρικά δράματα που έσωσαν κάποιοι πάπυροι (κυρίως «Δικτυουλκοί» και «Ίσθμιασταί») αποκαλύπτουν ένα δραματικό ποιητή που στο είδος αυτό είχε ιδιαίτερη και μεγάλη ε­ πίδοση, καθώς ένα μεγάλο μέρος από τα δράματα που τίτλοι τους έχουν σωθεί θεωρούνται σατυρικά11 - όμως δεν είναι μόνο ο α­ ριθμός, είναι η ποιότητα που αναδύεται μέσ’ από τα σατυρικά απο­ σπάσματα και είναι η ανάλαφρη χάρη και δροσιά που αποπνέουν

Τ

πές στην Κόλαση, ο ρόκερ είναι ο χυδαίος ποιητής: οι στίχοι του δεν μπορούν να διαβαστούν - έχουν γραφτεί μόνον για ν’ ακούγονται. Για τον ρόκερ, η τέχνη είναι μια μη συνειδητή πράξη, και το ροκ είναι μια τέχνη που δε θυσιάζεται στο 6ωμό της αξιοπρέπειας: πάνω απ’ όλα, είναι μια τέχνη, που, αντίθετα απ’ ό,τι θέλει το τραγούδι Rock'n' Roll Will Never Die, πρόκειται να πεθάνει και να αντικατασταθεί από μια καινούρια λαϊκή μουσική. Μέχρι τότε θα φθείρεται και θα ξεθωριά­ ζει, απειλούμενο τόσο από την «υ­ ψηλή κουλτούρα» όσο κι από τα υ­ ποπροϊόντα της: απ’ τη μια μεριά θα είναι διανοούμενοι σαν τη Αόρι Άντερσον - εξ ορισμού εκτός του ροκ - κι από την άλλη θα είναι η ποπ, δηλαδή το ροκ για χαζούς. Στη μέση, θα πιέζεται μια μουσική ναρκισσιστική που θ’ αγκαλιάζει τον κόσμο με αγάπη κι όχι με δια και κατα-νόηση.

Σ.Τ.

138/επιλογη οι σωζόμενες σκηνές και οι στίχοι. Και ο μελετητής εξετάζει διεξο­ δικά ένα από τα σημαντικότερα θέματα της τέχνης του Αισχύλου, που είναι η δραματική μορφή των έργων του όπως αποτυπώνεται με το γλωσσικό, το εκφραστικό του όργανο. Στον Αισχύλο αυτό είναι τόσο δεμένο και τόσο το ένα εξάγεται από το άλλο, σαν φυσι­ κός νόμος που μένουμε με την εντύπωση πως ανοίγεται μπροστά μας ένα ξαναδημιουργημένο σύμπαν στις μεγάλες του φυσικές δια­ στάσεις - τα «ίππόκρημνα ρήματα» του Αισχύλου, που δεν είναι εύκολο να τα κατανοήσει κανείς - «α συμβαλεϊν ού ράδι ήν» κατόρθωσαν εδώ την υψηλή φύση αυτών των έργων, που στέκο­ νται στην κορυφή της ανθρώπινης πνευματικής δημιουργίας. Και, τέλος, εξετάζονται δυο βασικά στοιχεία της δραματικής σύστασης του ανθρώπινου σύμπαντος, η μοίρα και η ενοχή, που συνιστούν για το θρησκευτικό στοχασμό του ποιητή σημαντικές σταθερές. Τα στοιχεία αυτά συνεπάγονται τη θεϊκή βούληση ως επενεργούσα δύναμη στις ανθρώπινες πράξεις και επισύρουν την τιμωρία της ε­ νοχής του ανθρώπου με τρόπο που να οργανώνεται έτσι «εν τη γενέσει» του το σύστημα μιας πλήρους ηθικής, που συνέχει τον κό­ σμο. Αυτή η ηθική είναι μια πολύ σημαντική αρχή για την αυτο­ γνωσία της ανθρώπινης δραστηριότητας. Ο Αισχύλος είναι ο κατεξοχήν ποιητής μιας υψηλής ηθικής συμπεριφοράς, που μέσ’ από τα συμφραζόμενα της δραματικής απόληξης ανατείνει το πλάσμα του προς τον αιθέρα. Ο κόσμος του είναι κόσμος των θεοκινήτων αν­ θρώπων. την εξέταση του δραματικού έργου του Σοφοκλή (Α' 281-456) ο μελετητής έχει ν’ αντιμετωπίσει πολυποίκιλα προβλήματα, που ξεκινούν, όπως συμβαίνει συχνά, από τις φιλολογικές αποτι­ μήσεις και απόψεις, καθώς οι διάφοροι ερευνητές, μέσα στη δική του ο καθένας κοσμοαντίληψη, προσπαθούν να ενσωματώσουν τις δραματικές προβολές. Προβλήματα χρονολόγησης των έργων, α­ πό τα οποία, ωστόσο, ο «Αίας» κρίνεται ως το αρχαιότερο με βά­ σιμη και, ως επί το πλείστον, διεξοδική επιχειρηματολογία, προ­ βλήματα τεχνικής, κυρίως στην πρώτη, χρονολογικά, ομάδα των έργων («Αίας», «’Αντιγόνη», «Τραχίνιαι»), όπου ένας αρχαϊσμός της δομής είναι αρκετά εμφανής - υπάρχει μια διμερής ανάπτυξη και στα τρία έργα, ωστόσο τα δίπτυχα αυτά συνδέονται μεταξύ τους με μια «λογικά» αρθρωμένη δραματικότητα, προβλήματα που έχουν την αφετηρία τους στην τελειότητα της μορφής των σο­ φόκλειων έργων - κυρίως της ωριμότητας του ποιητή - καθώς πολλοί από τους μελετητές, παρασυρμένοι από το γεωμετρικό θαύμα της σύνθεσης, παραβλέπουν την ουσιαστική κίνηση του δραματουργού, που είναι η ποίηση, και προσπαθούν να στηρίξουν την ερμηνεία τους πάνω σε βάση ορθολογική, προβλήματα ως προς τη λειτουργία του χορού, παρά τα λεγάμενα του Αριστοτέ­ λη,12 προβλήματα επηρεασμού του δραματουργού από σύγχρονές του θεωρίες ή και αντίκρουση θεωριών, όλ’ αυτά τ’ αντιμετωπίζει ο μελετητής είτε γενικά είτε στις επιμέρους αναλύσεις των έργων και προσπαθεί, μέσ’ από το πλέγμα των αντιφάσεων, να δώσει τη δική του λύση, όσο γίνεται πιο τεκμηριωμένα και αντικειμενικά. Στο Σοφοκλή δε συνιστούν κεφαλαιώδες στοιχείο της δραμα­ τουργίας του και της ποιητικής του κοσμοθεωρίας οι εσωτερικές αντιφάσεις, όπως αυτό συμβαίνει με τον Αισχύλο, ως ένα σημείο, και ιδιαίτερα με τον Ευριπίδη. Ο Lesky εκτιμά αυτή την ισορροπία, που χαρακτηρίζει τον άνθρωπο της κλασικής εποχής, ένα περισ­ σότερο το δημιουργικό εκπρόσωπό της. Και, όμως, τονίζει με έμ­ φαση, πως αν γνωρίσαμε το τραγικό στην υψηλότερή του και τη δραματικότερη πραγματοποίηση, το γνωρίσαμε από το Σοφοκλή,

Σ

τον εκφραστή μιας κλασικής γαλήνης. Κι αυτό το τραγικό, που με συνέπεια τεντώνεται από την αρχή ως το τέλος των έργων του και απολήγει στην κάθαρση των παθημάτων, είναι το βασικότερο στοιχείο μιας θεώρησης, που, όσο κι αν έχει την εμπιστοσύνη της και ακουμπά με ασφάλεια πάνω στις βουλές των θεών, μια φορά αποδίδει στον άνθρωπο το αυτεξούσιο της βούλησής του και την ευθύνη των πράξεών του. Κι αυτή η τραγικότητα αποτυπώνεται με τρόπο καταλυτικά οριστικό στο κορυφαίο έργο του δραματουρ­ γού, τον «Οίδίποδα Τύραννο»,13 που είναι από κάθε άποψη και η τελειότερη απ’ όλες τις τραγωδίες που έχουν σωθεί, και που ο μα­ κρινός της απόηχος με τον «Οίδίποδα επί Κολωνφ» ολοκληρώνει αυτή την τραγικότητα, επιχειρώντας μιαν ανθρώπινη θεολογία και είναι χαρακτηριστικό πως το στερνό έργο του Σοφοκλή είναι γεμάτο από την ευεργετική παρουσία του θείου, καθώς είναι γεμά­ τες από την αδυσώπητη κυριαρχική παρουσία του οι προηγούμενες τραγωδίες. Ωστόσο, το έργο του Σοφοκλή δίαρρέεται από μιαν α­ πολυτρωτική αισιοδοξία, που λείπει, ενδεχομένως, σ’ αυτό το βαθ­ μό από τον Αισχύλο και λείπει, περισσότερο, από τον Ευριπίδη, με την ανήσυχη και συνήθως πεσσιμιστική επαφή με τον άνθρωπο, τον κόσμο και το θεό. χρονολόγηση της «Ή λέκτρας» είναι, βέβαια, ένα επιμέρους πρόβλημα, ωστόσο ο μελετητής θεωρεί το έργο στην όψιμη παραγωγή του δραματουργού και εξετάζει to ζήτημα της σχέσης του με την ομώνυμη τραγωδία του Ευριπίδη. Η προτεραιότητα του ενός ή του άλλου είναι αμφισβητήσιμη και οι μελετητές, ανάλογα με την προτίμησή τους, αποφασίζουν. Ό μω ς, εκείνο που έχει ση­ μασία τελικά είναι το ίδιο το δράμα - ένα δράμα πυκνό, με αταλάντευτη συνέπεια από την αρχή ως το τέλος, τόσο συμπαγές, που αυτό περισσότερο απ’ όλα, δικαιώνει το χαρακτηρισμό του ίδιου του Σοφοκλή για τη δραματουργία του, ότι τους ανθρώπους «οΐους δει είναι ποιεΐν» - τους πλάθει τέτοιους που πρέπει να είναι (Αριστ. Ποιητ. 1460β 34). Ο Lesky, φυσικά, εξετάζει στο Σοφοκλή τα δραματικά συμφραζόμενα του μύθου, που διαφοροποιούν τους τρεις δραματουργούς ως προς την αντιμετώπισή του και διαπιστώ­ νει πως ο ποιητής θέλησε σ’ αυτή την ηρωική μορφή «να δείξει την οδύνη και το πάθος, την επιμονή και τη λύτρωση μιας μεγάλης καρδιάς» (Α' 395), μια και το κεντρικό θέμα του δράματος δεν εί­ ναι η μητροκτονία, αλλά η σταθερή απόφαση κι επιμονή της Ηλέκτρας γι’ αυτήν. Κι ακόμα διαπιστώνει πως ο υπέργηρως ποιητής συνέθεσε το «Φιλοκτήτη» του με την ίδια δύναμη, όπως και τα έρ­ γα της ακμής του με την ίδια δραματική αυστηρότητα και συ­ νέπεια. Η εξέταση κάποιων αποσπασμάτων (429 κ.ε.) συμβάλλει στην ολοκλήρωση της εικόνας του δραματουργού που έχουμε, και ειδι­ κότερα η ανακάλυψη μεγάλων αποσπασμάτων του σατυρικού δράματός του «Ίχνευταί», που αποδείχνει πως, όπως ο Αισχύλος, και ο Σοφοκλής είχε ξεχωριστή επίδοση στο είδος. Αυτό το νεανι­ κό έργο, με την ανάλαφρη δροσιά του και την ευεξία του, με τη φυ­ σική του σχεδόν αναγκαιότητα, παραμένει ο ωραιότερος ύμνος στον κρυμμένο ρυθμό της φυσικής αρμονίας, που τον ανακαλύ­ πτουν οι «Θήρες», τα αμέριμνα τέκνα της φύσης. Και, βέβαια, στην εξέταση της δραματικής μορφής, που αποτυπώνεται με το γλωσσι­ κό όργανο του ποιητή, θαυμάζεται γι’ άλλη μια φορά το «ατσαλέ­ νιο δέσιμο» (κατά που λέει ο W. Kranz) μορφής και περιεχομένου, τεχνικής και ουσίας, κι έτσι, η παραίνεση του Αριστοτέλη, έμμε­ σα, πλην σαφώς, παραπέμπει στο Σοφοκλή ως πρότυπο: «δει δέ τούς μύθους συνισταναι καί τή λέξει συναπεργάζεσθαι ότι μάλιστα

