Τεύχος 401

Οιαβάζω Αειικύδιοζ Χερν

Ιϋιμίκα Ηρανόκη: Γεράματαοιο [ένα

Βαγγέϋηζ Πανταζήζ: ϊει ο ποιητής Όμηροι:;

/

ΙΟ Υ Λ Ο Σ · X. Δ Ο Ν Ο Σ Ο · Ν. Μ Α Χ Φ Ο Υ Ζ · Γ. Ξ Ε Ν Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

lotopicq iqc lonuvioc

Δύο μήνες ζωή. Η τελική μεταμόρφωση. imm m

Έ ν α ταξίδι στην Ινδία. ' ;■ ν

*

ΝΙΚΟΑΟ ΑΜΜΑΝΙΤΙ

ΒΡΑΓΧΙΑ!

Μία μυστηριώδης πανέμορφη αγνώστου ηλικίας γυναίκα. πώ ς

ε ίν α ι ν α α ν α π ν έ ε ι

κανείς με... βράγχια; ΕΚΔΟΣΕΙΣ PERUGIA if l TINA ΖΩΓΟΠΟΥΛΟΥ Λόντου 8 - Σόλωνος 116,106 81 Αθήνα Τηλ.: 3816559, 3803193, Fax: 3821158

3 7 BestSeller 3 8 Επετηρίδα Νοευβοίου Επιμέλεια Η. ΜαγκλΙνης 3 3 3 ΕΕώσπχ Γράφει ο Γιάννης Δεληολάνης 3 7 ΕυκαιοΙαοδοθβΙοηεΖα ο ηαητήο ο Ounooe: Γράφει ο Βαγγέλης Πανιρζής 3 9 Αοθοο ΓκΙντερΓκρας. Βραβείο ΝύμηελΛογοτεχνίας 1999 4 3 Ποοδηιιοσίβυοη Γεοάυατα στα Εένα Γράφει η Μιυίκα Κοανάκη 4 5 Μελέτη Η «Ποιητική τουΑντικειμένου» τουΕουτζένιο Μοντάλε και α Ελιοτικές ποιητικές θεωρίες Γράφει ρ Παύλος Γερένης 4 8 Το ΕένοΒιΒλΙο Επιμέλεια Η. ΜαγκλΙνης

Γρηφέί και uno-voaipic γιιγαικών

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ 51 Συνεργάστηκανα: Γιώργος Βέης,’ΛΙλυ Εξαρχοπούλομ, Μάκης θβοδόσης, Κωνσταντίνος Δ. Μαλαφάντης, Χάρης Μπαμπούνης; Άνδρέας Παναγόηουλος, Γιάννης Σ. Παπαδάτος, Τάσος Παππάς, Βασίλης ΡούΒαλης, Ολγα Σελλά, Άλκηστις Σουλογιάννη, Δημήτρης Τσαισούλης, Παναγιώτή Τσιαμούρας, ΜαργαρίταΤσιγάρα, Άλκηστη Χρονάκη Σβα'ποάσωπο 5 3 ΚαίηΤσιτσέλη 6 9 Τίτος Πατρίκιος 7 9 Κώστας Γεωργουσόπουλος ΤΑ ΠΛΑΙΑ 8 8 ;ένοδιήίηυα·,Λβυκάδιος Χερν: Ιστορίες της Ιαπωνίας. ΟυρασΙμα ΔΕΛΤΙΑ 9 3 Βιβλιογραφικό 9 9 Κριτικογραφία ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ 110 Γραφέςκαι uno-γραφές γυναικών Επιμέλεια: Αργυρώ Μαντ 113 Αργυρώ Μαντόγλου: Οιπαπαγάλα της γραφής 118 Ελένη Γιαννακάκη: διάβρωση στον«Υπνοβάτη» τηςΜ. Καραπάνου και στη «Ζάχαρη στηνάκρη» της£ 134 Ελισάβετ Αρσενίου: Τακρόσαα τουκαμένου: Πτυχές τηςελληνικής ywcgg 133 Αναστασία Αναστασιάδου: Η Περσεφόνη και α Κόρες της:Από τηΜ στηνΌλγαΜηρούμας 137 Μαρία ΚακαΒούλια: Κυβερνοφεμινισμόςά.. τουμεταμοντέρνουσώματος

im m m m w

Στηνερώτηση του διαβάΕωαπαντούνοι: g 113 Νένη Ευθυμιάδη 117 Ιωάννα Καρυστιάνη 133 Αθηνά Παηαδάκη 137Έρση Σωτηροπούλου 131 Σώτη Τριαντάφυλλου 139 Καίη Τσιτσέλη 14ΐΝατάσαΧατζιδάκη

Γεράματα αία Γένα

Ε Π Ι Θ Ε Ω Ρ Η Σ Η

Τ Ο Υ

No 401 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 1999 ISSN 1106-1383 Σύνταξη: 33.01.313 Λογιστήριο: 33.01,241 Διαφημίσεις: 33.01.313 Συνδρομές: 3301.239 Fax: 33.0Τ.315 . . Ιδρυτής: ΠερικλήςΑθανασάηουλος Διευθυντής: ΗρακλήςΠαπαλέξης Σύνταξη: Γιώργος Γαλάνιης, ΚατερίναΓρυπονησιώτρυ, Βασίλης Καλαμαράς, ΛάμπροςΚουλελής, ΗρακλήςΠαπαλέξης,ΒάσωΣπάθή. Υπεύθυνηοικονομικών:ΒάσωΣπάθή Συνδρομές: ΑθανασίαΣπάθή Διαφημίσεις: ΗρακλήςΓΙαπαλέξής Επιμέλεια-Διορθώσεις: Ο.-ΆΙ Νικολάου Στοιχειοθεσία: ΦωτεινήΒλασιώτουΗλεκτρονικήΣελιδοποίηση· Διαχωρισμοί: ΜαρίαΖαχαριουδάκη.τηλ. και fax: 38.21.700 . Φιλμ-Μοντάζ: MYPIKHΓραφικέςΤέχνες, ΖοοοδόχουΠηγής36,τηλ.:38.44.265:38.12.373 Εκτύπωση: Δ. ΠρΙφτης& Υιοί.ΟΕ,Σωνιέρου6,τηλ.:5232323 Βιβλιοδεσία:Μ.Φουντουλάκης,Παηανικολή13,Αιγάλεω,τηλ,:5987432 Διανομή: ΝέοΠρακτορείοΤύηεχτ Ιδιοκτηοία: ΓιώργοςΓαΒαλάς&ΣΙA Ε.Ε. Εκδδτης: ΓιώργοςΓαλάνης Κεντρικήδιάθεση: Αθήνα:«διαβάζω»,Α. Μεταζά26, Αθήνα 10681,Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο«Κέντροτουβιβλίου»,Λασοάνη9, τηλ. 237.463 Καλλιτεχνικήεπιμέλεια- Σύνθεσηεξωφύλλου: ΜαρίαΖαχαριουδάκη

AOrOTCXniKfl ΒΡΑΒΕΙΑ 1998

Ιο διαβάζω ευχαριστεί θερμά τους χορηγούς της εκίήΑωσης γιο την απονομή των Λογοτεχνικών Βραβείων 1998 (30 Ιουνίου οιο ΟΙΟριο της hone ίου ΒιβίΙίου)

Το ϋιαβάιω και q Επιτροπή Κριτικών (Β. ΑΒανασόπουτΙος, Β. Ζηραζ, t Κοιζιά, Β. ΧατζπβποιτΙείου, ID. Φάιο) απένειμαν ία Λογοτεχνικά Βραβείο 1998

ΚΩ ΜΩ

—<ι)ΐι’ιηΐΗ· Δηι η φλέι 1

|()υ } ( "1

L

m m n

J

ΒΕΝΟΥΣ ΚΟΥΡΥ-ΓΚΑΤΑ

ΚΑΤΡΙΝ ΑΛΕΓΚΡΕ

ΜΙΣΕΛ ΦΙΤΟΥΣΙ

Η ΔΑΣΚΑΛΑ

ΑΝΑΜ ΕΣΑ ΣΕ ΔΥΟ Μ ΗΤΕΡΕΣ

ΠΕΝΗΝΤΑ ΕΚΑΤΟΣΤΑ ΠΑΝΙ ΚΑΘΑΡΟ ΚΑΙ ΣΤΕΓΝΟ

Η πόρτα γυρίζοντα ς τους σκουριασμένους μεντεσέδες της, αποκαλύπτει έναν ψη­ λό, γεροδεμένο νεαρό. Η Μπετ παρατηρεί πως τα χέ­ ρια του τρέμουν λίγο. Κοι­ τάζει με προσοχή το πρόσω­ πο του. Το βλέμμα του τρυπάει τη μνήμη της. Ποιος εί­ ναι;

Πώς μια νέα γυ ναίκ α εγκα­ ταλείπει ό,τι την κάνει να νιώθει ασφαλισμένη; Πρό­ κειται για την ιστορία ενός τρελού έρωτα; Ή για τις πα­ ρενθέσεις μιας απόλυτα φυ­ σιολογικής ζωής; «Πενήντα εκατοστά ύφασμα καθαρό και στεγνό» θα είναι αρκε­ τά για ν α τα σκουπίσουν ό­ λα, ν α τα σβήσουν όλα;

Η Έ μ α άρρωστη κι απελπι­ σμένη φτάνει σ ’ έναν Ινδιά­ νικο οικοσμό. Εκεί αρχίζει μια καινούρια ζωή. Ως δα­ σ κάλα αναλαμβάνει τα πα ι­ διά του χωριού κα ι οι χω ρι­ κοί βλέπουν στο πρόσωπό της την ελπίδα...

ΑΝΤΩΝΗΣ ΔΕΛΩΝΗΣ

ΑΜΑ ΛΗΨΕΙ Π ΑΡΟΥΣΗ Σ

&

η ν

<

Μια συναρπαστική ιστορία με φόντο την αέναη πάλη του ανθρώπου ενάντια στο σύστημα. Σκληρές καταστάσεις, πάθη μιας εποχής κι ένας έρωτας που εξαγνίζει τα πάντα.

^

ί I

Ε Κ Δ Ο Τ ΙΚ Ο Σ Ο ΙΚ Ο Σ «Α ΓΚ Υ ΡΑ » Δ.Α. Π Α Π Α Α Η Μ Η Τ Ρ ΙΟ Υ Α .Β.Ε.Ε. Λ. ΚΗΦΙΣΟΥ 85, 122 41 ΑΙΓΑΛΕΩ, ΤΗΛ.: 3478044, 3459321 FAX: 3474732 Κατάστημα: Πεσμαζόγλου 5 (Στοά Ορφέως) Τηλ.: 3213507

ΑΓΚΥΡΑ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

Η Μ Ε ΡΟ Λ Ο ΓΙΟ 200 0 Τ Ο ΓΕ Λ ΙΟ Τ Η Σ ΖΩ Η Σ ΜΑΣ ...Σ’ α υ το ύ ς ο φ ε ίλ ο υ μ ε πολλά. Κι ακόμ α ο φ ε ίλ ο υ μ ε τ ’ ότι τα πα ιδιά μ α ς ένιω σ α ν π ω ς το γέλ ιο πρ ο κ α λείτα ι και δ ίχ ω ς χ υ δ α ίε ς α θυ ρ ο σ το μ ίε ς. Αλλά! Με μια κίνη ση , μ ε μια έ κφ ρ α σ η , μ ε μια α τά κα ε κ τ ό ς σεναρίου. Α υτο ί οι ε υ θ υ μ ικ ο ί ή τα ν και είναι οι θ ε ρ α π ε υ τ έ ς τ η ς α θ υ μ ία ς μ ας.

■ nnntu.vnrnni.»

ΤΑΚΗΣ Δ ΨΑΡΑΚΗΣ

-ή γϋ ο ^ ό ρ ο

I

'ή γ ϋ ο ^ ό γ η

'ή ν -Ο ο ^ ό ρ ο

w m ΊΤεΐτε (wv,

I

7? £)ΥΛ1 ε^ΐνΤΛζ, I ν ε Ϊ Υ Μ α ξ ά π ίΛ ) I

Τμ τ α nov KjoafovY τ^ ν φ εξά ·..

Τα (Μ(Ι(Ιιά (wv ΛόΤψΐζονΥ. f i/ rri ά ^ ν ό ε ς )

Π Ε ΙΤ Ε ΜΟΥ, Τ Ι ΕΙΝΑΙ Ε ΡΩ Τ Α Σ , Τ Ι ΕΙΝΑΙ Α ΓΑ Π Η ; Σ π α ρ ά γμ α τα τ η ς κ α ρ δ ιά ς π ο υ γίνετα ι ολ ο κα ύ τω μ α , στα π ιο ακριβά σ υ να ισθ ή μ ατα α πό κα τα β ο λ ή ς κό σ μ ο υ . «Κ ραταιοτέρα ό λ ω ν η α γάπη», το έπα θλ ο . Π Α Τ Α Χ ΕΡΙΑ Π Ο Υ Κ ΡΑ ΤΟ Υ Ν Τ Ρ Υ Φ Ε Ρ Α .. Μ ικρά, τρ υ φ ερ ά μ υ στικ ά , για τη μ εγά λ η τρ υ φ ερ ό τ η τ α και α π α ντο χή σ ’ ένα εξαίσιο συ να πά ντη μ α μ ε τ ις ε υ α ίσ θ η τε ς κ α ρ δ ιέ ς κ ά θ ε καιρού, και το υ δικ ο ύ μα ς. Τ Α ΜΑΛΛΙΑ ΜΟΥ ΑΣΠ ΡΙΖΟ Υ Ν . ΓΙΑΤΙ Α Ρ Γ Η Σ Ε Σ ; Σ π α ρ ά γμ α τα για το υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς μ ε το ν κλ ο νισ μ έν ο νου, π ο υ σ υ γ κ ε ν τρ ώ θ η κ α ν για να τ ο υ ς γν ω ρ ίσ ετε , να τ ο υ ς κα τα νο ή σ ετε.

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ «ΑΓΚΥΡΑ» Δ. Α ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡ10Υ Α.Β.Ε.Ε. ΚΗΦΙΣΟΥ 85,122 41 ΑΙΓΑΛΕΩ, ΤΗΛ.: 3478044, 3459321 FAX: 3474732 ΚΑΤΑΣΤΗΜΑ: ΠΕΣΜΑΖΟΓΛΟΥ 5 (ΣΤΟΑ ΟΡΦΕΩΣ) ΤΗΛ.: 3213507

Σ

Ε

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α

Ένα δωδεκάχρονο αγόρι ταξιδεύει το 1959 με το της γραμμής για την Αθήνα, αλλά όλο το βρά< μπορεί να κλείσει μάτι από τα γέλια και τις φωνές ενός νιόπαντρου ζευγαριού στη διπλανή καμπίνα. Χρόνια αργότερα, όταν το αγόρι θα έχει γίνει διάσημος εκδότης περιοδικών και φημισμένος γόης, θα συναντήσει τον καρπό εκείνης της νύχτας και μαζί θα ξεκινήσουν ένα περίεργο «παιχνίδι», που μοιάζει με σατανική παγίδα...

Μια ομάδα Αμερικανών αρχαιολόγων, μία βιολόγος, ένας ελληνο-αυστραλός πολυεκατομμυριούχος κι ένας τέως προγραμματιστής υπολογιστών θα βρεθούν στο ίδιο νησί για να πάρουν μέρος σε μια φρενιτιώδη μάχη ανάμεσα στον ιδεαλισμό και την εξαπάτηση.

Είναι η μνήμη που έχει σμιλέψει την ΞΕΝΗ' μια πραγματική ιστορία κοντινών καιρών. Ξένη είναι το όνομα ενός από τα τρία κύρια πρόσωπα του μυθιστορήματος. Ήταν ζωγράφος-τοιχογράφος, μαθήτρια του Paul Delvaux στις Βρυξέλλες. Το μυθιστόρημα παρακολουθεί την πορεία της μέσα από τραχιές περιπέτειες, έρωτες ματαιωμένους, άγριες συγκρούσεις με το περιβάλλον της.

■

A BA TG N άγγελοι κα.

ΣΕ

Α Ν Α Ζ Η Τ Η Σ Η

Ν Ο Η Μ Α Τ Ο Σ ,

ΣΤ Ο ’ Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Ο

Γ

Κ Ο Σ Μ Ο

r-

Λ -

,γ

ο τελευταίος πόλεμος 4 J

Τ

λ

“

09* Α Π Ο Κ Λ l \\

Σ Τ I Κ Ο

Ο ΤΕΚΤΟΝΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ 21° ΑΙΩΝΑ

I t

Ο ΜΕΓΑΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΣΤΟΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΙ!

4

.

/ A

JfEP H ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ Η ΜΥΣΤΙΚΗ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ Η ΠΕΤΡΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΤΕΛΙΚΑ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΘΕΟΙ; 5· ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1999· Δ

JV\T® N Κ Υ Κ Λ Ο ΦΟ Ρ Ε Ι

ΣΤΑ

ΠΕ Ρ Ι Π Τ Ε Ρ Α

ΣΕ

ΟΛΗ

ΤΗΝ

Ε Λ Λ Α Δ Α

Σπουδαστική

13.000 δρχ.

Οι τ ι μ έ ς α υ τ έ ς ι σ χ ύ ο υ ν γ ι α τ η ν Ε λ λ ά δ α κ α ι τ η ν Κ ύ π ρ ο

Βιβλιοθήκες-Ιδρύματα: 25.000 δρχ. Εξαμηνιαίες Συνδρομές εσωτερικού και Κύπρου: 8.000 δρχ. Σπουδαοτική: 7.000 δρχ. Ετήσιες Συνδρομές εξωτερικού: 85 δολ. ΗΠΑ. Σπουδαοτικη 80 δολ. ΗΠΑ. Βιβλιοθήκες-Ιδρύματα: 120 δολ. ΗΠΑ Παλιά τεύχη Δεκαπενθήμερα και μηνιαία: 1.500 δρχ. Εμβάσματα οτη διεύθυνοη: Α. Σπάθή, Ανδρ. Μεταξύ 26,106 81 Αθήνα - Τηλ.: 33.01.239 - Τηλ. & Fax: 33.01.315

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Κλασικά έργα σημαντικών Ελλήνων συγγραφέων σε διασκευές για μικρά παιδιά από τον βραβευμένο Κώστα Πούλο. Η εικονογράφηση έχει γίνει από σύγχρονους, γνωστούς εικονογράφους. Νέα προσέγγιση με σεβασμό και ευαισθησία προς τα κείμενα και την εποχή, με σκοπό τη δημιουργική γνωριμία των μικρών αναγνωστών με την παράδοση και την ατμόσφαιρα άλλων εποχών.

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ

Γούτον Γούπατού

ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΚΑΒΙΤΣΑΣ

Η Γοργόνα

Ο Τρομάρας

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΙΖΥΗΝΟΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΙΖΥΗΝΟΣ

0 Τρομάρας

Το μόνο ταξίδι της ζωής του

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: Καποδιστρίου 9 · 144 52 Μεταμόρφωση Αττικής · τηλ.: 2816134 · fax: 2817127 ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: Σόλωνος και Μασσαλίας 14· 106 80 Αθήνα·τηλ.: 3615334

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

ΑΓΡΑ

ΟΡΕΙ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΣΤΙΑΣ

ΟΔΥΣΣΕΑΣ · Γκυντερ Γκρας · ΝΟΜΠΕΛ 1999

Ο Μπουτ, το ψάρι Σ τη μ η τ ρ ια ρ χ ικ ή Λ ίθ ιν η Ε π ο χ ή , έν α ς ψ α ρ ά ς π ιά ν ε ι το ν Μ π ου τ το ψ άρι π ο υ σ υ μ β ο υ λεύ ει του ς άντρες πώ ς θα κ α θυποτά ξουν τ ις γ υ ν α ί κ ε ς . Τ ο ψ ά ρ ι κ α ι ο ψ α ­ ρ ά ς ε ίν α ι α θ ά ν α τ ο ι . Κ α ι έ τ σ ι μ έ σ α α π ό μ ετ α μ ο ρ φ ώ σ ε ις κ α ι π ε ρ ι π έ τ ε ι ε ς φ τ ά ν ο υ ν στη σ ύ γ ­ χρ ο νη επ ο χή γ ια ν α δ ικ α σ τ ο ύ ν α π ό τ ι ς φ ε μ ιν ίσ τ ρ ιε ς . Έ να υ π έρ ο χο π α ρ α μ ύ θ ι γ ια τον π ό λ εμ ο τω ν φύλω ν α νά το υ ς α ι ώ ν ε ς κ α ι γ ι α τ ο ν π ο λ ιτ ι σ μ ό π ο υ , ό π ω ς ο έ ρ ω τ α ς , π ε ρ ν ά α π ό τ ο σ τ ο μ ά χ ι.

Δυσοίωνα κοάσματα Έ ν α ς γ ε ρ μ α ν ό ς χή ρ ος, γ ε ν ν η μ έ ­ ν ο ς σ τη ν Π ο λ ω ν ία , κ α ι μ ια π ο λ ω νή χ ή ρ α , γ ε ν ν η μ έ ν η σ τη Λ ι ­ θ ο υ α ν ία , σ υ ν α ν τ ιο ύ ν τ α ι σ το Γ κ ν τ α ν σ κ μ ε τ ά τη ν κ α τ ά ρ ρ ε υ σ η τ ο υ υ π α ρ κ τ ο ύ σ ο σ ια λ ισ μ ο ύ . Ε ρ ω ­ τ ε ύ ο ν τ α ι κ ε ρ α υ ν ο β ό λ α . Κ α ι εκ εί, σ τ ο ν ε κ ρ ο τ α φ ε ίο τ ο υ Γ κ ν τ α ν σ κ ο ρ α μ α τ ίζ ο ν τ α ι μ ια σ ε ι ρ ά α π ό Κ ο ιμ η τ ή ρ ια τη ς Σ υ μ φ ιλ ίω σ η ς γ ι α ν α ε π α ν α π α τ ρ ι σ τ ο ύ ν ο ι ν ε ­ κ ρ ο ί π ρ ό σ φ υ γ ε ς . Μ ια ι δ έ α π ο υ , β έ β α ια , α γ κ α λ ι ά ζ ο υ ν α μ έ σ ω ς ο ι κ α π ιτ α λ ισ τ έ ς γ ι α ν α π ρ ο σ π ο ρ ι σ τ ο ύ ν ο ικ ο ν ο μ ικ ά ο φ έ λ η . Π ικ ρ ό α λ λ ά π ρ ο φ η τ ικ ό χ ιο ύ μ ο ρ α π ό έ ν α ν ο μ π ε λ ί σ τ α .

Έ να ευρύ πεδίο Έ ν α α ν θ ρ ω π ά κ ι σ τ ο Α ν α τ ο λ ικ ό Β ε ­ ρ ο λ ίν ο π ι σ τ ε ύ ε ι ό τ ι μ έ σ α τ ο υ ζ ε ι ο δ η μ ι ο υ ρ γ ό ς τ η ς Έ φ η Μ π ρ ισ τ , ο μ ε ­ γ ά λ ο ς π ο ιη τ ή ς Φ ο ν τ ά ν ε . Έ ν α ς δ ι χ α ­ σ μ έ ν ο ς σ ε μ ια δ ιχ ο τ ο μ η μ έ ν η π ό λ η . Κ α ι ό τ α ν τ ο τ ε ίχ ο ς π έ φ τ ε ι, ό τ α ν δ η ­ λα δ ή το υ λ ά χ ισ τ ο ν η π ό λ η ε π α ν α κ τ ά τ η ν ε ν ό τ η τ ά τ η ς, ε κ ε ί ν ο ς κ α τ α ρ ρ έ ε ι . Τ ο μ υ θ ισ τ ό ρ η μ α π ο υ ε ν ό χ λ η σ ε τ ο υ ς Γ ε ρ μ α ν ο ύ ς κ α ι τ ο α γ ά ­ π η σ α ν οΓ Ε λλ η νες. . .. κ α ι σ ύ ν τ ο μ α

Ο αιώνας μου

Η κλασική τριλογία του ΤΖΩΝ Ν το ς Π α ς ο ς

USA Ο 42ος παράλληλος 1919 Τα πολλά λεφτά Τρία αυτόνομα βιβλία που όλα μαζί συνθέτουν μυθιστορηματικά την ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών

ΟΔΥΣΣΕΑΣ-ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΑΝΔΡΕΑ ΜΩΡΑΪΤΗ 3 - 114 71 ΑΘΗΝΑ - ΤΗΛ. 36.24.326, 36.25.575 - FAX 36.48.030 Β ΙΒΛ ΙΟ Π ΩΛ ΕΙΟ : ΣΤΟΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ - ΠΕΣΜ ΑΖ0ΓΛ0Υ 5 - ΤΗΛ. 32.12.111

Σ

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α

Ε

ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ

Η Μαριάννα, μια νέα γυναίκα

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Δύο γυναίκες άγνωστες μεταξύ τους

του σήμερα, ζει σ’ ένα διαμέρισμα

συναντιούνται τυχαία όσο και

του Παρισιού με το μικρό γιο της.

απροσδόκητα στο ίδιο βαγόνι,

Το βάρος των 127 κιλών που κουβαλά

ταξιδεύοντας για το Παρίσι.

τη βάζει στο περιθώριο, αναγκάζοντάς τη

Μέσα από κουβέντες τυπικές αρχίζουν

να δουλεύει στο σπίτι της, κολλώντας

να προσεγγίζουν αναγνωριστικά η μία

φακέλους για μια εταιρία. Η Μαριάννα βγαίνει τα βράδια για να αναπνεύσει, να κινηθεί, να χαζέψει τις βιτρίνες,

τη ζωή της άλλης. Και ξαφνικά οι γλώσσες λύνονται, για να φανερώσουν μυστικά που συνήθως τα εμπιστεύεται

απολαύσει την ελευθερία που της έχουν

κανείς μόνο στον εαυτό του. Καθώς η μία διηγείται, η άλλη

στερήσει. Εκεί, έξω, συναντά τον Ζορζ,

ανακαλύπτει στο ξένο κάτι φοβερά οικείο.

να χορέψει στους άδειους δρόμους, να

έναν άνεργο περιθωριακό τύπο, και η ζωή της μοιάζει να αλλάζει. Η ευαίσθητη Μαριάννα, προδομένη από τους

Έτσι το τρένο, ένας χώρος που συνδέεται με το φευγαλέο και το μεταβατικό, γίνεται σκηνικό ενός δράματος ζωής

ανθρώπους, με όπλο τη σκληρότητα και

όπου η καθεμιά τους αισθάνεται

το σαρκασμό, ζει μια μοναδική ιστορία.

ν’ αλλάζει οριστικά, να μεταβάλλεται.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ $ Κ Ε Δ Ρ Ο Σ

Σ

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α

Ε

ΣΤΓΓΡΑ

Μια γυναίκα δέχεται την πρόσκληση ενός φιλικού της ζευγαριού να περάσει λίγες μέρες στο εξοχικό τους σε μια περιοχή για κυνήγι. Μετά την άφιξή της οι οικοδεσπότες πηγαίνουν σε ένα γειτονικό χωρώ, αλλά δεν επιστρέφουν, όπως είχαν συμφωνήσει. Ανήσυχη η γυναίκα παίρνει τον ίδιο δρόμο για να μάθει τι έχει συμβεί. Ό λα γύρω της είναι όπως πάντα. Όμως πριν φτάσει στο χωριό, πέφτει πάνω σε έναν αόρατο και απροσπέλαστο

ΚΟΣΜΟΥ

Η ιστορία μιας που αγγίζει τα όρια της τρέλας και της λύτρωσης. Ο μούτσος είναι μια βαθιά ανθρώπινη ιστορία εγκατάλειψης, απώλειας, . προδοσίας καιόύγαμηςτής αγάπης, ενώ ταυτόχρονα είναι ένας σύγχρονος μύθος για την άγνωστη κουλτούρα των μεταναστών της Αμερικής.

τοίχο, πίσω από τον οποίο επικρατεί νεκρική ακινησία. Αποκλεισμένη από τον υπόλοιπο κόσμο, περιτριγυρισμένη από ζώα, προσπαθεί να επιβιώσει, ενώ ταυτόχρονα επανεξετάζει τις σχέσεις της με τη φύση και με τον ίδιο της τον εαυτό.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ # Κ Ε Δ Ρ Ο Σ

ΕΠΙΣΤΗΜΗ

w

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΟΙΝΩΝ ΙΟΛΟΓΙΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ κ.ά.

A

Δ Α Ι Δ Α Λ Ο Σ ι. ζ α χ α ρ ο π ο υ λ ο ς

Αρσάκη 6, τηλ. 3233.271, fax 3247.791 Πανεπιστημίου 18,τηλ. 3615.011 -3638.536 w ι

J o h n W ilk e s

ΟΙ ΙΛΛΥΡΙΟΙ Όλα όσα ξέρουμε για τον υλικό πολιτισμό, τη θρησκεία, τα έθιμα, την τέχνη και τη γλώσσα του μυστηριώδους γειτονικού μας λαού που κατοικούσε κατά την προϊστορική, ελληνική, ρωμαϊκή και μεσαιωνική περίοδο στα εδάφη της σημερινής Αλβανίας και της πρώην Γιουγκοσλαβίας.

ΟΔΥΣΣΕΑΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ

A. Β. Bosworth ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΟΥ Μ ΕΓΑΛΟ Υ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ Υ

J. A. S. Evans ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ

Η ΕΠΟΧΗ ΤΟ Υ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ

Μέσα από την ανάλυση συνεντεύξεων, ερωτηματολογίων και άρθρων του Τύπου εξετάζεται ο τρόπος με τον οποίο μια καινούργια επιστήμη, η ψυχανάλυση, διαδίδεται μέσα σε ένα συγκεκριμένο πολιτισμικό πλαίσιο, πώς αναπλάθεται κατά τη διαδικασία διάδοσής της και πώς ενσωματώνεται σε ένα οικείο ερμηνευτικό σύστημα αλλάζοντας την αντίληψη που έχουν οι άνθρωποι για τον εαυτό τους και το περιβάλλον τους.

ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΙΑΣ

Η πιο διάσημη από τις κωμωδίες του Σαίξπηρ Έ να ταξίδι σε ένα ν κόσμο φανταστικό όπου ο έρωτας είναι το παν και η αποδοχή της φύσης μας —όχι η υπέρβασή της — χαρίζει την ευτυχία. Με πρόλογο του μεταφραστή και φωτογραφικό υλικό από τις μεγαλύτερες ελληνικές και ξ έν ε ς παραστάσεις του έργου.

ΑΝΔΡΕΑ ΜΩΡΑΓΓΗ 3 - 114 71 ΑΘΗΝΑ - ΤΗΛ. 36.24.326, 36.25.575 - FAX 36.48.030 ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: ΣΤΟΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ - ΠΕΣΜΑΖΟΓΛΟΥ 5 - ΤΗΛ. 32.12.111

(§) ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ Κ.ΑΥΓΗΤΙΑΗΣ

Η στρατιωτική επέμβαση των καπιταλιστικών χωρών στη Σοβιετική Ρωσία και η Ελλάδα ( 1918 - 1920 ) Η πρόσβαση του συγγραφέα στα κρατικά και κομματικά αρχεία της Οδησσού και η αξιοποίηση αρκετών πληροφοριών, καθι­ στούν το βιβλίο ως μια σημαντική πηγή πλη­ ροφόρησης γ ι’ αυτήν την εκστρατεία που δεν είναι ευρύτερα γνωστές.

Β.Ι.ΛΕΝΙΝ

ill, λ

b

N

J l

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΣΤΟ ΒΙΒΑΙΟ ΤΟΥ Ν. I. ΜΠΟΥΧΑΡΙΝ

Παρατηρήσεις στο βιβλίο του Ν.Ι. Μπουχάριν «Η οικονομία της μεταβατικής περιόδου» Το ντοκουμέντο αυτό πρωτοδημοσιεύτηκε το 1929 στον 1Ιο τόμο της ΛενινιστικήςΣυλ­ λογής. Στις «Παρατηρήσεις» που αφορούν τα θεωρητικά και μεθοδολογικά ζητήματα της πολιτικής οικονομίας, ο Λένιν, παράληλα με την κριτική των θέσεων του Μπουχά­ ριν, ανέπτυξε συνοπτικά τις απόψεις του για μια σειρά από σημαντικά προβλήματα της μεταβατικής περιόδου, ο Λένιν επικρίνει δριμύτατα τον εκλεκτικισμό που χαρακτηρί­ ζει τις αντιλήψεις του Μπουχάριν.

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΕΒΕ Σ όλω νος 130,106 81 Αθήνα, Τηλ.: 3820835, 3823649, Fax: 3813354 http:/www.sep.gr — e-mail: info@ sep.gr Βιβλιοπω λεία: 1. Αθήνα, Μ α υροκορδάτου 3, Τηλ.: 3829835, 3829814 2. Θεσσαλονίκη, Μ πακατσέλου 3 & Ε γνα τία 65, Τηλ.: 031283810 3. Γιάννενα, 28ης Ο κτω βρίου 19, Τηλ.: 0651 38090 4. Λ άρισα, Σ καρλάτου Σ ούτσου 7, Τηλ.: 041 531818 Κ εντρική διάθεση: Μ α υροκορδάτου 3 ,1 0 6 78 Αθήνα, Τηλ.: (01) 3829835,3808132, Fax: 3829814

<g>

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ Σ. ΦΙΛΙΠΠ ΟΥ-ΔΑΡΑΚΟΥ

Νήλιος Είναι το χρονικό μιας οικογένειας που ζει σε μια επαρχιακή πόλη, κάπου στο Ιόνιο, μέσα από καταγραφές αναμνήσεων, του μι­ κρότερου από τα παιδιά της στα πρώτα χρόνια του ’50. Ο ξεχωριστός τρόπος παρουσίασης δίνει μια σπαρταριστή αφήγηση, χάρις στην τόλ­ μη και την αθυροστομία ενός παιδιού.

Ν. ΚΥΤΟΠΟΥΛΟΣ

Η μάχη της Νάουσας Γράφτηκε το Μάρτη του 1949 και τυπώθηκε αρχές Αυγούστου του 1949 στο τυπογρα­ φείο του ΔΣΕ. Είναι το χρονικό μιας σημα­ ντικής νίκης με καπετάνιο εκείνων των μο­ νάδων κρούσης τον Νίκο Μπελογιάννη. Καλλιεργεί το πνεύμα του ηρωισμού και της αυτοθυσίας, και δίνει υψηλά δείγματα συνεργασίας λαού και Δημοκρατικού Στρα­ τού.

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΕΒΕ Σ όλω νο ς 130,106 81 Α θήνα, Τηλ.: 3820835, 3823649, Fax: 3813354 http:/www.sep.gr — e-mail: info@ sep.gr Βιβλιοπω λεία: 1. Αθήνα, Μ αυροκορδάτου 3, Τηλ.: 3829835,3829814 2. Θεσσαλονίκη, Μ πακατσέλου 3 & Ε γνα τία 65, Τηλ.: 031283810 3. Γιάννενα, 2 8ης Ο κτω βρίου 19, Τηλ.: 0651 38090 4. Λ άρισα, Σ κα ρλάτου Σ ούτσου 7, Τηλ.: 041531818 Κ εντρική διάθεση: Μ αυροκορδάτου 3 ,1 0 6 78 Αθήνα, Τηλ.: (01) 3829835,3808132, Fax: 3829814

ε κ δ ό σ ε ι ς

ΠΟΛΙ Σ

κυκλοφορούν

ΙΓΝΑΣΙΟ ΡΑΜΟΝΕ

ΑΝΤΡΕ ΣΙΦΡΙΝ

Η Τυραννία των ΜΜΕ

Εκδόσεις χωρίς εκδότες

Μετάφραση: Φωτεινή Μουρκούση

Μετάφρασή: Κ ίτ τυ Ξενάκη

Ψ η φ ια κ ή ε π ι κ ο ι ν ω ν ί α , π ο λ υ μ έ σ α ,

Ε ξα γ ο ρ ές εκ δ οτ ικ ώ ν ο ίκ ω ν, εισβ ολή

intern et, α μ φ ίδ ρ ο μ η ε π ικ ο ιν ω ν ία . Ο

μ ε γ ά λ ω ν ε π ιχε ιρ η μ α τ ικ ώ ν συ μ φ ερό­

σ ύ γχρ ο νο ς κόσμ ος βομ β αρδίζεται όλο

ντ ω ν, πολιτικές πιέσεις που καθορίζουν

και περισσότερο α π ό πληροφορίες πο υ

τις στρ ατηγικ ές τω ν εκ δ οτώ ν, π α ρ α ­

π α ρ ά γ ο ν τ α ι α φ ειδώ ς α π ό τα Μ Μ Ε .

γκώ νιση της «ηθικής» τω ν εκδόσεων, ε­

Π όσο όμω ς

αξιόπιστα είναι τα μ έσα

λε γ χ ό μ ε ν η βιβ λιο π α ρ α γω γή .

επικοινω νίας; Π οιος ο ιδεολογικός τους

Το

ρόλος; Π οιος και με πο ιο τρ όπο ελέγχει

σο π ο τ έ (στη Γ α λ λία δυο εκδοτικοί οί­

την πληροφόρηση κ αι διαμορφώνει τους

κοι εκδίδουν τα δύο τρ ίτα τω ν βιβλίω ν

όρους το υ π α ιγ ν ιδ ιο ύ ; Π ο ιες οι ε π ι­

πο υ κυκλοφορούν) αφιερώ νεται σ’ α υ ­

πτ ώ σ εις στην ενημέρω ση και τη δ ημ ο­

τούς που θεω ρούν ότι το βιβλίο δεν εί­

κρατία α π ό τις εξαγορές τω ν εκδοτικών

ναι ένα π ροϊόν σαν τ α ά λ λ α και σε ό ­

επιχειρήσεω ν α π ό τεράστια οικονομικά

σους υποστηρίζουν την ανεξαρτησία του

συ γκ ροτή μ ατα;

εκδοτικού χώ ρ ου.

Εκδόσεις χωρίς εκδότες, επίκαιρο ό­

Ο ΜΗ ΡΟΥ 32, ΤΗΛ. 36 43 382, ΦΑΧ 36 36 501

;@ath. forthnet.gr

Αντρέα Καμιλλέρι

Την εποχή του Χαριτωμένη και σκαμπρόζικη κωμωδία, γραμμένη με χιούμορ και αίσθημα. Το μεγάλο εκδοτικό γεγονός του 1998 στην Ιταλία.

Pita Λέβι Μονταλτσίνι Βραβείο ΝομπέΛ Ιατρικήζ 1986

Ο κρυφός όσος Μια γοητευτική μελέτη για την τρίτη ηλικία, που αποδεικνύει ότι ο ανθρώ­ πινος εγκέφαλος μπορεί να συνεχί­ σει να λειτουργεί τέλεια, ανεξάρτητα από τη φ θορά των υπολοίπων οργά­ νων του σώματος.

Μαργαρίτα καραπάνου

"Ναι" «Ύστερα από ένα άσχημο όνειρο παρακάλεσα το Θ εό να με αφήσει να ζήσω, τίποτα άλλο, γιατί η ζωή είναι πολύ ωραία. Τα έχεις όλα, χωρίς να έχεις τίποτα. Υπάρχει η φαντασία που συμπληρώνει κι έτσι η ζωή είναι κατα­ πληκτική».

ΕΚΔΟΣΕΙΣ σ ύ γ χ ρ ο ν η

ξ έ ν η

m

ΠΑΤΑΚΗ

λ ο γ ο τ ε χ ν ί α

ISBN 960-378-290-4 σελ.: 320, δρχ.: 4.200

Μάρτιν Έιμις Χρήμα

Γιοόρεκ Μπέκερ Ιάκωβος ο ψεύτης Μ ε τ ά φ ρ α σ η : Δ η μ ή τρ η ς Μ α ρ ά κ α ς

Μ ε τ ά φ ρ α σ η : Φ ω τεινή Μ εγ α λ ο ύ δ η

Σ ’ ένα γκ έτο τη ς Π ολω νίας στη δ ιά ρ κ ε ια τη ς γερμανικής κατοχής, ο Ιάκω βος Χ άιμ α κούει τ υ ­ χ α ία στο ραδιόφ ω νο ό τι γίνο ντα ι μ ά χες με το υ ς Ρώ σους σε κ ά π ο ια περ ιο χή τη ς χ ώ ρ α ς. Ε ίναι ο μονα δικ ός Ε β ρα ίος κά τοικος το υ γκ έτο π ο υ μ α ­ θα ίνει αυτή τη ν είδηση μ έσ α σ’ ένα τμ ή μ α τη ς Γ κ εσ τά π ο, όπο υ οδηγήθηκε κ ά π ο ιο β ρ ά δυ γ ια πα ρ α β ία σ η τη ς α π α γ ό ρ ε υ σ η ς κυκλο φ ο ρ ία ς. Ο Ιάκω βος δ εν κ ρ α τά ει τη χαρμόσυνη είδηση μόνο γ ια τον εα υ τό του, α λ λά τη ν ε κ μ υσ τη ρεύ ετα ι σ’ ένα ν άλλο Ε β ρα ίο , π ρ ο σ π α θ ώ ν τα ς να τον α π ο τρ έ ψ ε ι α π ό μ ια α π ό π ειρ α αυ το κτο νία ς. Για να γίνε ι π ισ τε υ τ ό ς, το υ λ έει π ω ς ο ίδιο ς είναι κ ά τοχος ρ α δ ιοφ ώ νου . Η είδηση κυ κλοφορεί α ­ μέσω ς σ’ ολόκληρο το γ κ έτο κ α ι ο Ιά κω βο ς γ ί ­ νε τα ι ξα φ νικ ά το π ιο ση μ α ντικό πρ ό σ ω π ο , στο οπο ίο οι α π ε λ π ισ μ έν ο ι Ε β ρ α ίο ι ε να π ο θέ το υ ν όλ ες τ ις ε λ π ίδ ε ς το υ ς. Έ τσ ι, ο Ιά κω βο ς υ π ο ­ χ ρ ε ώ νετα ι να ε π ινο εί συνεχώ ς ειδ ή σ εις γ ια την εξέλιξη τω ν μαχών. Το ένα ψ έμ α φέρνει το άλλο κ α ι τε λ ικ ά ο Ιά κω βος ο δ η γείτα ι σε α δ ιέξο δ ο , α π ό το οπο ίο α να λ α μ βά νει να το ν β γά λ ει ο α φ η γη τή ς...

Το Χ ρήμα είνα ι ένα α σ τείο , σκληρό κ α ι μοχθη­ ρό μ υθιστόρημ α , ό π ω ς ο ίδιο ς ο ή ρ ω α ς-α φ η γη ­ τή ς, ο Τζον Σ ελφ, ένα ς δια φ η μ ισ τή ς π ο υ π ε ρ ι­ φ έ ρ ετα ι στο Λονδίνο κα ι στο Μ ανχάτταν α ν α ­ ζη τώ ντα ς το χρή μ α . Ό χι μόνο α υ τό όμω ς: και το σεξ κ α ι το αλκοόλ κ α ι τη δ ό ξα κι εκείνο το π ο λ υ πό θ ητο συ μ βό λα ιο γ ια μ ια μ εγάλη κινη­ ματογραφική παρ α γω γή, πο υ θα τον κάνει πολύ, μ α πο λ ύ πλούσιο.Ο Τζον Σ ελφ είνα ι ο α να ίσ χυ ­ ντος κληρονόμος μ ια ς μαζικής κουλτούρας όπου το χρή μ α και η σπ ατάλ η τα υ τίζο ν τα ι με τη ν ε υ ­ δ α ιμ ο νία , η π ο ρ νο γ ρ α φ ία με τον έρω τα , η σ υ ­ νω μ οσία με τη φ ιλία κι ό πο υ η πρ ώ τη θέση τω ν τζ ά μ π ο -τζ ε τ α π ο τε λ εί το ν κα τεξοχή ν χώ ρο τη ς κοινω νική ς κ α τα ξ ίω σ η ς. Το Χ ρήμ α είνα ι μ ια ισ το ρ ία γ ια το υ ς ισ χυρούς κ α ι το υ ς glam orous: α π ο μ υ θ ο π ο ιη τικ ό , ε υ φ υ έ ς κ α ι « τρ ο μ α κ τικ ό » , ό πω ς έγρα ψ ε η εφη μερίδα Observer. Ε πίσης, ε ί­ να ι μ ια άσκηση ύ φ ο υς α π ό ένα σ ύ γχρ ο νο σ υ γ ­ γ ρ α φ έ α πο υ δ ε σ έ β ε τα ι τ ίπ ο τ α — ο ύ τε το ν ίδιο το υ το ν ήρ ω α — κ α ι π ο υ π ε ρ ιγ ρ ά φ ει, γ ελ ώ ν τα ς σ α ρ δό νια , τι ση μ α ίνει να ζε ις στο δυ τικ ό κ ό ­ σμο σήμ ερα.

Σ το υ ς κ ινη μ α το γ ρ ά φ ο υ ς μ ε π ρ ω τα γ ω ν ισ τή το ν Ρ ό μ π ιν Γ ο υ ίλ λ ια μ ς

σ ε

ό λ α

β

ι

β

λ

ι

ο

π

ω

λ

ε

ί

α

ΕΚΔΟΣΕΙΣ Κεντρική Διάθεση: Εμμ. Μπενάκη 16, 106 78 Αθήνα, Τηλ.: 38 31 078, Fax: 36 28 950 · Βιβλιο­ ΠΑΤΑΚΗ πωλείο Πατάκη: Ακαδημίας 65, 106 78 Αθήνα, Τηλ.: 38 11 850, 38 11 740, Fax: 38 11 940 · Θεσ­ σαλονίκη: Ν. Μοναστηριού 122, 563 34, Τηλ.: (031) 70 63 54-5 · Web site: http://www.patakis.gr

Α Λ Ε Ξ Α Ν Τ Ε Μ Π Ο Ε Κ Ν Τ Α Ν Ο Φ

Ο κόκκινος πλανήτη ς Η δράση, η τεχνολογία, το διάστημα, οι νέοι κόσμοι - ό ­ λα τα συναρπαστικά τυπικά γνωρίσματα της μετέπειτα «επιστημονικής φαντασίας»βρίσκονται εδώ ενσωματω­ μένα στο όραμα μιας διαφο­ ρετικής, ιδανικής κοινωνίας. Η εξωγήινη ουτοπία του Κόκ­ κινου Πλανήτη, που γράφτη­ κε το 1908 στην προεπανα­ στατική Ρωσία, ανήκει έτσι στην πρωτοπορία τόσο της ε­ πιστημονικής φαντασίας όσο και των πολιτικών και ιδεο­ λογικών αναζητήσεων του 20ού αιώνα.

/

ε κ δ ό σ ε ι ς

Ώ ΐ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΣΟΛΟΝΟΣ 133,106 77 ΑΘΗΝΑ, τι)Α. 3806 305, 3821 813, lax 3838173, e-m ail: alexcom@otenet.gr ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΣΤΗ ΣΤΟΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ: ΠΕΣΜΑΖΟΓΛΟΥ 5 / ΣΤΑΔΙΟΥ 44,105 64 ΑΘΗΝΑ, τηλ. 3311 719

ΤΑ ΓΝΩΣΤΑ - ΑΓΝΩΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ «ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ» ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΚΑΚΤΟΣ

476 ΤΟΜ ΟΙ

Ε ΙΣ Α Γ Ω Γ Η

- Κ Ε ΙΜ Ε Ν Ο

- Μ ΕΤΑΦ ΡΑΣΗ

- Σ Χ Ο Λ ΙΑ

ΟΙ ΓΝΩΣΤΟΙ - ΑΓΝΩΣΤΟΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΚΤΟΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ 46 Τ.Κ. 10678, ΤΗΛ.: 3844458-3840524, FAX: 3303098

15/9 έως 14 /1 0 1 9 9 9 3ο Τα εμπορικότερα Βιβλία του μήνα, ούμφωνα μ* τα στοιχεία που μας παραχώρησαν 30 βιβλιοπώλες, απ' όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο καθένας τους τέσσερα βιβλία που είχαν τις περισσότερες πωλήσεις.

Μ. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

2 , Σ. ΔΟΜΒΡΟΥ

0ΚΕ1Μ

Τ .λ .ιιλ .ά « ι

a Ν.ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

Ϊ/q Μ. ΔΟΥΚΑ

ΚΑΛΕΝΤΗΣ

Χαν χ.ιμωνιάτικη λιακάδα

(3, Γ. ΝΤΙΡΙ-Κ. ΜΙΛΛΕΡ

μ

ΓΙΑΤΑΚΗΣ

ΚΕΔΡΟΙ

Έρωτας «ίναι, 8α α.ράαα...

& Α. ΠΑΠΑΜΚΗ

Ρ. ΠΙλΤΣΕΡ

Ο Ιούδας φιλούσε υπέροχα

ΚΑΣΤΑΝΙΟΤΗΣ

,

Τα μαναχικά λιοντάρι Οαράνια μηχανιαή

ΓΙΚΕΑΝΙΔΑ

ΚΕΔΡΟΣ

3 , Ν.ΘΕΜΕΛΗΣ H ..a « ,w ΚΕΔΡΟΣ Α. ΙΦΑΚΙΑΝΑΚΗ!

00

0.

ΑΒΡΑΜΙΔΗΣ

Δεν ήξερες... δεν ρώταγες!

Ο δρόμος ταυφεγγ-ρ,ού

ΰ&ΟΛ.ΜΕΓΑΛΟΥ-ΣΕΦΕΡΙΑΔΗ Π. ΟΥΑΙΤ

Ν. ΦΑΡΟΥΑΟΣ

Αθηνά-Κορυδαλλός. ΑλεβιζάπουλοςΚεφαλλονιά. Αριοτοτέλης-ΑΘ. Βαγιονάκης-ΑΘ. Διάλογος-Βόλος. Διάλογος-Βύρωνας. Δωδώνη-Γιάννινα. Ειρμός-Δράμα. Ελευθερουδάκης-Αθ. Ενδοχώρα-ΑΘ. ΕχUbfis-Φυχικδ. Εοτία-ΑΘ. ΕυριπίδηςστηΣτοά-Χαλάνδρι. Ευσταθίου-Καρδίτσα. Ιανός-θεσσ. Κεντρί-θεσσ. Κίντος-Κορωπί. Μεθενίτης-Πάτρα. Μιχαλάς-ΑΘ. Πατάκης-ΑΘ. ΠειραϊκήΦωλιάΠειραιάς. Περγομηνή-θεσσ. Πλήθων-Πλ. Αμερικής. Πολιτεία-ΑΘ. ΣύγχρονηΈκφραοη-ΛιΒαδειά. ΤοΔέντρο-Κως. Φοκίνος-Μαρούσι. Φτούλη-Νέα Ιωνία. ΦωτόδεντροΗράκλειο.Ώρα-Τρίπολη.

b e st se lle r

Μ,α στιγμή στον Παράδεισο

Η υπόθεση Τουάιμπορν Ο Δήμιος

Ε.ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑΔΟΥ

3 3 ο Φ. ΓΕΡΜΑΝΟΣ Φ. ΓΕΡΜΑΝΟΣ 0 Ο Ν.ΑΝΑΣΤΑΣΕΑ Φ. ΓΕΡΜΑΝΟΣ

ΚΑΣΤΑΝΙΟΤΗΣ

ΕΣΤΙΑ

ΚΕΔΡΟΣ

«.δ,β,τέρα

ϊν α γελαστό απόγευμα Τερέζα

ΚΕΔΡΟΙ

ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

ΚΕΔΡΟΣ

ΚΑΣΤΑΝΙΟΤΗΣ

ΚΑΣΤΑΝΙΟΤΗΣ

Αυτή η αργή μέρα προχωρούσε Ακριβή μου Χοφία

HOI

ΚΑΣΤΑΝΙΟΤΗΣ

Φ. ΓΕΡΜΑΝΟΣ

Γυναίκα από βελούδο

Υ, ΡΟΜΠΕΡΤΣ

Νέα γυναίκα μόνη δεν ψάχνει

ΚΑΠΑΝΙΟΤΗΣ ΝΙΚΗ

-2 ^ 7

Επιλεκτική καταγραφή σημαντικών, cvi'otc αξιοπερίεργων' από τον κόσμο της λογοτεχνίας και της τέχνης

επιμέλεια: ΗΛΙΑΖ ΜΑΓΚΑΙΝΗΖ

στην Ελλάδα...

3 Νοευβρίου 1938: 0 Γιώργος Σαραντάρης (1908-1941) σημει­ ώνει στον Πρόλογο της τελευταί­ ας του ποιητικής συλλογής πως «δεν μπορεί να βρει τι θέλει να πει η ποίηση και πως η έννοια της του διαφεύγει».

4 Νοευβρίου 1800: Γεννιέται ο ποιητής Γεώργιος Τερτσέτης (χρ. θαν. 1874).

7 Νοεμβρίου 1930: «Προχτές έ­ νας γελοίος με ρώτησε: “Και τι θα 'κάνες αν σου 'λεγαν πως θα πεθάνεις σε μια ώρα”. Του αποκρίθ<ηκα: “Να γλεντήσω, όσο μπορώ, το θάνατό μου"». Γιώργος Σεφέρης (1900-1971).

10 Νοεμβρίου 1929: Κυκλοφορία της συλλογής Ο κύκλος των τετράστιχων του Κωστή Παλαμά (18591943) από τον εκδοτικό οίκο «Ο Κοραής».

11 Νοευβρίου 1896: Δημοσιεύεται στην εφημερίδα «Εμπρός» το αφήγημα Μονόλογος ευαισθήτου του Εμμανουήλ Ροΐδη (1836-1904).

11 Νοευβρίου 1990: Πεθαίνει ο Γιάννης Ρίτσος (χρ. γένν. 1909).

13 ΝοειιΒοίου 1961: Πρώτη δημόσια εκτέλεση των Επιφανίων του Μίκη Θεοδωράκη (χρ. γένν. 1925) πά­ νω σε τέ σ σ ερ α ποιήματα του Γιώργου Σεφέρη (1900-1971).

14 Νοεμβρίου 1975: Στο Times Literary Supplement ο Peter Levi γράφει ότι τα τρία μυθιστορήματα που α­

παρτίζουν την Τριλογία του Στρατή Τσίρκο (19111980) «είναι από τα πιο δυνατά και πιο πειστικά έργα του σύγχρονου ρεαλισμού και πρέπει να τοποθετη­ θούν δίπλα στα έργα του Σολζενίτσιν και του Καμύ» (μτφρ. Αικ. Μακρυνικόλα).

14 Νοευβρίου 1990: Κηδεία και ταφή του Γιάννη Ρίτσου (1909-1990) στη Μονεμβασιά. Πλήθος κόσμου συνοδεύει τον ποιητή στην τελευταία του κατοικία.

15 Νοεμβρίου 1939: Γεννιέται ο ποιητής και δοκιμιο­ γράφος Κωστής Μοσκώφ (χρ. θαν. 1998).

16 Νοεμβρίου 1914: Η Γαλάτεια Καζαντζάκη (18811962) σχολιάζει το έργο του Κ. Π. Καβάφη (18631933) και άλλων Ελλήνων ποιητών στην εφημερίδα «Έθνος».

17 Νοεμβρίου 1885: Ολοκληρώνεται η δημοσίευση σε συνέχειες του Χρήστου Μηλιώνη του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (1851-1911) στην «Εστία».

19 Νοευβρίου 1895: Ξεκινά στην εφημερίδα «Εφημερίς» η δημοσί­ ευση του αφηγήματος Το παρά­ πονο του νεκροθάπτου του Εμμα­ νουήλ Ροΐδη (1836-1904).

21 Νοεμβρίου 1996: Πεθαίνει στην Αθήνα ο ποιητής Μιχάλης Κατσορός (χρ. γένν. 1919).

23 Νοεμβρίου 1901: Πεθαίνει ο πεζογράφος Γιάννης Α. Καμπύσης (χρ. γένν. 1872). Τον νεκρό αποχαιρετά ο Κω­ στής Παλαμάς (1859-1943).

ο ποιητής Τέλλος Αγρας (1899-1944) διαμαρτύρεται στη «Διάπλαση των Παίδων» επειδή δεν πήρε το πρώτο Βραβείο σε λογοτεχνικό διαγωνισμό. Ο Γρηγόριος Ξενόηουλος (1867-1951) απαντά: «Τέλλε Αγρα, ο στίχος σου εκείνος, σε Βεβαιώ, ήτο ανυπόφορος. Και μετρικώς, και αισθητικούς, και γλωσσικούς, κι όπως θέλεις. Συνιζήσεις μπορεί να κάμνει κανείς όπου γίνονται· οδηγός όμως δεν πρέπει να είναι μόνον η αριθμητική, -το μέτρημα- αλλά και η καλαισθησία. (...) Τι τα θέλεις! Πρώτου Βραβείου δεν ήτο άξιον το ποίημά σου. Αλλ’έχεις το κακόν ιδίωμα να πειράζεσαι εις το φιλότιμον, όχι μόνον από κάθε παρατήρησιν που γίνεται εις ταέ ργα σου, αλλά και από κάθε έπαινον που γίνεται εις τα έργα άλλων".

m-

26 Νοεμβρίου 1983: Πεθαίνει ο πεζογράφος Στρατής Δούκας (χρ. γένν. 1895).

27 Νοεμβρίου 1748: Ο ποιητής, φιλόσοφος, ιστορι­ κός και μοναχός Καισάριος Δαπόντες (1713-1784) αποφυλακίζεται. Είχε φυλακιστεί στην Πόλη το 1747 από τους Τούρκους.

28 NoeuBoiou 1912: Ο ποιητής Λορέντσος Μαβίλης σκοτώνεται στο βαλκανικό μέτωπο (χρ. γένν. 1860).

4 NoeuBoiou 1936: Πρεμιέρα του θεατρικού έργου «Υδροκέ­ φαλοι και Δολιχοκέφαλοι» του Γερμανού δραματουργού Μπέρτολντ Μπρεχτ (1898-1956) στην Κοπεγχάγη.

7 Νοεμβρίου 1910: Πεθαίνει ο Ρώσος σ υγγραφέας Δέον Τολστόι (χρ. γένν. 1828).

9 NoeuBoiou 1953: Πεθαίνει ο Ουαλός ποιητής Ντίλαν Τόμας (χρ. γένν. 1914). Λέγεται ότι, ό­ ταν τον είδε ένας φίλος του μέσα στο φέρετρο μακιγιαρισμένο και περιποιημένο, είπε: «Ούτε πεθαμένο δεν θα φανταζόταν τον εαυτό του έ­ τσι».

10 Νοεμβρίου 1841: Δίχως φιλοδοξίες να κάνει καριέρα ο εικοσάχρονος Γκιστάβ Φλομπέρ (1821-1880) αποδέχεται την επιθυμία της οικογένειάς του να ακο­ λουθήσει νομικές σπουδές. Δύο χρόνια αργότερα ό­ μως γράφει την «Αισθηματική αγωγή» και παίρνει την απόφαση να γίνει συγγραφέας.

12 NoeuBoiou 1909: Ο Αμερικανός ποιητής Τ. Σ. Έλιοτ (1888-1965) δημοσιεύει στο περιοδικό «The Harvard Advocate» του πανεπιστημίου του Χάρβαρντ το πρώτο του ποίημα με τίτλο «Νυχτερινό», στο ο ­ ποίο διαφαίνεται η επίδραση του Λαφόργκ.

19 Νοεμβρίου 1952: Οι αυστριακές αρχές απαγο­

29 NoeuBoiou 1937: Πεθαίνει ο ακαδημαϊκός Παύ­ λος Νιρβάνας (χρ. γένν. 1866). «Πέθανε ο Νιρβάνας, πέθανε η αγαθότης», γράφει ο επίσης ακαδημαϊκός Σπύρος Μελάς (1882-1966).

30 NoeuGoiou 1903: Δημοσιεύεται στο περιοδικό «Παναθήναια» το ιστορικό άρθρο του Γρηγορίου Ξενόπουλου (1859-1951), Ένας ποιητής, για τον Κ. Π. Καβάφη (1863-1933). «Η πρώτη εκτενής μελέτη του με καίριες παρατηρήσεις».

ρεύουν την παράσταση του θεατρικού έργου «Βρώ­ μικα χέρια» του Γάλλου φιλοσόφου και συγγραφέα Ζαν-Πολ Σαρτρ (1905-1980) στη Βιέννη.

27 NoeuBoiou 1945: Ο Αμερικανός ποιητής Έζρα Πάουντ (1885-1972) απαλλάσσεται ως ψυχοπαθής α­ πό τις κατηγορίες που τον βάραιναν για τις φασιστι­ κές του πεποιθήσεις και μεταφέρεται στην ψυχιατρι­ κή κλινική «Αγία Ελισάβετ» τ η ς Ουάσινγκτον. Είχε συλληφθεί τον Απρίλιο από Ιταλούς παρτιζάνους.

28 Νοευβρίου 1909:0 Γάλλος ποιητής Γκιγιόμ Απολινέρ (1880-1918) εκδίδει το πρώτο του βιβλίο «L’ Enchanteur pourissant» σ’ εκατό αντίτυπα με δώδεκα ξυλογραφίες του Derain.

30 NoeuBoiou 1874: Γεννιέται στο Όξφορντσαϊρ της Αγγλίας ο Ουίνστον Τσόρτσιλ (χρ. θαν. 1965). Το 1953 θα κερδίσει το Νόμπελ Λο­ γοτεχνίας για το εξάτομο έργο του «Ο Δ εύ τερ ο ς Παγκόσμιος Πόλεμος». Είχε γράψει: «Το να γράφεις ένα βιβλίο είναι μία περι­ πέτεια. Στην αρχή μοιάζει με παι­ χνίδι και διασκέδαση. Μετά γίνε­ ται η ερωμένη σου, ύστερα ο α­ φέντης σου και μετά τύρρανος. Στην τελευταία φάση, μόλις αρχί­ σεις να συνηθίζεις τη σκλαβιά, σκοτώνεις το τέρας και το πετάς στο πλήθος».

Το» Νοέμβριο rou 1939 ο Ζαν-Πολ Σαριρ αρχίζει δεκαοκιάμηνη στρατιωτική θητεία. Υπηρετεί στη Μετεωρολογική Υπηρεσία, όπου έχει ως εκπαι­ δευτή τον στοχαστή Ρεϊμόν Αρόν. Μέχρι πριν από ένα χρόνο ο Σαρτρ σπούδαζε στην Εκόλ Νορμάλ. Είχε σχηματίσει μία Βίαιη ομάδα μαζί με συμφοπητές του. Χρησιμοποιούσαν ωμό λεξιλόγιο τρομοκρατώντας τους κοσμικούς και τους νιτσεϊκούς ρίχνοντάς τους νεροβόμβες και φωνάζοντας: «Τάδε κατουρούσε Ζαρατούστρα».

επετηρίδι

-2 ©

1 I ; * l ' i | l u * *! i * J J

δ ια β ά ζω : Θ έσπιση β ραβείω ν σε πα ιδικ ά κ α ι εφ η βικ ά β ιβ λ ία Τη θέσπιση δύο νέ­ ω ν β ρ α β ε ίω ν σ ε π α ιδ ικ ά β ιβ λ ία και τη σ ύ σ τα σ η α ν τ ί­ σ το ιχη ς ε π ιτρ ο π ή ς είχ α μ ε α ν α γ γ ε ίλ ε ι ήδη τον Ιούλιο στην εκδήλωση τ η ς α πο­ νο μ ή ς τω ν Λ ογοτε­ χ νικ ώ ν Β ρ α β είω ν 1998. Δ εσμευτήκαμε λοι­ πόν να κάνουμε π ράξη την εξαγγελία και στο χ ρο ­ νικό διάστημα π ου μεσολάβησε ω ς σήμερα ε ρ γα ­ στήκαμε π ρ ο ς αυτή την κατεύθυνση. Η νέα επιτροπή θα είναι επιφορτισμένη να παρακο­ λ ουθ εί εκ του σ ύ νε γγυ ς τη ν εκδοτική π α ρ α γω γή του παιδικού βιβλίου του έτο υς που διανύουμε με σκοπό να βραβεύσει: 1ον: Το καλύτερο λογοτεχνικό βιβλίο που απευθύ­ νεται σε παιδιά από οκτώ ετών και άνω.

2ον: Το καλύτερο λογοτεχνικό βιβλίο που απευθύ­ νεται σε εφήβους. Ε πιπροσθέτω ς, όπω ς γίνεται και με τη ν υπάρχουσα Επιτροπή Κριτικών, εκτός τω ν δύο προτεινομένων για βράβευση βιβλίων, κάθε μέλος τη ς επιτρο­ π ή ς θα προτείνει και άλλα βιβλία που ξεχώρισαν α­ πό τις παραπάνω κατηγορίες. Έτσι θα δημιουργηθεί έ ν α ς κα τά λ ογος β ρα βευθέντω ν και διακριθέντων παιδικών και εφηβικών βιβλίων π ου θ ’ αξίζει τη ν π ρ ο σ ο χ ή τω ν μικρών και μ εγ α λ ύτερ ω ν α να ­ γνωστών. Μ’ αυτές τις προϋποθέσεις η νέα επιτροπή πρέπει να απαρτίζεται α πό ειδικούς στο χώ ρ ο του παιδι­

κού βιβλίου, ανθρώ πους δηλαδή που έχουν τη δυ­ νατότητα να παρακολουθούν την τρέχουσα π α ρ α ­ γω γή και, κυρίως, διαθέτουν την ικανότητα και τη γνώση να ξεχωρίζουν, να προτείνουν και να βρα­ βεύουν -μ ακριά από μικρά ή μεγάλα συμφέροντα που μαστίζουν το χ ώ ρ ο - τα καλύτερα παιδικά λ ο ­ γοτεχνικά βιβλία. Μετά από πολλές συζητήσεις και γόνιμο διάλογο η δμελής επιτροπή συστάθηκε. Είμαστε σίγουροι ότι η σύνθεσή τη ς εξασφαλίζει την καλή έξω θεν μαρ­ τυρία, διότι τα μέλη τη ς διαθέτουν όλα τα απαραί­ τητα προσόντα για να είναι οι βραβεύσεις τον επό­ μενο χρόνο αδιάβλητες, με το ανάλογο κύρος των άλλων βραβεύσεω ν και με την απόλυτη διαφάνεια που χαρακτηρίζει το θεσμό εδώ και τέσσερα συνε­

χή χρόνια. Η σύνθεση λοιπόν τη ς νέα ς δμελούς επιτροπής εί­ ναι: • Σεβρού Ιωάννα. Αναπληρώτρια καθηγήτρια παι­ δικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου.

• Κανατσούλη Μένη. Α ναπληρώτρια καθηγήτρια πα ιδαγω γικ ού τμ ή μ α το ς Δημοτικής Εκπαίδευ­ σης στο Αριστστέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονί­ κης.

• Κοντολέων Μόνος. Σ υγγραφέας και κριτικός.

• Παπαδάτος Γιάννης. Κριτικός και εκπαιδευτι­ κός.

• Πάτσιου Βίκυ. Επίκουρη καθηγήτρια του τμήμα­ το ς Εκπαίδευσης και Α γω γής του Πανεπιστημί­ ου Αθηνών. Τώρα το διαβάζω δίνει τη σκυτάλη στους ειδικούς και εύχεται οι επίμοχθες π ρ ο σ π ά θειές τ ο υ ς να αποδειχθούν χ ρήσιμες για το χώ ρο του παιδικού βι­ βλίου και το υ ς α ναγνώστες του.

βραχυγραφύς

Συμπληρώ στε το « δ ικ ό έντυπο τη ς έ ρευνας του διαβάζω Το διαβάζω ξεκίνη­ σε από το τεύχο ς Σ ε π τ ε μ β ρ ίο υ Πα ­ νελλαδική Έρευνα μ ε θ έ μ α Συγγρα­ φείς και βιβλία που σ ημάδεψ αν την __________ Ελλάδα του 20ού αιώνα. Από τις απαντήσεις τω ν αναγνωστώ ν - κ υ ­ κλοφορούν σε κάθε τεύχ ο ς του περιοδικού ειδικά έ ντυ πα τ α οποία συμ πλη ρω μ ένα αποστέλλονται χωρίς ταχυδρομικά τέλ η- θα αναδειχθούν οι σημα­ ντικότεροι Έ λλη νες και ξένοι σ υ γγρ α φ ε ίς και τα σημαντικότερα βιβλία Ελλήνων και ξένων συγγρα­ φέων του αιώνα. Ας σημειωθεί ότι η έρευνα αφορά σε όλα τα είδη του γραπτού λόγου (λογοτεχνία, φι­ λοσοφία, πολιτική, ιστορία, ψ υχολογία, γλώ σσα, εκπαίδευση, θρησκεία κ,λπ.).

Ή δη στο διαβάζω έχο υ ν φ θά σ ει οι π ρ ώ τε ς α πα ­ ντήσεις και, με γνώμονα τα έω ς τώ ρα στοιχεία, τα αποτελέσ μα τα τη ς έ ρ ευ να ς αναμένονται α πό εν­ δια φέροντα έ ω ς απρόβλεπτα. Παράλληλα, εντό ς τω ν ημερώ ν θα έχουμ ε και τα αποτελέσ ματα τη ς σ υ νε ρ γ α σ ία ς το υ διαβάζω με το Ε.ΚΕ.ΒΙ. και το Σύνδεσμο Εκδοτών Βιβλίου στην έκθεση του Πεδί­ ου του Άρεως, όπου διανεμήθηκαν στους επισκέ­ π τες εκατοντάδες ειδικά έντυπα τη ς έρευνας. Το διαβάζω θα συνεχίσει σε κάθε τεύχ ο ς του, μέ­ χ ρι το ν Δεκέμβριο, να π ρ ο σ φ έρ ει τη δυνατότητα σ τους αναγνώστες του να απανπίσουν στην έ ρευ­ να μέσω τω ν ειδικών ένθετω ν εντύπων. Και καλεί όσοι φ ορείς το επιθυμούν (Υπουργείο Πολιτισμού, Υπουργείο Παιδείας, τηλεοπτικοί και ραδιοφωνικοί σταθμοί, εφημερίδες, περιοδικά, βιβλιοπωλεία) να συμμετάσχουν στη διεξαγωγή τη ς έρευνας. Τα αποτελέσματά τη ς μ ας α φορούν όλους.

Φ ιλ ο ξ ε ν ία οτο Σπίτι Συ γ γ ρ αφ έω ν κ αι Μ ετα φ ρ ασ τώ ν Έ να υπέρ ο χο π α ­ ρ α δοσια κό ανακαι­ νισμένο οίκημα στο Μ ονοδέντρι, σ ε υ ­ ψ ό μ ε τρ ο 1.150 μ., σ τα Ζ α γ ο ρ ο χ ώ ρ ια τ η ς Η πείρου, π ε ρ ι­ μένει να φ ιλο ξ ενή ­ σ ε ι γ ια έ ν α ν ο λ ό ­ κληρο μήνα (από 1 Μ αΐου - 31 Ο κ τω ­ β ρ ίο υ ) δ ε κ α ο κ τ ώ συνολικά Έ λ λ η νε ς και ξένους ποιητές, πεζο γρ ά φ ο υ ς, με­ τα φ ρ α σ τές λο γο τε­ χνικών έργω ν και ε ­ π ισ τή μ ο νες π ο υ α ­ σχολούνται με τη θεω ρία τη ς λ ογοτεχνίας. Πρόκειται για το Σπίτι Σ υγγραφέω ν και Μ εταφρα­ στών, α ποτέλ εσ μα τ η ς σ υ νε ρ γ α σ ία ς τω ν Εκπαι­ δ ε υ τ η ρ ίω ν «Γ είτο να » και τω ν ε κ δ ό σ ε ω ν τ η ς «Εστίας». Οι φιλοξενού μενο ι μ πο ρ ο ύ ν να ε ρ γ α ­ στού ν α π ερ ίσ π α σ το ι σ ’ ένα π α ν έ μ ο ρ φ ο φυσικό περιβάλλον έχοντα ς παράλληλα ό λ ες τις σ ύγχρο­

Βραχυγραφκς

ν ε ς α νέσ εις. Το π ρ ό γ ρ α μ μ α καλύπτει τ α έ ξο δ α διαμ ονής και δ ια τρ ο φ ή ς, ενώ στη γρα μ μ α τεία υ­ π ά ρ χ ο υν υπο λο γιστές PC και Macintosh με π ρ ό ­ σβαση στο Internet και δυνατότητα αποστολής email. Π ροτεραιότητα στην επιλογή φιλοξενουμένω ν α π ό το εξω τερ ικό έ χο υ ν οι σ υ γ γ ρ α φ ε ίς και μετα φρα στές τω ν οποίων το υπό συγγρα φή έρ γο σχετίζεται με την Ελλάδα ή την ελληνική λ ο γο τε­ χνία. Φυσικά, και δικαίως, η φιλοξενία έχει και το αντίτι­ μό τη ς. Κάθε φιλοξενούμενος οφείλει να αφήνει ένα μικρό αδημοσίευτο έ ρ γο του (ποίημα, διήγη­ μα ή άρθρο) στη διεύθυνση το υ Σπιτιού. Στο τ έ ­ λ ο ς τ η ς χρο ν ιά ς συγκεντρώ νονται τα κείμενα ό ­ λω ν τω ν φ ιλο ξενη θέντω ν και δη μ ο σ ιεύο ντα ι σε καλαίσθητη έκδοση. Το Σπίτι Σ υγγρα φέω ν και Μ εταφραστών είναι μέ­ λ ο ς το υ Res Artis (Διεθνής Ο ργανισμός Πολιτιστι­ κών Κέντρων Φιλοξενίας) και υποστηρίζεται από το ΥΠ.ΠΟ., το Ε.ΚΕ.ΒΙ., το Γαλλικό Ινστιτούτο και το Ινστιτούτο Γκαίτε. Για περ ισ σό τερ ες πλη ρ ο φ ο ­ ρίες ή για τη ν υποβολή αιτήσεων οι ε νδιαφερόμε­ νοι μπορούν να απευθύνονται στον κ. Νίκο Καζάζη. Τηλ.: 30-1-9656200, fax: 30-1-9655920, e-mail: nK az@ geitonas-school.gr.

-©0

http://b o o k.cultu re .gr Ο κ όμβ ο ς του Ε.ΚΕ.ΒΙ. στο Internet κ αι το διαβ άζω Έκλεισε δυο και πλέον χρόνια λειτουργίας ο Ελλη­ νικός Βιβλιοχώρος του Ε.ΚΕ.ΒΙ. στο Internet και το τόλμημα φαίνεται πω ς πέτυχε. Διότι δέχεται 62.000 αιτήσεις σελίδων κατά μέσο ό ρο και κλήσεις από 2.200 διαφορετικά σημεία του πλανήτη το μήνα. Τώ­ ρα ο Ελληνικός Βιβλιοχώρος, ανανεωμένος σε μορ­ φή και εμπλουτισμένος με νέα αρχεία, φιλοδοξεί να έχει περισσότερους επισκέπτες και να γίνει απαραί­ τητος για όλους όσοι ασχολούνται με το βιβλίο.

Στην εισαγωγική σελίδα το υλικό του κόμβου, για να διευκολύνει τον επισκέπτη, είναι οργανωμένο σε δύο άξονες. Ο κάθετος οργανώνεται στις εξής θε­ ματικές κατηγορίες: 1. Εθνικό Κέντρο Βιβλίου: Πληροφορίες και στοι­ χεία που αφορούν το Ε.ΚΕ.ΒΙ.

2. Παρατηρητήριο Βιβλίου: Πληροφορίες για τη λειτουργία και τ ις δρά σεις του Παρατηρητηρί­ ου Βιβλίου.

3. Βιβλιολογική βιβλιοθήκη: Πρόσβαση στις συλ­ λογές τη ς βιβλιοθήκης του Ε.ΚΕ.ΒΙ.

4. Το βιβλίο στην Ελλάδα: Στοιχεία (διευθύνσεις, τηλέφωνα) τω ν Συλλόγων τω ν επαγγελματιώ ν του χώρου του βιβλίου στην Ελλάδα.

5. Το βιβλίο στα Μ.Μ.Ε.: Τηλεοπτικές και ραδιο­ φωνικές εκπομπές για το βιβλίο και ένθετα και στήλες στον Ημερήσιο, Εβδομαδιαίο και Περιο­ δικό Τύπο που αφορούν το βιβλίο.

6. Φρανκφούρτη 2001: Παρουσιάζεται ο άξονας βάσει του οποίου διοργανώνεται η συμμετοχή τη ς Ε λλάδας ω ς τιμώμενης χώ ρ α ς στη Διεθνή

Έκθεση Βιβλίου τη ς Φρανκφούρτης το 2001.

7. Το βιβλίο στον κόσμο: Πληροφορίες για τα Ευ­ ρωπαϊκά Π ρογράμματα π ου αφορούν το χώρο του βιβλίου.

8. Pandora: Έ να ς ξεχωριστός κόμβος με πληρο­ φορίες για ευρωπαϊκούς οργανισμούς που ανα­ πτύσσουν δραστηριότητες για τη ν προώ θηση του βιβλίου και τη ς ανάγνωσης.

9. Τα βιβλιοπωλεία προτείνουν: Βιβλιοπωλεία τη ς Αθήνας και τη ς επαρχίας προτείνουν κάθε μήνα βιβλία σ το υ ς επισκέπτες του Ελληνικού Βιβλιοχώρου.

10. Περιοδικό διαβάζω: Πριν καν κυκλοφορήσει κάθε μήνα το τεύχο ς του διαβάζω, που φιλοξε­ νείται στον κόμβο το υ Ε.ΚΕ.ΒΙ., ο επισκέπτης μπορεί να έ χει πρόσβαση στο μεγαλύτερο μέ­ ρ ο ς τη ς ύλης του: στο «Θέμα του μήνα», στο βι­ βλιογραφικό το υ Δελτίο, σε ά ρ θρ α , μελέτες, ρεπορτάζ και έρευνες, στα Best Seller του μήtra, στην Επετηρίδα, στο Ξένο βιβλίο, σε κριτι­ κές και παρουσιάσεις βιβλίων κ.ά. Ή δη το δια­ βάζω δ έχεται π ο λ λ ές επισκέψεις: επισκέπτες α π’ όλο τον κόσμο γίνονται συνδρομητές, ενώ πολλοί ζητούν πρόσθετες πληροφορίες.

11. Ηλεκτρονικές διευθύνσεις: Π ληροφορίες για βιβλιοπωλεία, εκδοτικούς οίκους, Μ.Μ.Ε., βι­ βλιοθήκες τη ς Ελλάδας και κόμβους του εξωτε­ ρικού που αφορούν το βιβλίο. Ο οριζόντιος άξονας οργανώνει το υλικό του ω ς ε­ ξής: 1. Σ ε ό,τι α φ ο ρ ά το υ ς επα γγελ μ α τίες το υ χώ ρου (συγγραφείς, μεταφραστές, εκδότες, βιβλιοπώ­ λες και βιβλιοθήκες) 2. Σε ό,τι έχει σχέση με το βιβλίο και το παιδί 3. Σε αρχεία π ου α φορούν την εικαστική απεικόνι­ ση του βιβλίου, στη φωτογραφική του απεικόνι­ ση και <πην καλλιτεχνική βιβλιοδεσία 4. Σε ό,τι αφορά ανακοινώσεις για τις δραστηριότη­ τε ς του Ε.ΚΕ.ΒΙ. και τις εκδηλώσεις για το βιβλίο στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Ε π ισ κ ε φ θ ή κ α μ ε τ ο ν α ν α ν ε ω μ έ ν ο κό μ β ο το υ Ε.ΚΕ.ΒΙ. και βρήκαμε γρ ή γο ρ α και εύκολα πολλές πληροφορίες που αναζητούσαμε. Σ ας συνιστούμε να τον ανακαλύψετε, αν ήδη δεν το έχετε κάνει.

Βραχυγραφίες

εξώστης | Βιβλίο και Κινηματογράφος

ΙΟΒΙΜΜΗΜΙΜΠΤ 0 θρίαμβος του σεναρίου 0 Νοέμβριος ξεκινά με μια δεύτερη ταινία (μετά τα Μάτια ερμητικά κλειστά του ΣτάνλεϊΚιούμπρικ, που κυκλοφόρηοαν στις αρχές του περασμένου μήνα], η οποία στηρίξει μεγάλο μέρος της αξίας της οτο οενάριο' πρόκειται για το δραματικό θρίλερ του Μ. Νάιτ Στάμαλαν Ηέκτη αίσθη­

ση. 0ινδικής καταγωγής σκηνοθέτης και οεναριογράφος πετυχαίνει θαυμαστή ισορροπία ανάμεσα στις εικόνες και στις λέξεις, γεμίζοντας την ιστορία tou με ενδοοκοπικές διαθέσεις και αμφισημίες που έχουμε συνηθίσει να συναντούμε μόνο οε λογοτεχνικά έργα' η έξυπνα ανεπτυγμένη πλοκή του μεταμορφώνει την όψη του φιλμ, περνώντας από τη θλίψη και το δια­ κριτικό πένθος οτο φόβο, την απελπισία, τη συγχώρεση, για να καταλήξει ως ένας κρυμμένος, γοητευτικός στοχασμός για τους μηχα­ νισμούς του κάρμα... Αν και είναι νωρίς για να μιλήσει κανείς με βεβαιότητα, η Αίσθησημπορεί κάλλιοτα να συνοδεύσει το φιλμ του Κιοόμπρικ στις υποψηφιότητες για το Όσκαρ σεναρίου του 2000. Πέρα όμως από την πιθανή συνεύρεσή τους στην απονομή, τα σενά­ ρια των δυο ταινιών διακρίνοπαι για μια επιπλέον ομοιότητα: υφαίνουν μια αφήγηση ονειρικών επεισοδίων, καταφέρνοντας τελικά να καταστρέφουν με υπόγειο τρόπο την παραδοσιακή συνέχεια της πλοκής. 0 ουν-οεναριογράφος Κιοόμπρικ μετέφερε στην οθόνη το μυ­ θιστόρημα του ΐνίτολερ«Traumnovelle», έχοντας t έτοιμο» ένα πλέγμα από ψυχολογικές / ψυχαναλυτικές αναφορές, που η ιστορία του καταφέρνει τελικά να ξεπεράαει. ΟΣτάμαλαν, πάλι, οδεύει σταθερά προς τη μεταφυσική - τα 250 εκατομμύρια δολάρια, όμως, που εισέπραξε η Αίσθηση οτα αμερικανικά ταμεία θυμίζουν ότι και οι πιο ιδιότροπες ιστορίες γίνοηαι βατές, αν γνωρίζεις πώς να τις αφηγηθείς... ώστε να γεννούν εικόνες, όχι μόνο στην οθόνη, αλλά και απευθείας οτο νου του θεατή.

Τα Β ιβ λ ία οτο μ έ λ λ ο ν Κ ά π ο ιε ς σ κ έ ψ ε ις , ό τα ν δ ια τυ π ώ ν ο ν τα ι γ ρ α π τ ώ ς α πό κα λούς πο ιη τές, όσο κι α ν φ α ν τ ά ζ ο υ ν μ ελ λ ο ν τ ο λ ο γ ικ έ ς , ά ρ α και ε ν π ο λ λ ο ίς α υ θ α ίρ ε τ ε ς , έ ­ χο υν την αξία το υ ς. Από έ­ να δ ιή γ η μ α τ η ς Μ α ρ ία ς Λαϊνά με τίτλο «Ένα τέλ ο ς π ο υ ε ίν α ι π ά ν τ α π α ρ ό ν » -εντ α γ μ ένο στην ενότητα «Από το ν 20ό στον 21ο αι­ ώνα» τη ς εφ η μερίδα ς ΤΑ ΝΕΑ- αναδημοσιεύουμε απόσπασμα που α φ ορ ά σ τα βιβλία. Σ κέψ εις τώ ρ α πο υ α φ ο ρ ο ύ ν τ α βιβλία. Σκέ­ ψ ε ις ό π ω ς : Θ ’ α ν τέ ξ ο υ ν ; Θ ’ α ν τέ ξ ο υ ν στη μ ορφή που τα ξέρουμε; Θα διαβάζουν οι άν­ θ ρ ω π ο ι ή θ α β λέ π ο υ ν α π λ ώ ς και θ ’ α κούν, π ρ ά γ μ α π ο υ είνα ι ά λλο π ρ ά γ μ α . Θ α π ε ρ ιέ ­ χ ουν σκέψ εις και συνα ισθή μ ατα ή σ υ ντα γές

Βραχυγραφίας

για σκέψ εις και συναισθήματα; Θα πρόκειται για ολόκληρα βιβλία ή περιλήψ εις ή α ποσπά ­ σ μ α τα σ ε c d και σ ε π ρ ο γ ρ ά μ μ α τα υ πο λ ο γι­ στών. Και γιατί μ’ απασχολούν τα βιβλία σα να ήταν το άπαν ή πολύ σημαντικά, ενώ τόσοι άνθρω ­ ποι χαίρονται που τα πρά γμα τα θα γίνουν πιο εύκολα και σύντομα, σα να λέμ ε μικραίνει το ω ρ άρ ιο και α πό σα ρ ά ντα ώ ρ ες γίνετα ι τριαντα π έντε, και δ εν θ α κουρά ζετα ι τ ό σ ο ο ά ν­ θ ρ ω π ο ς , ο λ ο έν α θ α δ ια θ έ τε ι π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ ο χρόνο, περισ σότερο χρόνο, μέχρι που θα τον διαθέτει όλο - π ό τε αλήθεια θα τον διαθέτει ό­ λο και με τι θα μοιάζει α υ τό - π ό τε ο ά νθρ ω ­ π ο ς θα διαθέτει όλο το ν χρό νο για να το ν κά­ νει ό,τι θέλει, και τό τε βέβαια θα πάψ ει και η λογοτεχνία να έχει λό γο ύπαρξης, γιατί τι λ ό ­ γ ο ύπα ρξης να έχει κάτι πο υ τ ο απασχολεί το πρ ό β λη μ α το υ χρό νο υ, ότα ν δ εν θα υ πά ρχει πια πρόβλημα.

Χ ω ρ ίς το διαβ άζω ; Διαβάσαμε α πό τις ε φ η μ ε ρ ίδε ς για τη Ρ Π ανελ­ λήνια Συνάντηση Λογοτεχνικών Περιοδικών στην Π άτρα που συνδιοργανώ θηκε α πό το Εθνικό Κέ­ ν τρ ο Βιβλίου και τ α π ε ρ ιο δ ικ ά «Α λφειός», «Δέ­ ν τρ ο», «Ν έο Ε πίπ εδο » , « Ο δό ς Π ανός», «Π ερίπλους» και «Ελίτροχος». Σ υμμετείχαν ακόμη - τ α ανα φ έρ ο υμ ε για να τονί­ σουμε τ ο ν πλουραλισμό τω ν ο ρ γα νω τώ ν- τα λ ο ­ γο τεχ νικ ά π ε ρ ιοδ ικά : «Γραφή», «Εντευκτήριο», «Ενδοχώρα», «Εξώπολις», «Έρεισμα», «Βιβλιοφιλία», «Έ ρευνα», «Η δεξα μ ενή» , «Η λέξη», «Νέα Αριάδνη», «Ο μπρέλα», «Π ερίγραμμα», «Π λανό­

διον», «Π νευμ α τική ζωή», «Π οίηση», « Ύ φ ος», «Φωνήεν», «Παρέμβαση», «Π ορφύρας», «Υπόστε­ γο» κ.ά. Το διαβάζω πουθενά! Μάθαμε ότι μέλος τη ς ο ρ ­ γανωτικής επιτροπή ς εξέφ ρ α σε την άποψη ότι το διαβάζω δ εν είναι λο γο τεχνικό περ ιο δικό και γ ι’ αυτό αποκλείστηκε από τη συνάντηση. Ποια είναι η άποψη του Ε.ΚΕ.ΒΙ. που συνδιοργάνω σε την εκδήλωση; Η εικοσιτετράχρονη πο ρ εία του διαβάζω στα ελληνικά γρ ά μ μ α τα δ εν λέει τί­ ποτα στους ιθύνοντες;

Δ ιά τ α ξ η oc αδ ρά νεια Μια και γίνεται λ ό γο ς για τα λ ογοτεχνικά περιοδι­ κά, α ς θ υ μ η θ ο ύ μ ε κ ά π ο ιε ς δ ια τ ά ξ ε ις α π ό τη ν Ε φ η μ ερ ίδα τ η ς Κ υβερνήσεω ς (Αρ. φ ύλλου 271, 24 Δ εκεμβρίου 1997. Ν όμος υ π ’ αριθ. 2557. Θ ε­ σμοί, μ έτρα και δ ρ ά σ εις για τη ν πολιτιστική ανά­ πτυξη).

σφέρει πολύτιμες υπηρεσίες στη διάδοση του κα­ λού βιβλίου. Οι δια κρ ίσεις α υ τές α πο τελ ο ύν έν­ δειξη ότι η Πολιτεία θυμάται και τιμά το υ ς ανθρώ ­ π ο υ ς που παρ ά γο υ ν πολιτιστικό έ ρ γο μακριά από τα φ ώ τα τη ς δημοσιότητας. Ό μ ω ς τι συμβαίνει με μια άλλη διάταξη που α φο­ ρά τα λογοτεχνικά περιοδικά; Α ντιγράφουμε: Με α πόφασ η του Υ πουργού Πολιτισμού είναι δυνατόν να απονέμονται κάθε χρό νο βραβεία σ ε λ ο γο τεχν ικά πε ρ ιο δ ικ ά πο υ συ μ βά λλο υν στην προβολή και διάδοση τη ς ελληνικής λο­ γοτεχνίας. Με τη ν ίδια απόφαση θα καθορίζε­ ται και το χρηματικό πο σ ό τω ν βραβείω ν αυ-

Με απόφαση του Υ πουργού Πολιτισμού είναι δ υνα τόν να α πονέμ οντα ι κάθε χρό ν ο διακρί­ σεις σε ε κδότες και βιβλιοπώλες για τη ν π ρ ο ­ σφ ορ ά το υ ς στην προώ θηση και διάδοση του βιβλίου και στη δημιουργία νέων αναγνωστών.

Ι

Η π α ρ α π ά ν ω δ ιά τα ξη εφ α ρ μ ό ζ ετα ι στην π ρ ά ξη και πράγματι κάθε χρόνο απονέμονται διακρίσεις σε εκδ ότες και βιβλιοπώλες. Πέρσι τιμήθηκαν 12 ε κ δ ό τ ε ς και β ιβ λ ιοπ ώ λ ες, οι ο πο ίο ι έχ ο υ ν π ρ ο ­

Γιατί ά ρ α γε η διάταξη αυτή, σε αντίθεση με τη ν πρ ο η γο ύμ ενη , δ εν εφ α ρμόζετα ι; Μ ήπως συλλή­ βδην τ α λογοτεχνικά περ ιο δικά δ εν αξίζουν, δεν π λ η ρ ο ύ ν τ ο υ ς ό ρ ο υ ς μια ς τέ το ια ς β ρ ά β ευσ η ς; Μ ήπως δ εν συμβάλλουν «στην πρ ο β ο λή και διά ­ δοση τη ς ελληνικής λογοτεχνίας» και στην πολιτι­ στική ανάπτυξη του τόπου; Ή υπάρ χο υ ν άλλοι λόγοι πο υ η διάταξη πα ρ α μ έ­ νει σε α δ ρ άνεια ; Φυσικά δ εν θέλ ο υμ ε να π ισ τέ ­ ψουμε ότι ανασταλτικός πα ρά γω ν είναι το χρημα­ τικό ποσ ό που πρ έπει να συνοδεύει -ό π ω ς το διά­ τα γμ α ορίζει- το βραβείο. Τι έχο υ ν να π ο υ ν ε π ’ αυ το ύ η Υ πο υ ρ γό ς Πολιτι­ σμού και οι α ρμ όδιες υπηρεσίες του υπουργείου;

Βραχυγρι

γ ρ α φ έ ω ν (;) π ο υ σ υ σ τε γ ά ζ ο ν τα ν στη ν έκ δ ο σ η και με τη « λ ο γο τεχν ικό τητα» τω ν δ ιη γη μ ά τω ν! Π ρ ώ το ς και κ α λ ύ τερ ο ς φ υ σ ικ ά ο ε κ δ ό τη ς το υ π ε ρ ιο δ ικ ο ύ Π. Κ ω σ τό π ο υ λ ο ς, δ ε ύ τ ε ρ ο ς ο Χρ. Χ ω μ ενίδη ς -κ α λ ά να π ά θ ε ι- και α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν η Μ. Ζ ουμπουλάκη, ο Γ. Π α νόπουλος και ο Α. Πανο ύ τσ ο ς. Τι α πογοήτευση ! Β εβαίω ς α πό το ν Κ ωστόπουλο δ εν περ ιμ έ νο υ μ ε ο ύ τε το ε λά χιστο , α λ λά ο Χω­ μ εν ίδ η ς γ ια τί ε π ιμ ένει να ε κ τίθετα ι; Δ εν έ μ α θ ε ακόμα ότι ό π ο ιο ς ανακατεύεται με τα πίτουρα...

Περί π νευ μα τικ ή ς ιδιοκτησ ία ς ντα ν στις πολιτικ ές, πο λιτισ τικές και κοινω νικές δρα στη ριότη τες στο κυκλαδίτικο νησί. Έ κπληξη όμω ς μ ας προκάλεσε η αναδημοσίευση ε νό ς κειμένου τη ς Μιμίκας Κρανάκη με το ν τίτλο «Κέα», το οποίο κατ’ αποκλειστικότητα η σ υ γγρ α ­ φ έ α ς το υ είχε πα ρα χω ρή σει στο διαβάζω και είχε δημοσιευτεί στις σελίδες του. Σε κανέναν δεν α πα γορεύσα μ ε την αναδημοσίευ­ ση κειμένω ν α πό το διαβάζω, α ρ κεί να μ α ς έχει ζητηθεί η άδεια και να αναγράφεται η πηγή α π ’ ό ­ π ο υ τ ο κείμ ενο π ρ ο ή λ θ ε . Α λλά ο ύ τε και η σ υ γ ­ γρ α φ έ α ς του ά ρθρου, η οποία όλα τα καλοκαίρια παραθερίζει στην Τζιά, ρω τήθηκε για να σ υγκατα­ νεύσει. Περί πνευματικής ιδιοκτησίας, κύριοι, έχετε πο τέ

Ειδήσεις και γεγονότα, σχόλια και παραλειπόμενα από την

51η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου της Φρανκφούρτης. Προτάσεις για το 2001 στο επόμενο τεύχος του διαβάζω.

Βραχυγραφίας

Γράφα ο ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΠΑΝΤΑΖΗΖ

ά π ο τε η νεοελλη νίδα μ ούσα (ποιήτρια και αοιδός) Δανάη Στρατηγοπούλου ρώτησε τον Μπόρχ ε ς αν η ποίηση έχει μέλλον. «Ό σο ζει ο π α π ­ π ο ύ ς (=Ό μηρος)», τη ς απάντησε, «η ποίηση θα ζει και θα ανθίζει»1. Δεν πρόκειται όμω ς μόνο για την ποίηση. Ο δυτικός πολιτισμός έχει τις ρ ίζες του στον ελληνικό, και οι ο ρ α τέ ς ρ ίζες ετο ύτο υ φτά νο υ ν έ ω ς την Ιλιάδα, «τη λαμπρότερη έναρξη που θα μπορούσε να επιθυμήσει ποτέ πολιτισμός»2. Μήπως όμω ς -ό π ω ς συχνά συμβαίνει όταν αναζητάμε τις α πώ τερ ες ρίζες— βρισκόμαστε π ια στο τελευταίο ξερό απόκλωνο; Ή δη κάποιοι μ α ς καλούν να αναζητήσουμε το υ ς δο λο φ ό ­ νους του Ομήρου. Είναι άρ α γε τόσο α ργά; Οι πνευματικοί πρόγονοι ζουν τόσο μόνο, όσο συμμε­ τέ χ ο υ ν σ τις σ π ο ν δ έ ς τ ω ν α π ο γ ό νω ν . Είναι σ α ν τις σκιές τω ν νεκρώ ν π ο υ τρ ιγυ ρίζο υ ν χ ω ρ ίς νε ύ ρ ο και μνήμη στα σκοτάδια του ομηρικού Κάτω Κόσμου, με μια α ίσθηση δ ίψ α ς μόνο για αίμα σφαγίω ν. Μ όλις ο Ο δυ σ σ έα ς σ φ ά ζει στο λάκκο τ ο μ α ύρο π ρ ό β α το , οι ψ υ χές μαζεύονται σα ν τις μ ύ γες γύ ρ ω του, κι αφού ρουφήξουν βλέπουν, θυμούνται και αναγνωρίζουν. Κάθε γενιά ανακαλεί το υ ς νεκρούς πνευματικούς τ η ς

Κ

π ρ ογόνους για να μοιραστούν μαζί τη ς μια καινούρια ζωή. Κάθε γενιά το ύ ς κατανοεί μέσα α πό τ ο πνεύμ α τη ς δικής τ η ς επ ο χή ς. Ακόμη κι ότα ν δια β ά ζουμ ε τη γλώ σσα του πρω τοτύπου, οι λ έξεις του αυτόματα με­ ταφράζονται σε παραστάσεις του κόσμου π ου βιώνουμε εμείς σήμερα. Η «μετάφραση» ό μω ς αυτή χάνει κά­ π ο τ ε σ χ εδ ό ν ο π ο ια δ ή π ο τε ουσιαστική ε π α φ ή με το «πρωτότυπο». Ό τα ν αυτό συμβαίνει σε πρ α γμα τικές μεταφράσεις τω ν επών, τα π ράγματα γίνονται απελπι­ στικά. Σε κάποιες α π ’ α υ τές έχει κανείς την εντύπωση πω ς τα ρωμαλέα λιοντάρια που αψηφώ ντας το υ ς τσο ­ π ά νη δ ες και τ ο υ ς κυνηγούς ο ρμ ούσ αν ασυγκράτητα

δοθείοης.

Ά ®fflipiJ στις ομηρικές μάντρες, έχουν μεταποιηθεί σε σκυλά­ κια κανίς που κοσμούν τα σαλόνια τω ν καθω σπρέπει κοσμικών διαμερισμάτων. Το άρωμα του ανοιχτού π ε ­ δίου, η ορμή το υ ανέμου πριν τη ν καταιγίδα, η οσμή

----------1---- ----- ©£7

τη ς γη ς μετά τη μπάρα, όλα έ χουν χαθεί μέσα σ ’ έναν άοσμο κόσμο εικονικής πρα γμα τικότητας. Ο ίδιος ο Όμηρος, όταν καλείται, είναι για να ξαπλωθεί άκων σε κάποιο ψυχαναλυτικό κρεβάτι ή σε κάποια προκρού-

λογικό κόσμο μας, πρώ τα πληροφορούμαστε ποιος εί­ ναι ο επισκέπτης, κι αν προσδοκούμε κάτι α π ’ αυτόν, τότε τον φιλεύουμε. Ό ταν ήμουν μικρός, τις χειμωνιά­ τικες νύχτες ο μακαρίτης ο γέ ρ ο ς μου συχνά επέστρε­

στεια αναδομητική κλίνη. Η «ανάγνωση» έχει γίνει διά­ γνωση και κατάγνωση.

φ ε α πό το καφενείο με κάποιον άγνω στο ταξιδιώ τη που είχε ξεπέσει στο χωριό και δεν είχε πού να κοιμη­ θεί. Α φού το ν φ ίλευ ε με ό,τι κα λ ύ τερ ο υ π ή ρ χε στο φτωχικό, συχνά στερώ ντας το α πό την οικογένεια - ο εμφ ύλιος είχε μόλις τελειώσει, ενώ οι σ υνέπειές του συνεχίζονταν- το ν ρω τούσε χαρακτηριστικά: «και τώ ­ ρα π ε μου, πατριώτη, ποιος είσαι και για πού τραβάς». Και κείνος απέναντι στο τζάκι, ήρεμ ος, ξεκούραστος και χορτάτος ξετύλιγε αργά, ενώ εμείς τα παιδιά κάνα­ με π ω ς κοιμόμαστε, την παράξενη ιστορία τη ς ζω ής του. Κι ό π ω ς συνέβαινε με τ ις «ξενίες» το υ Ο μήρου που κατέληγαν σε φιλίες που κρατούσαν δυο και τρεις γενιές, πολλοί α π’ α υτούς γίνονταν κουμπάροι του γέ­

Σ’ έναν τέτοιο κόσμο ποιο ς μ πορεί πια ν α νιώσει τις χυμ ώ δεις π οιητικές π α ρ α στά σεις του Ο μήρου; Ίσω ς μόνον αυτοί που είχαν την τύχη να ζήσουν κάποτε σ ’ έ­ ναν παρόμοιο «ακατέργαστο» κόσμο, ή μάλλον σ ’ έναν κόσμο π ου μόνο - ή κυρίω ς- ποιητική επεξεργασία εί­ χ ε υποστεί. Δ εν είναι τυ χα ίο π ω ς ο μ η ρ ιστές, πο υ έ ­ χουν φάει τη ζωή το υ ς μέσα σε βιβλιοθήκες μελετώ­ ντα ς σ το υ ς ανήλιαγους π ά γκο υ ς το υ ς α τέλειωτες ώ ­ ρ ε ς το ν Ό μ η ρο, ανακαλύπτουν στα έπη το υ ολοένα και περισ σότερες «λογικά αδόκιμες» φράσεις. Μία τέτοια «αδόκιμη» φόρμουλα, την οποία υποτίθεται π ω ς ο ποιη τή ς χρησιμοποιούσε μηχανικά σε άσχετα συμφραζόμενα, χαρακτήριζε σ τα θ ερ ά το ν Δία: «έρίγδουπος πό ας Ήρης» - «ο βαρυβρόντης αφέντης τη ς Ή ρας». Το ότι ο Δίας ήταν α υ τό ς π ου έριχνε το υ ς κε­ ραυνούς είναι γνω στό σε ό σο υ ς διάβασαν μισή έστω φ ορ ά α πό μετάφραση την /λιάδα. Τι δουλειά όμω ς έ­ χει το όνομ α τ η ς Ή ρ α ς κι α νακατεύεται π ά ντα στον κεραυνό του Δία; Την απάντηση τη βρήκα μια φθινο­ πωρινή μέρα: μια προγονική μνήμη που ανέβηκε από την πατρική γη σαν την οσμή τη ς από τις π ρώ τες στά­ λ ες τη ς βροχής. Ο μολυβένιος ουρανός σχιζόταν από τις αστραπές, η γη τρανταζόταν από το υ ς κεραυνούς, που απειλούσαν λ ες να τη διαμελίσουν. Και τό τε θυμή­ θηκα τι μας έλεγαν οι μεγαλύτεροι, όταν τέτοιες στιγ­ μ ές ζαρώ ναμε φοβισ μένα κοντά το υ ς: «σσσ! ο π α π ­ π ο ύ ς ντραβαλιέται με τη βάβω!». Την ώ ρα εκείνη, πί­ στευαν, μέσα στα μα ύρα σύννεφα έ να ς ο ργισμ ένος γ έ ρ ο ς εκσφενδονίζει την ασυγκράτητη οργή του στην γκρινιάρα γυναίκα του. Στην /λιάδα ο Δίας βρίσκεται δ ια ρ κώ ς α ντιμ έτω πος με τη ν γκρίνια τ η ς Ή ρ α ς και διαρκώς απειλεί να την καταχεριάσει, ενώ μερικές φο­ ρ έ ς το έχει ήδη διαπράξει. Ό π ω ς φαίνεται, λοιπόν, ο Ό μ η ρος ήταν κληρονόμος μιας πολύ α ρχαιότερης α ­ κόμη μυθικής πα ράστασης που ερμήνευε τα αστραπό­ βροντα σαν το υ ς καυγάδες ε νός θεϊκού ουράνιου ζευ­ γαριού. Μιας πα ρ ά στα ση ς που έμελλε να σβήσει μό­ λ ις στις α ρ χές τη ς δ εκαετίας του 1960! Άλλοι ομηριστές βρίσκουν παράξενο και παράλογο το ότι ο Νέστορας -και όχι μόνον α υ τό ς- πρώ τα στρώνει το τραπέζι στους άγνω στους ξένους, και μόνον αφού χορτάσ ουν το υ ς ρω τάει τι είναι: πρα μ α τευτάδες ή τί­ ποτε ληστές π ου τριγυρνούν, αρπάζουν και σφάζουν, βάζοντας και το δικό το υ ς κεφάλι «στον τορβά»; Στον

----------------------

ρου, που εμφανίζονταν από καιρού εις καιρόν σαν κο­ μήτες. Αν μ εγ α λ ω μ ένο ς πια, α π ο ρ ρ ο φ η μ έ ν ο ς χρ ό ν ια στις τ ρ έ χο υ σ ε ς βιοτικές μέριμνες, ξαναπιάστηκα ανα πά ­ ντεχα στην απόχη του Ομήρου χω ρίς ελπίδα και χω ρίς επιθυμία να ξεφύγω, ίσως το οφείλω σε κάποια τέτοια βιώματα που τα είχε βιώσει και ο ίδιος ο Ποιητής όπω ς ακριβώς και οι δικοί του πρόγονοι. Χωρίς αυτά η σκιά του ποιητή θα περνούσε δίπλα μου αφηρημένη και α­ παρατήρητη, διψασμένη για ζωή αλλά χω ρίς το βλέμ­ μα που θα τη δει, όπω ς συνέβαινε τόσα χρόνια, όπω ς συμβαίνει και με τό σ ο υ ς άλλους, μερικοί α πό το υ ς ο ­ ποίους τυχαίνει να είναι και πανάξιοι επαγγελματίες ο­ μηριστές. Το ερώτημα ε ντούτοις παραμένει ανοιχτό: ζει ο ποιη­ τή ς ο Ό μηρος; Πόσο και π ώ ς μπορεί να ζήσει σε έναν κόσμο που έχει από την εποχή του γίνει σχεδόν εντε­ λ ώ ς αγνώριστος; Αυτή είναι μια ερώτηση για όλους. Κι ο καθένας χρω στάει τη δική του απάντηση3. □ Σημειώσεις 1. Η στιχομυθία προέρχεται από προσωπική εκμυστήρευση της ποιήτριας.

2. V. D. Hanson & J. Heath «Ποιος σκότωσε τον Όμηρο;», εκδ. Κάκτος 1999, μετ. Ρένα Καρακατσάνη, σελ. 282.

3. Τη δική του απάντηση ο Έλληνας εκδότης του βιβλίου των Hanson & Heath την έδωσε στο οπισθόφυλλο: «Ο Όμηρος δεν σκοτώνεται». Τη δίνει και με την εργώδη προσπάθεια του -ευτυχώς για την ώρα χωρίς την αρρωστημένη προγο­ νοπληξία που χαρακτηρίζει άλλους οίκους που ασχολού­ νται με τέτοιες εκδόσεις- για την έκδοση ολόκληρης της αρχαιοελληνικής γραμματείας, ενός έργου που 180 χρόνια μετά την απελευθέρωση δεν το έχει αναλάβει το ελληνικό κράτος, ο επίσημος διαχειριστής της αρχαίας κληρονο­ μιάς.

__________________ ευκαιρίας δοθείσης...

Γκίντερ

Βραβείο ^ I

Νόμηά λογοτεχν1999

ια πολλά χρόνια οι Γερμανοί διαμαρτύρονταν ότι το στίγμα του Ναζισμού δεν επέτρεφε παρά μόνο μία γερμανική υποψηφιότητα να φτάσει μέχρι την αποI νομή του Βραβείου Νόμπελ Λογοτεχνίας: ήταν το 1972 όταν ο Χάινριχ Μπελ γινόταν ο πρώτος μεταπολε­ μικά Γερμανός συγγραφέας που έπαιρνε το ακριβοθώ­

Δεν είναι, ίσως, τυχαίο ότι τόσο ο Μπελ όσο και ο Γκρας, από διαφορετική σκοπιά ο καθένας, ασχολήθηκαν εκτε­ ταμένα και εις βάθος με τη σκληρή μοίρα της Γερμανίας μετά τον β' παγκόσμιο πόλεμο αλλά και με το αίσθημα συλλογικής ενοχής, που άφησαν πίσω το υ ς οι θηριω ­ δίες τω ν Ναζί. Σε αντίθεση όμως με τον χαμηλών τόνων

ρητο βραβείο. Φέτος, είκοσι επτά χρόνια αργότερα, το Βραβείο Νό­ μπελ Λογοτεχνίας για το 1999 πηγαίνει σε έναν ακόμα Γερμανό, στον εβδομηνταδυάχρονο συγγραφέα Γκίντερ Γκρας, που έγινε ο όγδοος Γερμανός στον οποίο απονέμεται η ανώτατη λογοτεχνική διάκριση.