Η

140/επιλογη πρό όμμάτων τιθέμενον» (Ποιητ. 1455α 22-23). Ο Σοφοκλής είναι το κλασικό πρότυπο των δραματουργών μέσα στους αιώνες. εξέταση του δραματικού έργου του Ευριπίδη καταλαμβάνει σχεδόν όλες τις σελίδες του Β' τόμου του έργου (9-418) - κι αυτό είναι φυσικό, αφού όχι μόνο διασώθηκαν πολύ περισσότερα δράματά του σε σχέση με των άλλων δύο, αλλά και το έργο του παρουσιάζει τις μεγαλύτερες αντιφάσεις, τόσο από άποψη τεχνι­ κής όσο και από άποψη περιεχομένου. Ο νεοτερισμός του Ευριπί­ δη βαδίζει πλάι πλάι με τα αρχαϊκά στοιχεία που αφθονούν στο έρ­ γο του, η σφιχτή και ακεραιωμένη δομή, που παρατηρεί κανείς σε αρκετά δράματά του («’Άλκηστις», «Μήδεια», «Ιππόλυτος», «Ίω ν», «’Ιφιγένεια ή εν Ταύροις», «Ελένη», «Βάκχαι», «’Ιφιγέ­ νεια ή έν Αύλίδι»), παραχωρεί τη θέση της σε μια χαλαρή και «τε­ τμημένη» («Ανδρομάχη», «Εκάβη», «Ήρακλεΐδαι», «Ίκέτιδες»), και άλλοτε παρουσιάζει τολμηρές παρεκκλίσεις και μοναδι­ κές συνθέσεις («Η ρακλής μαινόμενος», «Τρωάδες», «Φοίνισσαι», «Ήλέκτρα», «Όρέστης»), τα πρόσωπα ενσωματώνουν μια καθημερινότητα κοντά σε άλλα που ελαύνονται από υψηλές ανα­ τάσεις, η κοσμοαντίληψη συχνά ταράζεται από μια βαθύτερη «πα­ ραφωνία» - πάνω απ’ όλ’ αυτά, όμως, υπερορά ένα πνεύμα που με συνέπεια εμφυσά στους τραγικούς ήρωες την ποιητική τους υ­ πόσταση κι ένας βαθύς λυρισμός αναδύεται από τα χορικά, που συχνά φτάνουν σε υψηλές ποιητικές κατορθώσεις. Ο Lesky με αντικειμενικότητα αποδίδει τα δίκαιά του στο δρα­ ματουργό, που συχνά (και κυρίως από τον ιδεαλισμό του 19ου αι., αλλά και από πολλούς συγχρόνους μας) έγινε στόχος φιλολογικών επικρίσεων και αρνήσεων, και μάλιστα ο Ευριπίδης θεωρήθηκε υ­ πεύθυνος για το τέλος της τραγωδίας - αυτός, που τέλειωσε τη δραματική του παραγωγή με το συγκλονιστικότερο αριστούργημα της παγκόσμιας δραματουργίας: τις «Βάκχες»! Ωστόσο, θα ερμή­ νευα, κάπως αυθαίρετα βέβαια, το χωρίο του Αριστοτέλη Ποιητ.

1449α 9-15, ως μια κατηγορηματική εντελέχεια για το είδος: «γενομένης δ’ οδν άπ’ άρχής αύτοσχεδιαστικής... κατά μικρόν ηύξήθη προαγόντων όσον έγίγνετο φανερόν αύτής καί πολλάς μεταβολάς μεταβαλοΰσα ή τραγωδία έπαύσατο». Πιθανώς με τον Ευριπίδη το είδος να εξάντλησε τις δυνατότητές του και να έφτασε στην οργα­ νική του ολοκλήρωση, όπως έφτασε το έπος με τον Όμηρο - από τον Ευριπίδη και πέρα τα πράγματα για το δραματικό είδος είναι όχι ευοίωνα. Ό μω ς κάθε άλλο παρά υπεύθυνος είναι ο δραματουρ­ γός για το τέλος της τραγωδίας - ύστερα, το σπουδαιότερο, η τραγωδία ήταν το πολιτιστικό μόρφωμα της αυτονομίας της πό­ λης, που η δύναμη και η λάμψη της είχε επηρεάσει σε πανελλήνια κλίμακα τον πολιτισμό της εποχής, πράγμα που από το τέλος του 5ου αι. είχε αρχίσει να χάνει, δεν μπορούσε λοιπόν να δημιουργηθούν πια μεγάλα έργα. Ο Lesky με την προσέγγιση του Ευριπίδη φανερώνει εκείνην ακριβώς την αντικειμενικότητα που έλλειψε α­ πό πολλούς, αξιόλογους κατά τα άλλα, μελετητές. Εξετάζει τα προβλήματα που προκύπτουν με κατανόηση και σε συνδυασμό με τις παραμέτρους που πλαισιώνουν και επηρεάζουν (στο ιστορικό και πνευματικό επίπεδο) τις εξελίξεις, συχνά μάλιστα, έρχεται σε αντίθεση και με την αυθεντία του Αριστοτέλη (όπως, για παράδειγ­ μα, εκεί που μιλά για τα χορικά των «Φοινισσών»: «Οποιαδήποτε γενική κρίση για τα χορικά άσματα του Ευριπίδη είναι άδικη, ακό­ μα κι αν προέρχεται από τον Αριστοτέλη, ο οποίος απαιτεί (Ποιητ.

1456α) από το χορό να συμμετέχει στη δράση ως ένα μέρος του ό­ λου... Συχνά μάλιστα τα χορικά εμφανίζουν μεταξύ τους θεματική σχέση, λ.χ., στις "Φοίνισσες” , όπου δημιουργούν ένα μόνιμο φό-

Η

επιλογη/141 ντο, ξετυλίγοντας τη μυθική ιστορία της Θήβας» (Β' 399), κι ακό­ μα επισημαίνει, αρκετά συχνά, την απόλυτη κατοχή της σκηνικής τέχνης από έναν μεγαλοφυή δραματουργό. υτή η αντικειμενικότητα συμβάλλει οπωσδήποτε θετικά στην Α αποτίμηση ενός έργου, που η ανθρώπινη θεολογία του είναι μια από τις πιο ουσιαστικές προσεγγίσεις στην υπαρξιακή αγωνία του θνητού όντος μέσω της ποίησης. Ο επηρεασμός του Ευριπίδη από το κίνημα των σοφιστών επισημαίνεται, φυσικά, από το μελε­ τητή, ωστόσο, πολύ σωστά τονίζεται πως ο ποιητής δεν ήταν ένας δραματουργός που έβαλε σκοπό του να προπαγανδίσει τις θεωρίες τους (Β' 403), ούτε έγραψε στρατευμένο θέατρο «με στόχο ν’ απε­ λευθερώσει τους Αθηναίους από τη θρησκευτική τους πίστη» (407), παρά την κριτική που ασκούν οι τραγικοί του ήρωες στους θεούς. Ή ταν άνθρωπος με μια μόνιμη ανησυχία, ήταν ο πρώτος που αμ­ φισβήτησε τις καθιερωμένες αξίες μιας σύμβασης. Ο στοχασμός του, όμως, δεν απέβη αρνητικός για την ποίησή του, ίσα ίσα αυτή η αντιφατικότητα και ανησυχία, αυτή η αμφισβήτηση και η ανάλυ­ ση μιας πλούσιας εμπειρίας, είναι από τα συγκλονιστικά μαρτυρήματα για την εσωτερική πάλη και αγωνία ενός μεγάλου δη­ μιουργού. Στην εξέταση των αποσπασμάτων, που έχουν σωθεί σε αριθμό μεγαλύτερο από των άλλων τραγικών, ο Lesky προσπαθεί να δώσει κι εδώ μιαν υπόσταση στη δραματική πλοκή και στη θεματική διάρθρωση, κι αυτό οπωσδήποτε γίνεται κατορθωτό εκεί που τ’ α­ ποσπάσματα έχουν κάποια έκταση (όπως στο «Φαέθοντα» ή την «’Ανδρομέδα» - «τών καλλίστων Εύριπίδου δραμάτων», κατά που λέει ο αρχαίος σχολιαστής, στο «Βελλεροφόντη» ή στις δυο «Μελανίππες», για παράδειγμα) και συμβάλλουν στην κατανόηση της δραματικής του τέχνης. Κι ακόμα στο θέμα της δραματικής μορφής, που εκφράζεται με το γλωσσικό μέσο του ποιητή (την «λέξιν»), ο Lesky επισημαίνει πλάι στα «είωθότα» τα αρχαϊκά στοι­ χεία και τονίζει τις αριστουργηματικές αγγελικές ρήσεις, που με τις «Βάκχες» φτάνουν στο αποκορύφωμα της τέχνης του ποιητή. Αλλά και ο λυρισμός των χορικών γίνεται αντικείμενο θαυμασμού από το μελετητή, που την αυτονομία τους, κάποιες φορές, τη δι­ καιολογεί με την εμφάνιση μιας νεοτεριστικής τάσης στη μουσική σύνθεση, που ο ανήσυχος νους του ποιητή είχε προσεγγίσει δη­ μιουργικά. ια τους δραματικούς ποιητές των κλασικών χρόνων, που το έργο τους χάθηκε, και ελάχιστα αποσπάσματα διασώθηκαν, ο μελετητής αφιερώνει ξεχωριστό κεφάλαιο (Β' 419-426). Για τον Ίωνα το Χίο, που κατατασσόταν τέταρτος στον κανόνα των τρα­ γικών ποιητών, με πέμπτο τον Αχαιό από την Ερέτρια, ο Lesky λέει πολύ περισσότερα στην «Ιστορία...» του (2577-579), εδώ, ωστόσο, γίνεται μια αποτίμηση της προσφοράς του και μ’ όλη την αβεβαιό­ τητα των σπαραγμάτων του έργου του. Πολύ περισσότερα μπορού­ με να συναγάγουμε για τον Αγάθωνα, που φαίνεται τον εκτιμούσε πολύ ο Αριστοτέλης και τον αναφέρει τιμητικά ο Πλάτων: το «Συμπόσιόν» του γίνεται στο σπίτι του ποιητή, για να γιορταστεί μια τραγική του νίκη. Φυσικά, το περιλάλητο έργο του «"Ανθος» ή «Άνθεύς» με την επινοημένη υπόθεση και τα πλαστά του ονόμα­ τα, γίνεται αντικείμενο ιδιαίτερης έρευνας και ιδιαίτερα τίθεται το ζήτημα μιας αποδέσμευσης από τους παραδοσιακούς μύθους. Τέ­ λος, στον Κριτία, μαθητή του Σωκράτη κι έναν από τους Τριάκον­ τα τυράννους, ο μελετητής αποδίδει τ’ αποσπάσματα μιας τριλο­ γίας, που έχουν συγκαταλεχθεί στ’ αποσπάσματα του Ευριπίδη:

Γ

142/επιλογη «Τέννης», «'Ραδάμανθυς», «Πειρίθοος», καθώς κι έναν «Σίσυφο». Στο τελευταίο κεφάλαιο γίνεται λόγος για τη μετακλασική τρα­ γωδία, που δεν είναι παρά μια σκιώδης περιοχή για την έρευνα το μόνο ολόκληρο έργο που σώθηκε, ο «'Ρήσος» (και αποδιδόταν στον Ευριπίδη) φανερώνει την προϊοΰσα παρακμή του είδους. η μετάφραση του έργου του αυστριακού φιλολόγου έχει εκπο­ νήσει ο Νίκος X. Χουρμουζιάδης, κλασικός φιλόλογος, που έ­ χει ασχοληθεί με την τραγωδία, ιδιαίτερα με το σατυρικό δρά­ μα.14 Η γλώσσα της μετάφρασης, ισοδύναμη με το πρωτότυπό της, έχει την αμεσότητα και την αυτοτέλειά της ως κείμενο νεοελ­ ληνικό, πράγμα όχι τόσο συχνό στις μεταφραστικές προσπάθειες των χρόνων μας. Η βαθιά γνώση του αντικειμένου και η κυριαρχία του γλωσσικού οργάνου κατόρθωσαν αυτή την πετυχημένη μετα­ φορά της μελέτης, που, όπως λέει ο ίδιος ο Lesky προλογίζοντάς την, «επιστρέφει κατά κάποιον τρόπο στην πηγή της» (σελ. 11). Γ---Τ------ΚΩΣΤΑΣ ΧΩΡΕΑΝΘΗΣ y.miPimrtPir

Τ

1. Στα χρόνια μας παρατηρείται μια στροφή προς την ελληνική αρχαιότητα και μια αναζήτηση, που αφετηρία της εί,ναι τα κείμενά της. Σίγουρα, αυτή η στροφή δεί­ χνει γι’ άλλη μια φορά πως μέσα στα πολιτιστικά μορφώματα του αρχαίου κό­ σμου υπάρχουν ακόμα ανεξερεύνητοι θησαυροί, αντικρίσματα τόσο αναγκαία στη σημερινή τεχνολογική στέγνια.

2. Το έργο έχει πραγματοποιήσει ως τώρα, αν δεν κάνω λάθος, πέντε εκδόσεις στην ελληνική του μετάφραση από τον καθηγητή Αγαπητό Γ. Τσοπανάκη.

3. Βλ. σχετικά το βιβλίο του Gilbert Higet, Η κλασική παράδοση, ελληνικές και ρω­ μαϊκές επιδράσεις στη λογοτεχνία της Δύσης, μετάφρ. Τζ. Μαστοράκη, Μ.Ι.Ε.Τ.

1988.

4. Βλ. Αριστοτέλης, Πολιτικά, 1252α I 1-6: «Επειδή πάσαν πόλιν όρώμεν κοινω­ νίαν τινά ούσαν καί πάσαν κοινωνίαν άγαθοϋ τινός ένεκεν συνεστηκυϊαν (τού γάρ είναι δοκόΰντος άγαθοϋ χάριν πάντα πράττουσι πάντες), δήλον ώς πάσαι μέν ά­ γαθοϋ τινός στοχάζονται, μάλιστα δέ καί τοΰ κυριωτάτου πάντων ή πασών κυριωτάτη καί πάσας περιέχουσα τάς άλλας».

5. Βλ. Θουκυδίδης, Β 38 I: «Καί μέν καί τών πόνων πλείστας άναπαύλας τη γνώμη έπορισάμεθα, άγώσι μέν γε καί θυσίαις διετησίοις νομίζοντες...».

6. Στους «’Ιχνευτές» δυο φορές αναφέρονται οι «Θήρες»: 41 και 215 και στον «Κύ­ κλωπα» μια: 624.

7. Ο V. Berard στην τρίτομη έκδοσή του της «’Οδύσσειας» (1939), πριν από την αρχή των λόγων κάθε προσώπου, αναγράφει το όνομά του (θέλοντας έτσι να δικαιώσει την παρατήρηση του Ψευδοπλούταρχου, που την τοποθετεί και ως «λόγιον»), ό­ πως γίνεται στους διαλόγους των δραμάτων. · 8. Βλ. το μελικό απόσπασμα του Πρατίνα (Page, PMG, 712α): μήτε σύντονον δίωκε μήτε τάν άνειμέναν Ίαστί μούσαν, άλλά τάν μέσαν νεών άρουραν αίόλιζε τφ μέλει.

9. Βλ. Α’ 269: «όλες οι τραγωδίες του Αισχύλου είναι "μεσταί Διονύσου” (και ο χο­ ρός του Αριστοφάνη τον ονομάζει Βά. ρ. 1259 ακριβώς όπως τον ονομάζουμε κι εμείς γεμάτοι δέος: «βακχεϊον άνακτα». Ακόμα, «Ιστορία...» (21972), σελ. 388: «πάντα όμως το ύφος του αποτελεί την έκφραση εκείνου του μεγάλου τρόπου (με­ γαλοπρέπεια), για τον οποίο τον θαύμαζαν οι αρχαίοι τεχνοκριτικοί, ασφαλώς όχι χωρίς να νιώθουν πάντα τους εαυτούς τους συνθλιμμένους και κατάπληκτους α­ πό την ιδιοτυπία αυτού του μεγαλείου».

10. Βλ. σχετικά μια κρίση για τους «Προμηθείς», που η Υπόθεση του «Δεσμώτη» αν­ τλεί από το (χαμένο) έργο «Μουσική ιστορία»: «ταύτη καί άριστος εις τραγωδίαν ΑΙσχύλος κρίνεται, δτι εισάγει πρόσωπα μεγάλα καί άξιόχρεα καί τινες τών τραγφδιών αύτοϋ διά μόνων οίκονομοϋνται θεών, καθάπερ οί "Προμηθείς” ».

11. Υπολογίζεται ότι από τα 90 τόσα δράματα που έγραψε ο Αισχύλος, τα δεκαέξι τουλάχιστον είναι σατυρικά - πάνω από το ένα πέμπτο του συνόλου.

12. Βλ. Ποιητ. 1456α 25-27: «καί τόν χορόν δέ ένα δει ύπολαμβάνειν τών ύποκριτών, καί μόριον είναι τοϋ όλου καί συναγωνίζεσθαι μή ώσπερ Εύριπίδη άλλ’ ώσπερ Σο­ φοκλή». Την άδικη αυτή κρίση του φιλοσόφου για τον Ευριπίδη αντικρούει ο Lesky (Β’ 399).

13. Βλ. το σχόλιο της Υπόθεσης: «χαριέντως δέ Τύραννον άπαντες αύτόν έπιγράφουσιν, ώς έξέχοντα πάσης τής Σοφοκλέους ποιήσεως, καίπερ ήττηθέντα ύπό Φιλοκλέους, ώς φησι Δικαίαρχος». Το «δευτερεΐο» θα δόθηκε στο Σοφοκλή από τη γενικότερη κρίση για την τριλογία και όχι μόνο για τον Οιδίποδα.

14. Αναφέρουμε ανάμεσα στ’ άλλα: «Σατυρικά», Εταιρεία Σπουδών Σχολής Μωραΐτη, 1974 και «Ευριπίδης σατυρικός», Στιγμή, 1986.