Μπελ, ο Γκρας υπήρξε ιδιαίτερα επικριτικός τόσο απένα­ ντι στη διεθνή πολιτική που α κολουθεί τα τελευτα ία χρόνια η χώρα του όσο και προς τη νοοτροπία της σύγ­ χρονης γερμανικής κοινωνίας. Η αιρετική του στάση τον έ φ ερ ε π ο λ λ έ ς φ ο ρ έ ς αντιμ έτω πο με το υ ς συ νή θω ς στρυφνούς και πατριδολάτρες συμπατριώτες του - κάτι

I

ά ρ θ ρ ο ---------------------------------------------------

---------------------- ©©

0 Ε κ δ ό σεις Ι δμων

Τ.Θ. 48030 ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗ - Τ.Κ. 132 31 & ΑΡΙΣΤΕΙΔΟΥ 10-12 ΑΘΗΝΑ - THA.-FAX 50 15 550

ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ ΣΕ ΟΛΑ ΤΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ

ανάλογο είχε συμβεί και στην Αυστρία με έναν μεγάλο συγγραφέα (που δεν πήρε ποτέ Νόμπελ, όπως δεν πή­ ρε ο Κάφκα ή ο Προυστ), τον Τόμας Μπέρνχαρντ. Ο Γκρας προκάλεσε οάλο με τη στάση του σε τρεις, κυ­ ρίως, περιπτώσεις: Πρώτον, όταν το 1989 έγινε η επα­ νένωση των δύο Γερμανιών, ήταν ο μόνος Γερμανός που γκρίνιαζε και έκανε λόγο περί «γερμανικού καιρο­ σκοπισμού». Δεύτερον, όταν το 1997 στη Φρανκφούρτη παρέδωσε στον Τούρκο συγγραφέα Γιασάρ Κεμάλ το Βραβείο Ειρήνης των Γερμανών εκδοτών, καταδίκασε την τουρκική πολιτική για το Κουρδικό αλλά και την πο­ λιτική ανοχής της Γερμανίας σε σχέση με την Τουρκία. Τέλος, ο Γκρας ήταν υπέρ των πρόσφατων ΝΑΤΟϊκών βομβαρδισμών στο Κόσοβο λέγοντας μάλιστα ότι το ΝΑΤΟ άργησε να επέμβει. Το είχε στο αίμα του, φαίνεται, να ταράζει τα νερά, α­ φού από το πρώτο κιόλας βιβλίο του, το μυθιστόρημα «Τενεκεδένιο ταμπούρλο», που εκδόθηκε το 1959 και έ­ γινε ταινία από τον Φόλκερ Σλέντορφ με σκηνικά του Νί­ κου Περράκη (Χρυσός Φοίνικας στο Φεστιβάλ Κανών και Όσκαρ Καλύτερης Ταινίας το 1979), σόκαρε το κοινό με την αίσθηση του γκροτέσκου και τον τρόπο με τον ο­ ποίο έθιγε καυτό ζητήματα της γερμανικής (και, κατά προέκταση, ευρωπαϊκής) ιστορίας. Πολλοί ήταν εκείνοι που ισχυρίστηκαν ότι και μόνο γι' αυτό το βιβλίο ο Γκρας θα έπρεπε να είχε πάρει το Νόμπελ προ πολλού. Μάλι­ στα, γράφτηκε στην εφημερίδα Frankfurter Allgemeine από τον Τόμας Στάινφελντ ότι κανένα, ουσιαστικά, βι­ βλίο του Γκρας δεν φτάνει την αξία του «Τενεκεδένιου ταμπούρλου». Όσο περνούσαν τα χρόνια, και ειδικά με­ τά τη δεκαετία του '60, ο Γκρας, γράφει ο Στάινφελντ, ήταν περισσότερο ένα δημόσιο πρόσωπο που έκανε πα­ ρεμβάσεις και σχόλια και δευτερευόντως συγγραφέας. Έτσι, για πολλούς, το Νόμπελ σήμερα απονέμεται ου­ σιαστικά στο «Τενεκεδένιο ταμπούρλο». Γεννημένος στο Ντάντσιχ (σημερινό Γκντανσκ της Πο­ λωνίας) από Πολωνογερμανούς γονείς το 1927, ο Γκρας έζησε τη φρίκη του πολέμου όταν στάλθηκε στο μέτω­ πο ως μέλος της χιτλερικής νεολαίας σε ηλικία δεκάξι μόλις χρόνων. Υπηρέτησε στην πολεμική αεροπορία, τραυματίστηκε και κρατήθηκε αιχμάλωτος σε αμερικανι­ κό στρατόπεδο. Εκεί πληροφορήθηκε για πρώτη φορά τις ναζιστικές θηριωδίες στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Σπούδασε στο Παρίσι ζωγραφική, τη δεύτερη μεγά­ λη αγάπη του (ασχολείται ακόμα με τη γλυπτική), πα­ ντρεύτηκε δύο φορές και έχει οχτώ παιδιά. Τη δεκαετία του 1960 ο Γκρας ήταν από τους ιδρυτές της περίφημης λογοτεχνικής κίνησης «Γκρουπ 47», η ο­ ποία υποστήριζε την ανάμιξη των λογοτεχνών στα κοι­ νά, την έντονη πολιτικοποίησή τους και τη σύγκρουσή

τους με ί ο κατεστημένο. Ο Γκρας ήταν πάντα κοντά στο Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα υποστηρίζοντας ανοιχτά τον Βίλι Μπραντ. Δεν παρέλειηε πάντως να ασκεί κριτική στο Κόμμα και να έρχεται σε αντίθεση με την επίσημη γραμ­ μή του. Το 1961 εκδίδεται το δεύτερο βιβλίο του «Γάτα και πο ­ ντίκι» και το 1963 το «Σκυλίσια ζωή», με το οποίο ο λο­ κληρώνεται η τριλογία του Ντάντσιχ. Στα ελληνικά κυ] κλοφορούν από τις εκδόσεις Οδυσσέας τα εξής βιβλία: «0 Μπουττο ψάρι» (1992), «Δυσοίωνα κοάσματα» (1993) και «Ένα ευρύ πεδίο» (1996). Νωρίτερα είχαν κυκλοφο­ ρήσει το «Γάτα και ποντίκι» (Διογένης), «Πρόβα εξέγερ-j σης» (Δωδώνη) και το αριστούργημά του «Το τενεκεδέ­ νιο ταμπούρλο» (Εστία - εξαντλημένο). Αναμένουμε το τελευταίο του βιβλίο «0 αιώνας» από τις εκδόσεις Οδυσ­ σέας, που έχουν κλείσει συμβόλαιο με τον Γερμανό εκ­ δότη του Γκρας, «Στάιντλ», να εκδώσουν όλα τα βιβλία του νομπελίστα, πλέον, συγγραφέα. Μολονότι στη Γερμανία ο Γκρας έχει, εκτός από πολ-{ λούς φίλους, και ορκισμένους εχθρούς, σύσσω μος ο| γερμανικός Τύπος υποδέχθηκε το νέο τη ς βράβευσης με διθυράμβους, σχολιάζοντας χαρακτηριστικά ότι το! βραβείο αυτό αποτελεί μία «συγγνώμη» τη ς Ευρώπης! προς τις μεταπολεμικές γενιές της Γερμανίας που τόσο έχουν κατηγορηθεί για το ναζιστικό παρελθόν της χώ ­ ρας τους. Να σημειώσουμε ακόμα ότι ανάμεσα στους άλλους υ ­ ποψήφιους για το βραβείο συγκαταλέγονταν οι Σάλμαν Ρούσντι (Βρετανία), Ισμαήλ Κανταρέ (Αλβανία), Ζόρζε! Αμάντο (Βραζιλία), Μιλάν Κούντερα (Τσεχία), Κάρλος Φ ουέντες (Μεξικό), Μάριο Βάργκας Γιόσα (Περού), Ταχάρ Μπεν Τζελούν (Μαρόκο), Χιούγκο Κλάους (Ολλαν­ δία), Νόρμαν Μέιλερ (ΗΠΑ) κ.ά. Ας μας επιτραπεί και ένα σχόλιο για τα καθ' ημάς: πριν από είκοσι χρόνια τέτοια εποχή, το 1979, γιορτάζαμε! την απονομή του Νόμπελ στον Οδυσσέα Ελύτη. Είχε] προηγηθεί δεκάξι χρόνια νωρίτερα, το 1963, ο Γιώργος] Σεφέρης, ο πρώτος Έλληνας που κέρδιζε το κορυφαίο λογοτεχνικό βραβείο. Από κει και πέρα, σιωπή. Και να σκεφτεί κανείς ότι το 1946 η διπλή υποψηφιότητα Καζαντζάκη-Σικελιανού είχε υπονομευθεί από -πο ιο υς άλ-1 λους;- εμάς τους ίδιους: Έλληνες λογοτέχνες και δημο­ σιογράφοι ταξίδεψαν μέχρι τη Σουηδία για να εξασφαλί­ σουν τη μη βράβευσή του ς, μόνο και μόνο επειδή οι θρησκευτικές και πολιτικές πεποιθήσεις του Καζαντζάκη ενοχλούσαν το κατεστημένο της εποχής. Πόσο άραγε θα περιμένουμε να δούμε το όνομα ενός Έλληνα συγ­ γραφέα να φιγουράρει έστω και στις λίστες των υποψη- J φιοτήτων του Νόμπελ Λογοτεχνίας; □

Η.Μ.

Q Ε κ δ ό σε ις Ι δμων Τ.Θ. 48030 ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗ - Τ.Κ. 132 31 & ΑΡΙΣΤΕΙΔΟΥ10-12 ΑΘΗΝΑ - THA.-FAX 5015 550

Αημήτρης Τζιλιβάκης

ΣΥΝΗΧΗΣΕΙΣ Πρόλογος Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ

Μ οιάζει μ ε ρόγχο ερωτικό μ ’ άστρα χλωμά σ ’ αντίστροφη τροχιά που πάνε για να σβήσουν δέντρα ψηλά που ζονν γυμνά στιγμές ανυπαρξίας Αλλά... Ακούγεται πάλι η μουσική ο ήχος ο αλύγιστος πολεμιστής που ανάμεσα στο πλήθος διαβαίνει. Αημήτρης Τζιλιβάκης

ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΣΕ ΟΛΑ ΤΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ

Γε ρ ά μ α τ α

ξένα

ΜιμίκοςΚρανάκη

Από τον εκδοτικό οίκο «Romiossini» (ΚόΙη) θα κυκλοφορήσει σ τα γερμανικά στις α ρχές του 2 00 0 μια συλλογή κειμένω ν ξένω ν π ρος τη Γερμανία συγγραφ έω ν μ ε κοινό θέμα: Γερά μα τα στα ξένα. Την Ε λ λά δ α μ ε κ ε ίμ εν ά το υ ς ε κπ ρ ο σ ω π ο ύ ν η Μ ιμ ικ ά Κ ρα νάκ η κα ι η Ελένη Τορόση. 'Αλλοι συγγρ αφ είς που συμμετέχουν στην έκδοση είναι ο Π έρ σ ης Said, η ε λ λ η ν ο -το υ ρ κ ικ ή ς κ α τα γ ω γ ή ς D ia n a C a n e tti, η π ο ιή τρ ια κ ο υ ρ δ ικ ή ς κ α τα γ ω γή ς A n zu Toker, ο Ισπ ανός Jo se O liver, ο Ιτα λ ό ς G in o C hiellino κ.ά. Π ρ ο δ η μ ο σ ιεύ ο υ μ ε το κ είμ εν ο τη ς Μ ιμ ίκ α ς Κ ρα νάκ η για τη ν «τρ ίτη ξενιτιά», όπ ω ς χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ά η ίδια η σ υ γ γ ρ α φ έ α ς μ ετο ν ο μ ά ζ ει τα γ ερ ά μ α τα , ένα κ ε ίμ ε ν ο γ ρ α μ μ έ ν ο μ ε ν ε α ν ικ ή δ ιά θ ε σ η κ α ι γ λ υ κ ό π ικ ρ ο χ ιο ύ μ ο ρ .

υρίζαμε απ' την κηδεία του Άδωνη Κύρου. Έφυγε κι αυτός νωρίς, το 1985 θα 'τανε καμιά εξηνταριά χρονώ, με τα σημερινά κριτήρια, βέβαια δεν είσαι γέρος. Άλλωστε πλήθος φίλοι μας είχανε φύγει νωρίτερα, άλλους καθάρισε η κατοχή κι ο εμφύλιος, άλλους η ξενι­ τιά κι ο κανιβαλισμός των αγαπητών αλεξι-ελλήνων κι έ­ μεινε ο τόπος φαφούτης ν' αναμασάει κάθε μέρα τη συ­ νήθεια, χωρίς τη στίλβη ενός αύριο.

- Εσείς έχετε αποφασίσει πού θέλετε να σας θάψουν, ε­ δώ ή στην Ελλάδα; με ρωτάει ο υποχρεωτικός κύριος που στο γυρισμό μ' είχε πάρει στο αυτοκίνητό του.

ί

Αποφασίσει; Μπα, όχι καθόλου. Πού να προφτάσω; Τι να πρωτοκάμεις σε μια ζωή; Ως τώρα κοίταζα πώς να ζήσω. Πού καιρός για τα μετά θάνατον; Έπειτα, το σχετικό σενά­ ριο είχε ρυθμίσει το ζήτημα από παλιά, αν δεν με απατά η μνήμη: «Ας μη μου δώσει η μοίρα μου εις ξένην γην τον τάφον Είναι γλυκύς ο θάνατος Μόνον όταν κοιμώμεθα εις την πατρίδα». Τότε ήξερες πού ήταν η πατρίδα σου και πού η ξενιτιά, έ ­

τσι δεν είναι κύριε Κάλβο; Τότε. Τώρα όμως; Καλό που μου το θύμισε ο υποχρεωτικός κύριος, ν' αρχίσω κι εγώ να οκέφτομαι τη ζωή εν τάφω, ν' αποφασίσω για το «πού». Ναι, χωρίς άλλο. Πέρασε καιρός, το ξέχασα το υπερπέραν. Οπότε μια μέ­ ρα, άξαφνα, νόσου και εισβάλλει κάποιος ξένος στη ζωή μου κι αρχίζει να τη ζει στη θέση μου, να διαφεντεύει· κι αυτός ο άγνωστος, ο alien, το τέρας ήμουν εγώ. Μάλι­ στα. Τώρα πονούσα αλλιώς, έβηχα αλλιώς, ανάσαινα, ξυ­ πνούσα αλλιώς: είχα γεράσει χωρίς να το πάρω είδηση. Γεράματα, βοήθεια! Βοήθεια, Άη-Νικόλα μου, τρίτη ξενι­ τιά εν όψει! Πρώτη ήτανε κείνη η αποδημία στη λεγάμενη «χώρα υπο­ δοχής», όπου, βέβαια, κανείς δ εν με υποδέχτηκε. Μισόν αιώνα δεν κατάφερα όχι ν' αγαπήσω το σπίτι και τη συνοι­ κία που μένω, αλλ' ούτε καν να τα συνηθίσω. Αδιαφόρη­ σα μόνο, κοίταζα να μη με πληγώνουν. Πώς λοιπόν να γί­ νω ένα με τούτη-δω τη γης; Δεύτερη ξενιτιά η επιστροφή στην πάλαι ποτέ πατρίδα όηου, στο γυρισμό, πάλι κανείς δεν με περίμενε. Είχα αλλά­ ξει έρημο, απ' τη μια μοναξιά στην άλλη, ωστόσο μοιάζα­ νε κι οι δυο, λες κι ήταν δίδυμες. 0 τόπος είχε αδειάσει, κρύωσε, έφυγε η πατρίδα. Πρώτοι-πρώτοι είχαν πεθάνει οι γονείς μου, ύστερα οι παιδικοί μου φίλοι παίρνοντας έ ­ να κομμάτι από μένα κι έτσι η ζωή μου άρχισε να γκρεμίί· ζεται απ' την ανάποδη, απ' την αρχή. Τώρα, σε ποιον να πεις «θυμάσαι»; Σε ποιον να πεις «έκλαψα», αν σε ρωτήσει «Τι έκανες σήμερα;» Είχε μείνει μόνο ένας τοίχος μισοτ γκρεμισμένος και στο εξής, που λέει κι ο ποιητής, «όπου κι αν πάω» η ζωή μου θα 'ναι πάντα μισή και κολοβή, θα λεί­ πει πάντα ένα μέρος του κορμιού της, ή από δω ή από κει: Και να, με τα γεράματα τρίτωσε η ξενιτιά, μόνο που αυτή τη φορά δεν ορίζεται πια από 'να τόπο, είναι παντού: ντό­ πιοι και μη, όλοι οι γέροι είμαστε ξένοι, η δικαιοσύνη της φύσης τα καταργεί τα σύνορα. Τώρα αρχίζω να κοστίζω πολύ, ο γιατρός έγινε είδος πρώ­ της ανάγκης. Χρειάζομαι συχνές επισκευές ααν τα παλιά σπίτια και το χρήμα, να ξέρετε, γέρος θα το 'χει εφεύρει για να επισκευάζει όπως-όπως τη ζωή που χάνει κάθε μέ­ ρα, ν' αγοράζει viagra ή τίπστ' άλλο. Τώρα και το γιατρό α­ κόμα, τον ενοχλώ, νομίζω· μ' εξαποστέλλει στα γρήγορά με κανένα φάρμακο -έτσι κι αλλιώς λίγα είναι τα ψωμιά μου- όπως διώχνει το θερινό κουνούπι και την γκρίνια του, έξω, έξω, να πάει να ψοφήσει παραπέρα, αθέατο. Κι έτσι, με την ευγηρίας πρόνοια, έγινε κι ο θάνατος φαινόμενο φυσικό, τέλος του ζώου, όχι του ανθρώπου. Και καλά όσο βαστούσαν τα κότσια μας και δουλεύαμε κι η δουλειά ρουφούσε τα νιάτα μας. Ήμασταν παραγωγικοί, μολονότι ξένοι. Τώρα όμως που άρχισαν να πληθαίνουν

προδημι

και να πολλαπλασιάζονται ποιοι; οι γέροι, παρακαλώ, ά­ κου θράσος κι ο άνθρωπος άρχισε να μεγαλώνει απ' την ανάποδη, απ' το τέλος, τώρα σ' ερωτώ: τι θα γίνει με τις συντάξεις, με τόσα χούφταλα, τόσα άχρηστα στόματα που έχεις να ταΐσεις; Γιατί έχουνε κι απαιτήσεις, βλέπεις: δεν θέλουν οίκτο, λέει, θέλουν αγάπη γιατί χωρίς αυτήν ούτε άνθρωπος μπορεί να ζήσει ούτε κόσμος. Ακούς εκεί «αγάπη». Ορίστε μας, πες μου, σε παρακαλώ, ποιος χρι­ στιανός μπορεί να χαϊδέψει ή να φιλήσει κείνα τα σκιάχτρα με τα σταφιδιασμένα πετσιά, τα Κακορίζικα σώματα; Δεν παν να δουν στην Αφρική, λέω γω, όπου τους γέρους τους τιμούνε τάχα ως μάγους, προφήτες, μάντεις κι ιερείς και δεν ξέρω τι και παρά την τόοοση ευσέβεια τους ανε­ βάζουν κάθε χρόνο σ' ένα δέντρο πανύψηλο και το κου­ νάν οι νέοι μ' όλη τους τη δύναμη. Αν ο γέρος πέσει, θεός σχωρέστονε και ζωή σε λόγου μας. Αν ζήσει, τότε πα να πει δεν ήταν γέρος αληθινός, βαστάει ακόμα, θα δούμε του χρόνου. Ενώ εμείς στην Δύση -εννοώ την! Ευρώπη, όχι τα Βαλκά­ νια- έχουμε τώρα στη διάθεσή τους κι ευθανασία κι ανα­ κουφιστικά μέσα με ειδικούς ψυχοπομπούς και τώρα τε­ λευταία ανακαλύφτηκε πού να σας τα λέω... Μη. Όχι, φτάνει η γεροντολογία. Τι βγαίνει απ' αυτό το σί­ ριαλ για το δικό μου πρόβλημα: Πού-να-με-θάψουν; Ναι, πού; Μια στιγμή... μια στιγμή... για στάσου, κάτι εύρηκα, νομίζω. Ιδού: «ανδρών-επιφανών-πάσα-γη-τάφος», το 'χει σκαλίσει στο μάρμαρο της ιστορίας ο αρχαίος ειδικός. Πά­ σα γη, τουτέστι παντού. Έλα όμως που εγώ δεν είμαι ανήρ επιφανής; Ποι γας φέρομαι τλάμων; Ξένη δεν ήμουνα σε τούτον ή εκείνο τον τόπο, ήμουν στον κόσμο όλο, στη ζωή όπως μου παρουσιάστηκε. Πατρική μου γης είναι λοι­ πόν το «πουθενά», όχι; Άρα εκεί πρέπει να ταφώ. Κι ο συ­ ντομότερος δρόμος για το «πουθενά» είναι η αποτέφρω­ ση. Εύρηκα, ijcnv Ελλάδα προς το παρόν αποκλείεται, κρεματόρια δεν υπάρχουν. Δεν πειράζει, ας με κάψουν αλλού κι ύστερα να βάλουν τη στάχτη μου στην είσοδο του κήπου μου στην Κέα, μέσα σ' ένα αγγείο αρχαϊκό. Εκεί, βέβαια, δεν είναι «πουθενά», είναι θάλασσα. Μα θα 'χω γλιτώσει από τους ανθρώπους που τόσο τους φοβό­ μουνα. Ω ναι, σας φοβόμουνα. Σε κανένα δεν πρόκειται να λείψω απ' ό,τι ξέρω. Μόνο στο νυχτολούλουδο ίσως, εκείνο με αγαπούσε. Πήγαινα πότεπότε και του 'λεγα «ευχαριστώ» τη νύχτα επειδή μοσχο­ βολούσε έτσι μαγικά για όλο τον κόσμο. Όλον. Εμείς τα φυτά έχουμε τη δική μας γλώσσα και ψυχή, δίκιά μας μου­ σική. Αϊ, μια κι αποφάσισα επί-τέλους (ναι, κυριολεκτικά, επίτου-τέλους-μου) για το «πού», προφταίνω τώρα να ρίξω μια ματιά ε φ' όλης της ύλης. Η ώρα της αλήθειας.

4J©

Λοιπόν, επιμύθιο; Δεν άξιζε τον κόπο. Εξηγούμαι: αν μου 'χάνε δείξει από πριν, πριν γεννηθώ, πριν βγω στον κό­ σμο, πώς θα 'ταν η ζωή μου και με ρωτούσαν: «θέλεις να τη ζήσεις;» θα 'λεγα «Όχι. Όχι. Όχι».

Λιούις Μάμφορντ, Η ιστορία των ο υτοπ ι'

Μαρία Λουϊζα Mncpvcpi, Περιήγηση στην Ουτοπία

Νόρμαν Κον Αγώνες για την έλευση της Χιλιετούς Βασιλείας του Θεού: Επαναστάτες χιλιαστι

Το κλασικό έ ργο για τις σταυροφορίες, τους μαστιγδΒ^νους, τους Χουσίτες, τους Πολέμους των Χωρι­ κών, τον Αναβαπτισμό και γενικά τις αιρέ­ σεις του Μ εσαίωνα, που απέσπασε τον θαυμασμό στοχαστών τόσο διαφορετικών όπως ο Ιζάια Μπέρλιν και ο Γκυ Ντεμπόρ. Τα Βιβλία του Κώστα Τομανά και του Ιωσήφ Ν εχ αμ ά για την Θεσ­ σαλονίκη.

• Οι ζωγράφοι Γκόγια, Γκρός, Μ άλεβιτς • Λογοτεχνία: Κ. Δαπάντες, I. Δρα κιώτης, Α. Ζαρύ, Ν. Κοέν, Αλ. Κοσματάπουλος, Τ. Μπερνχαρντ, Γ. Νέρουντα, Α. Ν οβακ, Αλ. Παπαδιαμάντης, Π. Παζολίνι, Ζ. Σαρίκας, Μ πρ. Σουμάνατς, Λ. Στερν, X. Φλόκα • Φιλοσοφία και δοκίμια: X. Αρεντ, Α. Ασσέρ, I. Ίλλιτς, Λ. Μάμφορντ, X. Μαρκούζε, Π. Μπράντλιντζερ, Φ. Νίτσε, Γ. Ντεμπόρ, Ε.Π. Τόμσον, Μ . Φερρά, Σ. Φρόϋντ.

Δεν άξιζε τον κόπο, ήταν άκυρη, ήταν σα να μην έζησα ποτέ. Να που ανακάλυψα κι άλλη πατρίδα εκτός απ' το «πουθενά», το «ποτέ». Όχι πως ήτανε ζωή χειρότερη από άλλες, δισεκατομμύρια άλλες, σίγουρα τις περισσότε­ ρες. Κάθε άλλο. Αν όμως η δίκιά μου δεν άξιζε τον κόπο, τότε σκέψου για κείνες τι να πεις. Τι να πουν. Το μόνο που έμαθα απ' το πέρασμα σ' αυτή τη γης ήταν το πόσο μπορεί να πονέσει άνθρω πος. Μα πέστε μου γι' αυτό γεννηθήκαμε; Για ένα τόσο ισχνό δίδαγμα, τον πόνο; θυ­ μάμαι όλα τα ουράνια τόξα που μάγεψαν κάποιες ώρες, τη μουσική, τον έρωτα, τη θάλασσα, την ευτυχία που μου 'χουνε χαρίοει. Κι έρχονταν ύστερα η φρίκη του κό­ σμου, όλη η μαυρίλα η μακάβρια του ανθρώπου και τα 'σβήνε κι έμεινε μόνο ένα πένθιμο βραχιόνιο. Τίποτ' άλ­ λο. Τίποτα. 0 διαμελισμός του έρωτα Ορφέα, αχ, λύκε λύκε ανίκατε μάχαν. Όχι, δεν άξιζε τον κόπο. Και το πώς έφτασα ως εδώ, μυστήριο. Μετά το Auschwitz, είπε κά­ ποιος, είν' αδύνατο να γράψεις ποιήματα, ούτε καν να επιζήσεις. Κι αν ήταν το Auschwitz, αν ήταν, λέει, ο κό­ σμος όλος; Ωστόσο, μια και μπορούμε ακόμα να ονειρευόμαστε στο (Παρα)Πλανητικό Χωριό της Ενιαίας Σκέψης κι υπάρχει α­ κόμα καιρός για ουτοπίες, λέω με το νου μου πως κάπο­ τε, στον νηοστό αιώνα, ο άνθρωπος, παντοδύναμος σαν το θεό, όπω ς του το 'χε τάξει το φίδι στον Παράδεισο, θα 'χει δαμάσει ως και τον χρόνο, γιατί όχι, δηλαδή θα τον διαβάζει απ' το τέλος, θα ξέρει το μέλλον όλων των πραγμάτων, θα ξέρει απόξω τη ζωή του καθενός πριν τη ζήσει ο ενδιαφερόμενος. Ώστε θα μπορούν οι υπεύθυνοι να τη δείχνουν από πριν στον πελάτη σαν εμπόρευμα, πάρτε κόσμε, να όπως σήμερα τα καρπούζια «και-με-τημάχαιρα» και κείνος θα διαλέγει. Ώστε τις κακομούτσου­ νες ζω ές θα τις πετάνε στον Καιάδα, στη χαβούζα, ως σάπια βερύκοκα. Κι έτσι θα μένουν στην αγορά και θα κυ­ κλοφορούν μόνον οι τέλ ειες, οι ευτυχισμ ένες ζω ές, clean, politically correct, με ηλεκτρονικούς και άλλους υ­ πολογιστές. Κι επειδή κανένας, βέβαια, δεν θα διάλεγε από πριν τη φρίκη των γερατιών θα πεθαίνουμε όλοι, ναι μεν πλήρεις ημερών, αλλά φρέσκοι σαν νέοι, οπότε λύ­ νεται και το πρόβλημα των συντάξεων και της γεννητικό­ τητας τω ν κοσοβάρων και των κινέζων και πλείστα όσα δεινά μαστίζουν σήμερα την υφήλιο θα εκλείψουν. Έτσι θα ζει τότε η ανθρωπότητα. Αγέραστη. Φτάνει να υπάρχουν ακόμα άνθρωποι. □

Η «Ποιητική του Αντικειμένου» του και οι

ΕουτζένιοΜοντάλε Ελιοτικέςποιητικές θεωρίες Παύλου Γ*ρ«νη

φιλοδοξία του ά ρθρου αυτού θα ήταν ν ’ αποτελέσει μια σύντομη αλλά και, συγχρόνως, περιε­ κτική εισαγωγή στην Ποίηση και στην Ποιητική του Μοντάλε. Έτσι διάλεξα ένα καθαρά Μονταλικό σύμβολο, όπω ς τ α «Λεμόνια»1, και του ζήτησα να μας ξεναγήσει στον ποιητικό περίπατό μας, ο οποίος θα ξετυλιχθεί σε δύο επίπεδα: στο πρώ το θα συνανπίσουμε την Ποιητική του Μοντάλε (ό,τι καλώ «Ποιητική του Αντικειμένου» ή, αλλιώς, «το ποίημα ω ς αντικείμε­ νο») και θα τη δούμε να συσχετίζεται με τη θεωρία τη ς

Μ

μελέτη ------------------------------------------------

Αντικειμενικής Συστοιχίας (Objective Correlative) του Έλιστ -εδ ώ θα υπεισέλθει ο Σ εφέρης-, ενώ στο δεύτε­ ρο θα διαπιστώσουμε την οριακή θέση που καταλαμ­ βάνει ο Μοντάλε ανάμεσα σε Μοντερνισμό και Μεταμοντερνισμό. Ο Ιταλός ποιητής άρχισε να επεξεργάζεται τη θεωρία του «ποιήματος ω ς αντικειμένου» σε μια προσπάθεια υπέρβασης τ η ς διχοτομικής λειτουργίας τη ς ποίησης ω ς Περιεχόμενο και ω ς Μορφή, αξιολογώντας τη δη­ μιουργική στιγμή -τη γραφή του π οιήματος- ω ς μονα-

--------------------------------------------------------------------4 ©

δική κι ανεπανάληπτη. Το ίδιο το ποίημα, το αποτέλε­ σμα τη ς δημιουργικής στιγμής, εκλαμβάνεται ω ς μία Γνωσιολογική Οντότητα και όχι ω ς μία Συμβολική Ανα­ παράσταση. Ο Σ εφ έρ η ς στη θαυμάσια δοκιμιογραφική ενότητα, που α ποτελ ούν ο Διάλογος και ο Μονόλογος πά νω στην Ποίηση (1938 και 1939), ταλαντεύεται ανάμεσα σε μια ψυχολογική αναπαραστατικότητα (δυνατότητα αναπαράστασης) -ότα ν κάνει την πολύ ωραία π α ρ ο ­ μοίωση του ποιητή με τον Ορέστη, του Χορού με το α­ ναγνωστικό κοινό, συμπεριλαμβανομένω ν τω ν κριτι­ κών, και των Ευμενιδών με το υ ς «αγνοημένους άλλοτε εσωτερικούς τόπους» - και σε μια ποίηση ω ς δημιουρ­ γία ex novo -«ο στερνός σκοπός του ποιητή δεν είναι να περιγράφει τα πράγματα αλλά να τα δημιουργεί ο ­ νομάζοντας τα...»-, η οποία αποποιείται την Αναπαρά­ σταση προσεγγίζοντας γενικά την άποψη του Μοντάλε (φρονώ, ωστόσο, ότι ο Σεφέρης, εδώ, χειρίζεται πε­ ρισσότερο τα θέματα τη ς Αυτονομίας και τη ς Αθωότη­ τας). Κ αταλαβαίνω, βέβαια, ότι είναι κά π ω ς δ ύσκολο να συλλάβει κανείς, κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες, τι θα ή­ ταν το ποίημα-αντικείμενο\ Πρέπει, λοιπόν, να επιστρέ­ φουμε λίγο πίσω στο χρόνο... συναπαντώντας τις σχε­ τικές ιδέες του ποζιτιβιστικού ιδεαλισμού του Μπενεντέτο Κρότσε, του οποίου ο Μοντάλε επιδοκιμάζει την άποψη ότι «...ο καλλιτέχνης είναι τέτοιος μόνον στο βαθμό που δημιουργεί ένα αντικείμενο στο οποίο ανα­ γνωρίζει τον εαυτό του και το οποίο δεν εφαρμόζει α­ κριβώς στις προβλέψεις του».... Το ποίημα, λοιπόν, θα ήταν στην ουσία η «αποκρυστάλλωση του απρόβλε­ πτου»: ένα αντικείμενο, ένα Λεμόνι... Η θεωρία αυτή του ποιήματος ω ς αντικειμένου και τη ς ποίησης ω ς Γνώσης, και όχι ω ς Αναπαράστασης ή ως Αυτοθεώρησης, υποβάλλει θεωρημαπκά τέσσερα επι­ πλέον αλληλένδετα χαρακτηριστικά: Λυρισμό, Θεοφά­ νια ή Επιφάνια του Παρελθόντος, Πολυσημία και Υπο­ κειμενισμό. Ο Μοντάλε, αναφερόμ ενος το 1940 στον Ερμητισμό και προσπα θώ ντα ς να δώσει μια εξήγηση αυτού του γενικού φαινομένου μέσα στην ιταλική λογοτεχνία, α­ ντιμετώπισε το θέμα του Δυσνόητου μέσα στην ποίη­ ση συνδέοντάς το με την Αυτονομία τη ς τέχνη ς γενι­ κότερα και τη ς ποίησης ειδικότερα και κατέληξε στην ακόλουθη ανίχνευση του ποιητικού λόγου: «Η ποίηση ... έψαξε να βρει τον εαυτό της, τους νόμους της δικής της καθαρότητας, κι έφθασε μερικές φορές να εμπνευ­ στεί κατευθείαν από την κεκτημένη αυτοσυνείδηση... Είναι διαδεδομένη η γνώμη -που ο Ε. A. Poe πήρε από τον S. Τ. Coleridge-, σύμφωνα με την οποία είναι απο­

δεκτό και νόμιμο μονάχα το σύντομο ποίημα, αφού δεν μπορούν να υπάρξουν τέρψεις, ή συγκινήσεις, μακρό­ χρονες. Ένα μακρύ ποίημα θα ήταν για μια τέτοια θεω­ ρία μια συλλογή σύντομων ποιημάτων με μια επίπλα­ στη, εξωτερική, συνοχή... Είναι φανερό ότι το σύντομο ποίημα έπρεπε να κερδίσει σε ένταση αυτό που έχανε σε εύρος: από το σύντομο στο έντονο, συγκεντρωμένο ποίημα, το βήμα είναι πολύ μικρό. Ακόμη πιο μικρό εί­ ναι το βήμα από το έντονο στο σκοτεινό ποίημα...»2. Σε μια εξαιρετικά εύστοχη περικοπή ο Μοντάλε επιθέ­ τει Λυρικά ποίημα και ποίημα-αντικείμενο ταυτίζοντάς τα αμετάκλητα3. Ω ς πα ρ ά δ ειγμ α α υ τή ς τ η ς ένω σ ης φέρνει το ποίημα «Αρσένιο», ένα ποίημα μιας ανάγλυ­ φης ομορφιάς και, συγχρόνως, μιας εκπληκτικής εσω­ τερικής δύναμης: ένα μελαγχολικό περιδίνισμα στην ι­ μπρεσιονιστική μεταφυσική το υ συγκεκριμένου. Ας λάβουμε, λοιπόν, μια εικόνα του... Το ποίημα αποτελείται από πέντε στροφές, στη διάρ­ κεια τω ν οποίω ν πραγματοποιείται η Κατάβαση του Αρσένιο: μέσα στο Χώρο είναι μία κατάβαση στην πα ­ ραλία, μπροστά στη θάλασσα, ενώ μέσα στο Χρόνο εί­ ναι μία κατάβαση στο πα ρελθόν. Ω στόσο πρόκειται για ένα καινούριο παρελθόν, συνδυασμένο εκ νέου, που περιέχει στιγμές κατά τις οποίες ο χρόνος αδρα­ νεί, στιγμές Επιφανίων του απόλυτου... του ουσιαστι­ κά απλού: «... κι εάν σ ' αγγίξει μία χεφονομία, εάν μια λέξη I πέσει δίπλα σου, εκείνο είναι ίσως, Αρσένιο, I μέ­ σα στο χρόνο που λύνεται, το νεύμα μίας / πνιγμένης ζωής που αναδύθηκε για σένα, και ο άνεμος I τη φέρνει μαζί με των άστρων τον κονιορτό». Το Λύσιμο του Χρό­ νου σημειώνει ένα χ ρονικό κενό, είναι η γιορτή τω ν Επιφανίων του Π αρελθόντος ή τη ς Π ροφητείας του Π αρελθόντος, ό πω ς τη ν ο νόμασε φ αντασμαγορικά και οξυμωρικά ο G. Contini4. Ό,τι, όμως, εμφανίζεται αποτελεί αυτό καθαυτό την ποιητική εμπειρία και δεν μπορεί να προσδιοριστεί από μια μονοδιάστατη ερμη­ νεία. Έτσι στο ερμηνευτικό επίπεδο, η Πολυσημία εί­ ναι μια βασική ιδιότητα του «Λυρικού Αντικειμένου». Λυρισμός, Επιφάνια-Θεοφάνια, Πολυσημία, αλλά και Υποκειμενισμός! Η εμπειρία είναι π ρώ τιστα ατομική «... Το θέμα της ποίησής μου (και πιστεύω κάθε δυνα­ τής ποίησης) είναι η ανθρώπινη κατάσταση αυτή κα­ θαυτή, όχι αυτό ή εκείνο το ιστορικό γεγονός... Η ανά­ γκη κάθε ποιητή είναι η έρευνα για μια στιγμιαία και όχι για μια γενική αλήθεια». Ο Μοντάλε, στη συνέχεια, θεω ρεί προγραμματικά τον «Αρσένιο» ω ς μία ante litteram ποιητική έκφραση τη ς Ελιοτικής θεω ρία ς τ η ς Αντικειμενικής Συστοιχίας5, κι έτσι διεκδικεί τη ν πα τρ ό τητά τη ς: «... Δεν σκέφτηκα μία καθαρή λυρική ποίηση... ένα παιχνίδι ηχητικών υ­

ποβολών, αλλά περισσότερο ένα προϊόν που θα έπρε­ πε να περιέχει τις αφορμές του χωρίς να τις αποκαλύ­ πτει... μία τέλεια απορρόφηση των προθέσεων στα α­ ντικειμενικά αποτελέσματα. Κι εδώ, οδηγήθηκα από το ένστικτο και όχι από μια θεωρία (η Ελιοτική της Αντι­ κειμενικής Συστοιχίας δεν νομίζω ότι είχε διατυπωθεί ακόμη, το ’28, όταν ο «Αρσένιο» δημοσιεύτηκε στο Criterion)...»6. Θα συζητήσουμε για λίγο, όχι βέβαια πάνω στην π α ­ τρότητα τη ς Αντικειμενικής Συστοιχίας -αυτή ανήκει α­ διαμφισβήτητα στον 'Ελιοτ, εξάλλου ο ίδιος ο Μοντάλε εκφ ρ ά ζετα ι με ενδ ο ια σ μ ο ύ ς...-, αλλά πά νω στη συγγένεια τω ν ιδεών του 'Ελιοτ κι εκείνων του Μοντάλε που μόλις συνοψίσαμε. Το τελικό συμπέρασμα, ό ­ πω ς θα διαβάσουμε στη συνέχεια, είναι ότι η θεω ρία του Μοντάλε αποτελεί μία βελτίωση τω ν αντιλήψεων του 'Ελιοτ. Η περικοπή του άρ θρ ου του 'Ελιοτ, που αναφέρεται στην Αντικειμενική Συστοιχία, μεταφράζεται εύστοχα από τον Σεφέρη στο δοκίμιο Καβάφης, Έλιοτ Παράλ­ ληλοι7χωρίς, ωστόσο, και να εξηγούνται οι αιτίες που οδή γη σα ν τ ον Ά γγλο ποιητή στη διατύπω σή τη ς. Ο 'Ελιοτ, λοιπόν, επικαλείται μια Αντικειμενική Συστοιχία τω ν συγκινήσεων, γιατί πιστεύει αξιωματικά ότι οι συ­ γκινήσεις πρέπει, απαραίτητα, να εκφράζονται, αλλιώς το έρ γο θα βρεθεί με σκοτεινά, συγκεχυμένα σημεία. Φυσικά, για να συμβεί αυτό, θα π ρέπει ο ίδιος ο δημι­ ου ρ γός να έχει ξεκαθαρίσει τις διαθέσεις του -ψυχο­ λογική εμβάθυνση- και, επίσης, να έχει διαρθρώσει κα­ τάλληλα το έργο του γενικότερα. Από την άλλη πλευ­ ρά, η Απόσχιση της Ευαισθησίας (D issociation of Sensibility) -η δεύτερη Ελιοτική θεω ρία8- μας εξηγεί ότι στον 18ο αιώνα (μετά τ ο υ ς Ά γγλους Μ εταφυσι­ κούς ποιητές) συνέβη ένα είδος διαίρεσης του ποιητι­ κού Εγώ, και η «ευαίσθητη σκέψη» -στην οποία το ίδιο το ποίημα αποκαλυπτόταν ω ς μία νέα εμπειρία κι έδινε μία καινούρια γνώση σαν ένα πρω τόφαντο αντικείμε­ ν ο - παραχωρεί τη θέση τη ς σε μία σκέψη χωρίς ευαι­ σθησία. Ενσωματώνοντας τις δύο Ελιοτικές θεω ρίες θα μπο­ ρούσαμε να πούμε ότι ο ποιητής οφείλει να βρει Αντι­ κειμενικές Συστοιχίες για τις συγκινήσεις που θα ήθελε να μεταδώ σει και, ταυτόχρονα, να τις νιώσει ο ίδιος qua ποίημα. Φυσικά, δεν είναι δύσκολο να διακρίνουμε ότι αυτή η βελτιωμένη έκδοση τη ς Ελιοτικής ποιητικής εφαρμόζει ακριβώς στη Μονταλική, η οποία προσδιο­ ρίζεται από το «ποίημα ω ς αντικείμενο»! Η ποίηση του Μοντάλε, ξεκινώντας από μια Μεταφυσι­ κή τω ν πραγμάτω ν (Κόκκαλα Σουπιάς, Οι Ευκαιρίες), μετατρέπεται βαθμιαία σ ’ έναν Οντολογικό Σκεπτικι­

pcAcri]

σμό (Η Θύελλα και Άλλα, Σάτουρα), ό πο υ το ύ φ ο ς φορτίζεται με πολύμορφη ειρωνεία και τείνει π ρ ο ς το διάλογο και την πρόζα υλοποιώντας σειρές εμπειριών σε αστραπιαία σχόλια. Το ποίημα παραμορφώνεται η­ θελημένα και η μουσική του γίνεται ασυνεχής, ιδιαίτε­ ρα στις δ ύο τελευταίες συλλογές (Ημερολόγιο του 71 και 72 και Τετράδιο Τεσσάρων Ετών):«... Δεν έχει απο­ δειχτεί ακόμη ότι οι νεκροί / θέλουν ν' αναστηθούν... Το κεφάλι μας είναι αδύναμο, συναντά πελώριες δυσκο­ λίες / στο να συλλάβει το περισσότερο και το καλύτερο ενός εκτοπλάσματος I που το καλούμε ζωή και που, προς το παρόν, / δεν έχει ένα καλύτερο όνομα». Η προσφ ορά του Μοντάλε, παρότι αξιολογείται μέσα στον Μοντερνισμό, θα πίστευα π ω ς τον ξεπερνά φ έρ­ νοντας μέχρι τις τελευταίες συνέπειές το υ ς τα κύρια χαρακτηριστικά του. Υπάρχουν στιγμές που ο σκεπτι­ κισμός του αγκαλιάζει καθετί, ακόμη και την ίδια τη θε­ ω ρία του... Ξεπηδά, έτσι, ένα χλευαστικό ποίημα με σπασμωδικούς ρυθμούς κι αρχίζει να έ ρπει μια γκροτέσκ, με διαλάμψεις κλόουν και τσίρκου, αποσύνθεση. Α υτές θα ήταν μερικές από τις εμπειρίες που αφομοί­ ωσε ο Μεταμοντερνισμός τη ς ιταλικής Νεοπρωτοπορίας9. 'Ομως, θα τολμούσα ακόμη να πω ότι η επίδρα­ ση του Μοντάλε εξαπλώ θηκε και στο χώ ρο τ η ς σ ύ γ­ χρονης ιταλικής πεζογραφίας (ωστόσο, αυτό είναι ένα κεφάλαιο που δεν έχει γραφτεί ακόμη!)... □

Σημειώσεις 1. Τα «Λεμόνια» είναι ένα από τα γνωστότερα ποιήματα της α' Συλλογής, Κόκκαλα Σουπιάς (1925).

2. Ό λα τα κείμενα που χρησιμοποιώ προέρχονται από το βι­ βλίο Eugenio Montale, Sulla Poesia (Πάνω στην ποίηση), Mondadori, 1976. Στον τόμο αυτό έχουν συγκεντρωθεί τα άρθρα, τα δοκίμια και οι συνεντεύξεις (θεωρητικού ενδια­ φέροντος) του ποιητή.

3. Parliamo dell' Ermetismo (Ας μιλήσουμε για τον Ερμητι­ σμό), 1940.

4. Gianfranco Contini, Una lunga fedelta, Scritti su Eugenio Montale, Einaudi 1974.

5. Η θεωρία της Αντικειμενικής Συστοιχίας διατυπώνεται από τον 'Ελιοτ για πρώτη φορά στο δοκίμιό του Άμλετ (1919), το οποίο περιέχεται στον τόμο Τ. S. Eliot, Selected Essays (ΕπιλεγμέναΔοκίμια), Faber and Faber 1958.

6. To Criterion είναι το λογοτεχνικό περιοδικό που διηύθυνε ο ίδιος ο 'Ελιοτ στο Λονδίνο.

7. Γιώργος Σεφέρης, Δοκιμές, τόμ. Α, Ίκαρος 1974.

8. Η θεωρία της Απόσχισης της Ευαισθησίας εκφράζεται για πρώτη φορά στο δοκίμιο του 1921 Οι Μεταφυσικοί Ποιητές (Τ. S. Eliot, Selected Essays).

9 .0 ενδιαφερόμενος για την ιταλική Νεοπρωτοπορία θα μπορούσε να συμβουλευθείτο άρθρο: Παύλος Γερένης, Η Ποιητική της Ανατροπής στην Ιταλία της δεκαετίας του '60: χρόνια Πολλά Αλφρέντο Τζουλιάνι! (εφημ. ΑΥΓΗ, 28/4/96).

487

Τα οβνάρια του Αντρέι Ταρκόφσκι Τον μεγάλο Ρώσο σκηνοθέτη Αντρέι Ταρκόφσκι τον γνωρίζουμε στην Ελλάδα όχι μόνον από τις ταινίες του αλλά και από δύο βιβλία του που είχε εκδώσει η «Νεφέλη» (σε προσεγμένη με­ τάφραση του Αλέξανδρου Ίσαρη), το «Σμιλεύοντας το χρόνο» και το «Μαρτυρολογίο». Το πρώτο ήταν μία δοκιμιακού χαρακτήρα καταγραφή τη ς πορείας του ως κινηματογραφιστή, ενώ το δεύτερο αποτελείται από σημει­ ώσεις που κρατούσε στο προσωπικό του ημερολόγιο. Προσφάτως, κυκλοφόρησαν στην Αγγλία από την εξαιρετική κινη­ ματογραφική σειρά του φημισμένου εκδοτικού οίκου Faber τα σε­ νάριά του (Andrei Tarkovsky: Collected Screenplays. Μετάφραση: William Powell και Natasha Synessios, σελ. 564). Μία εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έκδοση αφού μας δίνει την ευκαιρία να μελετήσου­ με τον τρόπο με τον οποίο ο δημιουργός του «Καθρέφτη» έστηνε πλάνο πλάνο τις ταινίες του. Ό πω ς και οι ταινίες του, τα σενάρια του Ταρκόφσκι χαρακτηρίζονται από έντονη λογοτεχνικότητα. Ο μεγάλος δημιουργός ήταν εξαντλητικά περιγραφικός στο σχεδία­ σμά των πλάνων του αλλά και ιδιαίτερα ποιητικός ω ς πρ ο ς τον τρόπο που τα κατέγραφε στο χαρτί. Να προσθέσουμε ότι στο βι­ βλίο περιλαμβάνονται σκηνές, που τελικά δεν τις γύρισε ο Ταρκόφσκι ή «κόπηκαν» στο μοντάζ, καθώς και σενάρια ταινιών που δεν γυρίστηκαν ποτέ. Από την άλλη πλευρά, η συγκεκριμένη έκδο­ ση δεν περιλαμβάνει το σενάριο του «Αντρέι Ρουμπλιόφ», της δεύ­ τερης χρονολογικά (και για πολλούς κορυφαίας) ταινίας που γύρι­ σε ο Ταρκόφσκι. Ωστόσο, έχει εκδοθεί ξεχωριστά από την ίδια σει­ ρά τη ς Faber (ISBN: 0 571 16376 9). Να σημειώσουμε ακόμα τη μελέτη της Μάγια Τουρόβσκαγια (Maya Turovskaya) «Ταρκόφσκι. Το σινεμά ως ποίηση» (Tarkovsky. Cinema as Poetry, εκδ. Faber, σελ. 180), που εκδόθηκε το 1989 και αποτελεί μία εξαιρετική εισαγωγή στον κινηματογράφο του μεγάλου Ρώσου σκηνοθέτη. Δεκαεννέα χρόνια μετά τον πρόωρο θάνατό του, ο Αντρέι Ταρκόφσκι παραμένει μέχρι σήμερα ένας μύθος. Κάποιοι ισχυρίστηκαν ότι, αν δεν είχε διωχθεί από τις αρχές της χώρας του (ενό­ σω βρισκόταν στην Ιταλία για τα γυρίσματα της «Νοσταλγίας» δεν του επέτρεπαν να έρθει σε επαφή με την οικογένειά του, κυρίως με το γιο του, στη Ρωσία), ο Ταρκόφσκι δεν θα γύριζε ποτέ αριστουργήματα όπως τη «Νοσταλγία», δεν θα ήταν αυτός που ήταν γενικότερα, διότι α­ κόμα και με τις ταινίες που γύρισε στην Ε.Σ.Σ.Δ., συναντούσε διαρκώς προβλήματα, κυρίως με τις επιτροπές λογοκρισίας. Πρόκειται για την παλιά εκείνη πεποίθηση που θέλει τον καλλιτέ­ χνη να μεγαλουργεί μονάχα όταν υποφέρει. Στη συγκεκριμένη περίπτωση όμως οι αρτηριο­ σκληρωτικοί Σοβιετικοί κατόρθωσαν απλώς «νατού βγάλουν τον καρκίνο» - στη κυριολεξία: Ο Ταρκόφσκι πρόλαβε να κάνει όλες κι όλες επτά ταινίες. Χτυπημένος από τον καρκίνο άφησε την τελευταία του πνοή το 1986 σε ηλικία πενήντα τεσσάρων χρόνων, μακριά από τη «μητερούλα» Ρωσία. Είχε μόλις ολοκληρώσει τη «Θυσία», μία ταινία που σε σημαντικό βαθμό αποτε­ λεί φόρο τιμής σ’ έναν σκηνοθέτη που θαύμαζε απεριόριστα, τον Ίνγκμαρ Μπέργκμαν.

m -

ξ«νο Βιβλίο

τη βία βτον κη Από τις αρχές τη ς δεκαετίας του 7 0 μέχρι σήμερα, η ταινία «Κουρδιστό πορτοκάλι» του πρόσφατα χαμένου Στάνλεϊ Κιούμπρικ είναι απαγορευμένη στη Μεγάλη Βρετανία. Λέγεται ότι η απαγόρευση αυτή προέκυψε κατόπιν επιθυμίας που εξέφρασε ο ίδιος ο Κιούμπρικ, όταν συνειδητοποίησε ότι πα­ ρέες νέων στην Αγγλία μιμούνταν τις πράξεις σαδιστικής βίας, στις οποίες επιδίδεται στην ταινία η παρέα του νεαρού Άλεξ (τον υποδύεται ο Μάλκολμ Μακ Ντάουελ). Πολλοί είναι εκείνοι που ισχυρίζονται ότι τόσο ο κινηματογράφος όσο και, κυρίως, η τηλεόραση ευθύνονται για την έξαρση της βίας στις μέρες μας. Άλλοι θεωρούν ότι τουλάχιστον στο σινεμά η γρα­ φική αναπαράσταση βίαιων σκηνών λειτουργεί ω ς ένα είδος κάθαρσης. Στις α ρ χές του αιώνα ο Αντονέν Αρτά εισήγαγε τον όρο «Θέατρο τη ς ωμότητας» πιστεύοντας ότι ένα έργο τέχνης θα πρέπει να σοκάρει τον δέκτη, να προκαλέσει μία βίαιη αφύπνιση της συνείδησής του και να τον ανασύρει α­ πό τον μακάριο λήθαργο του. Αν και το «Θέατρο τη ς ωμότητας» δεν αναπτύχθηκε ιδιαίτερα στην πράξη, η θεωρία αυτή του Αρτό βρήκε (μάλλον τυχαία) πρόσφορο έδαφος στον κινηματογράφο. Σημαντικό ρόλο έπαιξαν βεβαίως και οι εξελίξεις κατά τη διάρκεια τη ς δεκαετίας του ‘60, με τα απε­ λευθερωτικά κινήματα, τις ταραχές, τις (κινηματογραφημένες) πολιτικές δολοφονίες, τον Τσαρλς Μάνσον και τις ανταποκρίσεις από τη φρίκη του Βιετνάμ. Το κοινό είχε απαίτηση πλέον το σινεμά να είναι πιο ωμό, πιο αληθινό. Μέσα σ ’ ένα τέτοιο κλίμα γυρίσ τηκαν «σκληρές» ταινίες, ό πω ς το «Κουρδιστό πορτοκάλι»(1971), το «'Οταν ξέσπασε η βία» (αγγλικός τί­ τλος: Deliverance, 1973) του Τζον Μπούρμαν και, κυρίως, η «Άγρια συμ­ μορία» (1969) και το «Αδέσποτα σκυλιά» (1971) του Σαμ Πέκινπα. Ο Πέκινπα, λοιπόν, και το «σινεμά τη ς ωμότητας» βρίσκεται στο επίκεντρο τη ς ενδιαφέρουσας μελέτης του Στίβεν Πρινς (Stephen Prince) «Το ά­ γριο σινεμά. Ο Σαμ Πέκινπα και η άνοδος των υπερβολικά βίαιων ται­ νιών» (Savage Cinema: Sam Peckinpah and th e rise of ultraviolent movies», εκδ. Linton: Athlone, σελ. 282). 'Οταν κάποιος θεατής έγραψε στον Πέκινπα ότι η σκηνή του βιασμού τ η ς Σούζαν Τζορτζ στην ταινία «Αδέσποτα σκυλιά» ήταν «αηδιαστική», ο Αμερικανός σκηνοθέτης απά­ ντησε: «Δεν ήθελα να ευχαριστηθείτε την ταινία, ήθελα να δείτε από πο­ λύ κοντά την ίδια σας την ψυχή». Οπαδός της θεωρίας της «κάθαρσης», ο Πέκινπα (όπως άλλωστε και ο Χίτσκοκ μετά το «Ψυχώ») πίστευε στη ρεαλιστική απεικόνιση σκηνών βίας στον κινηματογράφο. Αν πάντως, σύμφωνα με τις Αμερικανίδες φεμινίστριες, η πορνογραφία είναι ο «βιασμός στη θεωρία του», μπορούμε να πούμε ότι ισχύει το ίδιο με τις βίαιες ταινίες; Μήπως, τελικά, έργα όπω ς το «Σαλό ή 120 μέρες στα Σόδομα» ή το λιγότερο γνωστό «Πισστε, το χαμίνι του Σάο Πάολο» του Έκτορ Μπαμπένκο, μας εθίζουν στο θέαμα τη ς βίας και, πολλές φο­ ρές, μυθοποιούν βίαιες προσωπικότητες; Πρόκειται για ένα ερώτημα που δεν επιδέχεται ξεκάθαρη απάντηση, εκτός κι αν θέλουμε να είμαστε αφοριστικοί ή να υποπέσουμε σε υπεραπλουστεύσεις. Το μόνο βέβαιο είναι ότι ο κινηματογράφος δεν είναι τόσο «ένοχος» όσο η τηλεόραση με τις ανταποκρίσεις από τον πόλεμο στον Κόλπο και το Κόσοβο. Από την άλλη πλευρά, η «θεωρία τη ς κάθαρσης», που τόσο αβασάνιστα χρησιμοποιούν κά­ ποιοι, δεν ευσταθεί πάντα: αρκεί να αναλογιστούμε ότι το ζήτημα τη ς κάθαρσης στην αρχαία ελληνι­ κή τραγωδία (με βάση τη γνωστή αριστοτελική θεωρία μιλά ο Πέκινπα) δεν σχετίζεται άμεσα με την αναπαράσταση της βίας - πέρα από το ότι στο αρχαίο ελληνικό θέατρο σχεδόν ποτέ δεν διαπράττεται ένα έγκλημα επί σκηνής. Και όσον αφορά α υτούς που αναφέρονται στις σκηνές βίας στα έργα του Σαίξπηρ, είναι προφανές ότι άλλο βαθμό ρεαλισμού προσφέρει το θέατρο και άλλο ο κινηματο­ γράφος. Γενικά, στην εποχή του Ιντερνέτ και των κόμικς, η εικόνα φαίνεται πω ς είναι το πρόβλημα. Από την άλλη, είναι επίσης βέβαιο ότι οι απαγορεύσεις και η λογοκρισία (το’ χουν αποδείξει στατι­ στικές έρευνες) φέρνουν το ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα από αυτό στο οποίο στοχεύουν. «Όποιος συνηθίσει το πρόσωπο του τέρατος, θα τον τρομάζει η ομορφιά», έγραφε στα «Σχόλια του Τρίτου» ο Μάνος Χατζιδάκις. Όση αλήθεια κι αν κρύβουν αυτά τα λόγια, ας μη λησμονούμε ότι από­ ψεις που θέλουν τον κινηματογράφο, ή ακόμα και την τηλεόραση, πηγή όλων των κακών, είναι συνή­ θως προϊόντα επικίνδυνων γενικεύσεων και ηθικολογίας.

ξένο Βιβλίο

41©

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΨΥΧΟΓΙΟΣ ΝΕΕΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΕΣ

Για αναγνώστες με απαιτήσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΨΥΧΟΓΙΟΣ A Ε.

■ ■ ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ 1-106 79ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ.3602535,3618 654,FAX.01 -3640683 h ttp: w w w .p sichogios.gr E-m a il: psicho@ otenet.gr

Ζητήστε αναλυτικό κατάλογο

τ α Ρι β λ ί α του μήνα

ΘΕΑΤΡΟ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟ ΓΡΑΦ ΙΑ ...52

ΚΑΙΗ ΤΣΙΤΣΕΛΗ Ο χορός η

ΑΓΓΕΛΑ ΚΑΣΤΡΙΝΑΚΗ Το όρια της ζ€οτασ·άς......54 ΚΟΙΤΑΣ ΣΩΤΗΡΙΟΥ Κοντραπόστο Αφηγήματα της π ό λ η ς .........................

55 ΓΙΟΡΓΟΣ ΧΡΗΣΤΕΑΣ Γυναίκες του έρωτα........... 56 ΛΕΝΟΣ ΧΡΗΣΤΙΔΗΣ Ο τυχερός αριθμός του δόκτορος Μπου και άλλα καλοκαιρινά π α ρα μ ύθ ια ................... 58 [J

_______ Ξ ΕΝ Η Π Ε ΖΟ ΓΡ Α Φ Ι Α ______ ]

65 ... 66

| ______________ ΠΟ ΙΗ ΣΗ _______________ Κριτικές: ΤΙΤΟΣ ΠΑΤΡΙΚΙΟΣ Ποιήματα, 1(1943-1953) Ποιήματα, II (1953-1959) Ποιήματα, III (1959-1973)

J

Παρουοίαοη: Ο Ύμνος εις την ελευθερίαν του Διονυσίου Ζολωμού και οι ξενόγλωσσες ...74

έτΟΗ»

ΦΙΛΙΠ ΑΡΙΕΣ Ο άνθρωπος ενώπιον του θανάτου Ο εξαγριωμένος θάνατος II ...............