Ν έεςΕκδόσεις Α Π Ο Τ Ο Β ΙΒ Λ ΙΟ Π Ω Λ Ε ΙΟ Ν Τ Η Σ « Ε Σ Τ Ι Α Σ » ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ Ν. Α. ΚΑΒΒΑΔΙΑΣ, Πτήση στό λευκό ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΤΕΡΗΣ, 'Τ πό σκιάν ΖΕΤΑ ΚΟΤΝΤΟΤΡΗ, ' Η πρεμιέρα ΣΤΡΑΤΗΣ Μ ΐΡΙΒΗ ΛΗ Σ, Ή ζωή έν τάφιρ. Έπανέκδοση τής Αρχικής Β ' ίκδοσης τοΰ 1930. 'Επίμετρο: Νίκη Λυκούργου ΓΑΛΑΤΕΙΑ ΣΑΡΑΝΤΗ, Τό ποτάμι ΑΓΓΕΛΟΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ, Οί έπαναστατημένοι ΠΕΤΡΟΣ ΧΑΡΗΣ, Πολιτείες καί Θάλασσες. Εικονογράφηση: Σπόρος Βασιλείου ΧΡΗΣΤΟΣ ΧΩΜΕΝΙΔΗΣ, Τό σοφό παιδί

ΞΕΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΑΛΕΝ ΓΚΙΝΣΜΠΕΡΓΚ, ' Ημερολόγια, μτφ.: Σπόρος Μείμάρης Τ. Σ. ΕΛΙΟΤ, Ποιήματα, μτφ.: Γ. Νίκος ΡΟΜΠΕΡ ΝΤΕΣΝΟΣ, Ποιήματα, μτφ.: Βερονίκη Ααλακούρα ΡΕΝΕ ΣΑΡ, Τό άδέσποτο σφυρί, μτφ.: Σωκράτης Ζερβός

ΙΣΤΟΡΙΑ / ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ / ΜΕΛΕΤΕΣ / ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ / ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΩΣΤΑΣ ΑΞΕΛΟΣ, Γιά μιά προβληματική ήθική, μτφ.: Φρ. Άμπατζοπούλοο (Β' ίκδοση) GREGORY VLASTOS, Σωκράτης: Ειρωνευτής καί ηθικός φιλόσοφος, μτφ.: Παύλος Καλλιγ&ς ΕΡΑΤΟΣΘΕΝΗΣ ΚΑΨΩΜΕΝΟΣ, "Καλή ’ν’ ή μαύρη πέτρα σου...”: ’Ερμηνευτικά κλειδιά στό Σολωμά Φ. Μ. ΚΟΝΦΟΡΝΤ, ’Ακαδημαϊκή μικροκοσμογραφία, μτφ.: Παύλος Καλλιγάς ΜΩΡΙΣ ΜΕΡΛΩ-ΠΟΝΤΤ, Ή πρόζα τοΰ κόσμου, μτφ.: Φώτης Καλλίας καί Μαρία Καλλία ΦΡΑΝΣΟΤΑΖ ΝΤΟΛΤΟ, Σεμινάριο ψυχανάλυσης παιδιών (Β' Τόμος), μτφ.: ‘Ελισάβετ Κούκη ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΠΡΕΒΕΛΑΚΗΣ, *0 ποιητής Γιάννης Ρίτσος. Συνολική θεώρηση του έργου του ΧΑ Ι'ΝΤΖ ΡΙΧΤΕΡ, Ή βρεταννική επέμβαση στήν ’Ελλάδα: ’Από τήν Βάρκιζα στόν εμφύλιο (Φεβρ. 1945 - Αδγ. 1946), μτφ.: Κ. Γιάνναρης ΖΑΝ ΣΤΑΡΟΜΠΙΝΣΚΙ, Τρεις μανίες, μτφ.: Χρήστος Άγγελάκος ΠΕΤΡΟΣ ΧΑΡΗΣ, Νεοέλληνες πεζογράφοι, Τόμος Η ’ ΒΕΛΙΜΙΡ ΧΛΕΜΠΝΙΚΩΦ, Ζαούμ: Διακηρύξεις, Στοχασμοί, 'Οράματα, μτφ.: Μίλτος Φραγκόπουλος ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Μίλτος Σαχτούρης: ' Η παράκαμψη του υπερρεαλισμού

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΑΡΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ, ’Εμπειρίες καί περιστατικά: Μιά αύτοβιογραφική διήγηση (Τόμοι A', Β', Γ ') ΕΛΕΝΗ ΛΑΔΙΑ, Φυσιογνωμίες τόπων ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΣΑΚΚΑΤΟΣ, Μεραρχία " ”Ακουϊ” : Ή σφαγή των ’Ιταλών στήν ΚεφαλΟνιά. Ή άντίσταση ΦΡΕΤ Ν ΤΟ ΐΝ ΣΑΧΕΜΠΖΑΜ, Ό λιθοβολισμός τής Σοράγια Μανουτσεχρί, μτφ.: Φραγκίσκος Σομμαρίπας ΖΑΝ ΦΗΛΝΤΙΝΓΚ, Τό κρυφτό: Ή άντίσταση στήν Κρήτη, μτφ.: 'Αλεξάνδρα Φιάδα

ΠΑΙΔΙΚΑ ΓΕΩΡΓΙΑ ΑΝΕΖΙΝΗ-ΛΕΡΑΚΗ, Τό ήμερολόγιο τού Πάρη, εικονογράφηση: ΕΒη Τσακνιά ΜΑΝΙΑ ΔΟΤΚΑ, Ταξιδεύοντας μέ τόν Όδυσσέα ΜΑΝΙΑ ΔΟΤΚΑ, Τρελαντώνης, Π.Σ. ΔΕΛΤΑ

ΜΑΓΕΙΡΙΚΗ ΣΤΛΒΙ ΜΑΡΙΟΝ, Μαγειρική στά μικροκύματα, μτφ.: Μαρία Χαραμή

Β ΙΒ Λ ΙΟ Π Ω Λ Ε ΙΟ Ν Τ Η Σ «Ε Σ Τ ΙΑ Σ » Σ ό λω νο ς 60 ·

ΑΘΗΝΑ

· τηλ. 3615077

ε κδό σ ε ι ς

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ Νέες εκδόσεις

Π. I. ΣΤΟΥΤΣΚΑ Ο ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

Γ. ΠΑΝΓΓΣΙΔΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΤΑΞΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΜΑΣ

ΕΡΙΧ ΧΟΝΕΚΕΡ ΓΙΑ ΤΑ ΔΡΑΜΑΤΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΟΥ 1989

Στο βιβλιοπωλείο ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ, Μανροκορδάτου 3 και σε όλα τα βιβλιοπωλεία «ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ» Σόλωνος 130,106 81 Αθήνα, Τηλ. 3620 835, fa x : 3613 354 Α ποκλειστική διάθεση χονδρικής: "ΔΑΝΑΟΣ Α .Ε." Τηλ.: 36 04. 61

Vladimir Nabokov Επικίνδυνη στροφή Μετάφραση: Τάσος Σαμαρτζής

Karl Kraus Ρήσεις και Αντιρρήσεις Μετάφραση: Ά γγελος Παρθένης

ο

Ρ

e

r a

ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ

στου

γ κ ο β ό σ τ η

Ζωοδόχου Πηγής 21 - τηλ. 3615433

• γούντυ άλλεν · γιάγκος ανδρεάδης · λουί αραγκόν · μιγκέλ-άνχελ αστούριας · αντρζέι βάιντα · πωλ βαλερύ · γιώργος Βέλτσος · Βούδας • λυσιέν γκολντμάν · έντμουντ γουΐλσον · όρσον γουέλς · γουώλτ γουίτμαν · στάθης δαμιανάκος · κύρκος δοξιάδης · τ.σ. έλιοτ · πωλ ελυάρ · ηράκλειτος · παύλος καλαντζόπουλος · ορχάν 6ελή κανίκ · Βασίλης καραποστόλης^ · τζακ κέρουακ · ανζέλ κουρτιάν · τζων Χ&νο^ τζακ λόντον · γκέοργκ λούκατ^· τΜρ · ντ. χ. λώρενς · λωτρεαμόν/^νόβμίχν μαΐηλερ|ι^\μωντ μαννονΐ · ^αμτ|)^> λ^αρσ ίϋ^ά(|^ ·\μϊχαήλ μπακομνιν^ΖνουΐΒ^αμ μτράρρό%ύζ &ρολάν μπαρτ • ζωρ^παταίγ · # ^ α^ |ιπ α χτίν · στέφανος μπεκατωρος · Β^τερΓ^ένγιαμιν · λούντΒιχ Βαν μπετόΒενΤ^ ^οΜλλιαμ μπλέηκ · μιχαήλ μπουλγκά\οφ · λουί μπουνιουέλ · αντρέ μπρετόν • μπέρτολτ μπρεχτ · ρίτσαρντ μπρότιγκαν · μελ μπρουκς · αριστοτέλης νικολαΐδης · φρήντριχ νΐτσε · ζοέλ ντορ · πλατών · έντγκαρ άλλαν πόε • μανώλης ρουμελιωτάκης · αρθούρος ρεμπώ · σαπφώ · καρλ σμιτ · τάσος σχορέλης · χένρυ τζαίημς · ντύλαν τόμας · ιΒάν τουργκένιεφ · αλέξης τραϊανός · φρανσουά τρυφώ · ράινερ βέρνερ φασμπίντερ · φεντερΐκο φελίνι · γκυστάβ φλωμπέρ · έ. μ. φόρστερ · μάρτιν χάϊντεγκερ · γιούργκεν χάμπερμας · χέγκελ · έρνεστ χεμινγουέη · άλφρεντ χίτσκοκ · μαξ χόρκχαϊμερ ·

vw

\ Mia σύγχρονη, πρωτότυπη μέθοδος για ' την πρακτική βοήθεια, που μπορεί'να δώσει ο καθένας σε άτομα και ομάδες που αντιμετωπίζουν προβλήματα, μέ­ σα από τη διαδικασία της συμβουλευ-, τικής συνέντευξης.

εφηβικής ηηικίας Ένα ολοκληρωμένο βιβλίο, στο ο- ' ποίο ο συγγραφέας με την τεκμη­ ριωμένη γνώση του ειδικού και την , ευαισθησία του γονιού ,. δίνει απα­ ντήσεις στα ερωτήματα που αφορούν την «τρομε­ ρή» περίοδο της ζωής, Ένα ενδιαφέρον βιβλίο την εφηβεία. με όλες τις σύγχρονες^ απόψεις για τις φοβίες και', και. τον πανικό. Το πρόβλημα αναλύεται σ’ όλες του τις διαστάσεις με έμφαση στον τρόπο αντιμετώπισής του.

Μια συλλογική επιστημονική προσπά­ θεια για ανάλυση του φαινομένου της επιθετικότητας σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής ζωής και με ιδιαίτερη αναφορά στον ελληνικό χώρο. Το ευρύ φάσμα των θεμάτων του βιβλίου το κάνει ιδιαίτερα ενδιαφέρον για τομή ειδικό.