ΚΛΕΟΜΕΝΗΣ Σ. ΚΟΥΤΣΟΥΚΗΣ Παθολογία της πολιτικής [Όψεις της διαφθοράς στο νεοελληνικό κράτος ,,. ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ Μ ια πολιτική πολιτισμού ,,.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ν. ΛΕΟΝΤΣΙΝΗΣ Ιστορία - περιβάλλον και η διδακτική τους

68

Επιτάφιος Λόγος Αρχαία ελληνικά επιτύμβια επιγράμματα ........... 71

|----------—

ΑΛΕΞΗΣ ΣΟΛΟΜΟΣ Το Κρητικό Θέατρο Από τη φιλολογία στη σκηνή ΟΥΙΛΙΑΜ ΣΑΙΞΠΗΡ

ΠΟΛΙΤΙΚΗ____________ Π

Κριτικές: ΝΑΓΚΙΜΠ ΜΑΧΦΟΥΖ Κρυμμένα όνειρα στο Χαν ελ Χαλίλι 59 Χ0ΣΕΔ0Ν0Σ0 Το άσεμνο πουλί της νύχτα ς....62 ROLO DIEZ Το κορίτσι ήθελε το φεγγάρι ANTONIO ΜΟΥΝΙΟΘ ΜΟΛΙΝΑ Πανσέληνος ALVARO MUTIS Η τελευταία σκάλα του Τραμπ Ζτήμερ

Κριτική: ΚΟΣΤΑΣ ΓΕ0ΡΓ0ΥΣ0Π0ΥΛ0Σ Από το Μένανδρο στονΊψεν |Παγκόσμιο θέατρο 1 ...............................77

ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΞΕΝ0Π0ΥΛ0Σ • Ο Ανδρείος Αχιλλέας • Ο Γιαννάκης στο Αούνα Παρκ • Τα πουλιά της αυλής • Η κυρία Τρομάρα • Οι μικροί βοσκοί • Ο Τάκης και ο Τοτός ............

-■ _ j_ " | ΚΩΣΤΑΣ ΓΑΝΩΤΗΣ Ο Αγαθός και οι δύο Ληστές ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΠΟΥΛΩΤΗΣ Το άγαλμα που κρύωνε

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Η ανελέητη ροή του χρόνου |

I. H ■ I

ΚΑΙΗ ΤΣΙΤΣΕΛ Η

Ο χορός το ν ωρών Διηγήματα Αθήνα, Άγρα, 1998. Σελ. 154

Π ροσφιλές θέμα ο χρόνος για τους συγγραφείς.

1 1 Ίσως γιατί βιώνεται ποικιλότροπα. Ίσως γιατί έχει 1 1 πολλές διαστάσεις και μορφές. Μ' αυτές κατα­ πιάνεται π Καίπ Τσιτσέλπ στο πρώτο βιβλίο που έγρα­ φε απευθείας στα ελληνικά. «Είναι περίεργο πράγμα: γράφοντας ελληνικά, μετά από τόσα χρόνια θητείας στα αγγλικά (στην πρώτη γλώσσα που μίλησα, σε μια πόλη της ελληνικής Διασποράς), γράφοντας με αμφι­ βολίες, με φόβους επιτέλους, στο τέλος της ζωής μου, ελληνικά, ανακαλύπτω ότι γράφω πολύ διαφο­ ρετικά απ' ό,τι έγραφα στην άλλη γλώσσα. Άλλες πα­ γίδες τώρα, άλλες αντιστάσεις, άλλες επιταγές, αλλά και άλλες γοητείες», σημειώνει η ίδια στο οπισθόφυλ­ λο του βιβλίου. Στις πρώτες σελίδες μάς υποδέχεται μια γηραιά κυ­ ρία, που σπρώχνει τις άγρυπνες νύχτες της παίζοντας πασιέντζες. Όλα κυλούν με τον ίδιο ρυθμό, κι όμως υ­ πάρχει διαφορά, αφού τίποτα δεν είναι ποτέ όμοιο με ό,τι φαίνεται σαν αντίγραφό του. Πόσο μάλλον οι νύ­ χτες και οι ατέλειωτες ώρες τους. Η διαδρομή συνεχί­ ζεται και στα επόμενα διηγήματα. Μικρές στιγμές της καθημερινότητας και η διάστασή τους μέσα στο χρό­ νο. Αυτός πρωταγωνιστεί, ορατά ή αόρατα, όχι τα πρόσωπα. «0 γέρος χαλαρώνει. Κλείνει το παράθυρο. Κοιτάζει το -αληθινό- ρολόγι του· τον φρόνιμο χρόνο· το σταθερό τόξο που σηματοδοτεί τον μονόδρομο».

0 χρόνος κυλάει με σκέψεις, παρατηρήσεις, κρίσεις, διαπιστώσεις. Όσο για τη δράση, ο αναγνώστης πα­ ρακολουθεί κυρίως την κίνηση της σκέψης των ηρώ­ ων παρά τη φυσική τους κίνηση: «Η απογοήτευσή μου υποχώρησε. Οι φωτογραφίες, τελικά, δεν ήταν εντε-

Κ Α Ι Η Τ Γ Σ ΙΤ Σ Ε Λ Η

Ο ΧΟΡΟΣ ΤΩΝ ΩΡΩΝI

λώς κενές περιεχομένου. Περιείχαν την ηθελημένη α­ πουσία του. Μια απουσία που μιλούσε: εξέφραζε μιαν άποψη, μιαν απόφαση. Ήταν ένα σημάδι δικό του, α ­ ναγνωρίσιμο». Και αλλού: «0 γέρος παρακολουθεί τα παιδιά υπνωτισμένος. Σκύβει από το ανοιχτό παράθυ­ ρο, η ανάσα του βαριά. Σαν να τον τυλίγουν μεθυστι­ κές αναθυμιάσεις από το προαύλιο. Η έξαρση των παιδιών μεταδοτική. Γεύεται την τρελή ελευθερία: την ξεχασμένη από χρόνια ελευθερία. Ζαλίζεται. Και πανικοβάλλεται. Βρίσκεται σ' ένα όχημα χωρίς φρένα που τραβάει ίοα προς την άβυσσο. Κλείνει τα μάτια, τα χέρια του γαντζώνονται στην πολυθρόνα σαν να τον απειλεί μια μεγάλη κατακόρυφη πτώση». Στον κεντρικό ήρωα κάθε διηγήματος εκείνα που κι­ νούνται είναι ο συλλογισμός του, η σκέψη του. Στο βάθος, στο φόντο της διήγησης, μπορεί να κινείται η

καθημερινότητα, η πόλη, δυο παιδιά, «ο σκύλος που γαβγίζει»· η «μουσική από τη βεράντα»· «τριξίματα, φτερουγίσματα, ψίθυροι»... Η σκέψη, σαν άλλος ήρωας, διατυπώνει προτάσεις, σχολιάζει, περιγράφει, ε ­ ποπτεύει: «Το τελευταίο φ ω ς-μ ια λάμπα στο προ­ σκέφαλο- σβήνει κι αυτό. Τώρα το σπίτι πλέει στο ο ­ λοκληρωμένο σκοτάδι - πλέει, ποτάμι, θάλασσα. Το ξαπλωμένο σώμα, πλεούμενο, κατευθύνεται προς τ' ανοιχτά με μια λαχτάρα ίσως υπερβολική. Το μυαλό, που εποπτεύει το σώμα, επιχειρεί να συγκροτήσει αυ­ τήν την υπερβολική λαχτάρα για τον απόπλου. Εκπέ­ μπει οδηγίες χαλάρωσης. Και αναπόφευκτα δεν κάνει άλλο από το να την αναχαιτίσει».

Η Κ. Τοιτοε\η τρυπώνει με το \όγο της μέσα οτα όνειρα; αγγίζει τις οιωπές των ανθρώπων γύρω της, απογυμνώνει τα σημάδια της παρουσίας τους Και λες ότι σε όλες σχεδόν τις σελίδες αυτή είναι η α­ γωνία της σκέψης: να αναχαιτίσει την κίνηση, τη ροή, τη διαδοχή των γεγονότων· να τη διυλίζει και να την ονοματίζει. Με μικρές κοφτές προτάσεις· με συχνές τελείες, άνω τελείες, διπλές τελείες, κόμματα. Σαν να

δοκιμάζει το πρώτο της εγχείρημα στα ελληνικά: «Πί­ σω από τα κλειστά βλέφαρα δημιουργείται ένας χώ­ ρος που πάει να γίνει σκοτάδι. Σε λίγο αναδύονται ει­ κόνες αυθαίρετες. Μοιάζουν εντελώς ελεύθερες, χωρίς εμφανή κατεύθυνση ή συνέπεια, χωρίς αναγνωρί­ σιμη καταγωγή. Ένα σύμπλεγμα δέντρων, ένας στύλος με κίτρινες και μαύρες ραβδώσεις, μια βεντάλια, τρία γκρίζα κουτιά. Έρχονται, φεύγουν, σμίγουν, με­ ταμορφώ νονται με θαυμαστή ευκολία. Το μυαλό, |γοητευμένο, ανακράζει: Ήρθαν τα όνειρα». Η Καίη Τσιτσέλη τρυπώνει με το λόγο της μέσα στα ό ­ νειρα, αγγίζει τις σιωπές των ανθρώπων γύρω της, α­ πογυμνώνει τα σημάδια της παρουσίας τους. Τα πρό­ σωπα είναι ανώνυμα, άλλωστε δεν έχουν σημασία τα ονόματα, αφού στη ροή του χρόνου, στο «χορό τω ν ωρών» του βίου, όλοι είμαστε ίδιοι: το Άλφα και το Βήτα, η γηραιό κυρία, μια ξαδέλφη, το Μονήρες Ον, ένας γέρος... Πρωταγωνιστούν κυρίως οι μεγάλες η­ λικίες. Οι νεότερες αναδύονται από τη μνήμη, για να θυμίσουν, ξανά, το χρόνο και τις φάσεις του. «Η νύχτα χαίνει», «Αντίθετο ρεύμα», «Εμφάνιση», «Η jτελετή», «Μια τρύπα στο νερό», «Τρίτο χέρι», «Τα τρέ­ να: Μυθολογία και λασπωμένα πόδια», «Τρόποι του λέγειν», «Προσωπογραφία», «Καφές-φάντασμα», «0 1χορός των ωρών», «Η παρένθεση», «Ορφέας-Μορφέας», «Στιγμιότυπο», «0 πλησίον», είναι οι τίτλοι των δε­ καπέντε διηγημάτων της συλλογής. Τα δύο τελευταία μεταφράστηκαν από τους Μίλτο Φραγκόπουλο και Νί­ κο Φωκά. Δεκαπέντε στιγμές, δεκαπέντε ώρες, που χορεύουν αντάμα με τη μνήμη και τη φαντασία και με εργαλείο το λόγο. □

Η Καίη Τσιτσέλη

Ποτέ δεν με τραβούοε το αμιγώς αυτοβιογραφικό γράψιμο, αν και το βαοικό άδικό μου οτηρίζεται πάντα σε προσωπικές εμπειρίες, πραγματικά οομβάηα. Δεν κατέχω, φαίνεται, πολλή μυθοπλαοτική φανταοία. Τα θέματά μου δεν είναι κοινωνικά ή ψυχολογικά. Εκείνο που με απασχολεί πιο πολύ είναι ο χρόνος. Όχι τάοο ο χρόνος-διάρκεια όσο ο χράνος-οτιγμή. Πιθανόν γι' αυτό δεν μου πήγε πολύ σαν φόρμα το μυθιστόρημα (έχω γράψει μόνο δύο) και τελικά προτίμησα το διήγημα. Στα διηγήματα του τελευταίου μου βιβλίου με ενδιέφεραν οι φαινομενικά συνηθισμένες (αλλά πολύ συγκεκριμένες) καταστάσεις, όπου υποβόσκουν αντίρροπες δυνάμεις, ανοποδογύριομα των ρόλων, ανατροπές, αντι­ φάσεις, διαψεύσεις, και όπου μια στιγμή ξαφνικά φέρνει την αποκάλυψη. Προσπαθώ να συνδυάσω μια γραφή μάλλον ρεαλιστική με θέματα όχι τόσο ρεαλιστικά, που ίσως μοιάζουν αφηρημένα ή εγκεφαλικά, αλλά που για μένα είναι το ίδιο συναρπαστικά όοο ένας έρωτας, ένα έγκλημα ή μια μάχη.

Σταθερμάόρια τηςγυναικείαςγραφής

i

Α ΓΓΕΛ Α Κ Α ΣΤΡΙΝΑΚΗ

Τ α ό ρ ια τ η ς ζ ι ο τ α σ ιά ς Αθήνα, Πόλις, 1999. Σελ.136

ι εννέα ιστορίες που συναπαρτίζουν τη νέα, τρίτη συλλογή διηγημάτων της Αγγέλας Καστρινάκη (καθώς έχουν προηγηθεί οι «Φιλοξενούμενη» και «Εκδρομές με φίλες») αγγίζουν τα... θερμά όρια της γυναικείας γραφής, ήγουν προσβλέπουν σε μια ευθυ­ τενή αποτύπωση της γυναικείας έκφρασης ως προς το πνεύμα, τον ψυχισμό, τις εσωτερικές δυνάμεις που κυριαρχούν και χαρακτηρίζουν τη θηλυκή διάσταση στη μονοδιάστατη -κατά μία άποψη «φαλλοκρατούμενη»- λογοτεχνική παραγωγή τη ς εποχής μας. Η συγγραφέας, καλή γνώστρια των παραμέτρων που συνθέτουν αυτή την πνευματική παραγωγή, επιδιώκει με σαφήνεια να δώσει το χώρο για την ανάπτυξη ε ­ νός λόγου, που θα αγγίξει το γενικώς αδιάφορο και δίχως εκζητήσεις, νωχελικό αναγνωστικό κοινό σε ένα πεδίο εν πολλοίς διαφοροποιήσιμο και άλλως ιδωμέ­ νο. Τα μάτια της αφηγήτριας, που είτε συμμετέχει ε ­ νεργά είτε παρακολουθεί εκ του σύνεγγυς και επεμ­ βαίνει σε κάθε παρεκτροπή των ηρώων από το νενομισμένο τους, κινούνται διεισδυτικά, ζωηρά και ταχυ­ βόλος στο σκηνικό περιβάλλον και τους πρωταγωνι­

Ο

στές και δευτεραγωνιστές του: η ταξιδιώτισσα στο τρένο για τη Θεσσαλονίκη εξακτινίζεται στην περιορι­ σμένη κουίνια με τους αρσενικούς συγκατοίκους της,

Η Α. Καοτρινάκη δοκιμάζεται ο'ένα χωροχρονικό πλαίσιο όπου οι ηρωίδες της, τα πάθη και οι αναζητήσεις τους «ακουμπούν» οτη σύγχρονη πραγματικότητα

η απορούσα και απόμακρη διανοούμενη παρατηρεί σε μια περιστασιακή συνεύρεση ματαιόδοξους «κουλ­ τουριάρηδες», η τραγική διαπίστωση του πλατωνικού έρωτα και της απατηλής πραγματικότητας της δρά­ σης μεταξύ των φύλων, η αιδούμενη όσο και ψυχα­ ναλυτική ηρωίδα στο ομότιτλο (με το βιβλίο) διήγημα, που άτολμη αλλά και υπερευαίσθητη κωλύεται τη στιγμή της ουσιώδους υπαρξιακής επαφής με τον ήρωα. Όλοι αυτοί οι διηγηματικοί χαρακτήρες, συνάμα και οι υπόλοιποι της συλλογής, φαίνεται ν' απορρέ­ ουν από το πλούσιο εμπειρικό οπλοστάσιο της συγγραφέως και ενσαρκώνονται με περισσή φροντίδα α­ πό την πανεπιστημιακή δασκάλα Α. Καστρινάκη. Και τούτη η επιμέλεια αναντίρρητα αποδεικνύεται πλημ­ μελής, αφού αφήνει ωστόσο την περιρρέουσα αίσθη­ ση της ισχυρών ερεισμάτων λογοτεχνικής καλλιέργειάς της να επισκιάζει τον όποιο αυθορμητισμό. Σε κα­ μία περίπτωση δεν θα αποτελούσε μειωτικό αντίβα­ ρο, εάν δεν ήταν ξεκάθαρη η φιλολογική επέμβαση, όπως εν προκειμένω, δηλαδή, η συγκρατημένη - τιθασευμένη αφηγηματική διατύπωση. Η συγγραφέας αυτοελέγχεται και «προσέχει» τον διηγηματικό της οί­

τα Βιβλία

μήνα

στρο με παράλληλη πρόθεση να συμπορευθεί με τη «γλώσσα» του μέσου αναγνώστη. Για τούτο και ο λό­ γος της ρέει απλός, καθημερινός, δίχως βερμπαλι­ σμούς ή εντυπωσιολογικά ανακόλουθα - κοινότοπα εκφραστικό σχήματα, με τη χάρη και τη διάθεση που απαιτείται από τους νέους φορείς της λογοτεχνικής μας παραγωγής. Εάν η καθαρά γυναικεία έκφανση τω ν διηγημάτων αυτών θα όφειλε πιθανώς να είναι συνδηλωτική συγκεκριμένων τάσεων ή ιδεολογημά­ των, τότε σίγουρα δεν πρόκειται για μια ακόμη φεμινι­ στική διατύπωση. Τουναντίον, η Α. Καστρινάκη δοκι­

μάζεται σ' ένα χωροχρονικό πλαίσιο όπου οι ηρωίδες ΐη ς, τα πάθη και οι αναζητήσεις τους «ακουμπούν» στη σύγχρονη πραγματικότητα, όπου οι διαχωρισμοί και τα δίπολα δεν αφορούν πια κανέναν στην ουδέτε­ ρη ζώνη των κοινωνικών συμπαρομαρτούντων. Κι είi/αι τούτος ένας λόγος να στρέφει το βλέμμα της με καθαρότητα οτη βάση των ανθρώπινων σχέοεων υπό το πρίσμα της γυναικείας της φύσης. Ουδέν μεμπτόν, ρυδέν ανάλγητον λοιπόν ακόμη και στα «Όρια της ζε­ στασιάς». Βασίλης Ρούβαλης

Ηιοτορία μιας πόλεως Κ Ο ΣΤ Α Σ ΣΩ Τ Η ΡΙΟ Υ

Κ οντρ απ ό στο Α φ η γ ή μα τα της π όλης Αθήνα, Ν ιφίλη, 1998. ItX. 130

ί Λ σοι πιστεύουν πως οι άνθρωποι των πολυκαI I τοικιών είναι αποξενωμένοι κι ότι ούτε που ξέρουν ποιος μένει δίπλα τους και άλλα παρεμ­ φερή, κάνουν μεγάλο λάθος». Ακόμα κι όταν τα ονό­ ματα είναι άγνωστα, οι φυσιογνωμίες είναι γνώριμες, οι ζω ές τους παρακολουθούνται. Φωνές και θόρυβοι περνάνε μέσα από τους τοίχους των διαμερισμάτων κι ο καθένας γνωρίζει μικρές προσωπικές λεπτομέρει­ ες για τον άλλον - τι ώρα κάνει μπάνιο, τι ώρα τρώει, αν μάλωσε με τον ή τη σύζυγο, με τα παιδιά, πού α­ φήνει τα σκουπίδια του και τι ώρα τα κατεβάζει. Όμως δεν είναι μόνο οι ένοικοι της δικής του πολυκατοικίας που γνωρίζει, αλλά και τω ν διπλανών, βλέπει τις φι­ γούρες τους πίσω από τις κουρτίνες, τη διακόσμηση των διαμερισμάτων όταν ανοίγουν τα παράθυρα, αγ­ γίζει τα μπαλκόνια τους, μαλώνει, πιάνει φιλίες μαζί τους και τους ερωτεύεται. Τα αφηγήματα του Κώστα Σωτηρίου θυμίζουν θεατρι­ κό έργο, όπου κυρίαρχο στοιχείο είναι η πολυκατοικία, η πρώτη ύλη μιας πόλης, πάνω στην οποία διαμορ­ φώνεται η γειτονιά. Οι χαρακτήρες του θα μπορούσαν να είναι κάτοικοι της ίδιας γειτονιάς, εκπρόσωποι των ανθρώπων που συναντάς σε μια πόλη. Μιλάει για τη δική του γενιά κυρίως, από τη δική του σκοπιά, αρκε­ τά επηρεασμένος και από το επάγγελμά του, αυτό του πολιτικού μηχανικού, στο οποίο καθημερινά μπο­

'' U

τα Βιβλία

μήνα

ρείς να δεις τη διαφθορά της σημερινής κοινωνίας, της προστυχιάς και τεμπελιάς των νεοελλήνων, αλλά μπορεί και να συναντήσεις τους λίγους που αρνήθηκαν να συμβιβαστούν και να προσαρμοστούν σε μια κοινωνία που μπορεί να τους ρίξει σε τέλμα. Γυναίκες, άντρες και παιδιά, παντρεμένα και χωρισμένα ζευγά­ ρια, Αθηναίοι και μη που ζούνε στην Αθήνα από όλες τις τάξεις και τα κόμματα, συγκροτούν την εικόνα αυ­ τής της πόλης, που δεν είναι τόσο απάνθρωπη όσο θα θέλαμε να πιστεύουμε. Οι άνθρωποι την κάνουν έ ­ τσι. Οι πολυκατοικίες δεν μας αποξένωσαν, μας έ φε­ ραν πιο κοντά. Πότε άλλοτε ήξερε κανείς τόσα πολλά πράγματα για το συνάνθρωπό του; Η άρνησή μας να

■m

είμαστε ανθρώπινοι, να αγαπάμε το συνάνθρωπό μας και να τον σεβόμαστε είτε είναι ξένος, γυναίκα ή παιδί, μας αποξένωσε. Ο συγγραφέας έγινε γνωστός στο αναγνωστικό κοινό

Τα αφηγήματα του Κ. Σωτηρίου θυμίζουν θεατρικό έργο, όπου κυρίαρχο οτοιχείο είναι η πολυκατοικία, η πρώτη ύλη μιας πόλης, πάνω οτην οποία διαμορφώνεται η γειτονιά

με τα δύο προηγούμενά του μυθιστορήματα, Οι Αχινοί (εκδ. Καστανιώτη, 1996) και Ο Νάμπυκας (εκδ. Νεφέ­ λη, 1997), τα οποία έγραψε σε συνεργασία με τον Νί­ κο θεοτοκά. Και οι δύο ανήκουν στη γενιά του '60, τη γενιά που έζησε ίσως τις περισσότερες αλλαγές και που βίωσε τη μεταμόρφωση του τόπου. Χαρακτηρι­

στικό της είναι μια απογοήτευση συνοδευόμενη από ένα αίσθημα αισιοδοξίας, πράγμα που φαίνεται στα α ­ φηγήματα του Σωτηρίου. Για κάθε απατεώνα γιατρό που δέχεται να παίρνει φακελάκια από τους ασθενείς του γιατί αυτός είναι ο ρόλος του, υπάρχει ο αρχιτέ­ κτονας που αρνείται να συμβιβαστεί και να συνεχίσει το κακό που κάναμε σ' αυτήν τη χώρα. Για κάθε περί­ πτερά που θεωρεί τους Αλβανούς το ύστατο κακό και τις γυναίκες καλές για να υπηρετούν, υπάρχει ο νεα­ ρός που βοηθάει τον γέροντα κύριο και γίνεται φίλος του. Για κάθε γυναίκα που δεν πληροί τα πρότυπα «α­ δυναμίας», υπάρχει κάποιος που προτιμάει τις «αφράτες» και «στρουμπουλές». Με λίγα λόγια σκιαγραφεί την ιστορία μιας πόλεως, μιας χώρας τη σημερινή ε ­ ποχή. Επιθυμίες και φόβοι, μοναξιά και φιλίες, κανόνες και οι εξαιρέσεις τους, όλα σε λίγες σελίδες με ιστο­ ρίες καθημερινές. Τα κείμενά του ανήκουν στα εύκολα αναγνώσματα, διαβάζονται δηλαδή γρήγορα και ευχάριστα, ενώ ταυ­ τόχρονα αποτελούν ερέθισμα για τον αναγνώστη αναγκάζοντάς τον να αναλογιστεί τις πράξεις του και τις ευθύνες που έχει σ' αυτόν τον τόπο. Το μειονέκτη­ μά του είναι οι περιορισμένες αναφορές στη νεότερη γενιά, την οποία παρουσιάζει μάλλον αρνητικά χωρίς να της δίνει τη δυνατότητα να δικαιολογηθεί. Άλκηστη Χρονάκη

Ένας άθλιος θαυμαοτός κόομοςI I

ΓΙΩ ΡΓΟ Σ Χ Ρ Η ΣΤ ΕΑ Σ L Γ υ ν α ίκ ε ς τ ο υ έ ρ ω τ α ■ I Αθήνα, Απόπειρα, 1998. Σελ. 188

λέξη θαυμαστός ετυμολογείται, όπως όλοι γνωρί­ ζουμε, από το θαυμάζω που μεταξύ άλλων ση­ μαίνει και απορώ. Είναι πραγματικά ν' απορεί κα­ νείς με τον κόσμο που ο Γιώργος Χρηστέας συνθέτει στα δεκατέσσερα διηγήματά του. Οι πιο συντηρητικοί από μας γρήγορα θα μπορέσουν ν' αποφανθούν ότι εί­ ναι ένας κόσμος αλλοτριωμένος, ένας κόσμος δίχως α­ ξίες και οράματα. Άλλοι θα στρέψουν αηδιασμένοι το κεφάλι, διαβάζοντας για έρωτες με τραβεστί και πρεζόνια, για συζύγους που αλληλοσφάζονται και για απατημένες γυναίκες που εκδικούνται με αυτοκαταστροφικές συνέπειες. Οι περισσότεροι όμως, διαβάζοντας τις

Η

τα Βιβλία ταυ μήνα

Γυναίκες του έρωτα, θα αναγκασθούν να σκύψουν πιο βαθιά το κεφάλι τους σ' έναν κόσμο που, ενώ βρίσκε­ ται δίπλα μας, συνήθως μας αφήνει αδιάφορους, για τον απλούστατο λόγο ότι δεν μας αφορά. Τι σχέση έ ­ χουμε όλοι εμείς με τους ήρωες του Γιώργου Χρηστέα, όλους αυτούς που μεσονυχτώντας μάς κοιτούν σου­ ρωμένοι ή μαστουρωμένοι να πηγαίνουμε για ύπνο και μας θεω ρούν πρόβατα που γυρνάμε στο μαντρί; Τι τους χρωστάμε για να τους δώσουμε σημασία; Για ποιο λόγο ν' ασχοληθούμε μαζί του ς Ποτέ οι στέγες των σπιτιών δεν ήταν τόσο κοντά και οι καρδιές των ανθρώπων τόσο μακριά, καγχάζει ο έκφυ­ λος καθηγητής, με τα λόγια του Σαμαράκη, όταν ο μό-

Τα διηγήματα του ί . Χρηστέα αποδεικνύουν ότι, είτε με τη θέληοή μας είτε όχι, κάποτε οι δρόμοι μας θα διασταυρωθούν με ό\ους αυτούς που δεν έχουν οτον ή \ιο μοίρα

νος μάρτυρας της βιαιοπραγίας του πάνω σε μια απρο­ στάτευτη πόρνη βιάζεται ν' απομακρυνθεί για να μη δει και να μην ακούσει. Τα διηγήματα του Γιώργου Χρηστέα αποδεικνύουν ότι, είτε με τη θέλησή μας είτε όχι, κά­ ποτε οι δρόμοι μας θα διασταυρωθούν με όλους αυ­ τούς που δεν έχουν στον ήλιο μοίρα -ή, αν θέλετε, με όλα αυτά τα αποβράσματα της κοινωνίας- και τότε κα­ λό θα ήταν να γνωρίζουμε ότι είναι και του λόγου τους άνθρωποι και, επομένως, πρέπει να έχουν από μας την αξία που σαν άνθρωποι τους πρέπει. Πέραν τούτου, ο Γιώργος Χρηστέας μάς περιγράφει κόσμους που οι πε­ ρισσότεροι από μας είχαμε την τύχη να μη γνωρίσουμε, είτε γιατί πραγματικά δεν το θελήοαμε είτε γιατί δεν μας δόθηκε η ευκαιρία. Σαν καλός και πονετικός δάσκα­ λος μας οδηγεί στα επικίνδυνα μονοπάτια του πόθου και του πάθους, μας προειδοποιεί για τις ανεξέλεγκτες εκρήξεις ψυχής, ενώ μας δίνει χρήσιμες πληροφορίες για τις ανοργασμικές γυναίκες, τους κιμπάρηδες, τους ανθρώπους της βελόνας και τις γυναίκες του έρωτα. Σε κάθε περίπτωση, ο τίτλος αλλά και το εξώφυλλο της συλλογής παραπλανούν. 0 Γιώργος Χρηστέας δεν είναι μονομερής και δεν μονοπωλεί. Αγκαλιάζει όλη την ασχήμια της ζωής, όπου τη συναντάει, και μας την

τα Β ιβλία ίο υ μήνα

προσφέρει, ασφαλώς φιλτραρισμένη, προς τέρψη και συμμόρφωση. Το μεγαλύτερο δε ατού του είναι ότι εξιδανικεύει τον έρωτα και τη ζωή -τους δυο βασικούς πόλους γραφής του- μέσα από την ίδια τους την αδυ­ σώπητη ασχήμια. Διαβάζοντας κανείς τα διηγήματα του Γιώργου Χρηστέα δεν νιώθει ντροπή για τον άνθρωπο. Αντίθετα, στα περισσότερα απ' αυτά σε κατακλύζει η συμπόνια, ενώ δεν είναι λίγα εκείνα στα οποία σε πιάjνουν τα γέλια ταυτόχρονα με τα κλάματα. Χάρη στην ομολογουμένως ανορθόδοξη αλλά, στην ουσία, μεστή και εύστοχη γλώσσα του, ο Γιώργος Χρηστέας κερδίζει γρήγορα την εύνοια και ευμένεια των αναγνωστών που ψάχνουν για κάτι άλλο· εντυπωσιάζει δε η αφείδωλη χρήση της άνω τελείας που, ενώ στην αρχή μπορεί να ξαφνιάζει, αργότερα, κι όσο μπαίνει κανείς στο πνεύμα του βιβλίου, προτρέπει σε μεγαλύτερα !διαλείμματα αναπνοής, κάτι που θα συνιστούσα επίσης κατά την ανάγνωση των ίδιων των διηγημάτων ξεχωρι­ στά. Σιγά-σιγά, δηλαδή, και με ρέγουλο. Όλα μαζί εν­ δεχομένως να πέσουν βαριά στο ευαίσθητο στομάχι.

0 συγγραφέας του Γυναίκες του έρωτα χαρακτηρίστη­ κε ήδη, απ' ό,τι διαβάζω, Έλληνας Μπουκόφσκι. Ακο­ λουθώντας μια συνηθισμένη τα τελευταία χρόνια τα­ κτική, προσπαθούμε να εντάξουμε καθετί, που στα ε λ­ ληνικά γράμματα πρω τοπορεί και διαφέρει, σ' ένα προηγούμενο ξενόφερτο πρότυπο, θέλοντας στην ουσία να το δικαιολογήσουμε. Αλλιώς κινδυνεύουμε και |εμείς και το κείμενο να κατηγορηθούμε για έλλειψη α ­ ξιοπιστίας. Στην περίπτωση όμως του Γιώργου Χρηστέα είναι ακόμη και δια γυμνού οφθαλμού ορατό ότι μπορεί μεν να επηρεάστηκε από διάφορα ξένα πρότυπα, δεν αντέγραψε όμως και, το κυριότερο, δεν δανείσυηκε ξένα καλούπια. Έξοχος γνώστης της ελληνικής ψυχής σκύβει πάνω της σαν επιδέξιος ανατόμος για να την καθαρίσει με το ιδιόμορφο συγγραφικό του νυστέρι από περιττά στολίδια και φτιασίδια, παρέχοντας Ιστούς Έλληνες αναγνώστες μια εντελώς πρωτόγνωρη οπτική της γωνία. Ο Γιώργος Χρηστέας δεν είναι μόνο (δύσπεπτος, προϋποθέτει και μια προπαιδεία στα ελληΙνικά δεδομένα, η οποία μοιραία καθιστά κάθε μετα­ φραστική προσπάθεια ματαιοπονία. Ένας συγγραφέας όπως ο Γιώργος Χρηστέας δεν μεταφέρει και δεν μετα\φέρεται, κάτι που αναγκαστικά μας θυμίζει τον Μεγάλο [των ελληνικών γραμμάτων, τον Καλόγερο της ελληνι­ κής λογοτεχνίας, εκείνον που καινοτομώντας έστρεψε το βλέμμα μας στα απλοϊκά, αλλά δυσβάσταχτα προ­ βλήματα των καθημερινών ανθρώπων του χωριού και της πόλης. Πρωτοτυπώντας λοιπόν θα χαρακτήριζα τον Γιώργο Χρηστέα Παπαδιαμάντη του 2000· φοβάμαι όμως ότι θα κατηγορηθώ για ιεροσυλία, γι' αυτό και (δεν επιμένω ελληνικά. Μάκης θεοδόσης

-357

Ε κδόσεις Π οιότητας Σειρά: ΙΣΤΟΡΙΑ

JEAN - NOEL JEANNENEY Καθηγητής Πανεπιστημίου

Η

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ

ΜΕΣΩΝ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥΣ ΩΣ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ

Μ ετά φ ρ α σ η

Νάση Μπάλτα

Πανεπιστημιακός Σελίδες 465

Ε

Κ Δ Ο Σ Ε I Σ

ΠΑΠΑΔΗΜΑ Προσφορά στον Π ολιτισμό © © —

Ιπποκράτους 8 Αθήνα Τηλ.: 36.27.318

Καταστάσεις παροξυσμού Λ ΕΝ Ο Σ Χ ΡΗ ΣΤ ΙΔΗ Σ

Ο τ υ χ ε ρ ό ς α ρ ιθ μ ό ς του δ ό κ το ρ ο ς Μ π ο υ κ α ι ά λ λ α κ α λ ο κ α ιρ ιν ά παρι Αθήνα, Καοτανιώτης, 1998. Σελ. 254 Λένος Χρηστίδης κατόρθωσε, σε σύντομο χρονικό διάστημα, να καθιε­ ρ ω θ εί ω ς έ να ς ο υ ­ σιαστικός εκπρόσω ­ πος της νεότερης γε­ νιάς συγγραφέων τό­ σο στον λογοτεχνικό όσο και στον θεατρι­ κό χώρο. Πράγμα αρ­ κετά δύσκ ολο, αν σκεφτεί κανείς πω ς οι δύο χώροι απαιτούν άλλη διάρθρωση και διαφορετι­ κή οικονομία αφήγησης. Χαρακτηριστικό της γραφής του είναι εκείνο που χαρακτηρίζει και άλγους νέους συγγραφείς, ο σαρκασμός και το διαβρωτικό χιούμορ. Ωστόσο ο Χρηστίδης, αν διαφέρει σε κάτι, είναι ότι εκ­ μεταλλεύεται στο έπακρο τα παιχνίδια της γλώσσας και πάνω σ' αυτά πρώτιστα στηρίζει τα κείμενά του. Η μεταφορά που γίνεται κυριολεξία, οι μετατοπίσεις του νοήματος με βάση το σημαίνον και άλλα υπήρξαν α­ πό τις βασικές αρετές του. Στο τελευταίο του βιβλίο, που συντίθεται από τέσσε­ ρα διηγήματα, διατηρείται το γλωσσικό ύφος του συγγραφέα αλλά, δίνοντας περισσότερη βαρύτητα στην περιγραφή μιας υπόθεσης με όσα εξωφρενικά μπορεί να συμβαίνουν, χάνει τον έλεγχο του υπόγει­ ου χιούμορ και επιδίδεται σε κάποιες ευκολίες που δεν οδηγούν σε αποτέλεσμα. Από τα τέσσερα διηγήματα, θα κρατήσω μόνο το τε­ λευταίο, με τίτλο «Άραγε, τρώνε οι χελώνες όταν λεί­ πω», που είναι προσεκτικά γραμμένο, με αφηγηματική τεχνική, οικονομία και έξυπνες προεκτάσεις. Ελπίζω ότι ο υποσχόμενος πολλά συγγραφέας δεν θα υποκύψει στις γνωστές ανάγκες του μάρκετινγκ που πιέζει για την επανεμφάνιση με νέο βιβλίο σε τακτά χρονικά διαστήματα, ώστε να οδηγηθεί σε βεβιασμένες εκδό­ σεις. Δημήτρης Τσατσούλης

Ο

----------------------------τα Βιβλία του μήνα

ΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Γνώοη της ανθρώπινης ψυχής της Μαργαρίτας Τσιγάρα

I

I Η

ΝΑΓΚΙΜ Π Μ Α Χ Φ Ο Υ Ζ

Κ ρ υ μ μ έ ν α ό ν ε ιρ α σ το Χ α ν ε λ Χ α λ ί λ ι

■ I Μτφρ.: Πέρσα Κουμουτοη ■ I Αθήνα, Ψυχογιός, 1999. Σ«λ. 305 Ναγκίμπ Μαχφούζ, γεννημένος τον Δεκέμβρη του 1911 στο Κάιρο (βραβείο Νόμπελ Λογοτε­ χνίας 1988), θεωρείται ένας από τους πιο πολυδιαβασμένους συγγραφείς ανά την υφήλιο. Το έργο του, που αριθμεί πάνω από τριάντα μυθι­ στορήματα και εκατό διηγήματα, μεταφράστηκε οε περιοσότερες από είκοοι πέντε γλώσσες. Η εμπει­ ρία της αντιβρετανικής εξέγερσης του 1919, καθώς και του β' παγκοσμίου πολέμου και της επανάστα­ σης της Αιγύπτου του 1952 που επακολούθησε, ε ­ πηρέασε καθοριστικά τη διαμόρφωση της προσωπι­ κότητας του συγγραφέα, καθώς και τον τρόπο γρα­ φής και τη θεματολογία του έργου του. Στα βιβλία του αντανακλάται ο μετασχηματισμός τη ς κοινω νικής ζω ή ς το υ τό π ο υ το υ (τριλογία «Μπάιν ελ Καστράιν», «Κασρ ελ Σουκ» και «Ας-Σουκαρίγια» - 1956-7) και η διαστρωμάτωση της αιγυπτια­ κής κοινωνίας («Χαν αλ Καλντί» - 1946, «Η πάροδος του Ελ Μιντάκ» -1947), η διάλυση της μικροαστικής οικογένειας («Νέο Κάιρο» - 1945) και η βαθιά αντίθε­ ση μεταξύ πλούτου και φτώχειας στην αστική κοι­ νωνία («0 ψίθυρος της τρέλας» - 1958).

0 Ναγκίμπ Μαχφούζ διεισδύει ψυχαναλυτικά στον ε ­ σωτερικό κόσμο των ηρώων του, γεγονός που προ­ δίδει τον βαθύνου.στοχαστή και γνώστη της ανθρώ­ πινης ψυχής. 0 κοινωνικοπολιτικός χαρακτήρας ω ­ στόσο του συνόλου του έργου του προδίδει τον σοσιαλιστή. Στα «Κρυμμένα όνειρα στο Χαν ελ Χαλίλι» (1946) ο «ποιητής» Μαχφούζ βρίσκει την έμπνευσή του ένα «απομεσήμερο μιας συνηθισμένης ημέρας του Σε­

Ο

τα βιβλία

μήνα

πτέμβρη του 1941» οτον «φουρτουνιασμένο δρό­ μο»· άγρυπνά κάτω από το λιγοστό φω ς των «ξενυ­ χτισμένω ν αστεριών» και στέλνει το υ ς «χαιρετι­ σμούς του έρωτα στις πλάτες, στα στόματα, στους έαιμούς και στους καρπούς των χεριών», φ συγγραφέας μιλάει μέσα από τον ήρωα και μιλάει έξω απ' αυτόν. Το κοντινό και το μακρινό πλάνο ε ­ ναλλάσσονται με επιτυχία θυμίζοντας κινηματογρα­ φική ταινία. Απευθύνεται στο κοινό: «Η αρχαία γειτονιά, βλέπε­ τε...» (σελ. 14), στοιχείο που συναντάται στο θέα ­ τρο μα λιγότερο στον γραπτό λόγο. Προφανώς αυτά τα στοιχεία του έργου του οδήγη­ σαν στη διασκευή ενός μέρους του για τον κινημα­ τογράφο και το θέατρο. φαρ' όλη την αποστασιοποίηση του συγγραφέα από

-ΒΘ

tov ήρωα μέσω της χρήσης ίο υ τρίτου προσώπου («ο άνδρας», «ο νέος»), η συμμετοχή του στην προ­ σωπική του αγωνία ακολουθεί όλο το φάσμα της αποκορύφωσης και της πτώσης. Η παρουσία του χρόνου μέσα στην πλοκή είναι πά­ ντα σχετική. Το παρελθόν γειτνιάζει με το παρόν ήδη από την πρώτη σελίδα. Οι αναμνήσεις είναι α­ διάσπαστο στοιχείο του παρόντος. Τα αόρατα άλ­ ματα μέσα στο χρόνο δίνουν κάποτε στον αναγνώ­ στη την εντύπωση πως κάτι του διέφυγε σε άγνω­ στη στιγμή και τον ω θούν να ξαναδιαβάσει την ε ­ νότητα (βλ. ιδιαίτερα σελ. 42).

0 χρόνος είναι βασικά ο προσωπικός, ο βιωμένος χρόνος. 0 ά λλος, ο εξω τερικός χρόνος (ο π ό λ ε­ μος, ο μήνας του Ραμαζανιού) χρησιμεύει μόνο ως

0 Ν. Μαχφούζ όιεισόύει ψυχανα\υτικά στον εσωτερικό κόσμο των ηρώων του, γεγονός που προόίόει τον βαθύνου στοχαστή και γνώστη της ανθρώπινης ψυχής σκηνή, πάνω στην οποία θα δρά σουν οι ή ρωες. Στο τέλος, όταν οι προσωπικές εμπειρίες είναι δυ­ να τότερες συγκινησιακά σε ένταση από τις βόμ­ βες του έξω κόσμου, οι ήρωες μοιάζουν με χάρτι­ νες φιγούρες, αδιάφορες για τον παροντικό χρόνο. Το ίδιο σχετικός είναι και ο χώρος, ταυτόχρονα ό ­ μως και καταλυτικός. Η λαϊκή γειτονιά του Χαν ελ Χαλίλι, όπου βρίσκεται το τζαμί του εγγονού του προφήτη Μωάμεθ, Χουσέιν, αποτελεί εγγύηση για την ασφάλεια της οικογένειας από τις ριπές τω ν α­ εροπλάνων. Αλίμονο όμως! 0 τόπος δεν δίνει κα­ μιά εγγύηση για τα χτυπήματα τη ς μοίρας. Το τ έ ­ λος της ιστορίας βρίσκει την οικογένεια να μετακο­ μίζει για δεύτερη φορά μέσα στον πολεμικό καται­ γισμό, για ν' αφήσει την ελπίδα να ανθίσει σε άλλο τόπο. Οι ήρω ες κινούνται, από τη μια, στον εσωτερικό χώρο της σκέψης και των συναισθημάτων και, από την άλλη, στον εξωτερικό, κοινωνικό χώρο, κεντρι­ κά σημεία του οποίου είναι οι νέοι γείτονες, το κα­ φενείο, η κοπέλα του απέναντι παραθύρου.

0 παροντικός χώρος είναι πιο δυνατός από τον πα­ ροντικό χρόνο, γιατί ο χώρος είναι ικανός να αλλά­

(5®-

ξει συνήθειες για καιρό αμετάβλητες, να προκαλέσει ελπίδες από καιρό χαμένες. Το ψυχογράφημα των ηρώων του Ναγκίμπ Μαχφούζ είναι ψυχογράφημα της ίδιας της ζωής. Η ελπίδα α­ ναπτερώνει την ψυχή και η απελπισία την καταβάλ­ λει. Οι ήρωες πονούν, και είναι ο πόνος λιγότερο ο ­ δυνηρός από την τόλμη που χρειάζεται κανείς για να ζήσει. Ακολουθώντας σε αναπνοή στήθους τα συ­ ναισθηματικά κύματα των ηρώων του, ο παρατηρη­ τής συγγραφέας επισημαίνει: «Να τος, πάλι το βάζει στα πόδια πριν ακόμα αρχίσει ο πόλεμος... Δεν έχει την ψυχή του αγωνιστή, ζαρώνει και γίνεται καπνός με την πρώτη δυσκολία» (σελ. 118). Βάζει τον Άχμαντ να μακαρίζει τη νηνεμία του θανάτου, που είναι πιο ανώδυνη από το μαρτύριο τη ς ζω ής (βλ. σελ.

120) και ν' αναρωτιέται γιατί ο θεός να δημιουργεί μικρόψυχους ανθρώπους σαν αυτόν (βλ. σελ. 121). Η βαθιά αντίθεση ανάμεσα στη συνεσταλμένη, ά ­ τολμη, στοχαστική φύση του Άχμαντ και την παρορ­ μητική, γενναία, χυμώδη φύση του Ρόσντι αντιπρο­ σωπεύει τις δύο διαφορετικές στάσεις απέναντι στη ζωή, που ενυπάρχουν βέβαια, σε μικρότερο ή μεγα­ λύτερο βαθμό, σε κάθε άτομο, αν και εδώ ενσαρκώ­ νονται από δύο διαφορετικά πρόσωπα. Ο διατακτι­ κός Άχμαντ α ποφεύγει να προσπαθήσει έστω να πλησιάσει τον επιθυμητό στόχο, επειδή φοβάται την αποτυχία και την απόρριψη. Επωμίζεται με καρτερι­ κότητα, όχι όμως χωρίς παράπονο, τα βάρη της πα­ τρικής οικογένειας και υπομένει το πέρασμα της ζω­ ής δίπλα του. Αντίθετα ο Ρόσντι προκαλεί τη ζωή, παίζει με την τύχη και τον έρωτα, βιώνει άμεσα την εμπειρία και καταριέται τον ύπνο, που του στερεί έ­ να μεγάλο μερίδιο από τη σύντομη ζωή (βλ. σελ.

139). Δεν φέρει ευθύνη για κανέναν άλλον εκτός α­ πό τον εαυτό του. Όμως η ζωή δεν επιβραβεύει τον αστόχαστο καταχραστή της. Ο σεβασμός της ζωής και η ευγνωμοσύνη απέναντι στο θαύμα να ζει κα­ νείς είναι απαραίτητη προϋπόθεση τόσο για την επι­ βίωση όσο και για την ευτυχία: γιατί η ζωή εκδικείται την αχαριστία απέναντι της. Μονάχα όταν η ζωή του απειλείται, αναπολεί ο Ρόσντι λυπημένος: «Γιατί δεν είχε σκεφτεί ποτέ την υγεία του πριν από σήμερα; Γιατί την πήρε ως δεδομένο;» (σελ. 232). Οι ήρωες του Μαχφούζ συμπεριφέρονται με γνώμο­ να την αξιοπρέπεια και την κοινωνική αναγνώριση. Αποφεύγουν το «ρεζίλεμα». Εάν η επίτευξη του κοι­ νωνικού αυτού στόχου γίνει αδύνατη, μέμφονται τους εαυτούς τους και τους άλλους για την αποτυ­ χία τους, πικραίνονται και νιώθουν προδομένοι. Οι ήρωες παλεύουν ενάντια στη μοίρα τους για την ευτυχία τους, όμως αυτή είναι πιο δυνατή από κεί­ νους.

Ε κδόσεις Π οιότητας Η μητέρα της Ναουάλ υπενθυμίζει στην κόρη, που αγανακτεί με την άδικη απόφαση του πατέρα της να μην ξαναδεί τον αγαπημένο της: «Αυτή είναι η μοίρα σου, Ναουάλ, τι μ πορούμ ε να κάνουμε;» (σελ. 273). Και ο Ρόσντι καταβεβλημένος από την ασθένεια αφήνει την τύχη του στα χέρια Του (βλ. σελ. 248). Εντούτοις μια μεμονωμένη από το σύνολο φιγούρα αμφισβητεί αυτούς τ ου ς γενικά α ποδεκτούς στό­ χους: είναι ο κομουνιστής Ράσεντ, ο νεοτεριστής, ο μοναχικός διανοούμενος που ψάχνει απεγνωσμένα τον ποιοτικό διάλογο συναναστρεφόμενος ωστόσο λαϊκούς ανθρώπους. Οι πολιτικές του πεποιθήσεις, το ήθος και η πίστη του στη δυνατότητα αλλαγής τη ς κοινωνίας τον αποτρέπουν από την παθητική στάση απέναντι στη ζωή και το λήθαργο του ναρκω­ τικού, το οποίο θέλγει τον θρήσκο οπαδό του Κορα­ νίου.

0 Μαχφούζτον παρουσιάζει ρεαλιστή, αυστηρό, κυνικό. Συχνάζει στο καφενείο, αλλά αποστασιοποιείται από τα δρώμενα τη ς κοινότητας απολαμβάνοντας μονάχα τη συνύπαρξη. Δεν συμμερίζεται τη βασική φιλοσοφία τη ς μουσουλμανικής κοινωνίας για τη ζωή: την υποταγή στη μοίρα, στο πεπρωμένο, στο θεό.

0 Άχμαντ αναρωτιέται πώς άραγε γίνονται οι αλλα­ γές στη ζωή: «Μήπως εκδηλώνονται ήρεμα και αβίαστα ώστε να μην αφυπνίζουν και να μην ταράζουν τα θύματά τους;» (σελ. 175). Η λογική του του υπαγορεύει πως θα ήταν «πιο φρό­ νιμο... ν' αφήσει το παράθυρο κλειστό και να παρακάμψει όσα προοιωνίζεται το άνοιγμά του. Αλλά (α­ ντιλέγει μόνος του) η ζωή δεν υποτάσσεται σ' αυτήν τη λογική και δεν την ακολουθεί ούτε επηρεάζεται από την ευθυκρισία και τους φόβους...» (σελ. 112). Βρίσκει παρηγοριά στη λήθη, γιατί η λήθη είναι ο «κανόνας της ζωής» και θαυμάζει το μυστήριο της ζωής και την πορεία του «καραβανιού τω ν ζωντα­ νών» που δεν σταματάει ποτέ. Η άριστη μετάφραση από τα αραβικά από την Πέρσα Κουμούτση δεν αφήνει δυσνόητες θέσεις στο λόγο. Οι επεξηγήσεις και τα σχόλια, που συνοδεύουν κά­ ποτε το κείμενο, απαλύνουν την προσπάθεια και του πιο αμύητου στα μουσουλμανικά ήθη αναγνώστη να συμμετάσχει με ευκολία στα γραφόμενα. Ο εύστοχος πρόλογος του Κ. I. Τσαούση σκιαγραφεί τη μικρογραφία του ήρωα του Μαχφούζ, τη μικρο­ γραφία «του πιο ταλαιπωρημένου από τα όντα της Γης, του Κοινωνικού Ανθρώπου». Τα «Κρυμμένα όνειρα στο Χαν ελ Χαλίλι» είναι σαν έ­ να ποτήρι δροσερό νερό που το πίνει ο διψασμένος μονορούφι. □

τα βιβλία του μήι

Σειρά: ΙΣΤΟΡΙΑ

Μ. L. WEST Καθηγητής Πανεπιστημίου

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

Μετάφραση Στάθης Κομνηνός Με 576 σελίδες, 35 εικόνες εκτός κειμένου, σχέδια και πίνακες

Ε

Κ Δ Ο Σ Ε I Σ

ΠΑΠΑ Δ ΗΜΑ Π ρ ο σ φ ο ρ ά σ τον Π ο λ ιτ ισ μ ό

Ιπποκράτους 8 Αθήνα Τηλ.: 36.27.318

— ©Ώ

Ένας πολυσύνθετος κειμενικός κόομος ΧΟΣΕ ΔΟΝ ΟΣΟ

Το ά σ ε μ ν ο π ο υ λ ί τη ς ν ύ χ τ α ς Μτφρ.: Αγγελική Αλεξοπούλου Αθήνα, Καοτανιώτης, 1998. Σελ. 584 γοητεία και επομένως η αποδεκτότητα της ευρύ­ τερα γνωστής ως λα τινοαμ ερικά νος λογοτε­ χνίας βασίζονται κυρίως (α) στη δημιουργική χρή­ ση του μυθικού στοιχείου με τη συνακόλουθη συχνό­ τατη παραβίαση της κοινής αντικειμενικής πραγματι­ κότητας και (β) στην καταιγιστική παράθεση πληρο­ φοριών που προσδιορίζεται από πλεοναστικό χαρα­ κτήρα και οικονομία κοινού προφορικού λόγου. Όθεν βασικοί παράγοντες του αντίστοιχου κειμενικού/σημασιολογικού κλίματος είναι αφενός η σχεδόν παντε­ λής απουσία της καρτεσιανής λογικής και αφετέρου η σχεδόν αποκλειστικά βιωματική χρήση της γλώσσας. Η πρόκληση, που αυτή η λογοτεχνική παραγωγή αντι­ προσωπεύει για τη σύγχρονη φιλολογική κριτική με τον αιτιοκρατικό χαρακτήρα, προκύπτει αμέσως ως αυτονόητη, και αυτή ακριβώς είναι η περίπτωση του ει το χαμένο και ξανακερδισμένο κέντρο του κειμενιπαρόντος βιβλίου του Χιλιανού Χοσέ Δονόσο (19241997), εκ των κορυφαίων λατινοαμερικάνων (και όχι κού κόσμου (πβ. 58-39). μόνον) συγγραφέων.

0 κειμενικός χρόνος, που προσδιορίζει τα κειμενικό γεγονότα, είναι μια ροή συνεχών επίσης ατάκτων πα­ Το βιβλίο αυτό αντιπροσωπεύει ένα πολυσύνθετο σηλινδρομήσεων μεταξύ κειμενικού παρόντος και πα­ μασιολογικό σύστημα και αντιστοιχεί σε έναν εξίσου ρελθόντος χωρίς σαφή διάκριση μεταξύ των δύο αυ­ πολυσύνθετο κειμενικό κόσμο, όπου αναγνωρίζονται τών χρονικών βαθμιδών- πρόκειται μάλλον για τη ροή συνεχείς άτακτες παλινδρομήσεις ανάμεσα στην αντι­ κειμενική μέχρις ακραίων ορίων πραγματικότητα και του ψυχολογικού/προσωπικού χρόνου. στο μυθικό/φανταστικό επίσης μέχρις ακραίων ορίων Αναγνωρίζεται, έτσι, σαφώς η διαδαλώδης πρισματιστοιχείο, υποστηριζόμενο και από την απαραίτητη κότητα της αφήγησης, τόσο ως προς την οργάνωση προσωπική μυθολογία. Πρόκειται, με άλλα λόγια, για του κειμενικού κόσμου όσο και ως προς την οργάνω­ ένα μετα-μυθικό κειμενικό περιβάλλον, στο πλαίσιο ση του κειμενικού χρόνου. του οποίου έχει ανατραπεί η κατά την κοινή κοινωνική Στο βιβλίο φαίνεται να ελέγχει την κατάσταση ένα κε­ αντίληψη ιεράρχηση αξιών (η λέξη στο πλήρες φά­ ντρικό κειμενικό Εγώ με συμπεριφορά συνεπή και ο ­ σμα του περιεχομένου της), και έτσι είναι π.χ. δυνα­ μόλογη προς αυτό το κλίμα, εννοώ εξίσου πολυσύν­ τόν μια μπαλίτσα από ασημόχαρτο να αντιπροσωπεύ­ θετη. Πρόκειται για ένα δαιδαλωδώς και πάλι πρίσμα-

Η

τικό Εγώ με άτακτες παλινδρομήσεις μεταξύ ποικίλων εστιάσεων, που αντιστοιχούν σε κεντρικούς και περι­ φερειακούς χαρακτήρες αναγνωριζόμενους ή απλώς συναγόμενους με βάση τα συμφραζόμενα. ΛΤο κειμενικό Εγώ με αυτό το περιεχόμενο παραθέτει εκ των ένδον, αλλά και μέσα από ένα πλαίσιο μόνω­ σης, τα κειμενικό γεγονότα λειτουργώντας ως ομο/ενδοδιηγητικός αφηγητής, ενώ συχνά προσπαθεί να επικοινωνήσει με το περιβάλλον του επιστρατεύο­ ντας ένα αμήχανο έω ς ικετευτικό ή απολογητικό β' πρόσωπο. Μέσα σ' αυτό το κλίμα η παρεμβαλλόμενη τριτοπρόσωπη αφήγηση φαίνεται να αντιπροσωπεύει

Έ ν α μ ε τ α -μ υ θ ικ ό κ ε ιμ ενικό π ε ρ ιβ ά λ λ ο ν , ο τ ο π λ α ίο ιο το υ ο π ο ίο υ εχει α ν α τ ρ α π ε ί η κ α τ ά τ η ν κ ο ιν ή κ ο ιν ω ν ικ ή α ν τ ίλ η ψ η ιε ρ ά ρ χ η σ η α ξ ιώ ν

την παρέμβαση του συγγραφέα, που προσπαθεί να διατηρεί τον έλεγχο των καταστάσεων στον κειμενικό κόσμο που ο ίδιος δημιούργησε (στο ζήτημα αυτό θα επανέλθω). Σ' αυτόν τον κόσμο φαίνεται να κυριαρχεί ένα σύστη­ μα (με την έννοια της αλληλοδέσμευσης μέχρις αλληλο-αναίρεσης) «αποκλινόντων» χαρακτήρων: επι­ κίνδυνες ακόμα και την ώρα του θανάτου γριές υπη­ ρέτριες αρχόντων, εκφυλισμένοι κοσμικοί και εκκλη­ σιαστικοί άρχοντες, ορφανά με βεβαρημένο οικογε­ νειακό παρελθόν, το προϊόν μιας τερατογένεσης ως κειμενικό γεγονός και ως απειλή. Η κειμενική λογική έ ­ χει ανατρέψει πλήρως και βιαίως την αντικειμενική λο­ γική και τα όρια μεταξύ υποκειμένου και αντικειμένου της αφήγησης είναι ασαφή έως μηδενικά. Εδώ, αυτό που έχει σημασία, είναι η σύνθεση του συστήματος ως σημασιολογικού τοπίου, και όχι οι μονάδες του συστήματος. Φυσικά, πρόκειται και πάλι για μία ακόμα εφαρμογή της δαιδαλώδους πρισματικότητας, που χαρακτηρίζει ακριβώς τη σύνθεση του συστήματος των χαρακτήρων, αφού το κυριότερο στοιχείο της εί­ ναι η παντελής απουσία ξεκαθαρισμένων ορίων, ή μάλλον η διαπλοκή ορίων ως καθολικό φαινόμενο, ε ­ πομένως στην ουσία η υπέρβαση των ορίων. Ποιων ορίων; Φυσικά, των αντικειμενικών ορίων, δεδομένου

j ότι στον κειμενικό κόσμο του Δονόσο τα πάντα φαίνο­ νται να βρίσκονται σε αυτονόητη τάξη. Αυτή η πρισματικότητα, όπως αναγνωρίζεται ως βασι­ κό στοιχείο σε επίπεδο της κειμενικότητας πλέον του βιβλίου, φαίνεται να δηλώνει την έμφαση που δίνει το άτομο στην αναζήτηση της ενότητας στην ουσία και | στην ύπαρξή του μέσα από τα αλληλοσυγκρουόμενα κομμάτια του και με εργαλείο το απολύτως ελεύθε­ ρο, άνευ περιορισμών πνεύμα του. Αυτό φαίνεται σα­ φώ ς να είναι το βασικό θέμα, που προσδιορίζει την πλεοναστική και με καταιγιστικό ρυθμό ανάπτυξη των σημαινομένων του βιβλίου, και παράλληλα να «αιτιο­ λογεί» και την επιλογή του τίτλου του βιβλίου κατά μία παρακειμενική τεκμηρίωση (πβ. σχετικά το motto του βιβλίου). Όλα αυτά είναι ιδιαιτέρως ενδιαφέροντα στο επίπεδο του κειμένου ως εσωτερικής του βιβλίου κατάστασης. Τι συμβαίνει τώρα ως προς τη γλωσσική μορφή, ή αλ­ ί λιώς ως προς το ύφος του βιβλίου; [ Με βάση (α) το κλασικό αξίωμα του Buffon (17071788) «Le style est /' homme m0me», αλλά και (β) τον σύγχρονο ορισμό του ύφους ως της συνειδητής ή υ­ ποσυνείδητης (ποτέ όμως ασυνείδητης) διαδικασίας που εφαρμόζει ο συγγραφέας για την οργάνωση ενός ιδιαίτερου γλωσσικού συοτήματος με σκοπό τη δια; τύπωση και διεκπεραίωση τω ν σημαινομένων του κει: μένου του, μπορούμε εξαρχής να αναγνωρίσουμε (α­ κόμα και στην -πολύ καλΰ,-άλλωστε- μετάφραση του πρωτοτύπου) την ιδιαιτερότητα του ύφους του Δονό­ σο, όπως αποκαλύπτεται σαφέστατα στο παρόν βι­ βλίο, ως βασιζόμενη αποκλειστικά στη στρατηγική Iτω ν επιλογών από τον κοινό κώδικα τη ς γλώσσας j προέλευσης, or οποίες (επιλογές) προσδιορίζουν τη μορφή του κειμένου στη γλώσσα άφιξης. Πρόκειται για καταιγιστική ροή λόγου που προσομοιά­ ζει σε καταιγιστική ροή του περιεχομένου της συνεί­ δησης και παραβιάζει συχνά μέχρι πλήρους ανατρο­ πής την κοινή λογική, επιβάλλοντας την ιδιαίτερη όσο και δαιδαλώδη «λογική» του κειμενικού κόσμου του βιβλίου. Σ' αυτό το πλαίσιο αναγνωρίζονται άτακτες παλινδρομήσεις τόσο μεταξύ πρωτοπρόσωπης και τριτοπρόσωπης αφήγησης, όσο και μεταξύ των ποικί­ λων εστιάσεων του Εγώ της αφήγησης, συχνότατη μέχρι κινδύνου διακοπής της επικοινωνίας χρήση της σύνταξης κατά το νοούμενο, και έμφαση στην περι­ γραφή του προσωπικού/ψυχολογικού χρόνου. Ιδιαιτέ­ ρως οι παλινδρομήσεις μεταξύ των εστιάσεων του Εγώ, που προσδιορίζουν την οργάνωση των ποικίλων επιπέδων της αφήγησης, είναι το πλέον ενδιαφέρον στοιχείο στην τακτοποίηση της γλωσσικής μορφής

του κειμένου, ή αλλιώς: το κυριότερο στοιχείο ύφους του Δονόσο οε ό,τι αφορά την τακτοποίηση των σημαινομένων στο παρόν βιβλίο. Από την άλλη πλευρά, είναι γεγονός ότι εξαιτίας αυ­

μημα μέσα στο συγκεκριμένο κείμενο του συγγρα­ φέα καθαυτό. Τα ποικίλα εξωκειμενικά στοιχεία, που παρατίθενται στον πρόλογο της έκδοσης, ανήκουν στη βιωματική

τού ακριβώς του στοιχείου δύσκολα αναγνωρίζεται η συνέχεια στη ροή της (έστω) «λογικής» του κειμέ­ νου. Φαίνεται έτσι, κατά μία ακόμα προσδιοριστική του κειμένου παλινδρόμηση, ότι ο κειμενικός κό­ σμος και η ιδιαίτερη γλωσσική μορφή που τον αποτυπώνει, αναδεικνύονται τελικά ω ς οι πραγματικοί

περιφέρεια του βιβλίου και είναι δυνατόν να εκτιμηθούν ως γραμματολογικές πληροφορίες και όχι ως «τεκμηρίωση» ή «εξομάλυνση» του κειμένου (πράγμα

Συ ν ε χ ε ίς ά τα κ τε ς π α λ ιν δ ρ ο μ ή ο ε ις α νά μ ε σ α ο τ η ν α π ικ ε ιμ ε ν ικ ή μ ε χ ρ ις α κ ρ α ίω ν ο ρ ίω ν π ρ α γ μ α τικ ό τ η τ α κ α ι ο τ ο μ υ θ ι κ ό / φ α π α ο τ ι κ ό ε π ίσ η ς μ ε χ ρ ις α κ ρ α ίω ν ο ρ ίω ν σ το ιχ ε ίο ,

που θα σήμαινε στην ουσία «οδηγίες» ανάγνωσης). Προϊόν της δημιουργικής ανάγνωσης αυτού του τύ­ που είναι η πρόσληψη μιας τοιχογραφίας σύνθετων «γραμματικών» εικόνων, ανεπτυγμένων πρισματικά και κατά παράταξη σε επίπεδο δήλω σης κειμένου (εννοώ χωρίς αναγνωριζόμενες τουλάχιστον παρα­ πομπές σε συνδηλώσεις), που πάντως προϋποθέ­ τουν σαφώ ς μία αρχική, εξίσου σύνθετη θεματική σύλληψη. Στο πλαίσιο ακριβώς του θεματικού και υφολογικού τοπίου της λατινοαμερικάνικης λογοτεχνίας, το πα­ ρόν βιβλίο του Δονόσο είναι δυνατόν να πείσει τη σύγχρονη αιτιοκρατική φιλολογική κριτική για τον α­ κραιφνή, αμιγή λογοτεχνικό χαρακτήρα του που το «προφυλάσσει» από την επικίνδυνη διολίσθηση προς την εντυπωσιακή «εξωτική» αφήγηση. □

υ π ο σ τη ρ ιγ μ έ ν ο και από τη ν α π α ρ α ίτη τη π ρ ο σ ω π ικ ή μ υ θ ο λ ο γ ία

κυρίαρχοι οτο παιχνίδι των σημαινομένων που το βι­ βλίο αντιπροσωπεύει, καθ' υπέρβαση του ελέγχου που ο συγγραφέας-δημιουργός ασκεί επί του έργου του. Εδώ ακριβώς έγκειται και η πρόκληση για τη δημι­ ουργική ανάγνωση που το βιβλίο προσφέρει, με την απαραίτητη προϋπόθεση ότι δεν θα λειτουργήσει α­ νασταλτικά ο σωρευτικός χαρακτήρας που προσδιο­ ρίζει την παράθεση των πληροφοριών. Με βάση αλ­ λά και έναυσμα την υπόθεση εργασίας ότι πρόκειται για λογοτεχνία (και όχι, π.χ„ για τα πρακτικά μιας ψυ­ χαναλυτικής ή ψυχιατρικής συνεδρίας), εδώ μας α­ φορούν αποκλειστικά τα κειμενικά/σημασιοσυντακτικά δεδομένα ως δίοδοι πρόσληψης των σημαινομένων. Εννοώ ότι ο συνειδητός αναγνώστης «υποχρεούται» να παρακολουθήσει και ενίοτε να ανιχνεύσει τη συλλογιστική διαδρομή του συγγραφέα μέσα στο λαβύρινθο που αντιπροσωπεύει τόσο η θεματική ορ­ γάνωση του βιβλίου όσο και η γλωσσική απόδοση των σημαινομένων. Με άλλα λόγια, ο συνειδητός α­ ναγνώστης «υποχρεούται» να παραμείνει με κάθε τί­

" 0 #

ψάρι - κρασί - θαλασσινά ΑΝΟΙΧΤΟΣ ΚΑΙ ΤΑ ΜΟΣΗΜΟΡΙΑ K A o e Τ οταρτη κα ι ς αβ βατ ο λ € ιτουργ € ϊ κ α ι ως μπαρ

Τ σα κ ά λ ω φ 36α , Κ ολω νάκι, τηλ.: 3 6 .1 4 .6 9 5

τα Βιβλία του μήνα

Σύγχρονη αοτική τραγωδία ROLO DIEZ

Το κορίτσι ήθελε το φ εγγάρι Μτψρ.: Κρίτων Ηλιόπουλος Αθήνα, Opera, 1998. Σελ. 392 χην χαοτική πόλη του Μεξικού, μια νέα γυναίκα που έχει για όνομα το χρώμα του φεγγαριού πα­ σχίζει να ζήσει. Μεγαλωμένη από τη μητέρα της σαν να είναι κάτι ξεχωριστό, προορισμένη, αυτή ανά­ μεσα σ' όλες τις άλλες, να συναντήσει τον πρίγκιπα του παραμυθιού, έρχεται αντιμέτωπη με μια πραγμα­ τικότητα που έχει εντελώ ς διαφορετικά σχέδια για την ίδια. Στην προσπάθεια της να συμφιλιώσει αυτή την πραγματικότητα με τα όνειρα της μητέρας της για να βρει τον εαυτό της και να κατανοήσει τον κόσμο, στρέφεται για παρηγοριά στο άλικο φεγγάρι απ' όπου «βγαίνουν πλάσματα έτοιμα να κάνουν το κακό σε ό­ ποιον τα κοιτάξει». Η Εκάρλετ τα κοιτάζει και ανάμεσά ιτελευταίο ίχνος ακεραιότητας που του είχε απομείνει, αυτός αναγκάζεται να δεχτεί, επιταχύνοντας έτσι την πορεία του προς την καταστροφή. Το μυθιστόρημα του Αργεντινού Ρόλο Δίες, Το κοράσι Β α σ ικ ό ς ή ρ ω α ς το υ ή θελε το φεγγάρι (ισπανικός τίτλος Luna Escarlata, δηλαδή Άλικο Φεγγάρι) είναι μια σύγχρονη αστική μ υ θ ισ τ ο ρ ή μ α τ ο ς μ ια 5 /εφ θαρμενη τραγωδία με το άλικο φεγγάρι στο ρόλο του Χορού α σ τ υ ν ο μ ία π ο υ κ ιν ε ί τ α ν ή μ α τ α ]να μας αποκαλύπτει στην αρχή του έργου το τι μέλ­ λει γενέσθαι και στο τέλος να κλείνει το κείμενο πατ η ς ισ το ρ ία ς κ α ι ε \έ γ χ ε ι τις μ ο ίρ ε ς [ρακολουθώντας το υ ς ήρω ες να βαδίζουν προς το μέλλον έχοντας ήδη συναντήσει το πεπρωμένο τους. τω ν α νθ ρ ώ π ω ν Μαζί του παρουσιάζεται ο τρίτος βασικός ήρωας του μυθιστορήματος, μια διεφθαρμένη αστυνομία που bav πανταχού παρών θεός κινεί τα νήματα της ιστο­ ρίας και ελέγχει τις μοίρες των ανθρώπων. Η ύπαρξη τους βλέπει τον πρίγκιπά της, βλέπει το πεπρωμένο αυτής της διεφθαρμένης αστυνομίας είναι και η αιτία της να καθρεφτίζει συμφορές απ' τις οποίες είναι α­ [για την αναπόφευκτη και μοιραία σχέση που αναπτύσ­ δύνατον να ξεφύγει. σεται ανάμεσα στους δύο ήρωες. Οι τελευταίοι δεν Η ιστορία του πρίγκιπά της -ενός πρίγκιπα που δεν θυ­ είναι απλώς ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα και α­ μίζει σε τίποτα αυτόν του παραμυθιού- εξελίσσεται ποτελούν την αφορμή για να περιγράφει ο συγγραφέ­ παράλληλα και είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη δι­ ας τη σχέση μεταξύ των διαφόρων τάξεων και του υ­ κή της, αφού μοιράζονται την ίδια αρχή και το ίδιο τέ­ ποκόσμου. Μέσα από αυτήν την αναγκαστική συνύ­ λος. Αντίθετα όμως με την ίδια, ο Χούλιο Σέσαρ είναι παρξη των τάξεων σκιαγραφείται η μεξικάνικη κοινωένας νέος που μεγάλωσε στο περιθώριο και στην πα­ Ινία, όπου η σκληρότητα και η βία μπορούν να εισχω­ ρανομία, χωρίς προορισμό και χωρίς να έχει τίποτα να ρήσουν στη ζωή του καθενός με την ανοχή και πολ­ χάσει. Ζει στη νύχτα, αλλά δεν κοιτάει ποτέ το φεγγά­ λ ές φορές και την ενθάρρυνση της αστυνομίας. ρι και δεν γνωρίζει το πεπρωμένο του. Όταν λοιπόν η

ί

αστυνομία τον πιάνει και του προτείνει να γίνει χαφιές σε αντάλλαγμα για τη ζωή του, στερώντας του και το

τα Βιβλία

μήνα

Άλκηστη Χρονάκη

■m

Κοινωνιολογικό μυθιοτόρημα μ£ αοτυνομική πλοκή I

ANTONIO ΜΟΥΝΙΟΘ ΜΟΛΙΝΑ

JL Π α νσ έλ ηνος

Η ■ I

Μτφρ.: Δημήτρης Δημουλός Αθήνα, Πατακης, 1998. Σελ. 418

Αντόνιο Μουνιόθ Μολίνα, γεννημένος το 1956, θεωρείται ένας από τους αντιπροσώπους της νέας αφηγηματικής φωνής στην Ισπανία και έ ­ νας από του ς διακεκριμένους νέο υς συγγραφείς, που καταφέρνει να συνδυάζει τη λογοτεχνική ποιό­ τητα με την εμπορικότητα. Το 1992 τιμ ή θ η κε με το Prem io Nacional de Narrativa για την προσφορά του στα Ισπανικά Γράμ­ ματα για τη νουβέλα του «Ο Πολωνός ιππέας» (εκδ. Καστανιώτη, υπό έκδοση). Στο νεότερο μυθιστόρημά του, «Πανσέληνος», συ­ νυπάρχουν η αστυνομική πλοκή με την κοινωνιολο­ γική ανάλυση. παθητικότητα ταυτιζόμενος ολοκληρωτικά με τη Σε μια ήσυχη επαρχιακή πόλη της Ανδαλουσίας δο­ δουλειά του και αντιδρώντας με κοινωνικά αποδε­ λοφονείται η μικρή Φάτιμα μια φθινοπωρινή νύχτα κτούς τρόπους στην ψυχική καταπίεση, συμπληρώ­ με πανσέληνο. Ο έμπειρος επιθεωρητής, που έρχε­ νεται από τη διαζευγμένη, πνευματικά καλλιεργη­ ται στην πόλη τω ν παιδικών του χρόνων από τον μένη και ενεργητική δασκάλα, που αντιστέκεται ειβασκικό βορρά για να διαλευκάνει το μυστήριο, κά­ λικρινά στις κοινωνικές συμβάσεις, παραμένει ω­ νει σκοπό της ζωής του την εξεύρεση του δολοφό­ στόσο θύμα τω ν καταστάσεων. νου. Ανιχνεύει τα μάτια των περαστικών, που, σύμ­ 0 συγγραφέας προσέχει το παράλογο της συμπερι­ φωνα με τον πατέρα Ορδούνια, είναι ο καθρέφτης φοράς του πλήθους, που αρχίζει με την κραυγαλέα της ψυχής. μα σύντομη ευαισθητοποίησή του απέναντι στο έ ­ Συνδυάζοντας ανατριχιαστικές σκηνές τρόμου με γκλημα, που διαρκεί μόνον όσο αυτό βρίσκεται στο ρομαντικές, τρ υ φ ερ ές στιγμές ο Μολίνα αναλύει επίκεντρο του ενδιαφέροντος τω ν μέσων μαζικής μέσα από ζεύγη αντιθέτων την κοινωνική συμπερι­ ενημέρωσης, συνεχίζει με τη λατρεία του θύματος φορά του ατόμου. 0 επιφανειακά υποταγμένος στο ως οσιομάρτυρα και κορυφώνεται με την ηρωοποί­ κοινωνικό κατεστημένο δολοφόνος, που είναι στα ηση του συλληφθέντος δολοφόνου. μάτια τω ν γειτόνων ο υποδειγματικός γιος, αλλά Πρέπει εντούτοις να καταλογιστεί στο συγγραφέα που η ψυχή του είναι άγνωστη και κλειστή ακόμα πως δεν καταφέρνει να χειριστεί επιδέξια τις μετα­ και για τον ίδιο, αντιδιαστέλλεται στον εσωτερικά βάσεις από το ενδιαφέρον και περιπετειώδες στο και πνευματικά ελεύθερο, κόκκινο ιερέα, ο οποίος, λιγότερο ενδιαφέρον και ανιαρό της διήγησης, με παρόλο που απορρίπτεται από την ιησουιτική και αποτέλεσμα αυτή η μικρή «αφηγηματική κοιλιά» να την ευρύτερη κοινότητα, λειτουργεί σε πλήρη ε ­ κουράσει πιθανόν τον μέσο αναγνώστη. ναρμόνιση με τις προσωπικές του αξίες και αρχές.

Ο

0 τυπικός και ψυχρός επιθεωρητής, που συμβιβάζε­ ται με την πεζή συζυγική ζωή του από συνήθεια και

QQ-

Μαργαρίτα Τσιγάρα

τα β ιβλία του μήνα

Διάπλους εσωτερικού χώρου I

I

ALVARO WUJTIS

Η τελευταία σ κ ά λα του Τραμπ

I I **ήμ«ρ ■

II

Μτφρ.: Μανώλης Παπαδολαμπάκης Αθήνα, Άγρα, 1999. Σελ. 146

τη νουβέλα αυτή του Κοήομβιανού ποιητή και πεζογράφου Άλβαρο Μούτις ο αναγνώστης συναντά έναν ιδιαίτερα ρεαλιστικό και εγκεφαλικό τρόπο γραφής που συνδυάζεται με την πρωτοπρόσωπη αφή­ γηση. Πρόκειται για μια ιστορία σύντομη αλλά προκλη­ τική εξαιτίας των εντάσεων που συναντάμε σε όλο το κείμενο. Οι περισσότερες από τις εντάσεις αυτές είναι εσωτερικές μια και το πρόσχημα, το πλοίο «Αλκυών», το τραμπ στήμερ (μικρό αδρομολόγητο περιπλανώμενο φορτηγό) που πρωτοαντικρίζει ο αφηγητής στο

Σ

Μ ια ιο το ρ ία ο ύ π ο μ η α λ λ ά π ρ ο κ λ η τ ικ ή ε ξα ιτία ς τ ω ν ε ν τά σ ε ω ν π ο υ ο υ ν α ν τ ά ρ ε οε ό λ ο το κείμ ενο

Ελσίνκι σε μια στιγμή που επιχειρεί να δει ένα άλλο θαύμα, το θέαμα της πάλλευκης Πετρούπολης, αντι­ στοιχεί με μια στιγμή δικής του αναζήτησης και στοχα­ σμού. Στη συνέχεια το συναντά άλλες τρεις φορές, τη μια στην Κόστα Ρίκα σ' ένα πλοιάριο, στο οποίο συντα­ ξιδεύει με μια γυναίκα-αντικείμενο πόθου, την άλλη μετά από μια αναγκαστική προσγείωση στην Τζαμάικα και την τελευταία στο δέλτα του ποταμού Ορινίκο, με­ τά από μια δύσκολη πραγματογνωμοσύνη. Ο αφηγη­ τής, που δηλώνεται ποιητής, αλλά φαίνεται ότι δου­ λεύει ως εμπειρογνώμονας σε κάποια ναυτιλιακή, με­ ταφορική ή πετρελαϊκή εταιρεία, διαθέτει ένα «βιογραφικό» αντίστοιχο του συγγραφέα και ταυτόχρονα έναν μισανθρωπισμό, που εκπορεύεται από τη βεβαιότητα της ηλιθιότητας του κόσμου και τα μεγάλα παιχνίδια των εταιρειών και κυβερνήσεων. Κάποια στιγμή, σε επαγγελματικό και πάλι ταξίδι, συνα­

ντά τον πρώην καπετάνιο του τραμπ στήμερ, αυτού kou πλοίου-φαντάσματος που τόσο συχνά γοητεύει ποιητές και λογοτέχνες. 0 καπετάνιος, ο Βάσκος Τζον Ιτούρι, του διηγείται τη σχέση του με το καράβι και την τραγική μοίρα του πλοίου. Πρόκειται για μια εξόχως ε ­ ξωτική ιστορία που έκανε τον Ιτούρι να συνδέσει την (τύχη του με την τύχη του πλοίου, μια και είχε ερωτευ­ τεί τη νεαρή γυναίκα που το είχε αγοράσει. Όσο χρόνο |παίρνει στη νεαρή Λιβανέζα η ευρωπαϊκή της μαθητεία στα κελεύσματα ενός πολιτισμού απολύτως διαφορε­ τικού από τον δικό της ανατολίτικο και μουσουλμανικό κόσμο, τόσο ο καπετάνιος αναλαμβάνει να μεταφέρει Εμπορεύματα σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης. Το καράβι γίνεται η προσωποποίηση του έρωτα και των εντάσεών του, η όψη του αντιστοιχεί στις εσωτερικές διαθέσεις του κυβερνήτη του, η πορεία του μοιάζει π ροδιά γεγρα μμένη, μια και φαίνεται προκαθορισμένο ότι το τέλος του έρωτα θα συμπέσει με το τέλος του καραβιού. [Είναι σαφές ότι ο αφηγητής λειτουργεί αντιστικτικά με [τον καπετάνιο, ότι οι διαδρομές τους διασταυρώνονται με καθοριστικές και για τους δυο στιγμές, ότι και οι δυο [έχουν επιλέξει μοναχικές πορείες περιπλάνησης και α­ ναζήτησης. 0 αναγνώστης μπορεί να συμφωνεί ή να διαφωνεί με τον μονήρη τρόπο ζωής και σκέψης των [πρωταγωνιστών, αλλά δεν παύει να συγκινείται από τις [εντάσεις και την ποιητικότητα της αφήγησης. Λίλυ Εξαρχοπούλου

ΠΟ ΙΗΣΗ

Mt αφορμή_ _ _ _ _ _ _ την πολιτική της ποίησης του Γιώργου Βίη

ΤΙΤΟΣ ΠΑΤΡΙΚΙΟΣ

Ποιήματα, I (1943-1953) Ποιήματα, II (1953-1959) Ποιήματα, III (1959-1973) Αθήνα, Κέδρος, 1998. Σελ. 660

«Σαν μια πηγή που γυρεύει τη θάλασσα προσπάθησα να σε φτάσω και χάθηκα στις εκβολές των ποταμών» Τίτος Πατρίκιος (1959) επανεξέταση της μαρτυρίας του Τίτου Πατρικίου στο χώρο της λογοτεχνίας με την ευκαιρία της πρόσφατης επανέκδοσης τω ν ποιημάτων του σε τρεις τόμους συνιστά, καταρχήν, υπόθεση μελέτης ε ­ νός δραστικού αυτοαναλώματος. Ζώντας με ιδιαίτερη ένταση τις εμφυλιακές και μετεμφυλιακές μας εμπλο­ κές και χειραφετώντας συστηματικά την ποιητική του γραφή για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα (1945-1975), ο Τίτος Πατρίκιος αποτελεί τυπική περίπτωση πνευμα­ τικού ανθρώπου που είναι στην κυριολεξία κληρωτός της εποχής του, με τον τρόπο που προσδιόρισε ο οξυ­ σηκώσω / να ρίξω λίγο φως στην πλαστογραφημένη δερκής W. Η, Auden. 0 ποιητικός λόγος είναι κατά συ­ μας ζωή. / Όσο μπορώ, κι όσο κρατήσω» (Στίχοι, 2 απ' τον δεύτερο τόμο, σελ. 178). νέπεια στη συγκεκριμένη περίπτωση το κύριο σύμπτω­ μα μιας παρατεταμένης ρήξης με το Έτερο, τον πολιτι­ Είναι προφανές ότι αυτό το ευδιάκριτο μείγμα μαχητι­ κά και ιδεολογικά αντίθετο, δηλαδή, λόγο, ενώ ταυτό­ κού ανθρωπισμού και άμεσης, συχνά καθ' ολοκληρίαν, χρονα λειτουργεί συμπληρωματικά, διορθώνοντας ή κοινωνικής παρέμβασης που καθορίζει και εξειδικεύει υπομνηματίζοντας ορισμένες χαρακτηριστικές φάσεις τις γενικότερες επιλογές του Τίτου Πατρικίου ενεργεί οριακών ανακατατάξεων του μεταπολεμικού μας βίου. ως κατ' εξοχήν πόλος των ποιητικών αναφορών και α­ Είναι επόμενο η ποιητική εκφορά ν' ανασκευάΖει ή να ποτιμήσεων. Το κέλυφος του κόσμου φαίνεται εξαιρε­ οικοδομεί. Η ετοιμότητα, η αυτάρκεια και η συνέπειό τικά εύθραυστο, προκαλεί: το ποίημα δεν θα διστάσει της θεωρούνται κατ' ανάγκην προϋποθέσεις δικαίωσης να το διαπεράσει για ν' αποκαταστήσει αξίες κι αρετές. του ίδιου του υποκειμένου. Εξ ου και η ομολογία τον Το ποιητικό εγώ επαληθεύει την αυταξία του γιατί ξέ­ Αύγουστο του 1957:«Γι' αυτό κι εγώ δεν γράφω πια/ ρει, πάνω απ' όλα, ν' αποδέχεται τον πανικό του, την για να προσφέρω χάρτινα ντουφέκια/ όπλα από λόγια αφέλειά του, την περιστασιακή αφασία τ ο υ :«Λοιπόν, φλύαρα και κούφια. / Μόνο μιαν άκρη της αλήθειας να με πνίξετε δε με πνίξετε, εγώ είμαι εδώ, / με συνεχείς

«

m

-

Ο Τ. Π α τ ρ ίκ ιο ς επιμένει ν α δ ρ α ω ς ε υ π α τ ρ ίδ η ς τ η ς δ ια λ ε κ τικ ή ς τ η ς σ υ ν τ ρ ο φ ικ ό τ η τ α ς υποτροπές, με αναρρώσεις απροσδόκητες/ με κάποια μέτρια θέση στην επανάσταση, / στα γράμματα, στην κοινωνία/ στοιχείο επίμονο κι ασυνεχές κι αμετανόητο, / που ακόμα δεν μπόρεσα να ξεχωρίσω αν είναι / η α­

φοσίωση στο κίνημα ή ο φόβος του εξοστρακισμού / που δίνουνε στα δόγια μου μιαν εξισορρόπηση / γ/' άλ­ λους επαινετή και γι' ά λλους επονείδιστη» (Στοιχεία (Ταυτότητας, Γενάρης 1961, από τον τρίτο τόμο, σελ.

42 επ.). Η ηθική των απολαύσεων θα περιοριστεί αναγκαστικά (στους σωματικούς μηχανισμούς που επιχειρούν να ικα­ νοποιήσουν το αίτημα της ταυτότητας. Ηαναπόφευκτη ερωτική σεισάχθεια δεν είναι απλώς το ισχυρό αντίδο­ το στις δυσκολίες των σκληρών συγκυριών αλλά η μό[νη, τελικά, οραματική διάσταση. Η ολοκλήρωση που ευαγγελίζεται το κομματικό σημαίνον είναι η ειρωνεία:

0 Τίτος Πατρίκιος

γράψει για τα ρι Το ερώτημα «γιατί γράφει ένας συγγραφέας;» έχει τεθεί πάμπολλες φορές, Πάμπολλες φυοικά είναι και οι απαντήοεις που έχουν δώσει οι συγγραφείς. Όλες όμως, παρά τις όποιες διαφορές τους, προϋποθέτουν κάτι το αυτόδηλο που εμπεριέχεται ατο παραπάνω ερώτημα. Το ότι δηλαδή για να ερωτηθεί κανείς γιατί γράφει, πρέπει προηγουμένως να έχει εκδώοει κάποιο βιβλίο. Αλλά το οχετικό ερώτημα «πώς φτιάχνεται ένα βιβλίο;» τίθε­ ται πολύ λιγότερες φορές. Ίσως γιατί το ερώτημα αυτό φαίνεται πολύ πιο απλό από το πρώτο, ή ακόμα γιατί δείχνει να αφορά οτο καταοκευαοτικό εργαοτήρι του συγγραφέα και όχι οτο ίδιο το πρόβλημα της γραφής. Κατά την αντίληψή μου ωστόσο, η κατασκευή, το φτιάξιμο ενός βιβλίου, έχει μεγάλη σημασία όχι μόνο ως προς την τεχνική της δόμησης του έργου, αλλά και ως προς την ανάπτυξη των εκφραστικών του δυνατοτήτων. Στον πεζό λόγο, και ιδιαίτερα ατο μυθιστόρημα, είναι φανερό ότι η οργανική σύνδεση των επιμέρους γραφτών που συγκροτούν το έργο, δηλαδή τελικά το βιβλίο, δεν αυνιστά ένα απλό αρμολόγημα, αλλά αποτελεί αναγκαίο όρο για την αφηγηματική εκτύλιξη, κι ακόμα περιοοότερο για τη διαμόρφωση του ιδιαίτερου αφηγη­ ματικού τρόπου κάθε συγγραφέα. Το ίδιο νομίζω πως ισχύει, τηρουμένωνβεβαίως των αναλογιών, και στην ποίηση. Άλλωστε η ποίηση δεν έχει μόνο διαφορές -πο υ συχνά τις μνημονεύουμε- από τον πεζό λόγο, έχει και κάποιες συγγένειες -πο υ λιγότερο ουχνά τις επισημαίνουμε. Και μάλιστα αυτό ισχύει είτε πρόκειται για εκτεταμένα, συνθετικά ποιητικό έργα, τα οποία ώσπου να πάρουν την οριστική, έντυ­ πη, μορφή τους συνεχώς αναδιαρθρώνοπαι, είτε πρόκειται για ποιητικές συλλογές όπου τα χωριστά ποιήματα, ενώ δια τη­ ρούν εσαεί την αυτοτέλειό τους, οφείλουν μέσα στο βιβλίο να ουνάπτοπαι και με τα όσα προηγούνται και με τα όσα έποηαι. Έτσι λοιπόν νομίζω πως μπορούμε να πούμε όχι μόνο πως η γραφή γίνεται για να καταλήξει σε βιβλίο, αλλά και πως το βιβλίο, όσο φτιάχνεται, επηρεάζει την ίδιοτη γραφή πουτου δίνει υπόοταοη. Μήπως όμως το ένα ή τα περισσότερα βιβλία ενός συγ­ γραφέα αποτελούν τελικά Το Βιβλίο, όπως έλεγε ο Μαλαρμέ, δηλαδή το μοναδικό βιβλίο που συσσωματώνει όλα τα βιβλία του συγγραφέα; Μπορεί. Όπως μπορεί και κάποιο βιβλίο, παραμένοντας κρίκος μιας ενιαίας αλυσίδας, να διατηρεί την εκφρα­ στική, την υπαρξιακή, τη χρονική, ακόμα και την ιστορική αυτονομία του. Κοιτάζοντας τους τρεις τόμους ποιημάτων μου που βγήκαν πριν από ένα χρόνο, οι οποίοι καλύπτουν μια περίοδο τριάντα ετών (1943-1973) αλλά που με κανένα τρόπο δεν αποτελούν «Άπαηα» (άλλωστε τα μετά το 1973 βιβλία μου κυκλοφορούν πάπα αατοτελώς), πότε κλίνω προς τη μία και πότε προς την άλλη πλευρά. Πότε βλέπω αυτούς τους τρεις τόμους σαν το ενι­ αίο βιβλίο μιας ποίησης που, ενώ αναπτύσσεται και μεταβάλλεται, παραμένει ίδια με τον εαυτό της. Και άλλοτε τους βλέπω να ορίζουν χωριστά βιβλία, ακόμα και κάποια που δεν εκδόθηκαν οτην ώρα τους, βιβλία που σημαδεύουν φάσεις μιας πορείας με τόσο ριζικές τομές ώστε το κάθε φορά υποκείμενό τους, χωρίς να αποξενώνεται από μένα, να διαφέρει τόσο ώστε να μπορώ να συζητώ, να αναρωτιέμαι, να παίρνω αποστάσεις, να συγκρούομαι, ώσπου να συναντηθώ μαζί του.

Λ α γ ν ε ία

Η Λαγνεία της Ελφρίντε Γέλινεκ, μια αδρή και αθυ­ ρόστομη αντιπορνογραφία, έγινε ήδη Bestseller. Μια τέτοια γλωσσική και διανοητική πρόκληση για τους αναγνώστες δεν έχει το όμοιο της στη σημερινή γερμανόφωνη λογοτεχνία.

WOLFRAM SCHOTTE, Frankfurter Rundschau Η Λαγνεία πρέπει να τοποθετηθεί ανάμεσα στα κο­ ρυφαία έργα της σημερινής γερμανόφωνης λογοτε­ χνίας... Αυτό που ερεθίζει είναι η ανελέητη προ­ σβολή κάθε κοσμιότητας, καθώς η συγγραφέας υιοθετεί τη γλώσσα της τυφλής ασέλγειας και με αποφασιστικότητα της δίνει κωμικές και γκροτέσκες διαστάσεις. Ο πλούτος της σεξουαλικής γλώσσας, ενός ορισμένου τρόπου ομιλίας για τη σεξουαλι­ κότητα ανανεώνεται συνεχώς χωρίς επαναλήψεις, ένα δεξιοτεχνικό, αποκαλυπτικό παιχνίδι υπαινιγ­ μών χωρίς δισταγμούς.

J0RG DREWS, Siiddeutsche Zeitung

Ε κ δ ό σ ε ι ς

mmmm

Ιουλιανού 41-43 · Αθήνα 10433 · Τηλ./Fax: 822.0006 Ιταά του Βιβλίου · Πεσμαζόγλου S · Αθήνα · Τηλ.: 32I.3S83

δύο σώματα μπορούν ν' αντιστρατευιούν ό,τι δεν μπορεί ο πολιτικός ορθολογισμός. Τα καθεστώτα μπο­ ρούν να τεθούν στο περιθώριο του βίου. Το «Φταίξιμο» από τον τρίτο τόμο υπαινίσσεται την αλήθεια ενός άλ­ λου κώδικα συμπεριφοράς, που δεν φαίνεται να έχει ά ­ μεση σχέση με την κομματική δεοντολογία. Η πειθαρ­ χία στα κελεύσματα της εργατικής τάξης και η προώ­ θηση των συμφερόντων της δεν καταργούν το μύθο των ερωτικών παιχνιδιών: «Μια βέβαιη λύαη η αάρκα/ ένας εκβιασμός ουνχώρεοης/ για το φταίξιμο που δε σώνεται/ το φταίξιμο που θα ξανάρθει. / Κάτω από τα σκοτεινά αγκαλιάσματα/ η άβυσοος των καθημερινών πραγμάτων» (σελ. 77). Η αυτοσυντριβή, βέβαια, δεν είναι το ενδεχόμενο αλλά η μεγάλη βεβαιότητα. Το ποιητικό υποκείμενο όμω ς δεν ενδίδει θεω ρώ ντα ς ότι η συγκλήρωση της οργόνης οφείλει να παραμείνει άθικτη, να μη γί­ νει, δηλαδή, μανιφέστο ή ά λλου είδους κείμενο. Μέσα από τις ενδοπαραταξιακές συνω μοσίες και καθαιρέσεις, τις ελλειμματικές δομές τω ν πολιτικών συστημάτων και τη χρόνια ενδοστρέφεια των κομ­ ματικών στελεχώ ν ο Τίτος Πατρίκιος επιμένει να δρα ως ευπατρίδης της διαλεκτικής της συντροφι­ κότητας. Η «Ίαση» του 1959 εγγυάται την ισχύ ενός προσω ποπαγούς αξιώματος: «Για μια στιγμή ένας πέπλος από ήλιο θα τα σκεπάσει όλα / κι όλα θα γιάνουν κάτω από των ματιών οου τη φεγγοβολή. / Ακόμα και του κορμιού σου το άρωμα γιατρεύει» (βλ. τρίτο τόμο, σελ. 79). 0 Τίτος Πατρίκιος δεν πα­ γιδεύτηκε, διότι απέφυγε να ικανοποιήσει τις απαι­ τήσεις ενός ψυχρού, υποκριτικού κατά βάση ρεαλι­ σμού προς γενικότερο ό φ ελ ο ς τω ν εκφραστικών του αποδόσεων. Ό,τι δηλαδή κερδίστηκε, οφείλεται κυρίως στην επιμονή κι επιδεξιότητα του ποιητή να καθυποτάξει τους εξωκειμενικούς παράγοντες σε μία σαφή αλληλουχία ρηματικών αληθειών. Η ποιη­ τική γλώσσα δεν είναι μία απονευρωμένη παραλλα­ γή του κοινότοπου αλλά μία ανανεωμένη εκδοχή της καθημερινής λαλιάς: οι τεθλασμένες γραμμές σπανίζουν, οι υφολογικές στα θερές παραμένουν συνεπείς με τους εαυτούς των, οι εικόνες είναι α­ δρές. Ούτε η προδοσία του δειλού κρατούμενου, ούτε η ασύγγνωστη αυταπάτη του αφελούς «πραγματιστή» μπορούν να εξοντώσουν τα υποκείμενα της ιστορι­ κής ροής. Η απίσχνανση των ζωτικών - επαναστατι­ κών ορμών είναι εδώ ο μέγας εφιάλτης. Γι' αυτό και το σύνολο των ποιημάτων διακατέχει η αγωνία του ανέφικτου. Το σύνδρομο της αλλεπάλληλης ήττας είναι ο σταθερός παρονομαστής. Από την άλλη ό ­ μως πλευρά η ποίηση αναιρεί και ανατρέπει διαρ­ κώς. Αυτό είναι το μάθημα του Τίτου Πατρικίου. □

Συνοπτικότατη ποίηση, έμμετρη «γενναία αλήθεια» του Ανδρία Παναγόηουλου

Επιτάφιος Λ ό γ ο ς Α ρ χ α ία « λ λη νικ ά επιτύμβια επιγρ άμματα Επιλογή και Εισαγωγή: Denis Rocques Μετάφραση και Επίμετρο: Παντελής Μπουκάλας Αθήνα, Ά γρα, 1999. Σελ. 238 ο επίγραμμα είναι το πιο προσφ ιλές «genre» της αρχαίας ελληνικής λυρικής ποίησης. Δεν είναι, αν το συγκρίνουμε με άλλα έμμετρα αρ­ χαιοελληνικά είδη, το ηρωικότερο της ανδρείας, γιατί έχουμε την Ιήιάδα του Ομήρου και την πολε­ μική ελεγεία. Δεν είναι το ηρωικότερο τη ς περι­ πλάνησης, γιατί έχου μ ε τη ν ομηρική Οδύσσεια. Δεν είναι το διδακτικότερο, διότι έχουμε το Έργα (και ημέραι) του Ησιόδου και τις γνωμικές ελεγείες του θέογνη. Δεν είναι το ευλαβέστερο και θεολογικότερο, γιατί έ χουμ ε την ησιόδεια Θεογονία και τους Ομηρικούς Ύμνους. Δεν είναι το εγκωμια­ στικότερο, γιατί υπάρχουν οι επινίκιες ω δές του Πινδάρου. Δεν είναι το ερωτικότερο, γιατί έχουμε την ερωτική ελεγεία και την ασύγκριτη Σαπφώ. Δεν είναι το φιλοσ οφ ικ ότερ ο , γιατί έ χο υ μ ε την τραγωδία, ούτε το διασκεδαστικότερο, γιατί έχου­ με τον Αριστοφάνη. Αλλά κανένα από τα παραπά­ νω είδη (μεγάλα ή μικρά, δηλαδή σοβαρά ή μη, ε ­ κτενή ή μη, σπουδαία ή μη) δ εν συγκεντρώνει ε ­ πάνω του σε υψηλότερο βαθμό όλες τις παραπά­ νω ιδιότητες και ταυτόχρονα δεν είναι συνοπτικό­ τερο από το επίγραμμα (εξ ου άλλω στε και η έκ­ φραση «επιγραμματική διατύπωση» προς δήλωση τη ς τη λεγρ α φ ικ ής συνοπτικότητας). Και, για να θυμηθούμε τον Πλάτωνα, «ο γαρ συνοπτικός δια­

Τ

λεκτικός, ο δε μη ου». Το συγκινητικότερο είδος επιγράμματος είναι το ε ­ πιτύμβιο. Είναι πένθιμο, είναι φιλοσοφημένο, είναι ευρηματικό, έχει χαρμολύπη (χαρά για την ελπίδα

τα Βιβλία του μήνα

και την παρηγοριά για πιθανή μεταθανάτια δικαίω­ ση και λύπη για το θάνατο). Είναι αυτό που λέει ο Παντελής Μπουκάλας στο έξοχο Επίμετρό του (έ­ χει έναν «απωθημένο» καλό κλασικό φιλόλογο μέ­ σα το υ α υ τό ς ο πτυχιο ύ χο ς τη ς Οδοντιατρικής, την τέχνη ποιητής και δοκιμιογράφος, το επάγγελ­ μα δημοσιογράφος, καθημερινώς): «τα ομιλητικό­ τατα κείμενα μιας ποίησης (...), η οποία ασκήθηκε να θρηνεί χωρίς να οδύρεται, να καρτερεί χωρίς να παραδίδεται, να στέκεται και έναντι στη μοίρα -ακριβώ ς απέναντι στο "οφειλόμενο* και όρθια· και να μην τη λατρεύει ούτε να τη ς υποτάσσεται αμήχανη και ναρκωμένη». Είναι σαν να του α πα ­ ντά ει ενθα ρ ρ υν τικ ά ο Νίτσε: «V orw arts, n och einmal!» και σαν να μιλάει «βαρβαρικά» ο Καζαντζάκης με τον ηρωικό πεσιμισμό του, αυτόν που

τόσο τον αγάπησε και τον θαύμασε ο βιαιοθάνατος Αλμπέρ Καμί. Το μέτρο, το ελληνικό μας μέτρο, το αείποτε ζη ­ τούμενο, μετριέται στον πόνο. «Ο ίδιος ο νεκρός», συνεχίζει ο αισθαντικός μετα φ ρ α στή ς, «από τον τά φ ο του παρακαλεί το υ ς σ υγγενείς το υ δακρύειν, όσον θέμις- κοινοί γαρ ανθρώποισιν αι τύχαι: να κλάψουν όσον αρμόζει». Το ζη το ύ μ ενο είναι πόσο α ρ μ ό ζει. Εδώ κ ά π ο τε, αν π ρ ό κ ειτα ι για «mors immatura», τότε το διανεμητικό δίκαιο γίνε­ ται «.summum jus, summ a injuria» (Κικέρων). Χρει­ άζεται θεραπεία με το διορθωτικό, αναλογικό δί-

Τα ε π ιτύ μ β ια είνα ι ε μ μ ε τρ η « γ ε ν ν α ία α λ ή θ ε ια » , α φ ο ύ κ α ι ε υ γ ε ν ή ς είνα ι κ α ι σ κ λ η ρ ά α λ η θ ή ς - η μ ό ν η ίο ω ς α π ό λ υ τ η α λ ή θ ε ια

,

α π ό λ υ τ η κ α ι α ιώ ν ια

γκωμιαστικού πεζού κειμένου, α υτό που ο Πλά­ τω ν ο νό μ α σ ε με σπάνια ευθ υ β ο λ ία «γενναίον» ψ εύδ ο ς (με τη ν έννοια το υ ευγ εν ο ύ ς ). Ε υγενές μεν αλλά ψεύδος, ψεύδος μεν αλλά ευγενές. Και το ύ το επειδή α π ο τε λ εί εθνική ω ραιολογία και ί­ σω ς (ο σκοπός αγιάζει ποτέ τα μέσα;) δικαιολογη­ μένη προπαγάνδα. 0 Π αντελής Μπουκάλας έ δ ω ­ σε, φαντάζομαι, αυτόν ακριβώς τον τεχνικό όρο («Επιτάφιος Λόγος») ω ς υπέρτιτλο στο βιβλίο σαν ένα ε ίδ ο ς «υπόγειας», e con trario , πα ρα π ομπ ή ς στο ρητορικό «genre». Εδώ, αντίθετα, ο Επιτάφιος λ όγος είναι έμμετρη, «γενναία αλήθεια», αφού και ευγενής είναι και σκληρά αληθής - η μόνη ίσως α­ πόλυτη αλήθεια, απόλυτη και αιώνια. Χίλια τόσα επιγράμματα σώζονται μόνο στο 7ο και το 8ο βιβλίο τη ς Παλατινής Ανθολογίας (που ονο­ μάστηκε έτσι από το ανάκτορο της Χαϊδελβέργης, στη βιβλιοθήκη του οποίου βρέθηκε το πολύτιμο χειρόγραφο με τα λόγι-α και «λογοτεχνικά» ταφικά επιγράμματα). Η συλλογή του W. Peek Criechische Vers-lnschriften: Crab - Epigramme (195 5 , 19882) περιέχει πάνω από δύο χιλιάδες επιγράμματα. Συ­ νολικά δηλα δή σώζονται περισσότερα από τρεις χ ιλ ιά δ ε ς. Αλλά το πιο ε ν δ ια φ έ ρ ο ν είναι ότι το corpus αυτό συνεχώ ς εξελίσσεται, καθώς η αρχαι­

καιο (Αριστοτέλης). Γιατί αν είναι ίσος και δίκαιος ο θ ά να το ς για ό λ ο υ ς το υ ς θνη το ύ ς, για μερικούς «διαλεχτούς» είναι λίγο λιγότερο ίσος και λίγο λι­ γ ό τ ερ ο δίκαιος. Γιατί κι η σ τα γό να το υ χ ρό ν ο υ μπροστά στην αιωνιότητα «vis έ vis en rien» έχει διαβαθμίσεις. Το β ιβ λ ίο π ε ρ ιέ χ ε ι Ε ισ αγω γή α π ό τ ο ν D enis Roques, που αφιερώ νει την Επιλογή επιγρα μ μά ­ τω ν το υ στον κ. Frangois Cham oux, μ έλ ο ς το υ (Γαλλικού στην Αθήνα (;1) Ινστιτούτου, επιγράμμα­ τα από την Παδατινή Ανθοδογία, (ο κύριος όγκος) Επιγράμματα τη ς Μ εσογείου. Επιγράμματα του Γρηγορίου Ναζιανζηνού (άλλη ταραχή αυτός ο υπαρξιακότατος ιεράρχης με το ν πρ όω ρο θάνατο του μικρού α δ ελ φ ο ύ , το υ Καισαρίωνα) και Επι­ γράμματα από την Ανθοδογία Πόανούδη. Ακολου­ θού ν το «Επίμετρο» το υ Παντελή Μπουκάλα με το ν εύγ λω ττο τίτλο «Οίη περ φ ύ λ λ ω ν γενεή...», σημειώσεις και βιογραφικά ποιητών. Και εδώ , φευ, λείπουν οι πίνακες και τα ευρετήρια, το φινίρισμα που κάνει τα ωραία βιβλία και χρήσιμα. Ο όρος, βέβαια, «επιτάφιος λόγος» είναι για τη ν κλασική φιλολογία «terminus technicus»· σημαίνει το ρητορικό genre του δημοσίου επιδεικτικού - ε ­

ολογική σκαπάνη φέρνει στο φ ω ς σε ό λ ες τις α ­ κτές τη ς Μεσογείου και τη ς Μέσης Ανατολής, όλο και νεότερα επιγράμματα, γιατί παντού ζούσαν και πέθαιναν Έ λληνες. Ολόκληρες πόλεις, ακόμη και από τα πιο μακρινά σημεία τη ς Μακεδονοκρατίας στην Ασία (όπως το Αϊ Χανούμ στο Αφγανιστάν το 1964) α λ λά και α πό τη Βόρεια Αφρική (ό πω ς η Πάγχρυσος Βερονίκη στην Αίγυπτο το 1989) α να ­ καλύπτονται με τα κοιμητήριά τους, πράγμα που αυξάνει το ν α ριθμό τω ν επιτύμβιω ν επιγρ α μ μά ­ των. Από αυτό το ν α πέραντο κήπο τη ς λύπη ς ο Denis R ocques α νθο λ ό γ η σ ε μ όνο 160 λ ο υ λ ο ύ δια , «ι­ σχνότατη όντως», όπω ς λέει ο ίδιος, «ανθοδέσμη από ένα κάνιστρο με τόσο λαμπερόχρω μα άνθη» (από την «Εισαγωγή» του στην ωραία μετάφραση από τα γαλλικά στα ελληνικά του Γιάννη Η. Χάρη). Και το τι κατάφερε στη μετάφρασή του στα γαλλι­ κά ο α νθολόγος, θα το κρίνουν οι γαλλόφω νοι ο ­ μότεχνοι τη ς Κοινής Αγοράς (όπως πρέπει πάλι να μετονομαστεί η λεγάμενη Ευρωπαϊκή Έ νωση μ ε­ τά τη σύμπραξή τη ς στο νέο έγκλημα κατά τη ς Γι­ ουγκοσλαβίας). Ο Μπουκάλας όμω ς κατέβηκε και πάλεψε στα «μαρμαρένια αλώνια». Αναμετρήθηκε με κουράγιο προς το μοναδικό εύπ λα στο και χα-

τα Β ιβλία του μήνα

ρ ιέστα το αρχαίο ελλη νικό πρ ω τό τυ π ο κείμενο (τη ς τα ιρ ιά ζει «γάντι» τη ς α ρ χα ία ς ε λ λ η νικ ή ς γλώ σσα ς το επίγραμμα και του ταιριάζει τέλεια του επιγράμματος η αρχαία ελληνική γλώσσα) και τα πήγε πολύ καλά. Δίνει μάλιστα και λογαριασμό γι' αυτό σ' εμάς και στους προηγηθέντες πολυά­ ριθμους νεοέλληνες γενναίους τη ς (ποιητικής) η­ δονής μεταφραστές (ανάμεσά το υ ς οι Σίμος Μενά ρ δ ος, Τ έλλος Άγρας, Μιλτιάδης Μαλακάσης, Παναγής Λεκατσάς, αλλά και ο Γιώργος Ιωάννου, ο Οδυσσέας Ελύτης και ο Γιώργος Εεφέρης). Γρά­ φει λοιπόν στο «Επίμετρό» του τα έζής σεμνά: «Το ζωτικότατο καίτοι θανατολόγο ανθολογημένο σώ ­ μα δοκίμασα να το μεταφέρω στα νέα ελληνικά, με ανίκητη την αίσθηση ότι η γλώσσα τω ν παλαι­ ών με περιέχει ταυτόχρονα και με αποκλείει, με το ύφος και το ήθος της, με την ανοίκεια οικειότη­ τά τη ς (σαν ένα αίνιγμα που σου προτείνει την αυ­ τόφω ρη λύση του μόνο και μόνο επειδή αποκρύ­ πτει άλλες τρεις ή τέσσερις ισχυρότερες), με δ ε ­ σμεύει ακριβώς τη στιγμή που νομίζω κεκτημένη την ελευθερία και με ελευθερώ νει ακριβώς όταν α π ο φ α σ ίζω τη ν α νή μ πορ η υ πο χώ ρ η ση » (σελ.

196). Και συνεχίζει με αφοπλιστική ειλικρίνεια και απροσδόκητη διεισδυτικότητα (μάθημα για κάποι­ ους επαγγελματίες κάπηλους και αλαζόνες μετα ­ φραστές αρχαίων Ελλήνων): «Εδώ, ό,τι εικάζεται αυτονόητο, αποδεικνύεται τάχιστα πω ς είναι και το σαγηνευτικότερο, το πλ έο ν ασφυκτικά παγιδευτικό, εννοείται. Αλλά και ό,τι φαντάζει ξένο εν χρόνω, αποκαλύπτεται φιλικότατο με την εικόνα αισθήματος που συνθέτει, κι ας είναι δύσκολο να συλληφθεί, κάθε ψηφίδα της στη χωριστή τη ς κυ­ ριότητα». Στα παραδείγματα θα παραλείψουμε, κατά κανό­ να, τα διάσημα, διασήμων και για διασήμους· θα δώ σουμε «εξ όνυχος τον λέοντα», άνθη ταπεινά, ταπεινών και για ταπεινούς - το θέμα δεν ευνοεί τους νικητές κάθε λογής. Φιλοσοφημένο: της Ανύτης (από την Τεγέα, 3ος π.Χ. αι.) «Όσο ζούσε, ο Μάνης δούλος ήταν. Πέθανε τώρα, κι η δύναμή του με του Δαρείου του μεγάλου εξισώθηκε·.

Συγκινητικό: (Ανωνύμου, Μπορντώ Γαλλίας, 2ος μ.Χ. αι.) «Ενθάδε κείται της Λουκίλλας το λείψανο. Δίδυμα γέννησε. Με τον πατέρα ζει το ένα. Το άλλο κοντά της βρίσκεται·. Λυπηρό: (Ανωνύμου, Βιθυνία, 3ος-4ος μ.Χ. αι.) «Κοιτώνα νυφικό μού φτιάχναν οι γονείς μου, μα η Μοίρα τάφο πρόοταξε. Από το ρόδο γρηγορότερα μαράθηκα. Κι ενθάδε κείμαι·. Οινοφλυκτικό: (του γνωστού Λεωνίδα από τον Τάραντα, 3ος π.Χ. αι. «Μαρωνίς ή φίλοινος») «Η Μαρωνίδα η γερόντισσα, η παθιασμένη του κρασιού, η που εξαντλούσε τα πιθάρια, ενθάδε κείται 1...1·. Μισάνθρωπο: (Ανωνύμου, αχρονολόγητο) «Ως και νεκρός, άγριος είοαι, Τίμων. Και, Κέρβερε, του Άδη θυρωρέ, φοβού μη σε δαγκώσει·. Μελαγχολικό: (Ανωνύμου, αχρονολόγητο) «Ετών εξήντα. Διονύσιος από την Ταρσό. Ενθάδε κείμαι. Άγαμος. Μακάρι και ο πατέρας μου άγαμος να 'χε μείνει·. Αυτοαναιρετικό και ευτράπελο: (του γνωστού Παύλου Σιλεντιάριου, 6ος μ.Χ. αι.)