Παρουσιάζονται βασικοί τομείς και επιλεγμένα θέματα ψυχοθε­ ραπειών της συμπεριφοράς, που επιτρέπουν στους ειδικούς και στο ευρύ κοινό να γνωρίσουν τις καινούργιες τεχνικές και μεθό­ δους για τις θεραπείες της συ­ μπεριφοράς.

Εκδόσεις ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ. Πανεπιστημίου 3 4 ,1 0 6 7 9 -Αθήνα, Τηλ. 3610064 F a x:3636658 Κεντρική διάθεση: "Πρόοδος" Μεσολογγίου 5, Τηλ. 3621001, 3630889 Fax: 3629207

δελτίο /149

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Δελτίο συντάσσεται με την πολύτιμη συνεργασία του βιβλιοπωλείου της «Ε­ στίας», τη διεύδυνση και το προσωπικό του ο­ ποίου ευχαριστούμε Θερμά. Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ των βι­ βλίων γίνεται με βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρμο­ σμένο στην ελληνική βι­ βλιογραφία.

δελ τι ο

7 Οκτωβρίου 20 Οκτωβρίου 1992

βιβλιογραφικό 3οο

ΣΕ ΚΑΘΕ κατηγορία βιβλίων προηγούνται αλφαβητικά οι Έλληνες συγγραφείς και ακολουδούν οι ξένοι.

Επιμέλεια: Έφη Απάκη

Η ΚΑΤΑΤΑΞΗ των ξένων συγγραφέων γίνεται σύμφωνα με το ελληνικό αλφάβητο. ΣΤΗΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομαδιαία έντυπα. ΓΙΑ ΤΗΝ ακόμη μεγαλύτερη πληρότητα του Δελτίου, παρακαλούνται οι εκδότες να μας στέλνουν έγκαιρα τις καινούριες εκδόσεις τους.

ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ

Αποκρυφισμός

Τύπος

ΞΕΝΑΚΗΣ Α. Στα άδυτα των μυστηρίων. Αθήνα, Όμβρος, 1992. Σελ. 144. Δρχ. 1560.

ΨΥΧΟΓΙΟΣ Δ.Κ. Το αβέβαιο μέλλον του αθηναϊκού Τύπου. Αθήνα, Δίαυλος, 1992. Σελ. 156. Δρχ. 1660.

CROWLEY Α. Βιβλίο τέσσερα. Μετ. Α. Κοντός. Α ­ θήνα, Ιάμβλιχος, 1992. Σελ. 178. Δρχ. 1560.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

ΡΟΫΣΜΠΡΟΥΚ Γ. Το κόσμημα του πνευματικού γά­ μου. Αθήνα, Πύρινος Κόσμος, 1992. Σελ. 319. Δρχ.

2700.

Γ ενικά

HARTMANN F. Ο Παράκελσος και η ουσία της δι­ δασκαλίας του. Μετ. Ε. Μπούρα. Αθήνα, Τετρακτύς, 1992. Σελ. 268. Δρχ. 2390.

ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Η υπερβατική φιλοσοφία του Καντ. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1992. Σελ. 260. Δρχ. 2080.

ADORNO T.W. Τρεις μελέτες για τον Χέγκελ. Μετ. Ν. Λίβος. Αθήνα, Κριτική, 1992. Σελ. 191. Δρχ.

2900.

GUMNIOR Η. - RINGGUTH R. Χορκχάιμερ. Μετ. Ν. Τσόγκα. Αθήνα, Πλέθρον, 1992. Σελ. 158. Δρχ.

1350.

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ Κοινωνική μυχολογία ΧΟΥΡΔΑΚΗ Μ. Οικογενειακή μυχολογία. Β' έκδο­ ση. Αθήνα, Γρηγόρης. Σελ. 441. Δρχ. 3785.

150!δελτίο Εφαρμοσμένη μυχολογία MARKS Ι.Μ. Νικήστε τις φοβίες. Μετ. Μ. Γρηγοριάδου. Αθήνα, Λήθη, 1991. Σελ. 395. Δρχ. 4680.

SIMON S.B. - SIMON S. Η δύναμη της συγνώμης. Μετ. Α. Ντούργα. Αθήνα, Δίοδος, 1992. Σελ. 297. Δρχ. 2400.

Παραμυχολογία ΜΕΤΑΞΑΤΟΣ Π. Εισαγωγή στη μέθοδο SILVA. Α ­ θήνα, Κριτόνος, 1992. Σελ. 160. Δρχ. 415. ΣΙΛΒΑ X. - ΣΤΟΟΥΝ Ρ. Πώς θα πάρετε βοήθεια από την άλλη σας πλευρά με τη μέθοδο SILVA. Μετ. Α. Ντούργα. Αθήνα, Κριτόνος, 1992. Σελ. 260. Δρχ.

1870.

ΘΡΗΣΚΕΙΑ

κή. Αθήνα, Ελληνικές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις, 1992. Σελ. 217. Δρχ. 2600. ΣΤΟΥΤΣΚΑΣ Π.Ι. Ο επαναστατικός ρόλος του δι­ καίου και του κράτους. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1992. Σελ. 274. Δρχ. 2600.

Οικονομία ΤΣΙΡΟΣ Κ. Οι ελληνικές επιχειρήσεις στη δίνη της ΕΟΚ. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1992. Σελ. 226. Δρχ.

2600.

Λαογραφία ΜΠΑΛΑΦΟΥΤΗΣ Κ.Γ. Παραδοσιακά επαγγέλματα και συνήθειες. Καλαμάτα, 1992. Σελ. 256. Δρχ.

2080. ΤΣΟΠΑΝΑΚΗΣ Α.Γ. Ροδιακά γλωσσοϊστορικά μελετήματα. Αθήνα, 1992. Σελ. 243.

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ-ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Γ ενικά Απόκρυφα κείμενα Παλαιός Διαθήκης. Τόμος Γ'. Επιλ. - μετ. - επιμ. Δ. Κουτσούκης. Αθήνα, Πύρινος Κόσμος, 1992. Σελ. 183. Δρχ. 1800.

MIGNE J.-P. Ελληνική Πατρολογία. Τόμος 83. Α ­ θήνας Κέντρο Πατερικών Εκδόσεων, 1992. Σελ.

1570. Δρχ. 2700.

Θρησκειολογία ΑΛΕΒΙΖΟΠΟΥΛΟΣ Α. Ρωμιοκαθολικισμός, Προτε­ σταντισμός και Ορθοδοξία. Αθήνα, Επτάλοφος, 1992. Σελ. 163. Δρχ. 1000.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ Κοινωνιολογία

Γ ενικά Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια. Λεξικό. Τόμος 8ος. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1992. Δρχ.

6860. Εκπαίδευση ΑΝΤΩΝΙΟΥ Δ. Οι απαρχές του εκπαιδευτικού σχεδιασμού στο νεοελληνικό κράτος: το σχέδιο της Επι­ τροπής του 1833. Αθήνα, Πατάκης, 1992. Σελ. 224. Δρχ. 2100. ΠΑΠΑΔΑΚΗ Λ. Η αλληλοδιδακτική μέθοδος διδα­ σκαλίας στην Ελλάδα του 19ου αιώνα. Αθήνα, Δω­ δώνη, 1992. Σελ. 276. Δρχ. 3120.

ΓΛΩΣΣΑ

ΣΙΑΜΟΣ Ν. Νεολαία και ναρκωτικά. Πάτρα, Αχαϊ­ κές Εκδόσεις, 1992. Σελ. 192. Δρχ. 1560.

Γ ενικά Πολιτική Η σοσιαλιστική σκέμη στην Ελλάδα από το 1875 ως το 1974. Τόμος Β'. Αθήνα, Γνώση, 1992. Σελ. 507. Δρχ. 4680. ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Η διαφθορά της εξουσίας. Αθή­ να, 1992. Σελ. 678. Δρχ. 5200. ΧΑΛΒΑΤΖΗΣ Σ. Η συνέχεια - Το ΚΚΕ στη σύγχρο­ νη εποχή. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1992. Σελ. 22£ Δρχ. 1560.

Δίκαιο Ανθρώπινα δικαιώματα στην Ευρώπη και στην Αφρι-

ΑΝΔΡΙΩΤΗΣ Ν.Π. Ιστορία της Ελληνικής γλώσσας. Θεσσαλονίκη, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, 1992. Σελ. 163. Δρχ. 1560.

δελτιο/151 Ξένες γλώσσες

ΧΟΛΕΒΑΣ Ν.Θ. Ο αρχιτέκτων Άγγελος !. Σιάγας. Α­ θήνα, Παπασωτηρίου, 1992. Σελ. 140. Δρχ. 3120.

Πρακτική μέθοδος ελληνοαλβανικού και αλβανοελληνικού διαλόγου. Θεσσαλονίκη, Γαλατιανός. Σελ.

79. Δρχ. 730.

ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΕΙΣ

KARAGIORGOS Ρ. An english-greek dictionary of idiomatic expressions. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 1992. Σελ. 130. Δρχ. 2285.

Αθλητισμός

ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ Χημεία ΒΑΡΒΟΓΛΗΣ Α.Γ. Χημείας απόσπασμα. Αθήνα, Τροχαλία, 1992. Σελ. 269. Δρχ. 2500.

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

EHRICH D. - GEBEL R. Προπόνηση αποκατάστα­ σης μετά από αθλητικές κακώσεις. Μετ. Ελένη Φλεμετάκη. Θεσσαλονίκη, Salto, 1992. Σελ. 318.

ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ Αρχαίοι συγγραφείς Ομήρου Οδύσσεια. Ραμωδία η. Μετ. - επιμ. Δ.Ν. Μαρωνίτης. Αθήνα, Στιγμή, 1992. Σελ. 45. Δρχ.· 1560.

Ιατρική

ΛΑΖΑΝΑΣ Β!. Τα αρχαία ελληνικά συμποτικά και σκωπτικά επιγράμματα. Αθήνα, Παπαδήμας, 1992. Σελ. 287. Δρχ. 2080.

PERRIS C. Γνωσιακή θεραπεία με σχιζοφρενικούς ασθενείς. Μετ. — επιμ. Β. Μπρούμας. Αθήνα, Η λε­ κτρονικές Τ έχνες, 1992. Σελ. 287. Δρχ. 4325.

ΣΟΦΟΚΛΗΣ. Αίας. Μετ. - εισ. - σχόλ. Κ. Τοπούζης. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1992. Σελ. 169. Δρχ.

1140.