«- Το όνομά μ ο υ .... - Ε, και λοιπόν; - Πατρίδα μ ο υ ... - Ε, κι ύστερα; - Από γένος κρατάω τρανό. - Κι αν ήοουν από ταπεινότατο; - Ως να πεθάνω, ένδοξα έζησα. - Κι άδοξα αν είχες ζήσεί; - Κείμαι δ ' ενθάδε νυν. - Τις, τίνι ταύτα λέγεις;· (η τελευταία αράδα στο πρωτότυπο. Άρωμα ευω ­ δίας ποιητικής). Ένα πολύτιμο βιβλίο. Ένα πολύ καλό προϊόν του έντυπου λόγου, μια πολύ προσεγμένη και επιμε­ λημένη έκδοση. □

Οι μεταφράσεις του Εθνικού Ύμνου I I I;

Ο Ύ μ ν ο ς α ς την ελευθερίαν του Διονυσίου Ζολωμού και οι ξενόγλωσσες μεταφράσεις του

■

Θεσοαλονίκη, Κέντρο Ελληνικής Γλώοοας, 1998.

Ο ΥΜΝΟΣΕΙΣΤΗΝΕΛΕΥΘΕΡΙΑΝ

Η Σελ.224 I I

πρώτη ποιητική σύνθεση του νεαρού Διονυσίου

Η Σολωμού στη μητρική του γλώσσα αποτέλεσε I I το εφαλτήριο της ανύποπτης διάβασής του στο χώρο της υψηλής ποιητικής δημιουργίας στην Ευρώ­ πη του 19ου αιώνα. Το εκτενές αυτό ποιητικό έργο συντέθηκε από τον Ζακύνθιο ιταλοθρεμμένο ποιητή το 1823, εν μέσω δηλαδή των εν εξελίξει πολεμικών επιχειρήσεων στην επαναστατημένη Ελλάδα (όπως, βέβαια, οριζόταν εκείνη την εποχή και μ' όλες τις σημασιολογικές κι άλλες ερμηνευτικές δηλώσεις που

Ο φ ρ ο ν τισ μ έ ν ο ς τ ό μ ο ς το υ Κ έ ν τ ρ ο υ Ε λ λ η ν ικ ή ς ίλ ώ ο ο α ς δ ιαθέτει τ η ν ε υφ υή θ ε μ α τικ ή τα ξ ιν ό μ η σ η π ο υ τ ο ν κ ά νε ι ε υ π ρ ό ο δ ε κ το κ α ι ά ξιο ιδ ια ίτε ρ η ς μ ν ε ία ς

παρεισέφρεαν στο μεταξύ ένθεν κι ένθεν) και της ad hoc ισχνής φιλελληνικής δράσης από την πνευματική ευρωπαϊκή κοινότητα της εποχής. Ο «Ύμνος εις την ε ­ λευθερίαν» αποσκοπούσε επακριβώς στην έκφραση του ελληνικού αλυτρωτισμού και συνάμα στη διατύ­ πωση μιας καίριας αφορμής για την ευαισθητοποίηση της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης, που, αν δεν έφθανε στην επιδραστική κινητοποίηση ενός Γκαίτε, άγγιξε τουλάχιστον μερίδα φιλοεπαναστατικών παραγόντων της επώνυμης ιντελιγκέντσιας των ευρωπαϊκών σαλονιών. Δεν είναι συμπτωματική ούτε άμοιρη επίδρα­ σης η σχεδόν ταυτόχρονη έκδοση σε τρεις βασικές γλώσσες του «Ύμνου» από φιλέλληνες (αγγλικά από

το ν Charles Brinsley Sheridan, γαλλικά α πό το ν Stanislas Julien, ιταλικά από τον Gaetano Grassetti), εκ­ δόσεις των οποίων η επιδίωξη επικεντρωνόταν στην αφύπνιση και την ανάληψη πρωτοβουλιών για το δί­ καιο του ελληνικού αγώνα. Ασχέτως όμως της πρό­ θεσής τους, ο Σολωμός ανέμενε μια ορθολογικότερη μεταφραστική προσέγγιση του ποιήματος -που φαί­ νεται ότι ικανοποιήθηκε μάλλον μόνο στην περίπτω­ ση της ιταλικής μετάφρασης- προσδοκώντας μια εμ­ βριθέστερη, πιο λεπτομερειακή και φροντισμένη έκ­ δοση. Παρά ταύτα, σημασία έχουν ο σκοπός και τα α­ ποτελέσματα που είχαν οι συγκεκριμένες εκδοτικές απόπειρες, όσο βέβαια και η σπουδαιότητα του εκτε­ νούς αυτού ποιήματος για την καθιέρωση του Σολω­ μού ως εθνικού ποιητή και ενός εκ των βασικότερων ανανεωτών της νεοελληνικής λογοτεχνίας, αλλά και για την καταξίωσή του στο ευρωπαϊκό λογοτεχνικό πάνθεον. Δεν πρέπει, εξάλλου, να λησμονείται η γλωσσική-αισθητική διαμάχη και ο προγενέστερος αλλά και ο μεταγενέστερος απαξιωτικός λογιοτατισμός σ' ό,τι αφορά την εκφορά του λαϊκού-δημοτικού στοιχείου στην εθνική λογοτεχνία. Η ταξινόμηση του «Ύμνου» στο ενδιάμεσο αυτό περιθώριο σημασιοδοτεί τη σύνθεσή του, αλλά και εφιστά την προσοχή στις πολλές, ποικίλων ποιοτικών κατηγοριοποιήσεων, εντοπισμένες ή μη, μεταφράσεις του μέχρι σήμερα. Ο φροντισμένος τόμος του Κέντρου Ελληνικής Γλώσ­

τα Βιβλία του μήνα

σας διαθέτει την ευφυή θεματική ταξινόμηση, που τον κάνει ευπρόσδεκτο και άξιο ιδιαίτερης μνείας για τη συλλογική -με προεξάρχοντα τον Ντίνο Χριστιανόπουλο- προσπάθεια αναζήτησης και κατάθεσης των ξενόγλωσσων μεταφράσεων του «Ύμνου», που ξε­ περνούν τις 79 σε τουλάχιστον 16 γλώσσες. Πρόκει­ ται για εργασία επίπονη, εάν κρίνει κανείς τη δυσκολία εντοπισμού μεταφράσεων στις διάφορες γλώσσες, όπου είναι σαφής η πρόθεση της προβολής του αγώ­ να των Ελλήνων είτε, αργότερα, η ανάγκη προσέγγι­ σης του ποιητή ή της ελληνικής λογοτεχνίας εν γένει. θα μπορούσε λοιπόν να ειπωθεί με ασφάλεια ότι ο

«Ύμνος εις την ελευθερίαν» είναι το πιο πολυμεταφρασμένο ελληνικό ποίημα. Η βιβλιογραφική κατα­ γραφή τους, η παράθεσή τους (με ένα σύντομο δείγ­ μα από κάθε μία) αλλά και η σταχυολόγηση των βιογραφικών στοιχείων τω ν μεταφραστών (για όσους οτάθηκε δυνατό) σε συνδυασμό με τη συστέγαση του πρωτοτύπου (με την επιμέλεια του Λίνου Πολίτη) και των τριών πρώτων ξενόγλωσσων εκδόσεών του καθιστούν αυτή την εκδοτική προσπάθεια έργο όχι μόνο ενδιαφέρον αλλά και χρήσιμο, εμπλουτίζοντας τις βιβλιογραφικές μελέτες για το σολωμικό έργο. Βασίλης Ρούβαλης

ΙΣΤΟΡΙΑ

Νοοτροπίες θανάτου ΦΙΛΙΠ ΑΡΙΕΣ

Ι

Ο άνθρ ω πος c v o m o v του θανάτου.

Ο ε ξα γριω μένο ς θ ά να το ς II Μτφρ.: Θεοδόσιος Νικολαίδης Αθήνο, Βιβλιοπωλείον της «Εοτίας», 1999. Σελ. 490

Π ρόκειται για τον δ εύ τερ ο τόμο του έργου Ο 1 1 άνθρωπος ενώπιον του θανάτου του σημαI I ντικού Γάλλου ιστορικού Philippe Ari£s, με τον ενδεικτικό υπότιτλο Ο εξαγριωμένος θάνατος. Ο πρώ τος τόμ ος είχε τον υπότιτλο Η εποχή των κοιμωμένων. Η γενικότερη εργασία του Ρ. Arids (1914-1984) παρουσιάζει δύο ενδια φ έρ ο υσ ες «αιρετικές» ό ­ ψεις, που αξίζει να επισημ άνουμ ε εν συντομία. Πρώτα πρώτα κινείται στο χώρο της «θεματικής ι­ στορίας» («της ιστορίας τω ν νοοτροπιών»), στον οποίο έχει εξάλλου προσφέρει εξαιρετικά ε ρ γα ­ λεία (μελέτες για την ιστορία της παιδικής ηλικίας και την ιστορία της ιδιωτικής ζωής). Στο μεθ ο δ ο ­ λογικό επίπεδο, από την άλλη, επισημαίνεται, ό ­ τα Βιβλία του μήνα πω ς τονίζει ο Γ. Μαργαρίτης στον πρό λ ο γο του

πρώ του τόμου, «η ανευλάβειά του μπροστά στις μ εθόδους και στις τεχνικές τω ν ιστορικών, η ά ρ ­ νησή του να ακολουθήσει την "κλασική" πειθαρχία στην οργάνωση του θέματος και τω ν υλικών του, όπω ς η επιστήμη τη ς ιστορίας την είχε από καιρό

προσδιορίσει. Η παροιμιώ δης περιφρόνησή του στη χρονολογική διάθρωση». Ο σ υ γγρ α φ έα ς α ­ ντλεί τις πληροφορίες του από ένα πλήθος ανομοιογενών πηγών, που αρχίζουν από τις ιατρικές

Μ ια ά κ ρ ω ς γ ο η τε υ τ ικ ή κ ο ιν ω ν ιο λ ο γ ικ ή , α ν θ ρ ω π ο λ ο γ ικ ή κ α ι, π ά ν ω α π ό ό λ α , ισ το ρ ικ ή π ρ ο σ έ γ γ ισ η το υ θ α ν ά τ ο υ

στατιστικές και φτάνουν μέχρι τα γράμματα τω ν Αμερικανών πιονέρων και τα λογοτεχνικά έργα. Για να δείξουμε την πρωτοτυπία της εργασίας του Γάλλου ιστορικού, σημειώνουμε εδώ μερικούς τί­ τλους παραγράφων, τους οποίους, αν μη τι άλλο, θεω ρούμε απόλυτα ενδεικτικούς: «Οι λαϊκές πρα­ κτικές του καλώς θνήσκειν», «Η διαμάχη περί τω ν

δημοσίων νεκροταφείων ανάμεσα σε καθολικούς και προτεστάντες», «Η νεκροφιλία του 18ου αιώ­ να», «Οι τελ ευ τα ίες στιγμές παρέμειναν παραδο­ σιακές» κ.ά. Είναι προφανές ότι έχουμε να κάνουμε με μια ά ­ κρως γοητευτική κοινωνιολογική, ανθρωπολογική και, πάνω από όλα, ιστορική προσέγγιση του θα ­ νάτου και του συνόλου τω ν νοοτροπιών, τω ν σχέ­ σεω ν και τω ν πρακτικών που συνδέονται με α υ ­ τόν. Ό,τι οφείλουμε όμω ς να επισημάνουμε, συνίσταται στην αναγνώριση τη ς ιστορικής σχετικότητας τω ν συλλογικών και ατομικών νοοτροπιώ ν γύρω από το θάνατο, αναγνώριση η οποία, χωρίς να ξε­ πέφτει ούτε στον αγνωστικισμό ούτε στον απόλυ­ το σχετικισμό, μας επιτρέπει ταυτόχρονα να πα­ ρατηρήσουμε τις μεταβολές και τις αλλαγές, στις οποίες υπόκεινται αυτές οι νοοτροπίες στο διάβα του χρόνου και σε άμεση σύνδεση με το εκάστοτε πολιτισμικό και κοινωνικό περιβάλλον. Παναγιώτης Τσιαμούρας

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΩΔΩΝΗ Μαρτυρία ενός έπιζήσαντος "Ενας απλός στρατιώτης (λοιπός οπλίτης), απόφοιτος τής Νομικής, αντιμετωπίζει με δέος, αλλά καί αντικειμενικότητα, τά τραγικά καθημερινά συμβάντα τοΰ Εμφύλιου, στά όποια εχει εμπλακεΐ άναίτια καί άπρόσμενα καί μάλιστα χωρίς νά εχει τήν παραμικρή σύνδεση με τίς τότε άντιμαχόμενες πολιτικές παρατάξεις. Διαβάζεται μέ άδιάπτωτο ενδιαφέρον μέχρι τό τέλος.

(ΔΩΔΩΝΗ» ’Ασκληπιού 3, ’Αθήνα 106 79, τηλ. 3 6 .37.973

ΘΕΑΤΡΟ

θεαιrpiKlj|Πρ ά ξι 1 και δρα[ιατολογική αναιλυση του Δημήτρη Τοατοούλη

ΚΩ ΣΤ Α Σ ΓΕ Ω Ρ ΓΟ Υ ΣΟ Π Ο Υ Λ Ο Σ

I

Α π ό το M c v a v S p o σ τ ο ν 'Ιψ ίν

Παγκ ό σμιο θέατρο 1 Επιμέλ{ΐα:Έλοα Ανδριανού Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 487 ο υλικό καλλιτέχνημα που προκύπτει από τη σκη­ νική πράξη, άμεσα συνδεδεμένο με τη διαδικασία παραγωγής του, διέπεται εκ προοιμίου από το χα­ ρακτήρα του εφήμερου. Κι ενώ το δραματικό κείμενο στέκει πάντα εκεί, γραμμένο πάνω στο χαρτί, δεκτικό νέων σκηνικών εφαρμογών και ερμηνειών του, η σκη­ νική πράξη και τα επιμέρους στοιχεία της, μετά το τέ­ λος τω ν παραστάσεων, χάνεται, η σκηνοθετική εκ-

Τ

Μ ία ε κ δ ο ο η π ο υ μ α ς δ ίνει μ ια σ φ αιρ ικ ή ε ικ ό ν α τ η ς κ ρ ιτικ ή ς το υ Κ.

Γε ω ρ γ ο υ ο ό π ο υ λ ο υ μ ε ο α οε

α υ τ ή τ η ν ε ικ ο ο ιπ ε ντα ε τία α \ \ ά κ α ι τ η ς σ κ η ν ικ ή ς δ ρ α σ τ η ρ ιό τ η τ α ς το υ τό π ο υ μ α ς

φώνηση και οι ερμηνείες των ηθοποιών δεν διασώζο­ νται παρά μερικώς στη μνήμη κάποιων θεατών. Τούτο το χαρακτήρα του εφήμερου έρχεται να δια­ σώσει, μέχρις ενός βαθμού, η θεατρική κριτική. Δεδο­ μένου όμως του γεγονότος πως και αυτή, με τη σειρά

τα Βιβλία του μήνα

της, υπόκειται στο εφήμερο του εντύπου που τη φι­ λοξένησε, το συνηθέστερο βραχύβιου όπως η εφη­ μερίδα, η αναδημοσίευση κριτικών δοκιμίων σε ενιαίο τόμο αναδεικνύεται όχι μόνο χρήσιμη για τους μελλο­ ντικούς ερευνητές, αλλά και πολύτιμη για μια σφαιρι­ κή αποτίμηση τόσο του έργου του κριτικού όσο και για την ιστορία της παραστασιολογίας. Δεν μπορεί, λοιπόν, κανείς παρά να χαιρετίσει ανεπι­ φύλακτα την πρόσφατη έκδοση κριτικών δοκιμίων του σημαντικότερου, για το εύρος της γνώσης και τη συνεχή κριτική παρουσία του, θεατρικού κριτικού στην Ελλάδα, του Κώστα Γεωργουσόπουλου. Πολλώ μάλ­

■W

λον όταν η συγκεκριμένη έκδοση (που φυσικά δεν εί­ ναι η πρώτη με κριτικές του) υπακούει σε συγκεκριμέ­ νη μεθοδολογία και επιλογή, ώστε να συνιστά ένα σώμα με ομοιογένεια και συμπληρωματικότητα, που προσφέρουν τα διαδοχικά κείμενα που αναφέρονται στον ίδιο συγγραφέα ή αισθητικό ρεύμα. Σε τούτο, φυσικά, σημαντική υπήρξε η συμβολή της επιμελήτριας της έκδοσης, της θεατρολόγου Έλσας Ανδριανού, η οποία σίγουρα θα είχε να αντεπεξέλθει σε πλείστα προβλήματα: 0 όγκος και μόνον τω ν δοκι-

Τα κείμενα το υ Κ . ίε ω ργουοόπουλου λειτου ρ γούν ο τ η ν ουσία σ υ μ πληρω ματικά το ένα το υ άλλου; εμ π λου τίζουν με ιστορικά, αισθητικά, τυπολογικά οτοιχεία το έργο τω ν συγγραφ έω ν κ ά ν ο π α ξ να αναόειχτεί το ιοτορικό-κοινω νικό το υ ς πλαίσιο

μίων, που χαρακτηρίζει την 25ετή αυτή πορεία του Κ. Γεωργουσόπουλου στην κριτική σκέψη, θα υπήρξε ή­ δη από τα σημαντικότερα, αλλά σίγουρα όχι το μονα­ δικό. Ο τόμος, φυσικά, δεν προτίθεται να καλύψει το σύνο­ λο της κριτικής παρουσίας του συγγραφέα. Αντίθετα, περιορίζεται στο παγκόσμιο θέατρο από το Μένανδρο στον Ίψεν, όπως επεξηγεί ο ίδιος ο τίτλος του, και βά­ ση αποτελούν οι παραστάσεις έργων του παγκόσμιου δραματολογίου που ανέβηκαν στην ελληνική σκηνή. Έτσι, ένα μεγάλο μέρος, για παράδειγμα, των κειμέ­ νων αφορά στο θέατρο του Σαίξπηρ, ενός από τους αγαπημένους των ελληνικών θιάσων, τόσο κατά τις χειμερινές όσο και, ακόμη περισσότερο, θερινές πε­ ριόδους. Διαβάζοντας, λοιπόν, τις κριτικές των 30 πε­ ρίπου σαιξπηρικών παραστάσεων (που καλύπτουν μια περίοδο από το 1972 έ ως το 1993, πολλές από αυτές του ίδιου έργου αλλά με άλλους συντελεστές), ο α­ ναγνώστης διαθέτει όχι μόνο μια συγκριτική παραστασιολογική ανάλυση (σκηνοθετικές ερμηνείες, σκηνι­ κές λύσεις, υποκριτικές προσεγγίσεις) αλλά ταυτό­

χρονα και μια πλούσια δραματολογική ανάλυση με τα όσα προβλήματα προκύπτουν από την εκάστστε σκηνοθετική εκφώνηση, καθώς και μια ευρύτερη ένταξη του σαιξπηρικού έργου στο δραματουργικό και κοινωνικο-ιστορικό του περικείμενο. Η θεατρική πράξη και η ανάλυσή της, πιστεύω, είναι η καλύτερη μέθοδος για να τεθούν συγκεκριμένα δραματουργικό και αισθητικά ή ιδεολογικά προβλήματα τα οποία σε μια καθαρά θε­ ωρητική μελέτη, που δεν λαμβάνει υπόψη της την πρακτική υλοποίηση, δεν γίνονται πάντοτε ούτε ορα­ τά ούτε κατανοητά από τον αναγνώστη. Μια άλλη «ενότητα» εξετάζει ζητήματα που προκύ­ πτουν από παραστάσεις κλασικού γαλλικού θεάτρου: αν ο Μολιέρος είναι, από πολύ νωρίς, αγαπημένος συγγραφέας των Ελλήνων σκηνοθετών, εύκολα δια­ πιστώνει κανείς ότι ελάχιστα έργα του Κορνήλιου ή του Ρακίνα έχουν γνωρίσει την ελληνική σκηνή. Δεν πιοτεύω τόσο στο δυσκολομεταφράσιμο του Ρακίνα ως αιτία αυτής της παράλειψης, όπως επισημαίνει ο Κ. Γεωργουσόπουλος, αλλά μάλλον στο ότι δεν έ ­ χουμε καταφέρει να αποκτήσουμε εξειδικευμένους μεταφραστές του, που να διαθέτουν ταυτόχρονα και την κατάλληλη ρακινική παιδεία, ώστε να αποδώσουν οτα νεοελληνικά όχι μόνο το ρυθμό αλλά κι εκείνη την επιμέρους λειτουργικότητα που διαθέτει η ρακινική λέξη στη σκηνική αναπαράσταση των έργων του Γάλλου τραγικού. Αντίθετα, φαίνεται ότι μεταφραστι­ κά ο Μαριβό ευτύχησε περισσότερο στις πρόσφατες παραγωγές και αυτό οδήγησε και σε καλές γενικά πα­ ραστάσεις. Ο Σίλερ, ο Μπίχνερ, ο Γκόγκολ, ο Τουργκένιεφ, ο Σαρντού ή ο Φεϊντό αποτελούν επίσης, μεταξύ άλλων, α­ ντικείμενο των δοκιμίων που συγκαταλέγονται στον τόμο αυτό ενώ, από τους νεότερους, ο Ίψεν, που α­ ποτελεί και το χρονικό όριο του τόμου, κατέχει ένα σημαντικό μέρος αφού αναλύονται κριτικά οκτώ πα­ ραστάσεις τω ν έργων του. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός πως, ακόμη κι αν έχει κάποιος παρακολουθήσει με συνέπεια τις εβδομαδιαί­ ες κριτικές του Κ. Γεωργουσόπουλου στον Τύπο (στο «Βήμα» παλαιότερα, στα «Νέα» μέχρι σήμερα), διαβά­ ζοντας τον συγκεντρωτικό και επιλεκτικό αυτό τόμο, αποκομίζει μια τελείω ς διαφορετική εντύπωση: τα κείμενα λειτουργούν στην ουσία συμπληρωματικά το ένα του άλλου, εμπλουτίζουν με ιστορικά, αισθητικά, τυπολογικά στοιχεία το έργο των συγγραφέων, κάνο­ ντας να αναδειχτεί το ιοτορικό-κοινωνικό τους πλαίσιο και η συνακόλουθη ιδεολογία τους, αλλά και τον δια­ χρονικό διάλογο που εγκαθιδρύουν με άλλα έργα της διεθνούς δραματουργίας.

τα Βιβλία του μήνα

Μια άλλη σημαντική παρατήρηση, που προκύπτει αβίαστα από την ανάγνωση των κριτικών αυτών κειμέ­ νων, αφορά στον τρόπο αντιμετώπισης από το συγ­ γραφέα των διαφόρων συντελεστών της ελληνικής σκηνής: έτσι, ενώ σε κάποια κριτική του μπορεί να κρί­ νει αρνητικά (και συχνά με όρους προσβλητικούς) κά­ ποιον σκηνοθέτη, για παράδειγμα, σε άλλη, μετέπειτα κριτική του, για άλλο έργο, μπορεί να τον επαινεί για μια νέα δουλειά του (χαρακτηριστικές οι κρίσεις του για το σκηνοθέτη Γιάννη Χουβαρδά). Συμβαίνει, όμως, και το αντίθετο: θετικές κρίσεις για πρώτες δουλειές, αρνητική θεώρηση για κατοπινότερες (χαρακτηριστικό εδώ το παράδειγμα του ηθοποιού και σκηνοθέτη Λευτέρη Βογιατζή). Τα παραπάνω δείχνουν, φυσικά, και μόνο μέσα στη διαχρονία τους, ότι ο κριτικός δεν κα­ ταδικάζει ούτε απορρίπτει άτομα ή καλλιτεχνικές α­ ξίες αλλά συγκεκριμένες δουλειές- και τούτο αποτε­ λεί την ουσία της καλώς νοούμενης κριτικής.

Πριν τελειώσω αυτό το σημείωμα, θα ήθελα να κάνω μια παρατήρηση επί του μεθοδολογικού: θα προτι­ μούσα, για ευνόητους λόγους και αφού δεν ακολου­ θείται μια χρονική σειρά αντίστοιχη της χρονολογίας των παραστάσεων, όταν πρόκειται για κριτικές του ίδι­ ου έργου (π.χ. Άμλετ) να παρατίθεντο η μία συνέχεια της άλλης, πράγμα που θα διευκόλυνε τον αναγνώ­ στη στη συγκριτική του ανάγνωση. Λεπτομέρεια, φυ­ σικά, μπροστά στην όύνολη εύχρηστη ταξινόμηση, αλλά λεπτομέρεια διευκολυντική, ειδικά όταν μεσο­ λαβεί μεγάλη απόσταση. Μια δεύτερη, τέλος, παρατήρηση που θα καθιστούσε το βιβλίο ακόμη χρηστικότερο αφορά στην έλλειψη μιας «ταυτότητας» των παραστάσεων που κρίνονται. Και τούτο διότι, παρόλο που ο στόχος του βιβλίου εί­ ναι κυρίως εμπλουτιστικός μιας δραματολογικής ανά­ λυσης, δεν παύει να αποτελεί ντοκουμέντο των τό ­ σων παραστάσεων που αναφέρονται και αποτελούν

0 Κώοτας Γεωργουσοπουλος

γράφει για το βιβλίο του Από το Μεναν 0 τόμος «Παγκόομιο θέατρο. Α ' Τόμος. Από το Μένανδρο οτον'Ιψιν» είναι ο πρώτος μιας οειράς τριών που θα καλύψει την παγκόσμια θεατρική παραγωγή ως τις μέρες μας. 0 δεύτερος βρίοκεται από εκτύπωση και θα καλύψει τη διαδρομή από τον Τοέχοφ και τον Ιτρίντμπεργκ ως τον Πιραντέλο και τον Μπρεχτ. Πρόκειται βέβαια για δοκίμια κριτικής που γράφτηκαν οτο «Βήμα» 11971-1980) και οτα «Νέα» (1980-1996) επ'ευκαιρία της αθηναϊκής κυρίως παραοταοιολογίας. Η επιλογή έγινε από τη θεατρολόγο 'Ελαα Ανδριανού χωρίς τη δική μου συνδρομή και με την εξής συλλογιστική: οι κριτικές των ετών 1971-1996 είναι πολλαπλάσιες από τις εκδιδόμενες. Μια εξαπλητική υπό τον τύπο θεατρικού ημερολογίου έκδοση (πράγμα που έκανα με τις κριτικές μου για το αρχαίο δράμα και το νεοελληνικό θέατρο που κυκλοφορούν από την «Εστία») θα ήταν ένα τερατώδες πολύτομο και εκδοτικό δυοβάαταχτο εγχείρημα. Έπρεπε όμως η επιλογή να γίνει από τρίτο πρόσωπο, και μάλιστα ειδικευμένο, από τη μία για να ελέγχει την ύλη και από την άλλη να μπορεί να διασώζει και να παραδίδει οτο κοινό κείμενα που κατά τεκμήριο έχουν γενικότερο και μονιμότερο ενδιαφέρον. Η δ. Ανδριανού επέλεξε τα κείμενα χωρίς να αποφύγει ακόμη και να αφήσει να διαφανούν και οι αντιφάσεις μου, όταν μάλιστα ανάμεσα στο πρώτο και στο τελευταίο έχουν μεσολα­ βήσει 25 ολόκληρα χρόνια. Τα κείμενα αυτού του τόμου έχουν δραματολογικό ενδιαφέρον και παραατααιολογικό. Καλύπτουν λοιπόν ευρύ φάσμα των θεατρολογικών ενδιαφερόντων. Πάπα πίστευα πως η κριτική οφείλει να κρίνεται εκτεθειμένη στις μελλοντικές γενιές, αποδεσμευμένη από τη συγκυρία και τις θεμιτές αντιδράσεις των κρινομένων. Η κριτική σκέψη, μόνον αν αντέχει στο χρόνο, αποδεικνύει πως ο υποκειμενισμός της έχει αντικειμενική αναγνώριση.

0 τόμος αυτός -κ α ι όσοι θα ακολουθήσουν- θα ένιωθε πιο άνετα αν μπορούσε να συνυπάρχει και με τα ανάλογα κείμενα συναδέλφων που διακόνηααν την κριτική την ίδια εποχή και έκριναν τις ίδιες παραστάσεις θεμελιώνοντας τις σκέψεις τους σε άλλα διαφορετικά και συχνά αντίστροφα επιχειρήματα.

τα βιβλία του μήνα

%®

το βασικό ερέθισμα. Συχνά, λοιπόν, στις αξιολογήσεις που γίνονται μέσα στο κείμενο, αρκετοί συντελεστές παραλείπονται. Επιπλέον, παραστάσεις είκοσι πέντε χρόνων πριν, περιλαμβάνουν, για τους νεότερους, ο ­ νόματα που δεν πρόλαβαν να γνωρίσουν επί σκηνής, ενώ ο Κ. Γεωργουσόπουλος ακολουθεί συχνά στις α­ ξιολογήσεις του την παράθεση μόνον των επιθέτων τους: Δημιουργείται, έτσι, το πρόβλημα συντελεστών (ηθοποιών, σκηνοθετών κ.λπ.) με το ίδιο επίθετο και μιας συνακόλουθης σύγχυσης, γεγονός που την ε πο­ χή που γράφονταν οι κριτικές πιθανότατα δεν υφίστατο. θα πρέπει, τέλος, να σημειωθεί πως η προσεγμένη αυτή έκδοση περιλαμβάνει χρηστικότατα ευρετήρια: ονομάτων, έργων και όρων. Κι εδώ, όμως, έχω να κάνω την ίδια παρατήρηση για το ευρετήριο ονομάτων: αναφέρονται τα επίθετα μό­ νο χωρίς ένδειξη του ονόματος, με αποτέλεσμα ανα­ πόφευκτες συγχύσεις: για παράδειγμα, στο λήμμα

Αλεξίου οι σελίδες παραπέμπουν άλλοτε στο σκηνο­ γράφο και άλλοτε στον ηθοποιό, ενώ είναι άγνωστο, μόνο από τα περιεχόμενα, σε ποιον Ασημακόπουλο, Ανδρεόπουλο, Βογιατζή ή Ανουσάκη, Βλαχοπούλου, Κατσέλη κ.λπ. γίνεται αναφορά, θα έλεγα, επίσης, πως θα έπρεπε να υπάρχει ένας διαχωρισμός ευρετη­ ρίου μεταξύ των ονομάτων πραγματικών προσώπων και των ονομάτων φαντασιακών/δραματικών προσώ­ πων. Καταλαβαίνω ότι τα παραπάνω προϋποθέτουν μια πρόσθετη εργασία, όμως σε ένα βιβλίο, που δια­ σώζει ταυτόχρονα την ιστορία τη ς ελληνικής μας σκηνής, αξίζει τον κόπο. Να ευχηθούμε σύντομα να εκδοθούν οι επόμενοι τό­ μοι με τις κριτικές του Κ. Γεωργουσόπουλου στις άλ­ λες κατηγοριοποιήσεις έργων και θεατρικών συγγρα­ φέων που έχουν προβλεφθεί, ώστε να διαθέτουμε μια σφαιρική εικόνα της κριτικής του αυτής εικοσιπενταετίας, αλλά και της σκηνικής δραστηριότητας του τόπου μας. □

Χρήσιμη επανέκδοση

Α.Α

ΐ%

Ηϊ

00 A

ro ϊ

Το Κ ρητικό Θέατρο

ΑΠΟΤΗΦ ΙΛΟΛΟΓΙΑΣΤΗΣΚΗΝΗ

1

Α Λ ΕΞ Η Σ Σ Ο Λ Ο Μ Ο Σ

JL Το Κ ρητικό Θ έατρο I

■1 II

Α πό τη φ ιλ ο λ ογ ία οτη ο κ ην ή Αθήνα, Κέδρος, 1998. Σελ. 272

αδιάλειπτη έρευνα των τελευταίων ετών έχει να

Η επιδείξει σημαντικά δείγματα επιστημονικής προ-

1 1 σέγγισης σε ό,τι αφορά την ύστερη βυζαντινή λογοτεχνική παραγωγή. Για πολλές δεκαετίες, ό,τι αργότερα ονοματίστηκε Κρητική Αναγέννηση, αποτέλεσε μεταξύ των πανεπιστημιακών δασκάλων του νεοσύστατου ελληνικού κράτους απαγορευμένη-σκοτεινή περιοχή, όπου ήταν εμφανής μια υποτίμηση ή, τουλάχιστον, μια απορρέουσα απαξίωση για βαθύτε­ ρη ενασχόληση με ένα λογοτεχνικό (ποιητικό-θεατρικό) σώμα -εντούτοις σφριγηλό και ολόμεστο-, που η περίοδος ακμής του δεν συνηγορούσε με τις προεξάρχουσες πνευματικές-πολιτικές αναζητήσεις των επαϊόντων του μεγαλοϊδεατισμού και του εισηγμένου κλασικισμού. Χάρη σε σημαντικούς ερευνητές-ερμογλύφους κυριολεκτικούς που επιδόθηκαν στην αναδί­ φηση τω ν βιβλιοθηκών, τω ν αρχείων και τω ν διά­ σπαρτα σωζόμενων πηγών τόσο στην Ελλάδα όσο

Ε κ Η fffliirT fc je

(§), «

■

και στην Ιταλία, κυρίως, αλλά κι αλλού στο εξωτερι­ κό, είναι δυνατό να εξαχθεί το ασφαλές συμπέρασμα ότι η αποτίμηση της πρώιμης όσο και, κατά κύριο λό­ γο, της όψιμης κρητικής λογοτεχνίας του 16ου και 17ου αιώνα έχει τεκμηριωθεί ασφαλώς. Τα ονόματα τω ν Σάθα, Χατζιδάκη, Ξανθουδίδη, Κριαρά ακολου­ θούνται από αυτά νεότερων, όπως (ενδεικτικά εδώ) των Παναγιωτάκη, Αλεξίου, Μανούσακα, Van Gemert, Δετοράκη, Vincent κι άλλων, που συστηματικά προά­ γουν τη μελέτη της πνευματικής άνθησης στη βενε-

τοκρατούμενη Κρήτη, η οποία όχι μόνο αντικατοπτρί­ ζει τη σπουδαία ανάπτυξη των γραμμάτων και των τε­ χνών στο Regno di Candia αλλά και τη γόνιμη εισαγω­ γή του αναγεννησιακού πνεύματος στον ελλαδικό χώρο με χαρακτηριστικά δείγματα που εναρμονίζο­ νται και σε περιπτώσεις ξεπερνούν τα ιταλικής προέ­ λευσης πρότυπά τους. Η μελέτη του Σολομού συμπεριλαμβάνεται στο συ­ νεχώς εμπλουτιζόμενο βιβλιογραφικό σώμα που α ­ φορά στην εξέλιξη, διάσωση και προαγωγή του Κρη­ τικού θεάτρου της περιόδου αυτής. Αν, λοιπόν, μέ­ χρι πρότινος ο λογιοτατισμός παρεμπόδιζε όποια πε­ ριθώρια επικέντρωσης και ευρείας έκτασης φιλολο­ γικής αποδελτίωσης τω ν «σκονισμένων» χειρογρά­ φων ή πρωτότυπων εκδόσεων, η θεατρική πράξη α­ νέλκυσε το ενδιαφέρον· και συνέβη στην περίπτωση του Σολομού να κεντρίσει το ενδιαφέρον του το α­ ναγεννησιακό κρητικό θέατρο ώστε να το υπηρετή­ σει ευεργετικά με τη συστηματική μελέτη που επιδόθηκε στη συνέχεια. Για ένα τόσο παραμελημένο κεφάλαιο της ζωντανής ποιητικής δραματουργίας

Η ε π α ν έ κ δ ο σ η τ η ς σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν η ς μ ε λ έ τη ς κ α λ ύ π τε ι έ να κ ε ν ό σ τ η σ χ ε τικ ή β ιβ λ ιο γ ρ α φ ία , κ α θ ώ ς α π ο τε λ ε ί εγχειρίδιο σ η μ α ν τ ικ ό για το ν μ ε λ ε τη τή α λ λ ά κα ι το ν ε νδ ια φ ε ρ όμ ε νο α ν α γ ν ώ σ τ η

μας ο σημαντικός αυτός θεατράνθρω πος αφοσιώθηκε διορατικά και εμβριθώ ς στην ανάγνωσή τη ς προχωρώντας σε μια σειρά από θεατρολογικές δια­ πιστώσεις, κρίσεις και υποδείξεις, πέραν του φιλο­ λογικού ενδιαφέροντος. Ήδη από τις αρχές της δε­ καετίας του 7 0 η μελέτη αυτή θεωρήθηκε σημαντι­ κή ώστε ακόμη και τώρα, ύστερα από 25 χρόνια, να αναγιγνώσκεται εξίσου ενδιαφέρουσα και χρηστική σε συνάρτηση με τα σχετικά επιστημονικά συμπερά­ σματα που στο μεταξύ έχουν συναχθεί. 0 Αλέξης Σολομός επιδίδεται στην ανάλυση-παρουσίαση ο ­ χτώ θεατρικών κειμένων της περιόδου (Θυσία του Αβραάμ, Ερωφίλη, Βασιλιάς Ροδολίνος, Ζήνων, Γύπαρης, Φορτουνάτος, Στάθης και Κατσούρμπος) κα­ θώ ς και των δεκαοχτώ μοναδικών σωζόμενων ιντερ-

μεδίων. Η μέθοδός του είναι λιτή προσεγγίζοντας ό­ λα τα έργα σε ξεχωριστά κεφάλαια. Βασική του πα­ ράμετρος η θεατρική οπτική του γωνία, ξεφεύγοντας από τη στείρα, κάποτε, φιλολογική κριτική. Με την εστίαση του ενδιαφέροντος του στη σκηνική «χρήση» αυτών τω ν κειμένων υπεισέρχεται σε μια σειρά από αναλύσεις που θίγουν βασικές προβλημα­ τικές σχετικά με το στήσιμο του αναγεννησιακού θε­ άτρου (συμβάσεις-σκηνική ερμηνεία, σκηνογραφική υποδομή, δραματουργική διδασκαλία). Έτσι, σε κά­ θε κεφάλαιο επισημαίνονται οι σκηνές του έργου με τη σπουδαιότερη δραματουργική αξία κι επιτονίζονται τα κοινά σημεία τω ν κρητικών έργω ν μεταξύ τους, ώστε να δοθούν απαντήσεις σε καίρια ζητήμα­ τα χρονολόγησης ή απόδοσης στο συγγραφέα τους. Η αντιπαραβολή συγγενικών στοιχείων με αντίστοιχα δείγματα του ευρύτερου ευρωπαϊκού θεάτρου επι­ φέρει χρήσιμες πληροφορίες για την παράλληλη α­ νάπτυξη των κοινών δομικών στοιχείων τους. Καθώς όλα τα θεατρικά είδη αναπτύχθηκαν στην Κρήτη κα­ τά τον 16ο και 17ο αιώνα (κωμωδία, λυρική τραγω­ δία, ποιμενικό δράμα, ιστορική τραγωδία, θρησκευτι­ κό δράμα), η σύγκριση τω ν σωζόμενων έργω ν με συγκεκριμένα ιταλικά πρότυπα, αναφορικά με το αι­ σθητικό τους πλαίσιο, επιδιώκει να ικανοποιήσει την ευφορία για το ποιοτικό εύρος της ελληνικής ανα­ γεννησιακής έκφρασης. Οι ποιητές της Κρήτης τρά­ φηκαν πνευματικά σπουδάζοντας στις ανθούσες ιτα­ λικές πόλεις, αλλά και προσλαμβάνοντας τη θεατρι­ κή κοσμογονία που συντελούνταν εκεί διαμέσου της βενετικής κυριαρχίας. Στα προλεγόμενα της έκδοσης ο συγγραφέας αναρωτιέται για την άλλη «όψη» των κειμένων, που γράφηκαν για να αποδοθούν στο θεα­ τρικό σανίδι κι όχι για να διαβαστούν αποκλειστικά ως ανάγνωσμα. Η ακτινοβολία τους, όποτε τους δί­ νεται ο χώρος, είναι μεγάλη χάρη στο περιεχόμενο όσο και στην τεχνική (που ανατρέχουν στο αρχαίο ελληνικό θέατρο μέσω τω ν μεταγραφών του ρ ω ­ μαϊκού και της μίμησης του σύγχρονου αναγεννησια­ κού ρεπερτορίου), ενισχύοντας την πεποίθηση ότι στο θάλλον Κρητικό θέατρο το πολύπτυχο χάρισμα τη ς «...σκέψης και έκφρασης, στίχου και δράσης, γλώσσας και ψυχής» βρήκε ιδανικούς ρέκτες. Η επανέκδοση της συγκεκριμένης μελέτης καλύπτει ένα κενό στη σχετική βιβλιογραφία, καθώς αποτελεί εγχειρίδιο σημαντικό για τον μελετητή αλλά και τον ενδιαφερόμενο αναγνώστη που επιζητεί μια σφαιρική άποψη για το θέμα, αφού ο επιμελής σκηνοθέτης δια­ τυπώνει επιχειρήματα και παρατηρήσεις που και σή­ μερα υποστηρίζονται από την εν εξελίξει επιστημονι­ κή έρευνα. Βασίλης Ρούβαλης

Το πρόσωπο της απληοτίας I ΟΥΙΛΙΑΜ ΣΑΙΞΠΗΡ |.

Μ ακμπεθ

■{ ■1

Μτφρ.: Χριστίνα Μπάμπου-Παγκουρέλη Αθήνα, Εξάντας, 1999. Σελ. 157

II

πρωτοποριακή σκηνοθετική άποψη, που διατύ-

Η πωσε φέτος το χειμώνα ο Γιάννης Χουβαρδάς

I I πάνω στον σαιξπηρικό Μακμπέθ, μπορεί να βρή­ κε μεγάλο μέρος της κριτικής αντίθετο και μέρος του κοινού να το άφησε αμήχανο. Η σύγχρονη μεταφορά του έργου σε μια κλίκα χρηματιστών και γιάπηδων, με έντονα φορτισμένες με ψυχαναλυτικές προεκτάσεις σκηνικές εικόνες αλλά και ρεαλιστικές σκηνές, ίσως χρειαζόταν και μια μετάφραση/διασκευή του έργου που να προσαρμοστεί στη σκηνοθετική γραμμή. Παρ' όλα αυτά, η μετάφραση ήχησε καθάρια και μετέφερε ατόφιο τον σαιξπηρικό λόγο χάρη στην έμπειρη μετα­

φρά στρια του Άγγλου κλασικού, τη Χριστίνα ΜπάμπουΠ αγκουρέλη, που μας έχει επανειλημ­ μένα τέρ ψ ει με τις σαιξπηρικές της με­ ταφράσεις. Πάντως, και από την παράστα­ ση, χάριν της οποίας, υποθέτω, έγινε και η παρούσα μ ετά φ ρα ­ ση, θα μείνει το αινιγ­ ματικό προσωπείο της Λαίδης Μακμπέθ, όπως το ερ­ μήνευσε η Λυδία Φωτοπούλου, αλλά και η παράδοξη εμφάνιση των τριών μαγισσών που αποκτούν εδώ νέ­ ες ενδιαφέρουσες διαστάσεις, Η παράσταση, ως εφήμερον, μπορεί να παρήλθε, η ενδιαφέρουσα όμως μετάφραση είναι το μόνο που παραμένει για καινού­ ριες αναγνώσεις. Δημήτρης Τσατσούλης

ΠΟ ΛΙΤΙΚΗ

Περί διαφθοράς ΚΛΕΟΜΕΝΗΣ Σ. ΚΟΥΤΣΟΥΚΗΣ Π α θ ολ ογία της πολιτικ ής Ό ψ ε ις της δ ιαφ θο ράς οτο νεο ε λλ η ν ικ ό κ ρά το ς Αθήνα, Παπαζήαη, 1998. Σελ. 182 ο πολιτικό σύστημα αλλά και γενικότερα η κοινω­ νία εξοικειώθηκαν με το φαινόμενο της διαφθο­ ράς τα τελευταία χρόνια, κυρίως εξαιτίας του σκανδάλου Κοσκωτά που ταλαιπώρησε τη χώρα επί μακρόν και οι συνέπειές του παρακολουθούν ακόμη την πολιτική ζωή. Όπως όμως σημειώνει ο συγγρα­ φέας, ευρύτατα κρούσματα διαφθοράς εμφανίζονται σε όλο το βίο του νεοελληνικού κράτους. Κατά τον Κ. Κουτσούκη «τη διαφθορά της ελληνικής κοινωνίας θα μπορούσε να την αποδώσει κανείς σε τρεις βασικούς λόγους, όπως ότι κληρονόμησε πολιτισμικά την κοι­

Τ

© Α­

νωνία του ρουσφετιού, ότι ήταν μια κοι­ νω νία ανοργά νω τη με συγκεχυμένα τα όρια δημόσιου/ιδιωτικού και τ έ λ ο ς ότι ήταν μια νόθα αστι­ κή κοινωνία». Το φαι­ ν ό μ ε νο τ η ς « δο μ ι­ κής διαφθοράς» που παίρνει τη μορφή σκανδάλω ν παρ ο υ ­ σιάζεται στη δεκαετία του '80 (κυριαρχία ΠΑΣΟΚ), τότε δηλαδή που αμφι­ σβητείται, έστω στο ρητορικό επίπεδο, η ορθότητα του ευρωπαϊκού προσανατολισμού και ο σοσιαλιστι­ κός μετασχηματισμός παίρνει τη θέση του ιδεαλιστικού στόχου με συνέπεια ο δημόσιος τομέας να διευρυνθεί σε μεγάλο βαθμό και να γίνει ο μεγαλύτερος εκτροφέας σκανδάλων. Τάσος Παππάς

ία Βιβλία του μήνα

Πολιτισμός και πολιτική

i

ΕΥ Α ΓΓΕΛ Ο Σ ΒΕΝ ΙΖΕΛ Ο Σ

Δ ια χ ρ ο ν ία κα ι συνέργεια

Μ ια πολιτική πολιτισμού Αθήνα, Καοτανιώτης, 1999. Σελ. 288

ολυγραφότατος, αν και νεότατος ο πολλά υπο­ σχόμενος μαχόμενος πολιτικός του ΠΑΣΟΚ. Ήταν αρκετό ένα βραχύβιο πέρασμα από το υπουρ­ γείο Πολιτισμού για να τον κάνει να καταθέσει με ξιώσεις εγκυρότπτας την άποψή του για το ευαίσθη­ το όσο και... επικίνδυνο θέμα. Ιδού η δικαιολογητική βάση της απόπειρας του: «0 λόγος περί πολιτισμού

Π

είναι λό γο ς εξόχω ς πολιτικός, ακόμη κι ότα ν είναι α ν ύ π ο ­ πτος. Ιδίως όταν εί­ ναι α ν ύ π ο π τ ο ς και δήθεν 'α πολιτικός'. Όταν κατά τρόπο α ­ νιστόρητο και αμαθή θ εω ρεί ότι ακριβώς ως λόγος περί πολι­ τισμού είναι το αντί­ θετο του λόγου περί πολιτικής- όταν αυτοτοηοθετείται και αυτοσυστήνεται ως λόγος αδια­ α ­φορίας για την πολιτική και απόστασης απ' αυτήν». Τάσος Παππάς

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Για την περιβαλλοντική εκπαίδευση ΓΕΩ ΡΓΙΟ Σ Ν .Λ Ε Ο Ν Τ Σ ΙΝ Η Σ

Ιστορία - περιβ άλ λ ον κα ι η διδα κτικ ή τους Αθήνα, 1999. Σελ. 216

Ιστορία - περιβάλλον και η διδακτική τους

ίναι γνωστό το ενδιαφέρον του πανεπιστημιακού δασκάλου Γεωργίου Ν. Λεοντσίνη για τη διδακτική της γενικής και τοπικής ιστορίας καθώς και για τη διασύνδεσή της με τη μελέτη του περιβάλλοντος και του πολιτισμού. Προϊόν αυτής της έρευνας είναι μια μακρό σειρά επιστημονικών άρθρων και βιβλίων με πλέον πρόσφατο το «Ιστορία - περιβάλλον και η διδα­ κτική τους». Οι θεματικές ενότητες που παρουσιάζει ο συγγραφέας είναι η σύνθεση πλαισίου θεωρητικών και μεθοδολογικών αρχών ενός προγράμματος σπου­ δών διδακτικής της τοπικής ιστορίας η μεθοδολογία και το περιεχόμενο της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης στο υπόβαθρο της ιστορικής της διάστασης η περι­ δευτική κοινότητα μια νέα προβληματική για την καλ­ βαλλοντική προσέγγιση της τοπικής και της γενικής ι­ λιέργεια της περιβαλλοντικής συνείδησης σε σχέση στορίας η οικογενειακή ιστορία και η διδακτική τ η ς ο με τη διάσταση και τις υποθέσεις εργασίας διδακτικής ιστορικός χάρτης στη διδακτική πρακτική της γενικήςτης τοπικής ιστορίας. Οι έννοιες κατά το συγγραφέα, τοπικής ιστορίας και στη μελέτη του περιβάλλοντος της αλλαγής και εξέλιξης προσεγγίζονται ευχερέστε­ η ενσυναίσθηση και η διδασκαλία της ιστορίας. ρα από τους μαθητές με την αναγωγή της τοπικής ε ­ 0 καθηγητής Γ. Ν. Λεοντσίνης εισηγείται στην εκπαι­

Ε

τα Βιβλία του μήνα

m

μπειρίας στην εθνική και τη γενική. Πιστεύει ότι κατ' αυτόν τον τρόπο διευκολύνεται η προσωπική -στην

0

Γ.Ν . Α ε ο π σ ί ν η ς ειοηγείται ο τ η ν

εκπ α ιδ ε υτικ ή κ ο ιν ό τ η τ α μ ια νέα π ρ ο β Α η μ α τικ ή για τ η ν κ α \\ιέ ρ γ ε ια τ η ς π ε ρ ιβ α λ λ ο η ικ ή ς σ υ νε ίδ η σ η ς

κοινωνική της διάσταση- ανάπτυξη των μαθητών, ε­ πειδή η διδακτική εργασία που προτείνει εξισορροπεί τη σχέση του περιεχομένου με τις διαδικασίες της ορ­ γάνωσης τη ς ιστορικής έρευνας, αποσαφηνίζει τη σχέση μνήμη-ανάμνησπ και συντελεί, χωρίς την πα­

ρεμβολή προκατασκευασμένων νοητικών σχημάτων, στη βίωση από τους μαθητές της έννοιας του χρόνου ω ς παρελθόντος - παρόντος - μέλλοντος. Από τη μελέτη αυτού του συγγράμματος προκύπτει ότι οι στόχοι του μαθήματος της ιστορίας προσδιορί­ ζονται από το συγγραφέα με βάση τα επιστημονικά ε ­ κείνα κριτήρια που υπακούουν στις σύγχρονες επιτα­ γές του διδακτικού προβληματισμού, παράλληλα δε επινοούνται αλλά και υιοθετούνται αποτελεσματικοί τρόποι προσφοράς του μαθήματος της ιστορίας. Όλα αυτά θεμελιώνονται σ' ένα σταθερά αξιολογικό ερευ­ νητικό και παιδαγωγικό πλαίσιο. Η διαθεματική προ­ σέγγιση των ζητημάτων που αναπτύσσονται προκαλεί κατ' ουσίαν κριτική θέαση των απόψεων που έχουν εμφανιστεί στη βιβλιογραφία και οδηγεί τον Γ. Ν. Λεοντσίνη σε καινοτόμο παραγωγή θεωρίας της διδακτι­ κής της γενικής και της τοπικής ιστορίας. Χάρης Μπαμπούνης

ΠΑΙΔΙΚΑ

Ένα ξδ ια X ρονικός συγγραφέας για παιΓδιά

του Κω νοταηίνου Δ. Μ αλαφ άηη

I

ΓΡ ΗΓΟ ΡΙΟ Σ Ξ ΕΝ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

• Ο Αν δ ρ ε ίο ς Α χ ιλ λ έ α ς Εικον.: Lorenz Frolich. Σελ. 32

• Ο Γιαννάκης στο Λούνα Παρκ Εικον.: Henry-Jules-Jean Geoffrey. Σελ. 32

• Τα πουλιά της αυ λ ής Εικον.: L. R. Brightwell. Σελ. 64

• Η κυ ρία Τρομάρα Εικον.: Lorenz Frolich. Σελ. 32

• Ο ι μ ικρ οί Β οσκοί Εικον.: Lorenz Frolich. Σελ. 32

• Ο Τάκης κ α ι ο Τοτός Εικον.: Lorenz Frolich. Σελ. 32 Φιλολογική επιμέλεια: Κυρ. Ντελόπουλος (Θησαυροί από τη «Διάπλαση των Παίδων») Αθήνα, Αδελφοί Βλάσση, 1998

© £-

Γρηγόριος Ξενόπουλος (1867-1951) δεν υπήρξε μόνον ένας από τους σημαντικότερους και πολυγραφότερους πεζογράφους της γενιάς του 1880· υπήρξε ο θεμελιωτής του αστικού μυθιστορή­ ματος στην Ελλάδα, ο δημιουργός του Νεοελληνι­ κού Θεάτρου και ένας οξύνους κριτικός, που έγραψε σημαντικές κριτικές μελέτες. Ήταν επίσης ένας από τους πρώτους -και σε καιρούς απρόσφορους γι' αυ­ τό - επαγγελματίες συγγραφείς και μάλιστα ο πρώ­ τος συγγραφέας που καταπιάστηκε με το είδος του παιδικού μυθιστορήματος, γράφοντας ήδη το 1891 την «Αδελφούλα μου», το πρώτο παιδικό κοινωνικό μυθιστόρημα, γραμμένο στη δημοτική, με το οποίο εγκαινιάζεται η παιδική μας πεζογραφία.