Τεχνολογία

ΣΟΦΟΚΛΗΣ. Αντιγόνη. Μετ. - εισ. - σχόλ. Κ. Τοπούζης. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1992. Σελ. 189. Δρχ.

1140.

ΛΥΓΕΡΑΚΗΣ Γ. On line. Αθήνα, A nubis, 1992. Σελ. 181. Δρχ. 2400.

Ρύπανση περιβάλλοντος

ΣΟΦΟΚΛΗΣ. Ηλέκτρα. Μετ. - εισ. - σχόλ. Κ. Τοπούζης. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1992. Σελ. 183. Δρχ.

1140.

ΠΕΛΕΚΑΣΗ Κ. - ΣΚΟΥΡΤΟΣ Μ. Η ατμοσφαιρική ρύπανση στην Ελλάδα. Αθήνα, Π απαζήσης, 1992. Σελ. 142. Δρχ. 1560.

ΣΟΦΟΚΛΗΣ. Οιδίπους επί Κολωνώ. Μετ. εισ. — σχόλ. Κ. Τοπούζης. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1992. Σελ. 191. Δρχ. 1140.

ΤΕΧΝΕΣ

ΣΟΦΟΚΛΗΣ. Οιδίπους Τύραννος. Μετ. - εισ. - σχόλ. Κ. Τοπούζης. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1992. Σελ. 196. Δρχ. 1140.

Αρχιτεκτονική ΚΟΥΛΕΡΜΟΣ Π. Τόπος, μνήμη + μορφή. Β' έκδο­ ση. Αθήνα, 1992. Σελ. 60. Δρχ. 1560.

ΣΟΦΟΚΛΗΣ. Τραχίνιαι. Μετ. - εισ. - σχόλ. Κ. Το­ πούζης. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1992. Σελ. 149. Δρχ.

1140. ΣΟΦΟΚΛΗΣ. Φιλοκτήτης. Μετ. - εισ. - σχόλ. Κ. Τοπούζης. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1992. Σελ. 175. Δρχ. 1140.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Γενικά ΠΑΡΙΣΗΣ Ν. Μελέτες - αναγνώσεις. Ποίηση - πε­ ζογραφία. Αθήνα, Πατάκης, 1992. Σελ. 166. Δρχ.

1500.

1521δελτίο Ποίηση ΓΑΪΤΑΝΗΣ Π. Το νηολόγιο. Ποιήματα. Αθήνα, Υπερίων, 1992. Σελ. 63. Δρχ. 725. ΚΑΣΣΗΣ Κ.Δ. Ηβάσματα. Ποιήσεις 1986-87. Αθή­ να, Ιχώρ, 1992. Σελ. 43. Δρχ. 830. ΝΕΓΡΕΠΟΝΤΗΣ Γ. Δωρήματα. Αθήνα, Νόστος, 1992. Σελ. 83. Δρχ. 1660. ΠΕΠΠΑΣ Δ. Οχτώ παραλλαγές με χώμα. Αθήνα, Διογένης, 1992. Σελ. 42. ΠΙΣΤΙΚΟΣ Δ. Ηλιοπαιδεία.

1992. Σελ. 114. Δρχ. 1560.

Ποίηση.

Πειραιάς,

ΜΠΙΕΡΝΕΜΠΟ Γ. Η στιγμή της ελευθερίας. Μετ. Δ. Κούρτοβικ. Αθήνα, Άγρωστις, 1992. Σελ. 244. Δρχ.

2400. ΜΠΟΥΚΟΒΣΚΙ Τ. Πόλη των Αγγέλων. Μετ. Λ. Θεοδωρακόπουλος. Αθήνα, Απόπειρα, 1992. Σελ. 171. Δρχ. 1660. ΝΑΜΠΟΚΟΦ Β. Η άμυνα του Λούζιν. Μετ. Γ .- Ι. Μπαμπασάκης. Αθήνα, Δελφίνι, 1992. Σελ. 287. Δρχ. 2600. ΝΙΝ Α. Η φωνή. Μετ. Λ. Γιαννοπούλου. Θεσσαλονί­ κη, Μπαρμπουνάκης. Σελ. 79. Δρχ. 725.

Πεζογραφία

ΟΥΑΪΛΝΤ Ο. Ο ευτυχισμένος πρίγκιπας. Το σπίτι με τις ροδιές. Μετ. Π. Ντούπη. Αθήνα, Σύγχρονη Επο­ χή, 1992. Σελ. 178. Δρχ. 1660.

ΑΧΟΥΖΑΡΙΔΗΣ Γ.-Μ. Μάνα, πλημμυρίζω από τα όνειρά μου. Αθήνα, Όμβρος, 1992. Σελ. 39. Δρχ.

570.

PRANCE Ρ. Η δυναστεία των Στράους. Μετ. Κ. Σαρρόπουλος. Αθήνα, Γκοβόστης, 1991. Σελ. 524. Δρχ.

5200.

ΔΕΝΔΡΙΝΟΣ Γ.Γ. Ένα πακέτο «Άρωμα». Πεζά κεί­ μενα. Αθήνα, Ρόπτρον, 1991. Σελ. 176. Δρχ. 1870.

ΠΡΕΣΣΛΕΡ Μ. Πικρή σοκολάτα. Μετ. Ν. Βαλαβάνη. Αθήνα, Πατάκης, 1992. Σελ. 163. Δρχ. 1020.

ΚΟΚΚΑΛΙΔΟΥ-ΝΑΧΜΙΑ Ν. Ο έρωτας των ασεβών. Β' έκδοση. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1992. Σελ.

247. Δρχ. 1660.

ΡΑΪΝΧΑΡΝΤ Ρ. Οι στάχτες της Σμύρνης. Ιστορικό μυθιστόρημα. Μετ. Σ. Θεοδωρόπουλος. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1992. Σελ. 508. Δρχ. 2390.

ΜΕΓΑΠΑΝΟΥ Α. 10 λεπτά. Αθήνα, Libro, 1992. Σελ. 190. Δρχ. 2080.

ΣΑΜΙ Ρ. Μια χούφτα γεμάτη αστέρια. Μετ. Μ. Κονδάκη. Αθήνα, Πατακης, 1992. Σελ. 246. Δρχ. 1400.

ΜΕΡΙΑ Σ. - ΓΙΑΑΕΣΣΑ - ΛΕΟΝΤΙΔΗ Α. Περιζώ­ ματα από τόπο σε τόπο. Αφήγημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1992. Σελ. 262.

SZCYPIORSKI Α. Η λειτουργία της Αρράς. Μετ. Μ. Αγγελίδου. Αθήνα, Aquarius, 1992. Σελ. 181. Δρχ.

1455.

ΝΕΓΡΕΠΟΝΤΗΣ Γ. Είμαι έλλην, το καυχώμαι... Α ­ θήνα, Καστανιώτης, 1992. Σελ. 205. Δρχ. 1870. Π ΑΛΑ ΑΝΤΙΟ Υ Λ. Rondo capriccioso. Αθήνα, Καλέντης, 1992. Σελ. 117. Δρχ. 1560. ΣΚΑΡΙΜΠΑΣ Γ. Το σόλο του Φίγκαρω. Αθήνα, Ν ε­ φέλη, 1992. Σελ. 178. Δρχ. 2080.

ALIC Μ. Η κληρονομιά της Υπατίας. Μετ. Ε. Τζελέπογλου. Αθήνα, Εκάτη, 1992. Σελ. 270. Δρχ. 3120.

THOMSEN Κ.Η. Η καμπάνα της Μακεδονίας. Μετ. Γ. Παπαδογιάννης. Αθήνα, Καλέντης, 1992. Σελ.

299. Δρχ. 2080. ΦΙΣΚ Π. Το χρώμα της νύχτας. Μετ. Φ. Μεγαλούδη. Αθήνα, Πατάκης, 1992. Σελ. 325. Δρχ. 1500. ΧΑΜΦΡΙ Ν. Τελική έξοδος. Αθήνα, Ισοκράτης. Σελ.

182. Δρχ. 2080.

Μελέτες

ΑΡΑΓΚΟΝ Λ. Οι κομμουνιστές. Τόμος Γ'. Μετ. Τ. Δημητρούλια. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1992. Σελ.

418. Δρχ. 3640.

Καλβικά Φύλλα. Ζάκυνθος, Υλήεσσα, 1992. Σελ. 38. Δρχ. 520.

GHEORGHIV V. Ο δερμάτινος χιτώνας. Μυθιστό­ ρημα. Μετ. Β. Γουνέλα. Αθήνα, Ακρίτας. Σελ. 374. Δρχ. 1765.

ΓΟΥΔΕΛΗΣ Γ. Ανθολογία νεοελληνικής κριτικής. Τόμοι Β' + Γ'. Αθήνα. Δίφρος, 1992. Σελ. 701 + 698. Δρχ. 7800 ( κάθε τόμος).

ΓΟΥΕΜΠ Μ. Επτά για ένα μυσπκό. Μετ. Τ. Χατζή. Α ­ θήνα, Νεφέλη, 1992. Σελ. 325. Δρχ. 2910.

JELLOUN Τ.Β. Το μυθιστόρημα της Μαφίας. Μετ. Α. Φιλιππάτου. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1992. Σελ.

197. Δρχ. 1350.

CHRISTENSEN Μ. Ο χορός με τη Ρεγκίτζε, Μετ. Ζ. Διαλεισμά. Αθήνα, Γαβριηλίδης/Άρκτος, 1992. Σελ. 160.

δελτίο! 153 ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗΣ Α.Ε. Η αρχή των νεοελληνικών σπουδών. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 1992. Σελ.

118. ΜΠΕΛΕΖΙΝΗΣ Α. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Ο Σολωμός σήμερα. Πάτρα, Αχαϊκές Εκδόσεις, 1992. Σελ. 136. Δρχ.

1350. ΤΣΑΚΩΝΑΣ Δ.Γ. Ιστορία της νεοελληνικής λογοτε­ χνίας και πολιτικής κοινωνίας. Β' έκδοση. 9 τόμοι. Α ­ θήνα, Σόφρων, 1992. Δρχ. 41600 (οι εννέα τόμοι). ΧΟΡΤΑΤΣΗΣ Γ. Η ελευθερωμένη Ιερουσαλήμ. Α ­ θήνα, Στιγμή, 1992. Σελ. 141. Δρχ. 1765.