0 Ξενόπουλος έμελλε να πραγματοποιήσει και ένα σπουδαίο παιδαγωγικό και διαπλαστικό έργο για τα

Ο

τα Βιβλία του μήνα

Ελληνόπουλα, όταν από το 1896 ανέλαβε την αρχι­ συνταξία και έγινε η ψυχή ενός από τα πρώτα παιδι­ κά περιοδικά -του μακροβιότερου- στην Ελλάδα, τη ς περίφ ημης «Διάπλασης τω ν Παίδων» (18791948), και αυτό σε μια δύσκολη φάση για την κυ­ κλοφορία και την επιβίωση του περιοδικού. Το πο­ λυσήμαντο και πολύπλευρο ταλέντο του Ξενόπουλου ήταν μάλιστα αυτό που καθόρισε το προγραμ­ ματικό διαπαιδαγω γικό έρ γο του περιοδικού και προσδιόρισε τη φυσιογνωμία του κατά τη δεύτερη και μ εγα λ ύτερ η περ ίο δ ο τη ς κυκλοφορία ς του (1896-1944). Από τις στήλες τις «Διάπλασης» ο Ξενόπουλος θα προσφέρει στους αναγνώστες του περιοδικού έργα των γνωστότερων, παλαιότερων και σύγχρονώντου λογοτεχνών: Α. Βαλαωρίτη, A. Ρ. Ραγκαβή, Γ. Μαρκορά, Α. Παπαδιαμάντη, Δ. Βικέλα, Δ. Καμπούρογλου, Γ. Σουρή, Α. Πάλλη, Γ. Δροσίνη, I. Γρυπάρη, I. Πολέμη, Γ. Στρατήγη, Σ. Μαρτζώκη, Α. Σημηριώτη, Ρ. Φι­ λύρα, Α. Φωτιάδη, Μ. Φιλήντα, Γ. Αθάνα, Γ. Βλαχο-

ναδειχθεί, η λογοτεχνική προσφορά του στα μικρό­ τερα παιδιά, με τη συγγραφή ανάλογων για την ηλι­ κία τους αναγνωσμάτων, μπορούμε να πούμε πως δ εν έγινε τόσο γνωστή -ιδιαίτερα στο ευρύ ανα­ γνωστικό κοινό-, κι αυτό όχι απλά λόγω της χρονι­ κής απόστασης από τη συγγραφή τους, αλλά και ε ­ πειδή η εκδοτική μέριμνα και φροντίδα δεν τα είχε ακόμα εντοπίσει και αναδείξει. Σήμερα, εκατό περίπου χρόνια μετά την πρώτη δη­ μοσίευσή το υ ς σε συνέχειες, οι εκδόσεις Βλάσση φέρνουν στο φω ς τους πρώτους έξι από τους λο­

Τα θ έ μ α τα τ ω ν β ιβ λ ίω ν είναι

;

α π λ ά μ ο ι ά ζ ο υ ν κ α θ η μ ε ρ ιν ά , είναι ό ο ο μ έ ν α χ ω ρ ίς ό ιό α κ τιο μ ό κ α ι ε μ π ν ε υ σ μ έ ν α α π ό τ η ν π α ιδ ικ ή ψ υ χ ο λ ο γ ία τ ω ν η ρ ώ ω ν τ ο υ ς

γιάννη, Λ. Μαβίλη, Ζ. Παπαντωνίου, Λ. Πορφύρα κ.ά. Επίσης, ουσιαστικά μόνος του, ο Ξενόπουλος ανέλα­ βε, εκτός από τη σύνταξη του περιοδικού, και τη συγγραφή της περισσότερης ύλης του, είτε με τ' ό ­ νομά του είτε με διάφορα ψευδώνυμα. Με το ψευ­ δώνυμο «Φαίδων» έγραφε και υπέγραφε τις πασί­ γνωστες για τη λογοτεχνική και διαπαιδαγωγική τους αξία «Αθηναϊκές Επιστολές» (1896-1947) και γινόταν έτσι ο φίλος και δάσκαλος των παιδιών, με το ψευ­ δώνυμο «Η κυρά Μάρθα» (!) έγραφε τα νηπιακά διη­ γήματα και παραμύθια, καθώς και τις παιδικές ιστο­ ρίες «για πολύ μικρά και πολύ μεγάλα παιδιά». Ωστόσο, αν και η παιδαγωγική προσφορά του Ξενόπουλου με τη συγγραφή τω ν «Αθηναϊκών Επιστο­ λών» και γενικά η εργασία του μέσα από τις στήλες της «Διάπλασης» έχει ήδη επιοημανθεί και αρκετά α-

τα Βιβλία του μήνα

γοτεχνικούς θησαυρούς που έγραψε και δημοσίευ­ σε ο Γρ. Ξενόπουλος στη «Διάπλαση», ειδικά για μι­ κρά παιδιά. Πρόκειται για μια πολύ οκόπιμη εκδοτική προσπάθεια κειμένων με ξεχωριστή λογοτεχνική και διαπαιδαγωγική αξία, που έγραφε και υπέγραφε ως «Η κυρά Μάρθα» ο Γρ. Ξενόπουλος και την επιλογή των οποίων ανέλαβε ένα επιτελείο από ειδικούς με­ λετητές της παιδικής λογοτεχνίας, συγγραφείς και καλλιτέχνες. Τη φιλολογική επιμέλεια των νέων βι­ βλίων είχε ο γνωστός βιβλιοθηκονόμος, μελετητής και συγγραφέας Κυρ. Ντελόπουλος. Τα θέματα τω ν βιβλίων είναι απλά, μοιάζουν καθη­ μερινά, είναι δοσμένα χωρίς διδακτισμό και εμπνευ­ σμένα από την παιδική ψυχολογία των ηρώων τους, ώστε να μιλάνε αμεσότερα και στην ψυχή των ανα­ γν ω σ τώ ν, σ το υ ς ο π ο ίο υ ς α π ε υ θ ύ ν ο ντα ι. Στον

m

Ανδρείο Αχιλλέα ο μικρός, ομώνυμος με τον ομηρι­ κό, ήρωας ία βάζει με ένα πλήθος δυσκολίες και πάντα τις ξεπερνάει, ενισχύοντας τη φήμη του, ώ ­ σπου ένα πάθημα θα του γίνει μάθημα- Ο Γιαννάκης στο Αούνα Παρκ θα ζήσει στιγμές ανεμελιάς και ξε­ νοιασιάς, ξεχνώντας -ευτυχώ ς για λίγο- το σχολείο και τις υποχρεώσεις του- Τα πουλιά της αυλής, μαζί με τα οικόσιτα ζώα, δοσμένα με ανθρώπινες ιδιότη­ τε ς και ικανότητες, μέσα από μια χαριτωμένη ιστο­ ρία θα διασκεδάσουν και θα διδάξουν τους μικρούς αναγνώστες- Η κυρία Τρομάρα, η μικρή Μαρία, που

γο για μικρά παιδιά ενός μεγάλου λογοτέχνη, που αναγνωρίζεται και ω ς ένας από το υ ς πατέρες της παιδικής λογοτεχνίας. Με αυτή την προοπάθειά τους δεν προσφέρουν απλώ ς στα σημερινά παιδιά έξι εξαιρετικά γραμμένα και εικονογραφημένα λο­ γοτεχνήματα, που «τέρπουν άμα και διδάσκουν» τα μικρά παιδιά, προσφέροντάς τους ποικίλα -πολύ κα­ λαίσθητα κα/εικονογραφικά αποδοσμένα- πρότυπα, τα οποία συντελούν στην ψυχαγωγία και την ανα­ γνωστική τους τέρψη, αλλά και συμβάλλουν απο­ φασιστικά στη γνώση της ιστορίας της λογοτεχνίας και του πολιτισμού μας -κάνοντας γνωστό στα ση­

Τα β ιβ λ ία κ υ κ λ ο φ ο ρ ο ύ ν μ ε τ η ν α ρ χ ικ ή θ α υ μ ά σ ια ε ικ ο ν ο γ ρ ά φ η σ η μ ε γ ά λ ω ν Ε λ λ ή ν ω ν και ξέ νω ν

μερινά παιδιά το όνομα του Γρ. Ξενόπουλου- και αποδεικνύοντας στην πράξη, με το να νιώθουν και αυτά την αξία του, πως ένας μεγάλος συγγραφέας είναι καλός και κατάλληλος για όλες τις εποχές, α­ κόμα και για την παράξενη και αντιφατική, τη σημε­ ρινή μας εποχή. (Για παιδιά από 6 έως 10 ετών). □

κ α λ λ ιτ ε χ ν ώ ν τ ο υ 1 9 ο υ κ α ι 2 0 ο ύ α ιώ ν α Μ ΙΚ Ρ Ε Σ Α Γ Γ Ε Λ ΙΕ Σ τρέμει το καθετί και είναι πάντα ανήσυχη και φοβι­ σμένη, προκαλώντας την ειρωνεία τω ν άλλων, ύ ­ στερα από ένα συμβάν θα καταφέρει να ξεπεράσει το υ ς φ όβ ους τη ς και ν' αποκαταστήσει τη φήμη της- Οι μικροί βοσκοί, δυο αδελφάκια που ζουν μόνι­ μα στην εξοχή, έχουν στη διάθεσή τους ένα ο λ ό ­ κληρο κοπάδι πρόβατα, από τα οποία μαθαίνουν πολλά πράγματα για τη ζωή και την προσφορά των ζώων στον άνθρωπο- ενώ ο Τάκπς και ο Τοτός, δυο μικρά αξιαγάπητα δίδυμα αδέλφια ζουν μαζί τις ιδι­ αίτερες χαρές της παιδικής ηλικίας και γίνονται ακό­ μα πιο ευτυχισμένοι με την επίσκεψη της αγαπημέ­ νης ξαδελφούλας τους. Αξίζει να σημειωθεί ξεχωριστά και να τονιστεί ότι τα βιβλία κυκλοφορούν με την αρχική θαυμάσια εικο­ νογράφηση μεγάλων Ελλήνων και ξένων καλλιτε­ χνών του 19ου και 20ού αιώνα, που συνεργάστηκαν με τον Ξενόπουλο, ό π ω ς οι Lorenz Frolich, L. R. Brightwell, Henry-Jules-Jean Geoffroy, Γεώργιος Ροϊλός, Ελευθ. Κοζάνης, Αντ. Βώττης. Τα χαρακτικά αυ­ τά (γκραβούρες) είναι επιχρωματισμένα με απόλυτο σεβασμό από σύγχρονους ζωγράφους, ώστε να γί­ νουν ελκυστικότερα και να προσεγγίσουν καλύτερα το σημερινό παιδί. Οι εκδόσεις Βλάσση φρόντισαν να αναδείξουν και να εκδώσουν, με πολλή αγάπη, το λογοτεχνικό έρ­

ΠΩΛΕΙΤΑΙ ΠΛΑΤΕΙΑ ΕΠΑΡΧΕΙΩΝ Υπόγειος αποθηκευτικός χώρος, 60 μ2, ανεξάρτητη είσοδος, φωτισμός και αερισμός. Τηλ. 36.25.179,33.00.928

Αν βρίσκονται στη βιβλιοθήκη σας και δεν τα χρειάζεστε: α, ο «Απελλής» του Κ. Θεοτόκη (εκδ. Κείμενα) β, τα «Γεωργικά» του Βιργίλιου σε μτφρ. Κ. Θεοτόκη (εκδ. Κείμενα) γ, Δισκογραφικό Δελτίο τεύχος 3 (αφιέρωμα στον Στραβίνσκι) της Λέσχης του Δίσκου, δ. τα βιβλία του Σκαρίμπα (εκδ. Κείμενα) σας παρακαλώ τηλεφωνήστε μου στο 36.13.876. Αμοιβή ικανοποιητική.

Νέος εκδοπκός οίκος θέλει να εκδώσει μυθιστορήματα νέων συγγραφέων. Ασπασία Αθανασοπούλου ΕΠΕ Δημοκρατίας 9 - Βούλα 16673 Τηλ. 8958039-8958750

Παραμύθια για όλους_ _ _ _ _ ΚΩΣΤΑΣΓΑΝΩΤΗΣ Ο Α γ α θ ό ς κ α ι οι δύο Λ ηστές

4

Εικον.: Μ. Κόκκου Αθήνα, Αρμός, 1999. Σελ. 64

πάνια στις μέρες μας γράφονται παραμύθια που να θυμίζουν τα παραδοσιακά. Και μάλιστα μ' έ ­ ναν γλαφυρό και συνάμα λιτό τρόπο, όπω ς αυ­ τόν του λαϊκού αφηγητή. Το βιβλίο, που παρουσιά­ ζουμε, περιέχει πέντε παραμύθια με θέματα από τη λαϊκή και την ιοτορική παράδοση. Αν εξαιρέσουμε το παραμύθι «0 προφήτης Ηλίας και ο Μέγας Κων­ σταντίνος», που δείχνει να στηρίζεται επακριβώς σε παραδοσιακές αφηγήσεις, τα υπόλοιπα τέσσερα (0 Αγαθός και οι δύο Ληστές, 0 Τετραπέρατος, 0 Βλά­ χος και οι Καλλικάντζαροι, Ιωνάς ο Σαλός Α') είναι μάλλον «αυτόνομα», απολαυστικά κατά την ανά­ γνωση και για το θέμα τους, αλλά και για τον τρόπο

Σ

Το «προσφυγάκι»

ί

ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΠΟΥΛΩΤΗΣ Το ά γ α λ μ α που κ ρ ύ ω ν ι Εικον.: Φ. Στεφπνίδη Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 30

Χρήστος Μπου­ λώτης, μέσα στο δ ά σ ο ς τω ν α ρ ­ χαιολογικών του ση­ μειώσεων-όπως έχει πει κι ο ίδιος-, συνεχί­ ζει να α νακαλύπτει ξέφω τα και να γρ ά ­ φει βιβλία για παιδιά που τα χαίρονται κι οι μεγάλοι, γεγονός διόλου σύνηθες για την ελληνική παιδική λογοτεχνία, εκείνη που «απευθύνεται» στις μεγάλες ή και στις μικρές ηλικίες. Βιβλία με ευρηματικά θέματα, όπου η ζωντάνια της αφήγησης, το συνταίριασμα κι η

Ο

τα Β ιβλία του μήι

που έχουν γραφτεί. Α ποτυπώ νουν έναν έ ξο χ ο πα ρ α μ υ θικ ό λόγο με όλα τα προτερ ή μ α τά το υ (συ­ ντο μ ία τω ν ε π ιμ έ ρ ο υ ς α φ η γή σ ε ω ν , λιτότητα, ευστοχία, θυμοσοφία), χρησι­ μ οποιώ ντα ς κιόλας έντεχνα αφομοιωμέ­ να μοτίβα και διακείμενα από την ιστορι­ κή, εκκλησιαστική, μυθολογική και λαϊκή λογοτεχνι­ κή παράδοση. Πρόκειται για ένα βιβλίο έκπληξη όχι μόνο για τα παραπάνω λεχθέντα, αλλά και για την καλαισθησία του, που αφορά στο είδος του χαρτιού (μάλλον οι­ κολογικό χαρτί) αλλά και στη θαυμάσια λαϊκότροπη εικονογράφησή του. (Για παιδιά από 8 ετών και για μεγάλους) Γιάννης Σ. Παπαδάτος

αλληλοσυμπλήρωση πραγματικότητας και φαντα­ σίας, το λεπτό χιούμορ, η τρυφερότητα κι η ποιητική διάθεση αναπλάθουν τη συγγραφική ύλη και την οδη­ γούν σε πρωτόγνωρους δρόμους. Τούτη τη φορά ο X. Μπουλώτης ταξιδεύει τους αναγνώστες του σε μονο­ πάτια ιστορικής μνήμης εμβαπτισμένης στη σύγχρονη πραγματικότητα. Ένα άγαλμα, το «προσφυγάκι», που βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας (με­ ταφέρθηκε από τη Μ. Αοία κατά τις ημέρες της κατα­ στροφής της Σμύρνης, το 1922), ζωντανεύει, παίζει μ' ένα παιδί, κουβεντιάζει με τη μικρασιάτισσα καθαρί­ στρια του Μουσείου, αλλά και με την κυρία Σέμνη, τη διευθύντρια του Μουσείου και ταξιδεύει μ' ένα πουλί για να δει μετά από τόσα χρόνια τη Μικρά Ασία!... Είναι μια ιστορία που ανάμεσα στ' άλλα προκαλεί συ­ γκίνηση για τις χαμένες κι αλησμόνητες πατρίδες, αλ­ λά και συνάμα διαπνέεται από μια αληθινή αγάπη για την πατρίδα μέσα από μια έντονη διαπολιτισμική κο­ σμοθεωρία. Οι εικόνες της Φ. Στεφανίδη είναι ευαί­ σθητες και παραστατικές. Απεικονίζουν με τον καλύ­ τερο τρόπο τα συναισθήματα, τις κινήσεις, τη δυναμι­ κή και γενικά την όλη «ιδεολογία» αυτού του πολυσημικού κειμένου. (Για παιδιά από 8 έως 12 ετών) Γιάννης Σ. Παπαδάτος

Άγνωστα διηγήματα διάσημων ξένων συγγραφέων α π ό το α ρχείο του Γιώργου ΖεΒελάκπ

(1850-1904) διοςΧ ευκά Λ Η τραγική περιγραφή ενός φρικτού εγκλήματος στο Σικάγο του 1874 στάθηκε η αφορμή να αναγνωρισθεί η ικανότη τά του στορεπορτάζκαι να σταδιοδρομήσει ως δημοσιογράφος. Φαίνεται πως από τότε οι μακάβριες περιγραφές συγκινούσανένα ευρύτερο κοινό. Αν και ο Χερνέζησε ταπερισσότεραχρόνια του δημοσιογραφώντας σ ’Αμερική και Ευρώπη και έγραφε τα βιβλία του στα αγγλικά, η παραμονή του τα τελευταία δεκατέσσεραχρόνια της ζωής του στην Ιαπωνία σφράγισε το έργο του σε βαθμό που να αναγνωρίζεται σήμερα ως συγγραφέας τηςχώρας του Ανατέλλοντος Ηλιου. Είναι χαρακτηριστική η επιγραφή στον τάφο που του παραχωρήθηκε στο εκεί βουδιστικό νεκροταφείο: «...η πέννα του ήταν m o δυνατή από το ξίφος του ένδοξου κράτους...». Η ελληνική καταγωγή τουΧερνκαταγράφεται am ληξιαρχική πράξη τηςβάπτιοηςΑρ. 334 «ενΑγίαΜαύρα (Λευκάδα) τας 12 Ιουλίου 1850» ως ακολούθως: «. ..Εβαπτίσθη υπ ’εμού (σ. σ. θεοφάνους Ιερομονάχου Μελισσινού) του εφημερίου m ς ενταύθα εκκλησίας της οσιομάρτυροςένπαιδίον αρσενικόνπροσφερθένμοι παρά τηςευγενούς κυρίας Ρόζας Κασιμάτι του Αντωνίου εκ Κυθήρων αλλά κάτοικος εδώ και σύζυγος του απόντοςΑόκτορος Καρόλου ΜουσχΕρν Ιρλανδού Κόμητος Ανεσλμιθ Ιατρού της αυτής ΒρεττανικήςΜεγαλειότητος,βεβαιώσασά με ότι είναι πaιδίovm ς νόμιμον γεννήσασα αυτό εις τας δεκαπέντε του τρέχοντοςμηνάς Ιουνίου έτος παλαιόν... ονομάσας αυτό Πατρίκιον-Λευκάδιον...»*. Στις μέρες μας το ενδιαφέρον για τον Χέρν εστιασμένο στον πλάνητα βίο του προκύπτει από διάφορα δημοσιεύματα. Ξεχωρίζει η μελέτη του Κωνσταντίνου Βάσαη, πρέσβη μας στην Ιαπωνία για πολλά χρόνια, με τίτλο «ΛευκάδιοςΧερν. Ένας ελλη νο-ιρλανδικής καταγωγής ιαπωνολάτρηςΑμερικανός συγγραφεύς». Δημοσιεύτηκε στο μακροβιότερο, μετά τη «Νέα Εστία» λογοτεχνικό περιοδικό «Νέα Πορεία», Αρ. 438-440 Αύγουστος-Οκτώβριος 1991, με υπογραφή ΚωνσταντίνοςΒ. Το 1998 οι εκδόσεις Κέδρος κυκλοφόρησαν το βιβλίο του Λευκάδιου Χερν «Ηχώρα τωνχρυσανθέμων» σε μετάφραση-εισαγωγή Γιώργου Κ. Καλαμαντή. Το πεζό «Ουρασίμα» εντοπίσαμε στο σχεδόν άγνωστο λογοτεχνικό περιοδικό τηςΑλεξάνδρειας «εκδιδόμενον κάθεΚυριακήν» από τουςΝ.ΜεταξάκαιΙ.Λάλα«ΟΦάρος»,Αρ. 41,18/1 Μακού 1921, σε μετάφραση Αριστ.Ν. Ζουρούδη. 0 μεταφραστής στον ίδιο τόμο του Φάρου παρουσιάζει κι άλλα πεζά της «φαντασματικής Ιαπωνίας» τουΧερν.

Γ.Ζ. * Το πλήρες κείμενο του εγγράφου περιέχεται στο άρθρο του θεατρικού συγγραφέαΔημήτρη Μπόγρη για τονΧερν, Νέα Εστία, Αρ. 164,15 Οκτωβρίου 1933.

ΛΕΥΚΑΔΙΟΥ ΧΕΡΝ

ΙΖΤΟΡΙΕΖ

ΔΙΗΓΗΜΑ Περιοδικό 0 Φ άρο ς Έτος 1, Αρ. 41,18/1 Μαΐου 1921

Π

ριν α π ό 1416 χ ρό νια , ο μ ικ ρ ό ς ψ α ρ ά ς Ο υρα σίμ α Τ α ρό εξά νο ιξε με τη ν βάρκα του α πό τη ν α κρογιαλιά το υ Σουμινογιέ.

Οι κ α λ ο κα ιρ ινές μ έ ρ ε ς τ ό τ ε ή σ α ν σ α ν και τώ ρ α , ο λ ο γ ά λ α ν ε ς, με λ ίγα μόνο ε λ α φ ρ ά ά σ π ρ α συ ννεφ ά κια π ά νω α π ό το ν γ υ α λ ισ τε ρ ό κ α θ ρέφ τη

τ η ς θ ά λ α σσα ς. Και τό τε α κόμη οι λ ό φ ο ι ήσαν οι ίδιοι μ ε τ ε ς ε λ α φ ρ έ ς το υ ς γα λ α ­ ν έ ς σκιές, πο υ α νακατεύονταν μέσ α στο ν γα λ α νό ορίζοντα. Και ο α έ ρ α ς σ χεδ ό ν δ εν εφ υσ ο ύσε. Το π α ιδ ί ά φ η σ ε τη β ά ρ κ α τ ο υ να π λ έ η κ α θ ώ ς ε ψ ά ρ ε υ ε . Ή τα ν μια π ε ρ ίε ρ γ η β ά ρ κα , α χρ ω μ ά τισ τη και ε ίχ ε ν ένα σ χ ή μ α π ο υ ίσ ω ς π ο τ έ σ α ς να μην ε ίδ α τε.

©©■

ξένο διήγημα

Αλλά ακόμα ύστερα από χίλια τετρακόσια χρόνια, βρίσκονται τέτοιου είδους βάρκες εμπρός στα παλιά ψαράδικα χωριουδάκια της ακροθαλασσιάς της Ιαπωνίας. Αφού για πολύ επερίμενε, έπιασε τέλος κάτι τι και το τράβηξε πάνω. Ήταν μια χελώνα. Η χελώνα όμως είνε αφιερωμένη στον Δράκο και Θεό της θαλάσσης και η περίοδος της φυσικής της ζωής είνε χίλια -άλλοι λέγουν δέκα χιλιάδες- χρόνια. Γι’ αυτό είνε κακό να την σκοτώση κανείς και το παιδί έβγαλε με προσοχή το αγκίστρι από πάνω της και την άφησε ελεύθερη με μια προσευχή στους θεούς. Τίποτε άλλα όμως δεν έπιασε. Και η ημέρα ήταν ζεστή και η θάλασσα και ο αέρας και όλα τα πράγματα ήσαν πολύ, πάρα πολύ σιωπηλά. Μια ακατανίκητη νύστα τον έπιασε και εκοιμήθηκεν μέσα στην βάρκα που έπλεε. Ύστερα, μέσα από την ονειρώδη θάλασσα εβγήκε μια όμορφη κόρη -όπως μπορείτε να την δείτε μέσα στην ζωγραφιά του Ουρασίμα-, ντυμένη στα κόκκινα και στα γαλανά με μακρυά μαύρα μαλλιά που έφθαναν ώς τα πόδια της, όπως ήτο συνήθειο στες πριγκιπέσες πριν από χίλια τετρακόσια χρόνια. Ήρθε γλιστρώντας πάνω στα κύματα, μαλακά σαν αέρας, και στά­ θηκε πάνω από το παιδί που εκοιμάτο, τον εξύπνησε με ένα ελα­ φρό άγγισμα και είπεν: - Μη ξιπασθής. Ο πατέρας μου Δράκοντας και Βασιλιάς της θάλασσας, μ’ έστειλε σ’ εσένα για την καλήν σου καρδιά. Γιατί σήμερα ελευθέρωσες μια χελώνα. Και τώρα θα πάμε στο παλάτι του πατέρα μου- στο νησί πάντα είνε καλοκαίρι και θα γίνω γυναίκα σου αν θέλης και θα ζήσωμεν εκεί αιώνια ευτυχισμένοι. Και ο Ουρασίμα, όσο την έβλεπε εθαύμαζε, γιατί ήταν πιο όμορφη από όλες τες γυναίκες που είχε γνωρίσει και δεν μπορούσε παρά να την αγαπήση. Έπειτα, επήρεν αυτή το ένα κουπί και εκείνος το άλλο και άρχισαν να λάμνουν μαζί -ακριβώς όπως και τώρα βλέπετε μακρυά στην δυτική ακροθαλασσιά, άντρα και γυναίκα να λάμνουν μαζί, όταν οι ψαράδικες βάρκες πετούν μέσα στο απο­ γευματινό χρυσάφι. Έλαμναν μαλακά και γρήγορα πάνω στο γαλάζιο νερό κάτω κατά τη Νοτιά ώσπου κι έφθασαν στο νησί που είνε πάντα καλοκαίρι, στο νησί που είνε το παλάτι του Δράκου και Βασιλιά της θάλασσας. Εκεί, αλλόκοτοι δούλοι ήλθαν να τους καλωσορίσουν ντυμένοι γιορτάσιμα πλάσματα της θάλασσας, που υποδέχονται τον Ουρασίμα, τον γαμπρό του Δράκου Βασιλιά. Έτσι η κόρη του Θεού της θάλασσας έγινε γυναίκα του Ουρασίμα, και ο γάμος τους ήταν κάτι θαυμάσιο και μεγάλη χαρά βαστούσε στο παλάτι του Δράκου. Και όσο περνούσαν οι μέρες, τόσο ο Ουρασίμα εθαύμαζε και ευχαριστιότανε περισσότερο: - Θαυμάσια πράγματα που του ’φερναν οι δούλοι του ωκεανού θεού από τα βάθεια της θάλασσας και ευχαρίστησες πολλές του νησιού που ήταν πάντα καλοκαίρι. Έτσι επέρασαν τρία χρόνια. Μα μ’ όλα αυτά ο ψαράς αισθανότανε ένα βάρος στην καρδιά του άμα σκεπτό­ τανε τους γονιούς του και στο τέλος παρεκάλεσε την γυναίκα του να τον αφήση να στρέψη για λίγο στο σπίτι του, να πη μια λέξι του πατέρα του και της μητέ­ ρας του και έπειτα να στρέψη πίσω σ’ αυτήν όσο πιο γρήγορα μπορούσε. Εκείνη άρχισε τα κλάματα μόλις τον άκουσε και για πολύ καιρό ξακολούθησε να ξένο διήγημι

Λευκάδιος Xcpv Η εικόνα προέρχεται

«Οι Έλληνες στην Αβησσυνία», 1931 (υπόδειξη Μιλτου

-©0

κλαίη. Έπειτα του είπεν: Αφού το θέλεις να φύγης, φεύγα μα το φοβούμαι πολύ αυτό σου το ταξείδι. Φοβούμαι πως ποτέ πια δεν θα ξαναβρεθούμε. Μα θα σου δώσω ένα κουτάκι, ένα μικρό φυλαχτό να πάρης μαζί σου, και αν κόμης ό,τι σου πω, θα σε βοηθήσω να στρέψης πίσω σε μένα. Μην το άνοι­ ξης! Ό,τι και αν σου συμβή μην το άνοιξης ποτέ σου! Αν το άνοιξης ποτέ σου δεν θα μπορέσης να στρέψης πίσω και ποτέ σου πια δεν θα με ξαναδής. Και του έδωσε ένα μικρό γυαλιστερό κουτάκι, δεμένο με μεταξωτό κορδόνι. (Αυτό το ίδιο το κουτί, μπορεί κανείς να το δη και τώρα ακόμα στην εκκλη­ σία του Καναγγάουα, κοντά στην θάλασσα, όπου οι παπάδες το φυλάγουν μαζί με την ορμιά του Ουρασίμα Ταρό και με κάτι περίεργα στολίδια, που έφερε μαζί του από το βασίλειο του Δράκου Βασιλιά). Ο Ουρασίμα καθησύχασε την γυναίκα του και της υποσχέθηκε πως ποτέ του, μα ποτέ του δεν θα άνοιγε το κουτί1ούτε το κορδόνι δεν θα εδοκίμαζε να λύση. Έπειτα εμπήκε πάλι στην βάρκα του, στην πάντοτε ήσυχη θάλασ­ σα, και το σχήμα του νησιού που είνε πάντα καλοκαίρι, έσβυσε πίσω του σαν όνειρο - και εξανάειδε εμπρός του τα γαλανά βουνά της Ιαπωνίας που εχάνονταν στο άσπρο φως του βορεινού ορίζοντα. Ξαναμπήκε τέλος στο λιμάνι του χωριού του, εξαναστάθηκε πάλι στην ακρο­ θαλασσιά του. Μα καθώς επαρατήρησε καλά μια σύγχυση τον έπιασε, μια μεγάλη αμφιβολία. Γιατί το μέρος και ήταν και δεν ήταν το ίδιο. Η καλύβα των γονιών του δεν εφαινότανε. Ένα χωριό ήταν χτισμένο μπροστά του, μα το σχήμα του και το σχήμα των σπιτιών ήταν παράξενο, και τα δένδρα ήσαν παράξενα, και τα χωράφια και οι χωριανοί. Ό,τι σημάδι της γης εθυμότανε είχε χαθεί, η εκκλησία του Σίντο εφαίνετο πως ξαναχτίστηκε σε άλλη θέσι, τα δάση εχάθησαν από τες γειτονικές πλαγιές. Μόνο το ψίθυρο του ρυακιού που έτρεχε μέσα απ’το χωριό και το σχήμα των βουνών ήσαν τα ίδια. Όλα τα άλλα του ήσαν άγνωστα και ξένα. Χωρίς αποτέλεσμα επροσπάθησε να βρη το σπίτι των γονέων του και οι ψαράδες τον έβλεπαν με περιέργεια και αυτούς δεν εθυμότανε να είδε ποτέ του κανένα απ’ αυτούς. Την ώρα εκείνη ήρχετο, ακουμπώντας πάνω στο ραβδί του, κάποιος γέρο­ ντας και τον αρώτησε να του πη τον δρόμο που πάνε στο σπίτι των Ουρασίμα. Ο γέρος τον εκύτταξε σαστισμένος και τον εβίασε να ξαναπή την ερώτησίτου πολλές φορές και έπειτα εφώναξε. Ουρασίμα Ταρό;! Από πού έρχεσαι και δεν ξέρεις την ιστορία του; Ουρασίμα Ταρό;! Μα είνε τώρα και 400 χρόνια που πνίγηκε και ένα μνημού­ ρι εχτίσθηκε στο νεκροταφείο γι’ αυτόν. Στο ίδιο νεκροταφείο είνε και οι τάφοι όλων του των συγγενών, στο παλιό νεκροταφείο που δεν θάβουν πια. Ουρασίμα Ταρό;! Μα είσαι τρελλός να ζητάς να βρης τώρα το σπίτι του; και ο γέρος ετράβηξε τον δρόμο του γελώντας για την απλοϊκότητα του ξένου. Ο Ουρασίμα επήγε στο νεκροταφείο -στο παλιό νεκροταφείο που είχαν πάψει να θάβουν και εκεί βρίσκει την πλάκα του τάφου του και την πλάκα του τάφου του πατέρα του και της μητέρας του, των συγγενών του και ένα σωρό άλλων γνωστών του. Σκουληκοφαγωμένους και μόλις μπορούσε κανείς να διαβάση τα ονόματα που ήσαν πάνω χαραγμένα. Τόσο παλιοί ήσαν οι τάφοι. Τότε ενόμισε πως ήταν θύμα κάποιας περίεργης απάτης και επήρε τον δρόμο της ακροθαλασσιάς, βαστώντας στο χέρι του το κουτί, το δώρο της γυναίκας του, της θυγατέρας του Δράκου Βασιλιά. Αλλά τι ήταν αυτή η αυταπάτη; και τι ήταν μέσα στο κουτί; Μήπως αυτό που ήταν μέσα να ήταν η ξένο διήγημα

αιτία; Η αμφιβολία ενίκησε την πίστη. Επάτησε ανόητα τον λόγο που είχε δώσει στην αγαπημένη του - έλυσε το κορδόνι και άνοιξε το κουτί. Στην στιγμή, ένας άσπρος ατμός εβγήκεν από μέσα, υψώθηκε στον αέρα σαν καλοκαιρινό σύννεφο και άρχισε να κουνιέται πάνω από την ήσυχη θάλασσα και να φεύγη γρήγορα κατά τον νοτιά. Και το κουτί έμεινεν άδειο στα χέρια του Ουρασίμα. Και τότε αυτός εκατάλαβε πως μόνος του εκατάστρεψε την ευτυχίαν του και πως ποτέ του πια δεν θα μπορούσε να στρέψη στην αγαπημένη του, στην κόρη του ωκεανού Βασιλιά. Και άρχισε να κλαίη δυνατά από απελπι­ σία. Αλλά μόνο για μια στιγμή, γιατί και ο ίδιος άρχισε να αλλάζη. Κάτι κρύο σαν πάγος επέρασεν από όλο του το σώμα, τα δόντια του έπεσαν το πρό­ σωπό του έγινεν όλο ζαρωμάδες, τα μαλλιά του έγιναν άσπρα σαν το χιόνι και τα πόδια του και τα χέρια του εμαράζιασαν η δύναμίς του εχαλαρώθηκεν και έπεσε κάτω στον άμμο δίχως καμιά ζωή, συντετριμμένος από το βάρος τετρακόσων χρόνων. Τώρα στα επίσημα χρονικά της Αυτοκρατορίας είνε γραμμένο, πως «στον 21ο χρόνο του Μικάδο Γιουριακού, το παιδί Ουρασίμα Ταρό του Μιδζουναγιέ, στην περιφέρεια του Γιόσα στην επαρχία Τάνκο, απόγονος της θεότητας Σιμανενί, επήγε στα Ηλύσια μέσα σε μια ψαρόβαρκα». Ύστερα από αυτό, καμιά πληροφορία δεν βρίσκεται για τον Ουρασίμα, στην βασιλεί­ αν 31 αυτοκρατόρων και αυτοκρατορισσών δηλ. από τον τέταρτον έως τον ένατον αιώνα. Και έπειτα τα χρονικά λέγουν ότι «στον δεύτερο χρόνο του Τεντσιγιό, στην βασιλεία του Μικάδο Γκοζιουνούα, το παιδί Ουρασίμα έστρε­ ψε στο χωριό του και ξανάφυγε χωρίς κανείς να ξέρη για πού. □

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ Π Ο Λ Ι Τ Ι Σ Μ Ι Κ Η

ΣΤΟ ΕΠΟΜΕΝΟ ΔΙΑΒΑΖΩ: Το διήγημα του Ιβάν Μπούνιν «Τον Αύγουστο»

S C R I P T A

Θ Ε Ω Ρ Ι Α

·

Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Η

M A R T H A C. N U S S B A U M

Υ Π Ε Ρ Π Α Τ Ρ ΙΔ Ο Σ Πατριωτισμός ή Κοσμοπολιτισμός ΤΟ ΥΠΕΡ ΠΑΤΡΙΔΟΣαποτελεί μιαερεθιστική συζήτηση, μεταξύ μερικώναπότους πιο εξέχοντεςδιανοούμενους, σχετικάμετο που θα έπρεπε να στηρίζονται οι βασικές αρ­ χές μας ωςπρος αυτότο ζήτημα. Στοεπίκεντροαυτούτου ζωντανού, ενδιαφέροντοςδιαλόγου, βρίσκεταιτοπαθιασμέ­ νο επιχείρηματης Martha Nussbaum υπέρ του «κοσμοπολτπσμού». Καθώς οι δεσμοί μας μετον υπόλοιποκόσμο δυναμώνουν, υποστηρίζει, θαπρέπει νααμφισβητήσουμε τονσυμβατικόπατριωτισμό, ωςτοπικιστικόιδεώδες, και αντ’αυτούναδούμετονεαυ­ τό μας ως «πολίτητου κόσμου». Δεκαέξι συγγραφείς και στοχαστές (KWAMEANTHONYΑΡΡΙΑΗ, BENJAMINR. BARBER, SISSELA BOK, JUDITH BUTLER, RICHARD FALK, NATHAN GLAZER, AMY GUTMAN, GERTRUDE HIMMELFARB, MICHAELW. McDONNELL, ROBERTPINSKY, HILARYPUTNAM, ELAINESCARRY, AMARTYASEN, CHARLESTAYLOR, IMMANUELWALLERSTEIN, MICHAEL WALZER) απαντούν στο κείμενο της Nussbaum με σύντομα επιθεπκά δοκίμια, ανα­ γνωρίζονταςτηνδύναμητου επιχειρήματοςτης, αλλά υπερασπίζοντας συχνάτονπα­ τριωτισμό και άλλες δεσμεύσειςτοπικούχαρακτήρα.

ξένο διήγημα

-©Ή

so w Μ ρ μ π ^ ρ υ φ α α

μηρού$νάΆικν

Μ αρκαι

ίά τ ο ς

ΟΜΗΡΟΥ.

\ ν . Μ άρκάν

Ο ΔΥΣΣΕΙΑ

I Ο Μ ΗΡΟΥ

1 1Α1ΑΙ : ■

>j ά ν Μ 1/1 d e l

I

τα>νον| )ραγω\ ί ττορψ

•αινεί'

Ε Κ Δ Ο Τ Ι Κ Ε Σ Ε Π Ι Χ Ε Ι Ρ Η Σ Ε Ι Σ Γ Ι Ω Ρ Γ Ο Υ & Κ ΩΣ Τ Α Δ Α Ρ Δ Α Ν Ο Υ

fo ffn fM fS

ιυ π ω θ ή ιω

Σπουδή

Γραφεία X. Τρικουττη 99, 114 73 Αθήνα (χηλ. κέντρο 38 08 334, fax 38 43 285) Κεντρική διάθεση Διδότου 37, 106 80 Αθήνα(τηλ. 36 41 996 - 79, fax 36 42 030) e-mail:gut ub@otenet.gr

Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΖΗ των Βιβλίων γίνϊται μ* Βάση το γνωοτό A ckciSik o Ζύατημα Ταξινόμησης, ΤΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Αελτίο σιιντάσατται μ* την π< ιυ βιβλιοπωλΐίου της «Εστίας»

Γενικά Έργα

Βιβλιογραφία TODOROV V. Catalogue of greek manuscripts and printed books.

Athens, C .F .N.R., 1999. Σελ. 215. Δρχ. 3.000.

Βιβλιοθηκονομία ΜΠΑΓΙΑΣ Α. Εγχειρίδιο αρχειονομίας. Αθήνα, Κριτική, 1999. Σελ.

251. Δρχ. 5.500. ISBN 960-218183-4.

πελος, Ν η σ ίδες, 1999. Σελ. 119. Δρχ. 2.285. ISBN 960-8480-33-7.

NUSSBAUM Μ. C. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Υπέρ πατρίδος. Μετ. Α. Τσοτσορου - Ε. Μυστακάς. Αθήνα, S c r ip ta , 1999. Σελ. 187. Δρχ. 2.8 00. ISBN 960-7909-16-Χ.

WRIGHT R. Ο άνθρωπος, το ηθικό ζώο. Μετ. Α. Ιωαννίδης. Αθήνα, Κ ρ ιτ ικ ή , 1 9 9 9 . Σελ. 5 7 1 . Δρχ.

7.000.

ISBN 960-218-178-8.

PRATHER Η. Σημειώσεις για το τα­ ξίδι της ψυχής. Μετ. Α. Δενδάκη. Α θήνα, Δ υ ν α μ ικ ή Ε π ιτ υ χ ία ς , 1999. Σελ. 146. Δρχ. 3.120. ISBN 960-7604-39-3.

Αποκρυφισμός Γενικά ΠΑΠΑΓΟΥΝΟΣ Γ. Κείμενα ηθικής. Αθήνα, Π α π α ζή σ η ς, 1999. Σελ.

156. Δ ρχ. 1.5 7 0 . ISBN 9 6 0 -0 2 1350-Χ. ΤΖΙΩΚΑ-ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ Π. Α λλο­ τρίωση. Κατερίνη, Μ άτι, 199 9 . Σελ. 38. Δ ρχ. 1.040. ISBN 9608042-02-Χ. ΤΟΥΤΟΥΝΤΖΗ Ο. Ο λόγος και ίο είναι. Αθήνα, Ν εφ έλη , 1999. Σελ.

174. Δρχ. 2.640. ISBN 960-211444-4. Κίνα 81 π.Χ . Άλας και σίδηρος. Απόδ.-σχόλ. X. Καφτεράνης. Αθή­ να, Ζ α χ α ρ ό π ο υ λ ο ς , 1999. Σελ.

280. Δρχ. 4.160. ISBN 960-208608-4. ΙΛΛΓΤΣI. Για τις ανάγκες του ανθρώ­ που σήμερα. Μετ. Β. Τομανάς. Σκό­

βιβλιογραφικό δελτίο

ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Δ. Ωριαία α­ στρολογία. Αθήνα, Π ε λ ε κ ά ν ο ς, 1999. Σελ. 448. Δρχ. 9.000. ISBN 960-409-136-1.

Ατομική ψ υχολογία JONES Η. Υπεραπασχόληση και άγχος. Μετ. Μ. Κουλεντιανοό. Αθή­ να, Θυμάρι, 1999. Σελ. 275. Δρχ.

3.430. ISBN 960-349-035-0.

Κοινωνική ψ υχολογία ΠΙΝΤΕΡΗΣ Γ. Το εθνικό μας ασυ­ νείδητο. Αθήνα, Θ υ μ ά ρ ι, 1999. Σελ. 177. Δρχ. 3.640. ISBN 960349-03-2.

Εφαρμοσμένη ψυχολογία RONNEN Τ. Η γνωστική - εξελικτι­ κή. Μετ. X. Ροόση. Αθήνα, Ελληνι­ κά Γ ρ άμ μα τα, 1999. Σελ. 287. Δρχ. 5.000. ISBN 960-344-730-7.

HAYES Ν. Ψ υ χ ο λο γ ία . Μετ. Ν. Παπαδάκης. Αθήνα, Κ α στα νιώ ­ της, 1999. Σελ. 421. Δρχ. 6.240.

ISBN 960-03-2456-2.

ΝΤΑΚΟΥ Θ. Αστρολογία. Αθήνα, Δ ω δ ώ νη , 1999. Σελ. 2 6 3 . Δρχ.

6.240. ISBN 960-248-986-3. ΣΤΑΜΚΟΣ Γ. - ΚΟΣΑΝΟΒΙΤΣ Μ. Μυστική Σερβία. Θ εσσαλονίκη, Α ρχέτυπ ο, 1999. Σελ. 208. Δρχ.

3.500.

ISBN 960-7928-08-3.

Ψ υ χ ο λ ο γ ία

Θρ ησ κ εία

Γενικά ΒΟΥΛΓΑΡΑΚΗΣ Η. Α. Χριστιανι­ σμός και κόσμος. Αθήνα, Α ρμός, 1999. Σελ. 303. Δρχ. 3.500. ISBN 960-7102-46-0.

Γενικά

ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ Ν. Α. Ο Σατανάς. Θεσσαλονίκη, Π ουρναράς, 1999. Σελ. 263. Δρχ. 3.640.

ΤΕΜΣΙ Κ. - ΧΑΝΤΛΕΪ Κ. Η σοφία της αγάπης. Μετ. Μ. Κόφφα. Αθή­ να, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 123. Δρχ. 3.120. ISBN 960-03-2490-5.

ΣΠΥΡΑΚΗΣ Α. Η. Ο Θεός δεν εί­ ναι μόνον αγάπη. Αθήνα, Επτάλοφ ο ς , 1999. Σελ. 248. Δρχ. 2.700.

ISBN 960-7298-92-6.

Ιερά κείμενα ΓΡΑΤΣΕΑΣ Γ. Η Προς Εβραίους Επιστολή. Θεσσαλονίκη, Πουρναράς, 1999. Σελ. 911. Δρχ. 10.400.

ISBN 960-242-175-4.

Ηθική LEWIS C. S. Χριστιανισμός απλώς. Μετ. Β. Αδραχτάς. Αθήνα, Ελληνι­ κά Γ ρ άμ μ α τα, 1999. Σελ. 308. Δρχ. 4.200. ISBN 960-344-725-0.

Μυθολογία HARRISON J. Ε. Οι Θεοί του Ολυ­ μπου. Μετ. Θ. Σιαφαρίκας. Αθήνα, Ιά μβλιχος, 1999. Σελ. 278. Δρχ.

4.500.

ISBN 960-268-133-0.

Κ ο ινω νικ ές επιστήμες

Γενικά ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ-ΣΥΜΕΩΝΙΔΟΥ Π. Δίκτυα και πολιτική οργά­ νωσης του Οικουμενικού Ελληνι­ σμού. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 1998. Σελ. 158. Δρχ. 2.500. ISBN 960-343-440-Χ.

Κοινωνιολογία ΤΕΡΛΕΞΗΣ Π. Max Weber. Τόμοι Α' + Β' + Γ'. Αθήνα, Π α π α ζή ση ς, 1999. Σελ. 5 9 3 + 6 3 1 + 4 9 7 . Δρχ.

8 .3 2 0 + 6 .2 4 0 + 6 .2 4 0 . ISBN Set 960-02-1335-6.

Πολιτική Ανασκόπηση αμυντικής και εξωτε­ ρικής πολιτικής ’99. Επιμ. Θ. Κουλουμπής - Δ. Τριανταφύλλου. Αθή­ να, Ε .Λ .Ι.Α .Μ .Ε .Π ., 1999. Σελ.

335. Δρχ. 6.000. ΠΑΠΑΘΕΜΕΛΗΣ Σ. Αντιστεκόμα­ στε. Αθήνα, Καστανιώ της, 1999. Σελ. 543. Δρχ. 6.240. ISBN 96003-2487-5. ΡΑΥΤΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Α. Αύριο, μια αλληλέγγυα κοινωνία. Αθήνα, Νέα Σ ύ ν ο ρ α , 19 9 9 . Σελ. 3 1 5 . Δ ρ χ.

4.000.

ISBN 960-14-0044-3. ΤΣΙΑΜΠΑΣ-ΡΟΥΜΕΛΙΩΤΗΣ Γ. Το

©4-

ελληνικό και το παγκόσμιο πολιτικό m anagem ent. Α θήνα, Γ κ ιώ να , 1999. Σελ. 455. Δρχ. 5.200. ΧΑΤΖΗΠΡΟΔΡΟΜΙΔΗΣ Λ. Η δο­ λοφονία της Γιουγκοσλαβίας. Θεσ­ σαλονίκη, Π α ρατη ρη τής, 1999. Σελ. 405. Δρχ. 5.4 0 0 . ISBN 960371-031-4.

EDELMAN Μ. J. Η κατασκευή του πολιτικού θεάματος. Μετ. Α. Κόρκα. Αθήνα, Π α π α ζ ή σ η ς , 1999. Σελ. 239. Δρχ. 3 .120. ISBN 96002-1346-1.

BUSH G. - SCOWCROFT D. Η με­ ταμόρφωση του κόσμου. Μετ. Ν. Ρ ούσ σος. Αθήνα, Λ α β ύ ρ ιν θ ο ς , 1999. Σελ. 643. Δρχ. 8.3 20. ISBN 960-7663-14-4.

STEPHANOPOULOS G. Ό λα πο­ λύ ανθρώπινα. Μετ. Α. Αλαβάνου. Αθήνα, Ν έα Σ ύ νο ρα , 1999. Σελ.

5 7 3 . Δρ χ. 6 .5 0 0 . ISBN 9 6 0 -1 4 0090-7.

Λαογραφία ΜΕΡΑΚΛΗΣ Μ. Γ. Θέματα λαογρα­ φίας. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 242. Δρχ. 5.2 0 0 . ISBN 96003-2484-0. ΜΠΑΛΑΦΟΥΤΗΣ Κ. Γ. Παραδο­ σιακά ακούσματα. Καλαμάτα, 1998. Σελ. 288. Δρχ. 5.200. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Η. Ιστορία της καπότας. Αθήνα, Ν εφ έλη , 1999. Σελ. 512. Δρχ. 8.840. ISBN 960211-437-1. ΤΡΑΓΕΔΑΗΣ X. I. Τα γεωργικά της Λέσβου. Αθήνα, Έ ν ω σ η Δ ή μ ο υ Καλλονής Λέσβου, 1999. Σελ. 199. Δρχ. 3.640. ISBN 960-85840-2-7.

Οικολογία Η φύση στην οικολογία. Επιμ. Μ. Μοδινός - Η. Ευθυμιόπουλος. Αθή­ να, Σ τοχα στή ς, 1999. Σελ. 321. Δρχ. 4.160. ISBN 960-303-084-8.

Θ α ι κ ί ς Επιστήμες

Δίκαιο ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Γ. Ανά­ γλυφα μιας τέχνης νομικής. Αθήνα, Ε .Ι .Ε ., 1 9 9 9 . Σελ. 2 4 5 . Δ ρ χ.

6.240. ISBN 960-7916-04-2. ΓΚΟΥΤΟΣ X. Γ. Εργατικό δίκαιο. Αθήνα, Α νασ τασ ίου, 1999. Σελ.

426. Δρχ. 9.360. ISBN 960-852374-7.

Μαθηματικά RIEMANN Β. Επί των σχετικών με την γεωμετρία υποθέσεων. Μετ. Θ. Χριστακόπουλος. Αθήνα, Τ ρ ο χ α ­ λία, 1999. Σελ. 165. Δρχ. 2.080.

ISBN 960-7809-62-9.

Φυσική

ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΥ Ε. Κοινωνιολογία του ποινικού δικαίου και των θεσμών της ποινικής δικαιοσύνης. Α θήνα, Ε λ λ η ν ικ ά Γ ρ ά μ μ α τ α , 1999. Σελ. 493. Δρχ. 9.000. ISBN 960-344-774-9.

THORNE Κ. S. Μαύρες τρύπες και στρεβλώσεις του χρόνου. Τόμος Α'. Μετ. X. Αποστολάτος κ.ά. Αθήνα, Κ άτοπτρο, 1999. Σελ. 348. Δρχ.

7.280. ISBN τ. Α' 960-7023-80-3.

ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ Π. Η υπόθεση των «σατανιστών» της Παλλήνης. Αθήνα, Π α π α ζή σ η ς, 1999. Σελ.

2 0 1 . Δρ χ. 2 .6 0 0 . ISBN 9 6 0 -0 2 1347-Χ.

Ζωολογία ΜΑΡΑΦΕΛΙΑΣ Π. - ΦΟΥΡΝΑΡΗΣ Μ. Πρώτες βοήθειες για άγρια που­ λιά. Α θήνα, Φ ιλ ιπ π ό τ η ς , 1999. Σελ. 125. Δρχ. 2.600.

Κοινωνική πρόνοια ΣΟΛΩΜΟΣ Γ. X. Η κοινωνική α­ σφάλιση σε μετάβαση. Αθήνα, Νέα Σ ύ ν ο ρ α , 1 9 9 9 . Σελ. 3 1 6 . Δ ρχ.

4.800.

ISBN 960-14-0073-7.

Εφαρμοσμένες Επιστήμες

Ιατρική BLUE A. V. Η δημιουργία της ελ-

Βιβλιογραφικό δελτίο

ληνικής ψυχιατρικής. Μει. Κ. Λογο­ θέτη. Αθήνα, Εξάντας, 1999. Σελ.

317. Δρχ. 5.200. ISBN 960-256266-8.

τάμπλ σε Ισπανικές Εκκλησίες. Ρέ­ θυμνο, Π ανεπιστημιακές Ε κδό­ σ ε ι ς Κ ρ ή τ η ς, 1 9 9 9 . Σελ. 3 6 1 . Δρχ. 12.000. ISBN 960-524-077-7.

Ναυτική τέχνη

Γραφικές τέχνες

ΜΠΕΛΙΒΑΝΑΚΗΣ Γ. Παλιά Μηλέικα καΐκια. Αθήνα, 1999. Σελ. 144+Πίν. Δρχ. 8.320.

ΛΑΜΠΡΟΥ Π. Περί της αρχής και προόδου της τυπογραφίας εν Ελλάδι. Αθήνα, Εταιρεία Των Φίλω ν Του Λ αού, 1999. Σελ. 175. Δρχ.

3.640.

ISBN 960-7352-14-9.

Οικιακή οικονομία ΤΕΡΚΕΣΙΔΟΥ Λ. Επιτέλους, Βρήκα τη δίαιτά μου. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 179. Δρχ. 4.160.

ISBN 960-03-2489-1.

Τ έ χ ν ίς

Γενικά Λεξικό ελλήνων καλλιτεχνών. Ζω­ γράφοι - γλύπτες - χαράκτες, 16ος2 0 ό ς αιώ νας. Τόμος Γ'. Αθήνα, Μ έλισσ α, 1999. Σελ. 487. Δρχ.

23.920. ISBN τ. Γ' 960-204-224-9. ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ. Ελληνικά κοσμήματα. Αθήνα, ADAM, 1999. Σελ. 520. Δρχ. 20.800. ISBN 960500-313-9.

Αρχιτεκτονική

Κινηματογράφος ΧΑΛΑΖΙΑΣ X. Η. Κινηματογράφος. Μια θεώρηση. Αθήνα, Ε λληνικά Γράμματα, 1999. Σελ. 103. Δρχ.

1.800.

ISBN 960-344-695-5.

JACOBS L. Τα εκφραστικά μέσα του κινηματογράφου. Μετ. Σ. Ρουμπή. Αθήνα, Κ α θ ρέφ τη ς, 1999. Σελ. 196+Φωτ. Δρχ. 3.120. ISBN 960-86431-0-4.

Δραματική τέχνη ΕΠΤΑΝΗΣΙΑΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΕΛΛΗΝΙΣΤΩΝ. Παραστάσεις Αρχαίου Ελληνικού Δράματος στην Ευρώπη κατά τους νεότερους χρό­ νους. Γ' Διεθνής Επιστημονική Συ­ νάντηση. Αθήνα, Κ αστανιώ της, 1999. Σελ. 190. Δρχ. 3.1 20. ISBN 960-03-2479-4.

ΔΗΜΗΤΡΟΚΑΛΛΗΣ Γ. Αγνωστοι Βυζαντινοί ναοί Ιερός Μητροπόλεως Μεσσηνίας. Τόμος Β'. Αθήναι, 1998. Σελ. 429. Δρχ. 10.400. ΔΟΥΚΑ Μ. - ΣΑΡΡΗ Λ. Μοναστή­ ρια της Τήνου. Αθήνα, Ε ρ ίν νη , 1999. Σελ. 188. Δρχ. 4.680. ΠΑΠΑΔΑΤΟΥ-ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ X. Λευκάδα. Ερευνώντας. Πάτρα, Α χ α ϊκ ές Ε κ δ ό σ εις , 1999. Σελ.

205. Δρχ. 8.320. ISBN 960-796024-6.

Landscapes of m odernisation.

Athens, M eta p o lis P ress, 1999. Σελ. 304. Δρχ. 15.600. ISBN 96086432-0-1.

Ζωγραφική Δομήνικος Θ εοτοκόπουλος: Ρε-

Βιβλιογραφικό S c A ti'o

Κ λ α σ ικ ή Φ ιλ ο λ ο γ ία

Μελέτες Επιστροφή στην Οδύσσεια. Δέκα κλασικές μελέτες. Επιλ.-επιμ. Δ. Ια­ κώβ κ.ά. Θεσσαλονίκη, Β ά ν ια ς, 1999. Σελ. 367. Δρχ. 5.2 00. ISBN 960-288-060-0.

Λ ο γο τεχ ν ία

Ποίηση ΓΚΑΤΣΟΣ Ν. Ό λα τα τραγούδια. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ. 662. Δρχ. 6.500. ISBN 960-378-026-Χ.

ΔΗΜΟΥΛΑΣ Α. Τα ποιήματα.

1 9 5 1 -1 9 8 5 . Α θήνα, Ί κ α ρ ο ς , 1999. Σελ. 200. Δρχ. 4.160. ISBN 960-7721-44-6. Με τον τρόπο του ΚαΒάφη. Είκοσι ξένα ποιήματα. Θεσσαλονίκη, Κέ­ ντρο Ελληνικής Γλώσσας, 1999. Σελ. 62. Δρχ. 1 .560. ISBN 9607779-10-Χ.

Πεζογραφία ΑΝΔΡΕΟΠΟΥΛΟΣ Α. Η Τριαντα­ φυλλιά και η κακιά μάγισσα Χαχάφω. Αθήνα, Εξάντας, 1999. Σελ.

272. Δρχ. 3 .4 3 0 . ISBN 960-256400-8. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗ Θ. Η ουρά του ελέ­ φαντα. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Πα­ τ ά κ η ς , 1 9 9 9 . Σελ. 5 4 8 . Δ ρχ.

5.500.

ISBN 960-378-023-5. ΓΕΡΟΝΤΑ Ρ. Οδός αδιεξόδου. Μυ­ θιστόρημα. Αθήνα, Ύ φ ο ς , 1999. Σελ. 109. Δρχ. 2.600. ISBN 9607821-02-5. ΔΗΜΟΥΛΙΔΟΥ X. Πόθοι στα φτε­ ρά των Αγγέλων. Αθήνα, Ν έα Σύ­ νορα, 1999. Σελ. 261. Δρχ. 3.000.

ISBN 960-14-0081-8. ΕΜΜΑΝΟΥΗΛΙΔΗΣ Κ. Ιπτάμενη πολυθρόνα. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Κ α σ τ α νιώ τ η ς, 1999. Σελ. 285. Δρχ. 4.160. ISBN 960-03-2474-3. ΚΑΡΑΠΟΣΤΟΛΗΣ Β. Ο εαυτός δί­ χως πυξίδα. Αθήνα, Α λεξάνδρεια, 1999. Σελ. 173. Δρχ. 2.900. ISBN 960-221-174-1. ΚΑΤΣΟΥΡΟΣ Φ. Ταξίδι στη Φλω­ ρεντία. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Πα­ ρ ο υ σ ί α , 1 9 9 9 . Σελ. 1 9 8 . Δ ρχ.