Βιογραφίες ΚΟΡΑΚΙΔΗΣ Α. Ιωάσαφ Εφέσου. Βίος - έργα διδασκαλία. Αθήναι, 1992. Σελ. 266. Δρχ. 2600. ΜΑΛΑΜΑΣ Λ. Εικοσιπέντε ηπειρώτες πνευματικοί αγωνιστές και δάσκαλοι του Γένους. Αθήνα, Ελεύθε­ ρο Πνεύμα, 1992. Σελ. 320. Δρχ. 2080.

WHITE Μ. - GRIBBIN J. Stephen Hawking. Ο κό­ σμος μιας ιδιοφυίας. Μετ. — επιμ. Δ. Βοντζαλίδης. Αθήνα, Κάτοπτρο, 1992. Σελ. 355. Δρχ. 3640.

Ελληνική Ιστορία Δοκίμια ΜΠΟΥΡΑΣ Π. Η μη αναγκαιότητα της τέχνης. Γ' έκ­ δοση. Αθήνα, Δωδώνη, 1992. Σελ. 124. Δρχ. 1660.

Α ι ιστορικοί περιπέτειαι της Μακεδονίας. (Φωτοτυπι­ κή ανατύπωση Α ' έκδοσης). Αθήνα, Πελεκάνος. Σελ. 216. Ένα κειμήλιο. Το Πυργί της Χίου. Αθήνα, Σύλλογος

ΘΕΑΤΡΟ

Πυργουσών Αττικής, 1992. Σελ. 312. Δρχ. 4160.

Έργα____________________________________

Η Ελλάδα των γυναικών. Επιμ. S. Ammer. Μετ. Ε. Λεοντίδου. Αθήνα, Εναλλακτικές Εκδόσεις, 1992. Σελ. 350. Δρχ. 2900.

ΒΑΣΣΟΣ Ν.Σ. Μονόπρακτα. Αθήνα, Εκάτη, 1992. Σελ. 99. Δρχ. 1245. ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Θέατρο. Αθήνα, Βλάσσης, 1991.

8 τόμοι. Δρχ. 1560 (ο κάθε τόμος).

ΙΣΤΟΡΙΑ Αρχαιολογία ΦΥΓΕΤΑΚΗ-ΚΑΡΑΝΑΣΤΑΣΗ Φ. Ιερός γάμος. Μέρος α': Ζωδιακός. Ηράκλειο, 1991. Σελ. 43. Δρχ.

830.

Τα δίκαια του ελληνισμού εν Μακεδονία. (Φωτοτυπι­ κή ανατύπωση Α' έκδοσης). Αθήνα, Πελεκάνος. Σελ. 72. ΛΑΠΠΑΣ Τ. Η χώρα της Λειβαδιάς. (Ανατύπωση). Αθήνα, Μαυρίδης, 1991. Σελ. 115. ΜΑΝΔΡΙΚΑΣ Α.Α. «Κρυφό Σχολειό». Μύθος ή πραγματικότητα; Αθήνα, Καλέντης, 1992. Σελ. 202. Δρχ. 2080.

Παγκόσμια Ιστορία Ο Στάλιν και η Τρίτη Διεθνής. Μετ. Τίμος Παπακώστας. Αθήνα, Γλάρος. Σελ. 192. Δρχ. 1245.

Μαρτυρίες ΖΑΒΙΤΖΙΑΝΟΣ Σ. - Ν.Α. Μαρτυρίες. Αθήνα, 1992. Σελ. 106. Δρχ. 1650. ΚΑΤΣΗΣ Δ. Το ημερολόγιο ενός αντάρτη του ΔΣΕ 1946-1949. Τόμος Β': Περίοδος 1947-1948. Αθήνα, 1992. Σελ. 423. Δρχ. 2080. ΚΩΦΟΣ Ε. Ο αντάρτης Επίσκοπος Κίτρους Νικόλα­ ος. Αθήνα, Δωδώνη, 1992. Σελ. 250. Δρχ. 2080. ΤΑΣΣΙΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Βόρειος Ήπειρος. Η σταύρω­ ση συνεχίζεται. Αθήνα, Ισοκράτης, 1993. Σελ. 103. Δρχ. 1040.

ΤΑΞΙΔΙΑ Κόσμος ΚΑΡΑΒΙΑ Μ. Κρανίου τόποι. Ταξίδια στην Ανατολι­ κή Μεσόγειο. Β' έκδοση. Αθήνα, Καστανιώτης, 1992. Σελ. 147. Δρχ. 1560. ΧΙΕΝ ΦΑ. Τα ταξίδια του Φαν-Χιέν στα βουδιστικά βασίλεια της Ανατολής. Μετ. Θ. Σακκέτας. Αθήνα, Στοχαστής, 1992. Σελ. 131. Δρχ. 1560.

ΠΑΙΔΙΚΑ Ελεύθερα αναγνώσματα ΠΑΜΠΟΥΔΗ Π. 152/2 κάπως περίεργα παραμύ­ θια. Αθήνα, Κέδρος, 1992. Σελ. 93.

154/δελτιο ΕΑΡΗ Ζ. Ο Φρίκος ο κουτορεβιδούλης μου. Αδήνα, Πατάκης, 1992. Σελ. 56. Δρχ. 1150.

ΕΠΙΓΝΩΣΗ. Τεύχος 43. Δρχ. 2.

Γνώ σεις______________________ __________

ΙΑΤΡΙΚΗ. Μηνιαία έκδοση Εταιρείας Ιατρικών Σπου­ δών. Τόμος 62, τεύχος 4.

Ο ελέφαντας. Μετ. Μ. Αναστασίου. Αδήνα, Δεληθανάσης, 1992. Σελ. 14.

OTTENHEIMER-MAQUET L. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Ο πλα­ νήτης μας το σόμπαν. Μετ. Μ. Σμυρνιώτη. Αδήνα, Δεληδανάσης, 1992. Σελ. 77. Δρχ. 2800.

ΗΧΟΣ ΚΑΙ HI-FI. Τεύχος 235. Δρχ. 500.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ. Τεύχος 292. Δρχ.

600. ΜΟΡΙΑΣ. Τριμηνιαίο λογοτεχνικό-λαογραφικόιστορικό περιοδικό. Τεύχος 23. Δρχ. 500. Η ΜΥΚΟΝΙΑΤΙΚΗ. Μηνιαία εφημερίδα. Φύλλο 44.

Σχολικά ΔΕΤΣΗΣ Ν.Δ. Προσεγγίσεις σε κείμενα και δέματα του Γυμνασίου και Λυκείου. Αδήνα, 1992. Σελ. 298. Δρχ. 2080.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ___________ ________

'

ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ. Διμηνιαίο πολιτιστικό περιοδικό. Τεύχος 3. ΝΕΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ. Μηνιαία επιδεώρηση. Τεύχος 96. Δρχ. 500. ΟΙΚΟΤΟΠΙΑ. Διμηνιαία έκδοση. Τεύχος 20. Δρχ.

500.

ΑΓΙΑΣΟΣ. Διμηνιαία έκδοση. Ιούλιος — Αύγουστος 1992. Δρχ. 200.

ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ. Μηνιαία εφημερίδα. Τεύχος 57. Δρχ. 100.

ΑΜΥΝΑ ΚΑΙ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 23. Δρχ. 400.

ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΣΠΙΤΙ. 40μερη περιοδική έκ­ δοση εκπαιδευτικού προβληματισμού. Τεύχος 8. Δρχ. 350.

ΑΝΔΡΟΜΕΔΑ. Διμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 11. Δρχ. 400. Ο ΑΡΑΜΠΑΣ ΤΟΥ ΑΓΡΙΝΙΟΥ. Φύλλο 13. Δρχ.

200 .

ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΒΗΜΑΤΑ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύ­ χος 83. Δρχ. 500. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ. Τεύχος 65.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 44. Δρχ. 950.

ΣΥΡΙΑΝΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύ­ χος 20. Δρχ. 1000.

ΔΕΛΤΙΟ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΚΑΙ ΓΟΝΕΩΝ. Φύλλο 8.

ΤΟΤΕ. Το περιοδικό για την ελληνική ιστορία. Τεύ­ χος 39. Δρχ. 450.

Η ΕΛΛΗΝΙΔΑ ΤΟΥ 2000. Φύλλο 40.

ELLE. Τεύχος 49. Δρχ. 600.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ. Δίμηνο περιοδικό. Τεύχος 18. Δρχ. 350.

INFORMATION. Το περιοδικό manager. Τεύχος 74. Δρχ. 500.

του

Έλληνα

Γραφτείτε συνδρομητές Συνδρομές εσωτερικού και Κύπρου Ετήσια 12.000 - Σπουδαστική 11.000 δρχ. Εξάμηνη 6.500 - Σπουδαστική 5.500 δρχ. Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων 14.000 δρχ. Συνδρομές εξωτερικού Ετήσια 90 δολ. (ΗΠΑ) Σπουδαστική Ετήσια 85 δολ. Ιδρυμάτων, Βιβλιοθηκών 105 δολ. Τα παλιά μηνιαία τεύχη κοστίζουν 1000 δρχ., τα δεκαπενθήμερα 600 δρχ. και τα διπλά 1000 δρχ. Εμβάσματα στη διεύθυνση: Κατερίνα Γρυπόνησιώτου Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81

δελτίο! 155

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι ε­ πώνυμες βιβλιοκριτικές και βιβλιοπαρουσιάσεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμένες στον περιο­ δικό και επαρχιακό τύπο, ό- ■ σες ήταν δυνατόν να εξα­ σφαλίσουμε ή μας απέστει- I f Λ 1 Τ 1 1 / / Λ λαν οι συντάκτες τους. Για l \ ly 1 1 1 l \ \J κάθε βιβλίο σημειώνονται, ■ μέσα σε παρένθεση: το όνο· μα του κριτικού και ο τίτλος του εντύπου, καθώς και η ημέρα δημοσίευσης της κριτικής αν πρό­ κειται για εφημερίδά, ή ο αριθμός έκδοσης αν πρόκειται για περιοδικό έντυπο.

δελ τ ι ο

27 Οκτωβρίου 9 Νοεμβρίου 1992

ΥΡα φια 3οο Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Τύπος

Οικονομία

Ψυχογιός Δ.: Το αβέβαιο μέλλον του Αθηναϊκού Τύ­ που (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 8/11)

Δουκάκης Β.: Αρχές νομισματικής θεωρίας και πολι­ τικής (Μ. Χρήστου Οικονομικός Ταχυδρόμος, 29/10) Σκόρδος Β.: Φοροτεχνική ελεγκτική των Εμπορικών και βιομηχανικών επιχειρήσεων (Δ. Στεργίου, Οικο­ νομικός Ταχυδρόμος, 29/10)

Θρησκεία Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια. Οι θρη­ σκείες (Μ. Φάις, Ελεύθερος Τύπος, 8/11) Κ λ ' ι\οινωνιοΑογια Πανταζής Β.: Χάρτες και ιδεολογίες (Γ.Μ. Ζησιμόπουλος, Διαβάζω, 297) Τσουκαλάς Κ.: Είδωλα πολιτισμού (Δ. Ποταμιάνος, Play Boy, Νοεμ. 1992)

Εκπαίδευση Η γλώσσα μου. Για τη Β' Δημοτικού (Ε. Αρανίτσης, Ελευθεροτυπία, 4/11) Ίδρυμα ερευνών για το παιδί. Εφηβεία (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 1/11) Τζακ Α. - Φιλντ Γ.: Εφηβεία (Ν. Ντόκας, Ελευθερο­ τυπία, 1/11)

Πολιτική Δεληολάνης Δ.: Το φαινόμενο της τρομοκρατίας (Π. Ελευθερίου, Βήμα, 8/10) Ζαφειρόπουλος Γ.: Ρωσία - ΕΣΣΔ - Κοινοπολιτεία (Θ. Διαμαντόπουλος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 5/11) Σιμόπουλος Κ.: Η διαφθορά της εξουσίας (Π. Χατζόπουλος, Πριν, 8/11)

Τέχνες Καΐφη Τ.: Συναντήσεις (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 1/11)

156/δελτίο Γλώσσα Νέο λεξικό της ελληνικής (Η. Παπαλέξης, Διαβάζω, 297) Κλασική Φιλολογία (Μελέτες) Γιαννακά Σ.: Η ελληνική λογοτεχνία ανά τους αιώνες(Κ. Τσαούσης, Έθνος, 8/11) Ποίηση Βαρόπουλος A.: 1) θραύσματα σιγής 2) Αίθουσα α­ ναμονής (Θ.Μ. Πολίτης - X. Σώκου, Ελεύθερος Στερεός Ελλάδος, 838-839 Καραμητσόπουλος Γ.: Στα βήματα του χρόνου (Θ.Μ. Πολίτης-Χ. Σώκου, Ελεύθερος Στερεός Ελλάδος, 843-844) Καπλαντζής Α.: Από μυχής μου (Κ. Παπαπάνος, Πο­ λιτικά θέματα, 30/10) Κατράκης Π.: Μαγεμένη μυχή (Κ. Παπαπάνος, Πολι­ τικά Θέματα, 30/10) Πεζογραφία Βαμβουνάκη Μ.: Τανγκό μες στον καθρέφτη (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 8/11) Βασιλικός Β.: Κ. (Δ. Κούρτοβικ, Νέα, 6/11) Δενδρινός Γ.: Ένα πακέτο «Άρωμα» (Μ. Θεοδοσοπούλου, Εποχή, 8/11) Δρακονταειδής Φ.: Η πρόσομη (Δ. Κούρτοβικ, Νέα, 30/10) Κορδόση Α.: Ο εμπρησμός (Π. Μπουκάλας, Καθη­ μερινή, 27/10) Κυπριωτέλης Π.: Τα Καρταλέικα (Γ.Α. Παναγιώτου, Εποχή, 1/11)

Σμυρλή Α.: Η επιστροφή του Αγαπήνορα (Ε. Κοτζιά, Καθημερινή, 8/11) Στασινοπούλου Κ.: Επτά φορές στην Αμοργό (Η. Πα­ παλέξης, Διαβάζω, 297) Φωτέας Π.: Μυστική βοή (Ν. Ζίας, Βήμα, 8/11) Γουέστ Ν.: Ένα σπαρταριστό εκατομμύριο (Κ. Τσα­ ούσης, Έθνος, 2/11) Καινώ Ρ.: Φταίμε εμείς που είμαστε καλοί με τις γυ­ ναίκες (Π. Μπουκάλας, Καθημερινή, 3/11) Μούξιλ Ρ.: Ο άνθρωπος χωρίς ιδιότητες (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 4/11) Μπιέρνεμπο Γ.: Η στιγμή της Ελευθερίας (Κ. Τσαού­ σης, Έθνος, 9/11) Παιδικά Αγγελοπούλου Α.: Ελληνικά παραμύθια. A' (Μ.Ζ. Κοπιδάκης, Βήμα, 1/11) Τριβιξάς Ε.: Ο χιονάνθρωπος Kat το κορίτσι (Κ. Τσα­ ούσης, Έθνος, 9/11) Ιστορία Καργάκος Σ.: Από το Μακεδονικό ζήτημα στην ε­ μπλοκή των Σκοπιών (Κ. Παπαπάνος, Πολιτικά Θέ­ ματα, 6/11) Λάζος X.: Χριστόφορος Κολόμβος (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 2/11) Ρούγκε Β.: Η επανάσταση του Νοέμβρη 1918 στη Γερμανία (Θ. Ψαλιδόπουλος, Διαβάζω, 297) Βιογραφίες Λαξ Ε.: Γούνπ Άλεν (Α.Λ., Μεσημβρινή, 6/11) Ταξιδιωτικά Harrer Η.: Ταξίδι στον Αμαζόνιο (Δ. Παυλάκου, Αυ­ γή, 8/11)

200 χρόνια από τη γέννηση^ του

ΚΑΛΒΟΥ Αφιέρωμα του ΔΙΑΒΑΖΩ στον Ανδρέα Κάλβο Αριθ. 140

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΚΑΙ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΠΟΥ ΣΥΓΚΛΟΝΙΖΟΥΝ Κυκλοφορεί σε όλα τα βιβλιοπωλεία

ΚΩΣΤΑΣ ΓΙ ΑΝ ΝΙΚΟΣ Ξ Α Ν Α Ρ Χ Ο Ν Τ Α Ι! Ο φασισμός και ο ρατσισμός στην ΕΟΚ • Ποιες οι μορφές και η δράση του νεοφασισμού στις ευρωπαϊκές χώρες; • Ποια τα στηρίγματα του; • Γιατί αναβιώνει ο φασισμός και ο ρατσισμός;

Ο ΙΚ Ο Λ Ο ΓΙΑ ·Φ ΕΜ ΙΝ ΙΣΜ Ο Σ·ΣΟ ΣΙΑ Λ ΙΣΜ Ο Σ Κυκλοφορεί σε όλα τα βιβλιοπωλεία

ΓΙΟΥΤΑ ΝΤΙΤΦΟΥΡΤ Ζ Η Σ Ε ΑΓΡΙΑ ΚΑΙ Ε Π ΙΚ ΙΝ Δ Υ Ν Α Προοπτικές μιας ριζοσπαστικής οικολογίας • Γιατί μπορεί να σταματήσει η οικολογική καταστροφή του πλανήτη μας!

• Γιατί είναι ρεαλιστική η ύπαρξη μιας ριζοσπαστικής οικολογίας!

• Γιατί μπορούν να πάρουν τα όνειρα εκδίκηση! Ε κδ ό σ εις ™ ™ — ^

Σ Τ Α Χ Υ *» ™ -d

Ε κ δ ό σ ε ις Χ α τζ η ν ικ ο λ ή

MARCEL

ROUST Μ ία Β ιο γ ρ α φ ία

GEORGE D.

Ζ. Πηγής 8 Αθήνα. Τηλ. 36.29.923

Εκδόσεις Χατζηνικολή

Ζ. Πηγής 8 Αθήνα. Τηλ. 36.29.923

σας περιμένουν ΣΤΟΥ ΓΚΟΒΟΣΤΗ για να διαλέξετε τα δώρα σας. Και μη ξεχνάτε την παραμονή της Πρωτοχρονιάς το Πάρτυ!!!

«ΣΤΟΥ ΓΚΟΒΟΣΤΗ»J Ζωοδόχου Πηγής 21 - τηλ.: 3615433

«ΕΚ 4 0 ΕΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ Γ . Γ ε ν ν α δ ίο υ 3 -

Τ η λ . 3 6 .0 9 .7 1 2 - 3 6 .0 2 .0 0 7

Ν Ε Ο Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η

Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

ΚΥΚΛ Ο Φ Ο ΡΟ Υ Ν

ΤΑ ΤΡΙΑ ΚΑΡΦΙΑ

Κ. Π απα γεω ργίου ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ Π ΑΝΤΩΝ

«...Είναι το πιο αληθινό, το πιο ανθρώπινο βιβλίο που έχω δια­ βάσει. Είναι ένα. ολάκερο δράμα Σαιξπηρικό, όχι, δε μοιάζει με τί­ ποτα ξένο, είν’ ένα δράμα ελληνι­ κό που εσύ ο Έλληνας το ’βγαλες τέτοιο καθώς είναι, απ’ τα βάθια της φτώχειας και της κακομοι­ ριάς μ’ όλο το ψυχικό του μαρά­ ζι, μ’ όλο του τον πόνο. ...Είναι ένα δράμα που το ξερίζωσες απ’ τα σπλάχνα της τόσο βασανισμέ­ νης ελληνικής γης, της ιερής και χιλιοπαιδεμένης!», Μνρτιώτισσα

Πώς ένας έφηβος, οδηγη­ μένος από το τυφλό και α­ γριεμένο σώμα του, ανακα­ λύπτει, ψηλαφεί και κατα­ γράφει, συλλαβίζοντας τα όσα συμβαίνουν μέσα του αλλά και γύρω του, κάπου στην Αθήνα, στα χρόνια της δεκαετίας του ’50, με έναν αβυσσαλέο, σκοτεινό και ε­ ξαγνισμένο, μέσα στην ά­ γνοια μα και στη βρωμιά του, ερωτισμό, πάντα να υφέρπέι.

Νίκου Νικολαίδη Μ ήτσου Κ ασόλα ΤΟ ΓΕΝΟΣ, ΤΟ ΙΕΡΟ ΚΑΙ ΤΟ ΒΕΒΗΑΟ Τα πρόσωπα που παρε­ λαύνουν ορμητικά στις σελί­ δες αυτού του βιβλίου, με α­ ρετές και κακίες, με έρωτες, συγκρούσεις και πάθη, κυ. νηγώντας να ζήσουν τη ζωή τους ή για να επιζήσουν, αυ­ τά τα πρόσωπα Το Γένος, το ιερό και το βέβηλο. Εγώ, ε­ σείς, όλοι. Χτες, σήμερα και αύριο, όσο θα βαστιέται η λαλιά μας...

τ ο υ Κ ύ π ρ ιο υ