2.600. ISBN 960-7601-34-6. ΚΟΚΚΙΝΑΡΗΣ Μ. Οι αντρειωμένοι. Αθήνα, Α ρ μ ό ς , 1999. Σελ. 283. Δρχ. 3.500. ISBN 960-527-131-1. ΚΟΥΤΣΟΚΩΣΤΑ Β. Οι λιποτάκτες των ονείρων. Αθήνα, Ν έα Σ ύ νο ­ ρ α, 1999. Σελ. 369. Δρχ. 4 .500.

ISBN 960-14-0096-6. ΛΙΒΑΝΟΥ Μ. Μ όνο στα όνειρα. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Καστανιώ­ της, 1999. Σελ. 137. Δρχ. 3.640.

ISBN 960-03-2477-8.

ΜΑΚΡΟΥΛΗΣ Π. Στενώσα, η άγο­ νη γραμμή. Αθήνα, Ν έα Σύνορα, 1999. Σελ. 152. Δρχ. 2.100. ISBN 960-04-0088-5.

Δ ιονυσ οπ ούλου . Α θήνα, Ά γρ α , 1999. Σελ. 63. Δρχ. 4.680. ISBN 960-325-289-1.

Λεπέν. Μετ. Φ. Μίτλεττον. Αθήνα, Π ό λ ις , 1 9 9 9 . Σελ. 1 7 7 . Δ ρχ.

3.120.

ISBN 960-7478-77-0.

GUONG V. Big. Μετ. Β. Παπαχρήστου-Ζούλη. Α θήνα, Κ έ δ ρ ο ς , 1999. Σελ. 294. Δρχ. 4.000. ISBN 960-04-1512-9.

MAHFUZ Ν. Το σοκάκι της αμαρ­ τίας. Μετ. Π. Κουμούτση. Αθήνα, Ψ υ χ ο γ ιό ς , 1999. Σελ. 325. Δρχ.

4.200. ISBN 960-274-317-4.

ΜΙΓΓΑΣ Δ . Των κεκοιμημένω ν. Αθήνα, Π ό λ ις , 1999. Σελ. 218. Δρχ. 3.120. ISBN 960-7478-82-7.

GURSEL Ν. Πασκεσέν. Το μυθι­ στόρημα του Προφήτη. Μετ. Α. Καρρά. Α θήνα, Ε ξά ντ α ς, 1999. Σελ. 314. Δρχ. 4.680. ISBN 960256-397-4.

ΜΟΡΑΛΕΣ Α. Γ. Η σιωπή των Σει­ ρήνων. Μετ. Ε. I. Γκίνη. Αθήνα, Κ έ δ ρ ο ς , 1 9 9 9 . Σελ. 1 51. Δ ρχ.

2.600. ISBN 960-04-1504-8.

ΠΥΡΚΕΤΤΗ Δ. Αίαντα ήθελε να τον λέν ε. Μυθιστόρημα. Α θήνα, Ε ξ ά ντ α ς, 1999. Σελ. 2 8 3 . Δρχ.

3.640. ISBN 960-250-398-2.

GRAHAM Β. Το πιο λευκό λουλού­ δι. Μετ. Π. Μοσχοπούλου. Αθήνα, Ω κεανίδα , 1999. Σελ. 640. Δρχ.

5.900. ISBN 960-410-109-9.

ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ X. Το κανόνι. Αθή­ να, Ε λληνικά Γ ράμματα, 1999. Σελ. 142. Δρχ. 2.300. ISBN 960344-731-1.

GRECE Μ. DE. Η αυιοκράτειρα των αποχαιρετισμών. Μετ. Ν. Κυριαζόπουλος. Αθήνα, 1999. Σελ. 457. Δρχ. 5.000. ISBN 960-7952-02-2.

ΣΚΟΥΡΤΗΣ Γ. Ο τελευταίος. Μυθ­ ιστόρημα. Αθήνα, Καστανιώ της, 1999. Σελ. 100. Δρχ. 2.600. ISBN 960-03-2501-4.

ERDRICH L. Ιστορίες φλογερού έ­ ρωτα. Εισ.-μετ. Α. Δημητριάδου. Αθήνα, Ν εφ έλη , 1999. Σελ. 547. Δρχ. 5.720. ISBN 960-211-450-9.

ΤΑΤΣΟΠΟΥΛΟΣ Π. Κομεντί. Διη­ γήματα. Αθήνα, Κ α σ τ α νιώ τ η ς, 1999. Σελ. 135. Δρχ. 2.600. ISBN 960-03-2505-7.

JELINEK Ε. Λαγνεία. Μετ. Λ. Ανα­ γνώστου. Αθήνα, Εκκρεμές, 1999. Σελ. 260. Δρχ. 4 .000. ISBN 9607651-15-4.

ΦΡΑΝΤΖΕΣΚΑΚΗ Ν. Αίθουσα ανα­ μ ονή ς. Α θήνα, Ο δ ό ς Π α ν ό ς , 1999. Σελ. 148. Δρχ. 2.600. ISBN 960-7716-39-6.

GERMAIN S. Μέρες οργής. Μετ. Σ. Διαμαντή. Αθήνα, Εξάντας, 1999. Σελ. 278. Δρχ. 4.160. ISBN 960256-388-5.

GARLAND Α. Μ αύρος σ κύλος. Μετ. Β. Μ ανουσάκης. Α θήνα, Ο δυσσέα ς, 1999. Σελ. 285. Δρχ.

3.640. ISBN 960-210-356-6.

CAMPANILE Α. Ο καημένος ο Πέ­ τρος. Μετ. Π. Σκόνδρας. Αθήνα, Α στάρτη, 1999. Σελ. 3 0 0 . Δρχ.

4.680. ISBN 960-263-061-2.

GAITE C. Μ. Παράξενο πράγμα η ζωή. Μετ. Α. Βασιλάκου. Αθήνα, Ψ υ χ ο γ ιό ς , 1999. Σελ. 234. Δρχ.

3.500. ISBN 960-274-241-0.

ΚΙΠΛΙΝΓΚ Ρ. Το ωραιότερο διήγη­ μα του κόσμου. Μετ. Κ. Πολίτης. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ.

180. Δ ρχ. 2 .2 8 5 . ISBN 9 6 0 -0 3 0240-5.

ΜΕΓΑΛΟΥ-ΣΕΦΕΡΙΑΔΗ Λ. Μια στιγμή στον παράδεισο. Μυθιστό­ ρημα. Α θήνα, Κ α σ τ α ν ιώ τ η ς , 1999. Σ ελ . 298. Δρχ. 5.200. ISBN 960-03-2476-Χ.

GUIGON C. Μυστήρια στο παλιό Παρίσι. Μετ. Β. Κοκκίνου. Αθήνα, Ψ υ χ ο γ ιό ς , 1999. Σελ. 407. Δρχ.

4.900. ISBN 960-274-399-9.

GILMAN C. Ρ. Η κίτρινη ταπετσα­ ρία. Απόδ.-επίμ. Δ. Εξαρχοπούλου. Αθήνα, Κ έδ ρ ο ς, 1999. Σελ. 69. Δρχ. 1.500. ISBN 960-04-1568-4.

GOMBROWICZ W. Το φαγοπότι της κόμησσας Χαψούλη. Μετ. Σ.

CONROY Ρ. Το ποτάμι είναι πλατύ. Μετ. Ε. Ν ικολάου. Α θήνα, Κ έ­ δρος, 1999. Σελ. 381. Δρχ. 4.800.

ISBN 960-04-1474-2.

CRESCENZO L. DE. Ο θείος Καρ­ δ ερ ίνα . Μετ. X. Α λεξα νδ ρ ίδ ης. Αθήνα, Τραυλός, 1999. Σελ. 180. Δρχ. 2.500. ISBN 960-7990-13-7.

LINDON Μ. Η δίκη του Ζαν-Μαρί

MORRIS R. Για την αγάπη της Έλλα. Μυθιστόρημα. Μετ. Ρ. Χάτχουτ. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 384. Δρχ. 5.200. ISBN 96003-2451-4. ΜΠΑΛΖΑΚ Ο. ΝΤΕ. Μπάρμπα-Γκοριό. Μυθιστόρημα. Μετ. Α. Κορδόση. Αθήνα, Καστανιώ της, 1999. Σελ. 323. Δρχ. 4.160. ISBN 96003-0830-6.

BATTAGLIA R. Ο θ εό ς του δ ά ­ σ ο υς. Μετ. Α. Π α ναγο π ο ύλο υ . Αθήνα, Ν έα Σ ύνορα , 1999. Σελ.

185. Δ ρχ. 2 .6 0 0 . ISBN 9 6 0 -1 4 0082-6.

BENNALEK Α. Εραστές δίχως αύ­ ριο. Μετ. Β. Κοκκίνου. Αθήνα, Ψ υ ­ χ ο γ ι ό ς , 1 9 9 9 . Σελ. 3 9 7 . Δ ρχ.

5.000.

ISBN 960-274-400-6.

BEAUSSANT C. Η κόμισσα ντε Σεγκύρ. Μετ. X. Μίκογλου. Αθήνα, Ζ α χα ρό π ο υ λο ς, 1999. Σελ. 384. Δρχ. 4.160. ISBN 960-208-327-1.

BRADBURY Μ. Ο άνθρωπος ιστο­ ρία. Μυθιστόρημα. Μετ. X. Παπαδημητρίου. Αθήνα, Π όλις, 1999. Σελ. 378. Δρχ. 5.000. ISBN 9607478-79-7. ΝΟΒΑΚ Α. Οι ατυχίες της ψυχής. Μυθιστόρημα. Μετ. Β. Τομανάς. Σκόπελος, Ν η σ ίδ ες , 1999. Σελ.

191. Δρχ. 3.120. ISBN 960-348019-3. ΝΤΕΛ ΚΑΣΤΙΓΙΟ Μ. Συνειδητοποι­ ημένη γυναίκα. Μετ. Τ. Πλυτά. Α θήνα, Ζ α χ α ρ ό π ο υ λ ο ς , 1999. Σελ. 330. Δρχ. 4.160. ISBN 960208-593-2.

OATES J. C. Τρελή για άντρες. Μετ. Κ. Σχινά. Α θήνα, S c r ip ta ,

ΒιΒλιογραφικό δελτίο

1999. Σελ. 228. Δρχ. 3.600. ISBN 960-7909-17-8.

O’BRIAN Ρ. Στα πέραια του κό­ σμου. Μετ. Γ. Σπανδωυής. Αθήνα, Ψ υ χ ο γ ιό ς , 1999. Σελ. 280. Δρχ.

3.500.

ISBN 960-274-283-6.

OUFKIR Μ. - FITOUSSI Μ. Η φυ­ λακισμένη. Μετ. Β. Κοκκίνου. Αθή­ να, Ψ υ χ ο γ ι ό ς , 1999. Σελ. 4 10. Δρχ. 5.500. ISBN 960-274-393-Χ.

PIRES J. C. Ο Δελφίνος. Μυθιστό­ ρημα. Μετ. Α. Ψύλλια. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 267. Δρχ.

4.160. ISBN 960-03-2480-8.

PRADA Η. Μ. DE. Αιδοία! Μετ. Κ. Τζωρίδου. Αθήνα, Καστανιώτης, 1999. Σελ. 164. Δρχ. 3.120.

RAYNAL Ρ. Παράθυρο με θέα γυ­ ναίκες. Μετ. Σ. Τριανταφύλλου. Αθήνα, Π ό λ ις , 1999. Σελ. 2 18. Δρχ. 3.800. ISBN 960-7478-83-5.

REVERTE J. Μ. Χαμένος στη χώρα των Βάσκων. Μετ. Μ. Καλφοΰντζου. Αθήνα, Ακτή-Οξύ, 1999. Σελ. 229. Δρχ. 2.700. ISBN 960-7614-87-9.

ROWLING J. Κ. Ο Χάρι Πότερ και η κάμαρα με τα μυστικά. Μετ. Κ. Ο ικονόμου. Αθήνα, Ψ υ χ ο γ ι ό ς , 1999. Σελ. 358. Δρχ. 4.300. ISBN 960-274-101-4.

SHELDON S. Πες μου τα όνειρά σου. Μετ. Β. Διώτης. Αθήνα, Ν έα Σ ύ ν ο ρ α , 19 9 9 . Σελ. 3 8 5 . Δ ρ χ.

4.000.

ISBN 960-14-0097-4.

SCHLINK Β. Ο γόρδιος φιόγκος. Μετ. Ν. ΔεληΒοριάς. Αθήνα, Κριτι­ κή, 1999. Σελ. 289. Δρχ. 3.7 0 0 .

ISBN 960-218-180-Χ. ΤΑΪΒΟ II Ρ. I. Το ποδήλατο του Λεονάρντο. Μετ. Ε. Γιαννοπούλου. Α θήνα, Ά γ ρ α , 1 9 99. Σελ. 4 4 7 . Δρχ. 5.720. ISBN 960-325-310-3.

TABUCCHI Α. Ό νειρ α ονείρων. Μετ. Α. Χ ρυσοστομίδης. Αθήνα, Άγρα, 1999. Σελ. 127. Δρχ. 2.910.

ISBN 960-325-298-0.

JENNY J. Το δωμάτιο με τη γόρη. Μετ. I. Νομικού. Αθήνα, Κ έδρ ος, 1999. Σελ. 155. Δρχ. 2.200. ISBN 960-04-1573-0.

Βιβλιογραφικό δ ε λ τ ίο -------

ΤΟΠΑΛΟΒ Κ. Μια ζωή χωρίς εσέ­ να. Απόδ. Ε. Φεγγουδάκη. Αθήνα, Ν έα Σ ύ ν ο ρ α , 1 9 9 9 . Σελ. 3 0 9 . Δρχ. 3.500. ISBN 960-14-0075-3. ΤΟΥΡΝΙΕ Μ. Ελεάζαρ ή η πηγή και η βάτος. Μετ. Ε. Τρισόν-Μπισλάνη. Α θήνα, Ε ξ ά ντ α ς , 1999. Σελ. 136. Δρχ. 2.500. ISBN 960256-372-9.

CHAPSAL Μ. Ο έρωτας της πίσω πόρτας. Μετ. Κ. Ν ικολοπούλου. Αθήνα, Ν έα Σ ύ νο ρα , 1999. Σελ.

3 3 0 . Δρ χ. 4 .0 0 0 . ISBN 9 6 0 -1 4 0085-0. ΤΣΕΧΩΦ Α. Σχετικά με τα ψάρια. Μετ. Γ. Τσακνιάς. Αθήνα, Στιγμή, 1999. Σελ. 60. Δρχ. 1.870.

HIGHSMITH Ρ. Το εγχειρίδιο του κτηνώδους φόνου για ζωόφιλους. Μετ. Α. Αποστολίδης. Αθήνα, Άγρα, 1999. Σελ. 310. Δρχ. 3.950. ISBN 960-325-305-7.

HARAN Μ. Άντρες! Α ξίζουν όλη αυτή τη φασαρία; Μετ. Β. Χατζοποΰλου. Αθήνα, Περίπλους, 1999. Σελ. 520. Δρχ. 5.200. ISBN 9607131-79-9.

HARISSON J. ΝτάλΒα. Μετ. Β. Κατσάνης. Αθήνα, Ζ α χ α ρ ό π ο υ λο ς, 1999. Σελ. 496. Δρχ. 4.6 80. ISBN 960-208-591-6.

HORNBY Ν. Για ένα αγόρι. Μετ. X. Παπαδημητρίου - Σ. Τριαντάφυλ­ λου. Αθήνα, Πατάκης, 1999. Σελ.

311. Δρχ. 3 .9 0 0 . ISBN 960-600937-8.

Μελέτες ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Φ. «Άν­ θ ο ς της Εδέμ». Παπαδιαμανπκά κείμενα και μελέτες. Αθήνα, Φ ιλ ιπ π ό τ η ς, 1999. Σελ. 301. Δρχ.

4.680.

Δοκίμια ΒΛΑΧΟΣ Α. Σ. Μονόφρων. Τέχνη τραγωδία - ιστορία. Αθήνα, Εστία, 1999. Σελ. 109. Δρχ. 2.0 80. ISBN 960-05-0856-9. ΘΑΝΑΣΕΚΟΣ Λ. Η γυναίκα χωρίς φ ύλο. Αθήνα, Ρ ο έ ς , 1999. Σελ.

208. Δρχ. 3.120. ISBN 960-740810- 1.

Εργα ΜΑΝΙΩΤΗΣ Γ. Ρεσιτάλ. 9 μ ο ν ό ­ πρακτα. Αθήνα, Ελληνικά Γράμ­ ματα, 1999. Σελ. 433. Δρχ. 8.000.

ISBN 960-344-764-1. ΙΨΕΝ Ε. Όταν ξυπνήσουμε εμείς οι νεκροί. Μετ. Α. Κοσματόπουλος. Αθήνα, Κ έδ ρ ο ς, 1999. Σελ. 103. Δρχ. 2.600. ISBN 960-04-1324-Χ.

Ιστορία

Μαρτυρίες ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Μ. Το χρονικό της μεγάλης νύχτας. Αθή­ να, Εστία, 1999. Σελ. 507. Δρχ.

5.800.

ISBN 960-05-0866-6. ΤΣΑΓΚΑΡΟΥΣΙΑΝΟΣ Σ. Αντίο πα­ λιέ κόσμε! Β' έκ δοσ η. Α θήνα, Δ ρ ο μ έ α ς , 1999. Σελ. 3 75. Δρχ.

4.500.

ISBN 960-8478-05-7. ΤΣΑΤΣΙΚΑΣ Γ. Περνούν και παν. Αθήνα, Δ ή μ ο ς Α θηναίω ν, 1999. Σελ. 271. Δρχ. 5.2 0 0 . ISBN 9607401-10-7. ΡΑΤΝΕΡ Μ. - ΣΜΙΘ Μ. Σ. Ο Τσε ΓκεΒάρα και το FBI. Μετ. Μ. Τζιαντζή. Αθήνα, Μαύρη Λίστα, 1999. Σελ. 238. Δρχ. 4.2 0 0 . ISBN 960804-01-4.

Βιογραφ ίες Α νδρέας Γ. Π απανδρέου. 19191996. Αθήνα, Πνευματικό Ί δ ρ υ ­ μα Γ ε ω ρ γ ίο υ Π α π α ν δ ρ έ ο υ , 1999. Σελ. 181. Δρχ. 12.480. ΠΡΑΣΣΑ Α. Ιω άννης Καποδίστριας. Α θήνα, Δ ω δ ώ νη , 1999. Σελ. 214. Δρχ. 2.6 0 0 . ISBN 960248-965-0.

MUXSEN Ζ. - GROFTS Α. Πουλη­ μένες. Η συνέχεια. Μετ. X. Νονοτά. Αθήνα, Ν έα Σ ύ ν ο ρ α , 1999.

------------------- ©£7

Σελ. 333. Δρχ. 4.000. ISBN 960237-149-8. Ελληνική ιστορία ΓΑΡΔΙΚΑ Κ. Προστασία και εγγυή­ σεις: Στάδια και μύθοι της ελληνι­ κής εθνικής ολοκλήρωσης (182119 2 0 ). Θ εσ σα λονίκη , Β ά ν ια ς , 1999. Σελ. 166. Δρχ. 2.600. ISBN 960-288-059-9. ΚΑΙΡΟΦΥΛΑΣ Γ. Οι πρώτοι έμπο­ ροι των Αθηνών. Αθήνα, Φιλιππότης, 1999. Σελ. 318. Δρχ. 4.680. ΜΑΖΑΡΑΚΗΣ Γ. I. Τήνος 1884. Αθήνα, Ε ρ ίν νη , 1999. Σελ. 93. Δρχ. 1.560.

Παγκόσμια ιστορία Υπερκατασκευές. Τα μεγάλα έργα της ιστορίας. Α θήνα, N a tio n a l Geographic, 1999. Σελ. 288. Δρχ.

8.400. ISBN 960-7538-15-3. ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ Κ. Μικρά Ασία. Αθήνα, Πελασγός, 1999. Σελ. 338. Δρχ. 4.680. ISBN 960-522-085-7.

SCHLUMBERGER G. Αι Πορφυρο­ γέννητοι Ζωή και Θεοδώρα. Μετ. I. Λαμπρίδης. Αθήνα, Δ η μιουρ γία , 1999. Σελ. 953. Δρχ. 12.480.

SCHLUMBERGER G. Βασίλειος Β' ο Βουλγαροκτόνος. Τόμοι Α '+Β'. Αθήνα, Δ η μ ιο υ ρ γ ία , 1999. Σελ.

487+763. Δρχ. 6.240+8.320.

SCHLUMBERGER G. Ιω άννης ο Τσιμισκής. Μετ. Σ. Βουτυράς. Αθή­ να, Δη μιουρ γία , 1999. Σελ. 388. Δρχ. 5.200.

στ’ ασημένια νησιά και στα κόκκινα δάση. Α θήνα, Π α τ ά κ η ς , 1999. Σελ. 126. Δρχ. 2 .800. ISBN 960378-104-5.

19 Νορβηγικά λαϊκά παραμύθια. Επιλογή-μετ. J. Hilmo. Εισ.-επεξ.απόδ. Α. Παπάκου-Λαγού. Αθήνα, Κ αλέντης, 1999. Σελ. 140. Δρχ.

3.120.

ISBN 960-219-092-2.

Π εριοδικά ΑΕΡΟΠΟΣ. Διμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 27. Δρχ. 1.000. ΑΙΟΛΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ. Τ εύχο ς 178. Δρχ. 2.000. ΑΝΑΠΤΥΞΗ. ΕΒΕΑ. Τεύχος 9.

μηνιαίο π ερ ιοδικό. Τ εύχο ς 10. Δρχ. 2.000. ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ. Τεύ­ χος 15. Δωρεάν. ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ. Τεύχος 375. Δρχ. 1.000. ΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 30. Δρχ. 3.000. ΙΒΥΚΟΣ. Τρίμηνη επιθεώρηση. Τεύχος 4. Δρχ. 1.500. ΜΑΖΙ. Together. Τεύχος 75. Δρχ.

40. ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΑ ΝΕΑ. Φύλλο 55. Δρχ. 200. Η ΜΥΚΟΝΙΑΤΙΚΗ. Μηνιαία εφημε­ ρίδα. Φύλλο 118.

ΑΡΝΑΙΑ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ. Πε­ ριοδική έκδοση. Τεύχος 43. Δωρεάν.

ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τ εύχος 171 5 . Δρχ.

ΓΙΑΤΙ. Τεύχη 289-290, 291. Δρχ.

700.

ΤΑ ΝΕΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ. Μηνιαία ε­ φημερίδα. Τεύχος 79. Δρχ. 600.

ΓΛΩΣΣΑ. Περιοδική έκδοση γλωσ­ σικής παιδείας. Τεύχος 48. Δρχ.

900. ΓΡΑΦΗ. Περιοδικό πνευματικού προσανατολισμού. Τεύχος 41. Δρχ.

1.000.

1.600.

ΠΑΡΑΛΛΑΞΗ. Τεύχος 55. Δωρεάν. Ο ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ. Περιοδική έκ­ δοση λόγου και τέχνης. Τεύχος 31. Δρχ. 2.200. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ. Πνευματική επιθε­ ώρηση. Τεύχος 107. Δρχ. 500.

ΔΑΥΛΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύ­ χος 212-213. Δρχ. 1.500.

ΠΟΡΦΥΡΑΣ. Τριμηνιαίο περιοδι­ κό. Τεύχος 91. Δρχ. 2.000.

ΔΙΑΒΑΖΩ. Μηνιαία επιθεώρηση του βιβλίου. Τ εύχο ς 4 0 0 . Δ ρχ.

1.800.

ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 20. Δωρεάν.

ΤΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ. Τριμηνιαίο π ερ ιοδικό. Τ εύχο ς 5 1 -5 2 . Δ ρχ.

3.000. ΕΜΒΟΛΙΜΟΝ. Τριμηνιαία επιθεώ­ ρηση. Τεύχος 37-38. Δρχ. 2.000.

ΡΙΖΑ ΑΓΡΙΝΙΩΤΩΝ. Περιοδική έκ­ δοση. Τεύχος 34. Δρχ. 2.000. ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΣΠΙΤΙ. 40ήμερη περιοδική έκδοση. Τεύχος 417-418. Δρχ. 700.

Ελλάδα

ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΓΓΕΤ. Τεύχος 5.

Ο ΤΥΠΟΣ. Μηνιαία δημοσιογραφι­ κή επιθεώρησις. Τεύχος 110. Δρχ.

1.000.

ΛΑΔΟΠΟΥΛΟΥ Β. Σέριφος. Αθή­ να, Κ έδρος, 1999. Σελ. 166. Δρχ.

3.120.

ISBN 960-352-546-4.

ΕΠΙΚΕΝΤΡΑ. Μ ηνιαία έκ δοσ η. Τεύχος 1. Δρχ. 1.000.

ΥΦΕΝ. Βήμα για την τυπογραφία. Τεύχος 1. Δρχ. 2.500.

ΕΥΘΥΝΗ. Περιοδικό ελευθερίας και γλώσσας. Τ εύχος 3 3 2 . Δρχ.

800.

COUNSELLING NEWS. Τριμηνι­ αία έκδοση. Τεύχος 8. Δρχ. 1.000.

Ελεύθερα αναγνώσματα

Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΑΙΓΥΠΤΙΩΤΩΝ. Τεύχος 45. Δρχ. 180.

ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ Σ. Η Μαριόν

ΘΕΜΑΤΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ. Τετρα-

©©■

UNICEF ΚΑΙ ΚΟΣΜΟΣ. Τεύχος 38.

HELIOS. The voice of three seas. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 1. Δω-

Βιβλιογραφικό δελτίο

ηι όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές και βιβλιοπαρουσιάσεις των ελληνικών εκδόσεων

Αρ. 401

επιμέλεια: ΗΛΙΑΖ ΜΑΓΚΛΙΝΗΖ

1Αυγούστου - 31 Αυγούοτου 1999

Οδηγοί ■ Κατάλογοι Μπόγιας Α.: Εγχειρίδιο αρχειονομίας. Η επεξεργασία ενός ιστορικού αρχεί­ ου (I. Παπαζήση, Ισο τιμία , 13/8/99) (Μ. Φάις, Ε λ εύ θ ε ρ ο ς Τύπος, 22/8/99) (Ε. Χλιμίντζα, Η μερήσια , 9/8/99) Λεξικά - Εγκυκλοπαίδειες Εκδοτικό Αθηνών: Εκπαιδευτικό ελ­ ληνικό εγκυκλοπαίδεια. Παγκόσμια τέχνη (Ε. Χλιμίντζα, Η μ ε ρ ή σ ια , 18/8/99) Καΐσης Αθ.: Γερμανο-ελληνικό Λεξικό Νομικός Ορολογίας (Σ. Τσαντίνης, Καθημερινή, 31/8/99)

Ε ξπ ρ ές, 8/8/99) (Σ. Ντόλης, Ο ικονο­ μ ικ ό ς Τα χ υδ ρόμος, 5/899)

Τζέιμσον Φρ.: Το μεταμοντέρνο (Γ. Ί. Μπαμπασάκης, Κ αθημερινή, 22/8/99) Χορκχάιμερ Μ., Αντόρνο Τ.: Η διαλε­ κτικό του διαφωτισμού (Φ. Τερζόκης, Κ αθημερινή, 3/899) Θρησκεία Αρχιμ. Νεκτάριος Ανιωνόπουλος: Ιε­ ρομόναχος Αθανάσιος Χαμακιώτης (Σ. I. Καργάκος, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύπ ο ς, 29/899) Έκο Ου.: Τι πιστεύει αυτός που δεν πιστεύει; (Σ. Ντόλης, Α υ γή , 27/8/99)

Λαλαγιάννη Β. (επιμ.): Femmes ecrivains en Mediterranee (Τζ. Ιγκονέτι, Τ ο Βήμα, 15/899) Μακρυδημότρης Α.: Διοίκηση και κοι­ νωνία - Η δημόσια διοίκηση στην Ελλάδα (Σ. Ντόλης, Ο ικονομικ ός Τα­ χυ δ ρ ό μ ο ς, 5/8/99) Φιλίας Β.: Κοινωνιολογικές προσεγγί­ σεις (Β. Παππά, Α υρια νή, 14/ 8/99) Μπεκ Ου.: Ο ωραίος νέος κόσμος της εργασίας. «Κατασκευό»: Παγκόσμια πολιτικό κοινωνία (Θ. Γεωργίου, Ε λευθεροτυπία , 20/899) Μπελ Ντ.: Ο πολιτισμός της μεταβιο­ μηχανικός Δύσης (Σ. Ντάλης, Ο ικο ­ νο μ ικό ς Ταχ υδ ρόμος, 28 8 9 9 )

Ψυχολογία Φιλοσοφία Αριστοτέλους: Περί φύσεως (Έ. Κασίμη, Αντί, 27/8/99) (Ε. Παπαδημητρίου, Ε λευθεροτυπία , 6/8/99) Τερζόκης Φ.: Ανορθολογισμός, Φονταμενταλισμός και θρησκευτικό ανα­ βίωση: τα χρώματα της σκακιέρας (Κ. Παπαγιώργης, Α θ η νό ρ α μα , 13/8/99) Έβολα Τζ.: Η μεταφυσικό του φύλου (Δ. Τερζός, Α θη να ϊκή , 26/8/99) Κέλσος: Αληθός λόγος (Π. Τζαμαλίκος, Ε λευθεροτυπία, 20/8/99) Λεβί Π.: Δυνητικό πραγματικότητα. Η φιλοσοφία του πολιτισμού και του κυβερνοχώρου (Σ. Ντόλης, Ο ικ ο ν ο μ ι­ κ ό ς Τ α χ υδ ρ ό μ ο ς , 26/8/99) (Μ. Φάις, Ε λ εύ θ ε ρ ο ς Τύπος, 22/8/99) Μπανπού Α.: Η Ηθικό (Σ. Ροζάνης, Ε λευθεροτυπία, 27/8/99) Νταστίρ Φ.: Ο θάνατος (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξπρές, 1/8/99) Ουίλσον Κ.: Ο ξένος (Φ. Τερζόκης, Ε λευθεροτυπία, 27/899) Ρίτερ Γ.: Ο Έ γελος και η Γαλλικό Επανάσταση (Γ. Ν. Μ πασκόζος,

κριτικογραφία

Πιερράκος Τζ.: Έρωτας, αγάπη και σεξουαλικότητα (Κ. Παπαγιώργης, Α θ η νόρ α μα , 13/899) Ψ υχανάλυση Λίνιερ Ντ., Γκρόουβς Τζ.: Ο Λακάν με εικόνες (Α. Πανταζόπουλος, Α υ γ ή , 19/899) Κοινωνιολογία Βέικου Χρ.: Κακό μάτι: Η κοινωνικό κατασκευό της οπτικός επικοινωνίας (Α. Παναγόπουλος, Κ α θ η μ ε ρ ι ν ή , 3/899) Βεντούρα Λ.: Έλληνες μετανάστες στο Βέλγιο (Δ. Σωτηρόπουλος, Τ ο Β ήμα, 8 8 9 9 ) Βερέμης Θ. (επιμ.): Ο ελληνισμός της Αλβανίας (Σ. Νιάλης, Α υ γή , 27/ 899) Διβάνη Λ.: Ελλάδα και μειονότητες. Το σύστημα διεθνούς προστασίας της Κοινωνίας των Εθνών (Σ. Νιάλης, Α υ ­ γή, 27/899)

Μακ Κουέιλ Ντ.: Εισαγωγή στη θεω­ ρία της μαζικής επικοινωνίας (Σ. Ντάλης, Α υ γή , 14/899) Πολιτική Αναστασόπουλος Γ.: Κοινές αρχές για ένα ευρωπαϊκό εκλογικό σύστημα (Σ. Νιάλης, Το Β ήμα, 29/899) Θεοδωρόπουλος Σ.: Η ναυτιλιακή πο­ λιτική της Ε. Έ. (X. Ζ. Καρανίκας, Οι­ κονομικός Τα χ υδ ρόμος, 12/899) Κυριαζός Ν., Σωμάκος Λ.: ΕλλάδαΤουρκία. Άμυνα και οικονομία (Α. Παναγόπουλος, Κ αθημερινή, 3/ 899) Κυριάκός Κ.: Η ελληνική εξωτερική πολιτικό (Γ. Διακογιάννης, Τα Ν έα , 31/899) Μαρούδας Λ., Τσαρδανίδης X.: Πού βαδίζει η Ρωσία; (Σ. Ντάλης, Ο ικονο­ μ ικ ό ς Τ α χ υδ ρόμος, 12/8/99) Μποτόπουλος Κ.: Τα κωλύματα εκλο­ γιμότητας των βουλευτών υπό το φως της νομολογίας του Ανώτατου Ειδικού

Δικαστηρίου (X. Ζ. Καρανίκας, Ο ικο­ ν ο μικό ς Τα χ υδ ρό μο ς, 5/8/99) Ντάλης Σ. (επιμ.): Από το Μάαστρυα στο Αμστερνταμ (Β. Καπετανγιάννης, Καθημερινή, 24/8/99) Παπαδημητρίου Γ.: Η αργόσυρτη πο­ ρεία προς την ευρωπαϊκή ομοσπονδίωση (Β. Καπετανγιάννης, Καθημερι­ νή, 24/8/99) Περράκης Σ.: Η πολιτική της Ε. Κοι­ νότητας / Ένωσης για την πρώην Γι­ ουγκοσλαβία (Β. Καπετανγιάννης, Κ αθημερινή, 24/8/99) Γκρέι Τζ.: Απατηλή αυγή: Οι αυταπά­ τες του παγκόσμιου καπιταλισμού (Δ. Κούπης, Ε πίκεντρα, Αύγ. ’99) Γκρίνμπεργκ Σ., Σκόκπολ Θ. (επιμ.): Η νέα πλειοψηφία. Για μια λαϊκή προ­ οδευτική πολιτική (Β. Γεωργιάδου, Ε λευθεροτυπία, 20/8/99) Ένγκελχαρντ Φ.: Ο τρίτος παγκό­ σμιος πόλεμος έχει αρχίσει (Σ. Ντά­ λης, Το Β ήμα, 29/8/99) Μπεκ Ου.: Τι είναι παγκοσμιοποίηση; (Δ. Κούπης, Ε πίκεντρα, Αύγ. ’99) Μπους Τζ., Σκόουροφτ Μπ.: Η μετα­ μόρφωση του κόσμου (Σ. Ντάλης, Το Β ή μα , 1/8/99) (Σ. Ντάλης, Ο ικονομι­ κ ό ς Ταχ υδ ρό μο ς, 19/8/99) Νούσμπαουμ Μ.: Υπέρ Πατρίδος. Πατριωτισμός ή Κοσμοπολιτισμός; (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξπρ ές, 22/8/99) (Α. Πανταζόπουλος, Α υ γ ή , 26/8/99) (Ό. Σελλά, Κ αθημερινή, 7/8/99) (Μ. Φάις, Ε λ εύ θ ε ρ ο ς Τύπος, 22/8/99) ΝτάνφορΘ Λ.: Η μακεδονική διαμά­ χη. Ο εθνικισμός σε έναν υπερεθνικό κόσμο (Μ. Κοππό, Τ ο Β ήμα, 1/8/99) Ντεμπρέ Ρ.: Εξηγώντας τη Δημοκρα­ τία στην κόρη μου (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 1/8/99) Σέρμαν Α.: Κύπρος, το μαρτυρικό νη­ σί (Κ. Παπαγιώργης, Α θ η ν ό ρ α μ α , 6/8/99) Οικονομία Γεραρής Χρ.: Η προσωρινή προστα­ σία στα δημόσια έργα, τις προμήθειες και τις υπηρεσίες (X. Ζ. Καρανίκας, Ο ικο νο μικ ό ς Τ αχ υδ ρό μο ς, 19/ 8/99) Έξαρχος Γ.: Τα κείμενα των συμφω­ νιών της GATT (Κ Λατίφης, Ο ικονο­ μ ικ ό ς Τα χ υδ ρό μο ς, 12/8/99) Κωτσάκης Δ.: Χρηματιστήριο. Τζόγος ή επένδυση; (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 13/8/99) Μαλινδρέτος Β.·: Χρηματιστήριο. Χρη­

Ό®®--------------------------

ματοοικονομική ανάλυση (X. Ζ. Κα­ ρανίκας, Ο ικ ο ν ο μ ικ ό ς Τ α χ υδ ρ ό μ ο ς , 12/8/99) Μαυρουλέας Ν.: Ψυχολογία πωλήσεων (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 13/ 8/99) Μπουφίδης Β.: Η υπερχρέωση και καταχρέωση της πτηνοτροφίας (Κ. Λα­ τίφης, Ο ικ ο ν ο μ ικ ό ς Τ α χ υ δ ρ ό μ ο ς , 5/8/99) Μυλωνάς Ν.: Ελληνικά αμοιβαία κε­ φάλαια. Θεωρία και πρακτική (X. Ζ. Καρανίκας, Ο ικ ο ν ο μ ικ ό ς Τ α χ υ δ ρ ό ­ μ ο ς, 26/8/99) Σούλης Σ.: Οικονομική της υγείας (X. Ζ. Καρανίκας, Ο ικονομικός Τ α χ υδ ρ ό ­ μ ο ς, 12/8/99) Τσικογιαννόπουλος Εμμ.: Η επιστή­ μη, η τέχνη και η πρακτική του πελατοκεντρικού Bancassurance (X. Ζ. Κα­ ρανίκας, Ο ικ ο ν ο μ ικ ό ς Τ α χ υ δ ρ ό μ ο ς , 26/8/99) Χόυρμουζιάδης Γ.: Το χρυσάφι του κόσμου (Σ. Ντάλης, Ο ικονομικ ός Τα­ χυ δ ρ ό μ ο ς, 19/8/99) Χριστοδουλάκης Ν.: Το νέο τοπίο της ανάπτυξης (Σ. Ντάλης, Ο ικ ο ν ο μ ικ ό ς Ταχ υδ ρόμος, 12/8/99) Μπράντενμπεργκερ Ά., Νέιλμπαφ Μπ.: Συν-ανταγωνισμός (Θ. Σκούρας, Τ ο Βήμα, 8/8/99) Εκπαίδευση Γιαννακάκη Π.: Ο εκπαιδευτικός δια­ μεσολαβητής. Οι σχέσεις του στο σχο­ λείο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (Ε. Γιαννακοπούλου, Κ α θ η μ ε ρ ιν ή , 10/8/99) Καρακώστας Σ.: θέαμα και ακρόαμα και Παιδί (I. Μ. Χατζηφώτης, Α κρ ό π ο λις, 8/8/99) Οικολογία Εκδ. Στοχαστής: Η δίκη του Αχελώου (Κ. Χατζημπίρος, Αντί, 27/8/99) Δίκαιο Γεωργιάδης Απ., Λιακόπουλος ©.: Ευρώ και δίκαιο. Οι νομικές συνέπει­ ες της εισαγωγής του ευρώ (I. Παπα­ ζήση, Ισοτιμία, 21/8/99) Κοτσίρης Λ., Χατζηνικολάου-Αγγελίδου Ρ.: Το Δίκαιο εξυγίανσης και εκ­ καθάρισης των προβληματικών επιχει­ ρήσεων (I. Παπαζήση, Ι σ ο τ ιμ ία , 13/8/99)

Λ αογραφία Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπου­ δών: Τόμος IB' (Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Κ αθημερινή, 10/8/99) Εκδ. Αρχέτυπο: Μυστική Ελλάδα (Ε. Χλιμίντζα, Η μερήσια , 28/8/99) Εκδ. Ιάμβλιχος: Η σοφία του ονειροχρόνου. Μύθοι και θρύλοι των ιθαγε­ νών της Αυστραλίας (Ε. Χλιμίντζα, Η μερ ή σια , 28/8/99) Κυπριανός X.: Πανόραμα Λαογρα­ φίας, Τόμος Γ' (Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Καθημερινή, 10/8/99) Λαογραφική Κύπρος: Χρονιά ΚΘ' (Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Κ α θ η μ ε ρ ι­ νή, 10/8/99) Μικρασιατικά Χρονικά: Τόμος Κ' (Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Κ α θ η μ ε ρ ι­ νή, 10/8/99) Ντε Τσάβες Λ.: Η ελληνική δαντέλα στο Μουσείο Victoria and Albert (Γ. Κορδομενίδης, Α γ γ ελ ιο φ ό ρ ο ς της Κ υ­ ριακής, 14/8/99) (Μ. Μιχαηλίδου, Κα­ θη μ ερ ιν ή , 8/8/99) (Μ. Φάις, Ε λ εύ θ ε ­ ρ ο ς Τύπος, 1/8/99) Α νθρω πολογία Βότσης Π.: Ποιος ήταν ο Αδάμ; (Δ. Κούρτοβικ, Τα Ν έα , 13/8/99) Γκέφου-Μαδιανού Δ. (επιμ.): Ανθρωπολογική θεωρία και εθνογραφία. Σύγχρονες τάσεις (Φ. Τερζάκης, Ε λευθεροτυπία , 20/8/99) Καφετζόπουλος Ευ.: Ο σεξουαλικός πίθηκος (Δ. Κούρτοβικ, Τ α Ν έ α , 13/8/99) Οζέ Μ.: Για μια ανθρωπολογία των σύγχρονων κόσμων (Ν. Σεβαστάκης, Ε λευθεροτυπία, 13/8/99) Γενετική Αλαχιώτης Σ.: Η πρόκληση των γονι­ δίων (Δ. Κούρτοβικ, Τα Ν έα , 13/8/99) Επιστήμες Ντόκινς Ρ.: Unweaving the Rainbow.

Science, Delusion and the Appetite for Wonder (Γ. Ναθαναήλ, T o Β ή μ α , 22/8/99) Αρχιτεκτονική Σκοπελίτης Σ. Β.: Νεοκλασικά της Αθήνας και του Πειραιά (Π. Κουνενάκη, Κ αθημερινή, 1/8/99)

κριτικογραφία

Αρχαιολογία Χεκ Άλεν Σ.: Finding the Walls of Troy: Frank Calvert and Heinrich Schliemann at Hisarjk (K. Γιαννούτσου, Ε λευθερο τυπία , 13/8/99) Αρχαία Ελλάδα Μαράντη Ά. (επιμ.): Ολυμπία και Ολυμπιακοί Αγώνες (Κ. Μανδενάκη, Αξία, 13/8/99) Παπασιεργίου Κ.: Ασκληπιός, ο πρώ­ τος γιατρός χωρίς σύνορα (Σ. I. Καργάκος, Ε λ εύ θ ε ρ ο ς Τύπος, 8/ 8/99) Ντε Ρομιγί Ζ.: Έ πος και δράμα (Α. Παναγόπουλος, Κ αθημερινή, 3/8/99) Σνελ Μπ.: Οι αρχαίοι Έλληνες και ε ­ μ ε ίς (Σ. Ροζάνης, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τ υ π ί α , 13/8/99) Χάρισον Τζ. Έ : Οι θεοί του Ολυμπου (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 28/ 8/99) Κλασική Φιλολογία-Λογοτεχνία Βοσκός Α.: Αρχαία κυπριακά γραμμα­ τεία (Α. Παναγόπουλος, Κ α θημερινή, 3/8/99) Μπουκάλας Π., Ροκ Ντ. (επιμ.): Επι­ τάφιος Λόγος. Αρχαία ελληνικά επι­ τύμβια επιγράμματα (Γ. Γιατρομανωλάκης, Τ ο Βήμα, 1/8/99) Πλούταρχος: Γυναικών αρεταί (Κ. Βαλέτας, Ρ α διο τη λεό ρα σ η, 2 8 / 8/99) Χουρμουζιάδης Ν. (επιμ.): Παλατινή ανθολογία. Ερωτικά επιγράμματα (Γ. Γιατρομανωλάκης, Τ ο Β ή μ α , 1/8/99) (Β. Χατζηβασιλείου, Ε λ ευ θ ε ρ ο τυπ ία , 22/8/99) Α νθολογίες Λαζαρίδης Σ. (επιμ.): Η μοτοσυκλέτα στην ελληνικά λογοτεχνία (Σ. Ντάλης, Ο ικ ο ν ο μ ικ ό ς Τ α χ υ δ ρ ό μ ο ς , 19/ 8/99) Σονιέ Γκ.: Ελληνικά δημοτικά τραγού­ δια. Τα μοιρολόγια (Β. Χατζηβασιλείου, Ε λευθερο τυπία , 22/8/99) Ποίηση Βρεττός Σ.: Ανιστόρητο (Δ. Παυλάκου, Α υ γή , 8/8/99) Γκάτσος Ν.: Όλα τα τραγούδια (Μ. Φάις, Ε λ εύ θ ε ρ ο ς Τύπος, 1/8/99) Γκιμοσούλης Κ.: Επικίνδυνα παιδιά (Δ. Τερζάς, Α θηνα ϊκή, 26/8/99)

κριτικογραφία

Δαράκη Ζ.: Ποίηση 1971-1992 (Δ. Παυλάκου, Α υ γή , 27/8/99) Δαράκη Π.: Ταξίδι μνάμης και ονεί­ ρου (Σ. I. Καργάκος, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύ­ πος, 8/8/99) Δεληγιάννης Ν.: Μικρό ερωτικό αλφαβητάρι/Μικροί παράδεισοι (Γ. Κα­ ραβίδας, Ριζοσπάστης, 5/8/99) Δενέγρης Τ.: Το πνεύμα της άμυνας (Γ. Ί. Μπαμπασάκης, Κ α θ η μ ε ρ ιν ή , 14/8/99) (Β.Χατζηβασιλείου, Ε λ ε υ θ ε ­ ροτυπία , 8/8/99) Ζάκος Ντ.: Λιανολίθαρα (Γ. Μούστος, Ριζοσπάστης, 5/8/99) Καλαμαράς Β.: Ολοκαύτωμα/Η προ­ φητεία του φόνου' (Τ. Βασιλειάδου, Η μερ ή σια , 21/8/99) Καπλατζά-Φανερού Γ.: Τραγουδώ­ ντας στην πιό όμορφη χώρα (Σ. I. Καργάκος, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύ π ο ς , 2 9 / 8/99) Κεφάλας Η.: Φάσματα της ερημιάς (Γ. Λαδογιάννη, Κ α θημερινή, 24/ 8/99) Κοκκινάκης Σ.: Εικόνες και άλλα (Σ.

1. Καργάκος, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύ π ο ς, 29/ 8/99) Λάβδα Κ.: Εποχές Ηωκαίνου (Κ. Βαλέτας, Ρ α διοτη λεόρα σ η, 21/8/99) Μέσκος Μ.: Μαύρο δάσος (Δ. Παυ­ λάκου, Α υ γή , 14/8/99) Μπελλές Χρ.: Χιμαιρικό σεργιάνι (Δ. Παυλάκου, Α υ γή , 1/8/99) Νικορέτζος Δ.: Λευκά μουσικά (Ε. Ν. Μόσχος, Κ αθ ημερινή , 17/8/99) Παπαγιαννόπουλος Σ.: Τίποτε άλλο... (Σ. I. Καργάκος, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύ π ο ς , 29/8/99) Σαραντάρης Γ.: Ποιάματα (Κ. Βαλέτας, Ρ α διοτη λεόρα σ η, 21/8/99) Σταμάτης Αλ.: Πυκνό τώρα (Μ. Τσάτσου, Κ αθημερινή, 8/8/99) Χατζηαναγνώστου Τ.: Μακαρία (Σ. I. Καργάκος, Ε λ εύ θ ε ρ ο ς Τύπος, 8/8/99) Σνάιντερ Γκ.: Η ποιητικά και η πολιτι­ κά του τόπου (Α. Παναγόπουλος, Κ α­ θημερινή, 3/8/99) πεζο γρ α φ ία Αθανασιάδου Ρ.: Το πορτρέτο ενός Αγνώστου (Δ. Τερζάς, Α θ η ν α ϊ κ ή , 5/8/99) Αμανατίδου Ντ.: Δροσοσταλίδες και διάττοντες (Κ. Βαλέτας, Ρ α δ ιο τη λ ε ό ­ ρα σ η , 7/8/99) Αργυρόπουλος Β.: Το τραγούδι του Ντάνιελ (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξ π ρ ές , 8/8/99)

Αρκουδέας Κ.: Ποτέ τον ίδιο δρόμο (Ε. Γκίκα, Έ θ νο ς , 1/8/99) Βακά Δ.: Στην καρδιά των Βαλκανίων (Μ. Π απαγιαννίδου, Τ ο Β ή μ α , 29/8/99) Βαρδινογιάννη X.: Μάθε... (Α. Πανα­ γόπουλος, Κ αθ ημερινή , 3/8/99) Γερμανός Φρ.: Καλά νέα από την Αφροδίτη (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ το ς Τύπος, 21/8/99) Γρηγοριάδης Θ.: Τα νερά της Χερσονάσου (Τ. Μενδράκος, Α υ γή , 1/ 8/99) Δασκαλάκη Κ: Δια ξηράς (Σ. Ντάλης, Ο ικονομικ ός Τ α χ υδ ρόμος, 5/ 8/99) Δημητρακάκη Ά.: Το άνοιγμα της μύ­ της (Δ. Τερζάς, Α θη να ϊκή , 5/ 8/99) Δημητρίου Σ.: Η φλέβα του λαιμού (Ν. Γ. Ηυδάκης, M a d a m e Figaro, Αύγ. ’99) Ζαδές Δ.: Η σύγκρουση και άλλα διηγάματα (I. Μ. Χατζηφώτης, Α κ ρ ό π ο λις, 1/8/99) Θάνος Π.: Ο ηδονοθάρας (Κ. Παπαγιώργης, Α θ η νόρ α μα , 13/8/99) Θέμελης Γ.: Η αναζάτηση (Τ. Βασιλειάδου, Η μερ η σία , 3/8/99) Θεοδωρόπουλος Α.: Ο κυρ Γιάννης ο Έλληνας (Σ. 1. Καργάκος, Ε λ εύ θ ε ρ ο ς Τύπος, 29/8/99) Καρακατσάνη Ρ.: Η Εύελπις του αιώ­ να (Ε. Γκίκα, Έ θ ν ο ς , 22/8/99) (Κ. Μ ανδενάκη, Α ξ ία , 13/8/99) (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ τ ο ς Τ ύ π ο ς , 27/ 8/99) Καραποστόλης Β.: Ο εαυτός δίχως πυξίδα (Γ. I. Μπαμπασάκης, Ε λ ε υ θ ε ­ ροτυπία, 27/8/99) Καρκαβίτσας Α.: Λόγια της πλώρης/Ταξιδιωτικά (Τ. Βασιλειάδου, Η μερ η σία , 7/8/99) Καστρινάκη Α.: Τα όρια της ζεστασιάς (Μ. Θ εοδοσοπ ούλου, Τ ο Β ή μ α , 29/8/99) (Β. Χατζηβασιλείου, Ε λ ευ θ ε ­ ροτυπία , 6/8/99) Κοντολέων Κ.: Σιγανά, σιγανά πατώ τη γη (Ε. Χλιμίντζα, Η μ ε ρ η σ ία , 25/ 8/99) Κουβελάκης Π.: Ο Γιούκος (Βασ. Χατζηβασιλείου, Μ α κεδονία , 1/8/99) Μαντόγλου Α.: Βιρτζίνια Γουλφ Cafe (Κ. Γ. Παπαγεωργίου, Ε λευθεροτυπία , 20/8/99) Μάτεσις Π.: Αφροδίτη (Ν. Μπακουνάκης, Marie Claire, Αύγ. ’99) Μεγάλου-Σεφεριάδη Λ.: Μια στιγμά στον Π αράδεισο (Κ. Μ ανδενάκη, Α ξ ία , 13/8/99) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξπρές, 22/8/99)

Μερικά Λ.: Λάκης ο Ντριν (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ το ς Τ ύπος, 21/ 8/99) Μίγγας Δ.: Των κεκοιμημένων (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 21/8/99) Μιχαηλίδης Μ.: Η πισίνα των αναμνή­ σεων (Δ. Μάργαρης, Status, Αύγ. ’99) (Β. Χατζηβασιλείου, Ε λ ευ θ ε ρ ο τυπ ία , 14/8/99) Μούστου Π.: Πες μου μια αλήθεια που φοβάσαι (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ ­ το ς Τ ύπος, 22/8/99) Μπαλντάτσι Ντ.: Απόλυτη εξουσία (Δ. Τερζής, Α θη να ϊκή , 5/8/99) Μποστ: Πεζά κείμενα 1960-1965 (Ν. Γ. Ξυδάκης, M a d a m e F ig a ro, Αόγ. ’99) Μωυσείδης Σ.: Όταν ξυπνήσουν οι Τιτάνες (Μ. Πανώριος, Κ α θ η μ ε ρ ινή , 10/8/99) Ξενάπουλος Γρ.: Αφροδίτη (Β. Παππά, Α υρια νή, 14/8/99) Πετσετίδης Δ.: Ο Σαμπατές ζει και άλ­ λες ιστορίες (Η. Μαγκλίνης, Κ α θ η μ ε­ ρ ινή , 8/8/99) Ρηγάτος Γ.: Έρως φυγής (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξπρές, 1/8/99) Ρούφος Ρ.: Οι Γραικυλοι (Χρ. Σιάφ­ κος, Α δ έ σ μ ε υ το ς Τ ύπος, 29/8/99) Σιάφκος Χρ.: Έ νας χωρισμός (Σ. Δ άνδολος, Α δ έ σ μ ε υ τ ο ς Τ ύ π ο ς , 8/ 8/99) Σκιαδαρέση Μ.: Κίτρινος χρόνος (Ε. Γκίκα, Έ θ νο ς , 14/8/99) Σταμάτης Σ.: Την τελευταία κραυγή την άκουσε μια πόρνη (Δ. Ευαγγελοδήμου, Το Βή μα , 1/8/99) Φιλίππου Φ.: Αντίο, Θεσσαλονίκη (Κ. Καρακώτιας, Α υ γή , 26/8/99) (Λ. Κέζα, Τ ο Β ή μα , 1/8/99) Χατζηαναγνώστου Τ.: Απαγωγή (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξπρές, 22/8/99) Χρηστέας Γ.: Γυναίκες του έρωτα (Φ. Φιλίππου, Τ ο Β ή μα , 22/8/99) Χρυσόπουλος Χρ.: Σουνυάτα (Κ. Παπαγιώργης, Α θ η νό ρ α μ α , 6/8/99) Αλεγκρέ Κ.: Ανάμεσα σε δυο μητέρες (Ε. Γκίκα, Έ θ νο ς , 8/8/99) Αλμπαχάρι Ντ.: Δόλωμα (Τ. Γουδέλης, Ε λευθερο τυπία , 27/8/99) Άνσγουορθ Μπ.: Το νησί του Πασχάλη (Θ. Σκάσης, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τ υ π ί α , 6/8/99) Γέλινεκ Ε.: Λαγνεία (Κ. Κατσουλάρης, Τ ο Β ή μα , 15/8/99) Γκάαρντερ Γ.: Το κάστρο των αγγέ­ λων (Δ. Τερζής, Α θη να ϊκή , 19/8/99) Γκάλικο Π.: Αγάπη από εφτά κούκλες (Ε. Χλιμίντζα, Η μερ ή σια , 13/ 8/99)

Ό Θ 2---------------------------

Γκάρλαντ Ά.: Μαύρος σκύλος (Ντ. Τσιμπούκη, Το Β ή μα , 22/8199) Γκιουρσέλ Ν.: Πασκεσέν, το μυθιστό­ ρημα του Προφήτη (Γ. Παπαίωσήφ, Α κ ρ όπολις, 1/8/99) Γκρίσαμ Τζ.: Ο δικηγόρος των δρό­ μων (Κ. Βαλέτας, Ρ α δ ιο τ η λ ε ό ρ α σ η , 21/8/99) Γουάιτ Π.: Βος. Σπουδή στην περιπέ­ τεια και τον έρωτα (Τ. Γ ουδέλης, Ε λευθεροτυπία , 20/8/99) Γουάιτ Π.: Υπόθεση Τουάιμπορν (Κ. Σχινά, Ε λευθεροτυπία , 20/8/99) Γουέλντον Φ.: Όταν ο γάμος συνα­ ντάει τον ψυχοθεραπευτή (Γ. Ν. Μπα­ σκόζος, Ε ξπρές, 8/8/99) Γουόλτερς Μ.: Η ηχώ (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ το ς Τ ύπος, 21/8/99) Δονόσο X.: Το παπαδοπαίδι (Δ. Τερ­ ζής, Α θη να ϊκή , 19/8/99) Δουμάς Αλ.: Οι τρεις σωματοφύλακες (Ν. Γ. Ξυδάκης, M a d a m e Figaro, Αύγ. ’99) Ζερμαίν Σ.: Μέρες οργής (Γ. Ν. Μπα­ σκόζος, Ε ξπρές, 1/8/99) Κασόλα Κ.: Το κορίτσι του Μπούμπε (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξπρές, 8/8/99) Κιζ Μ.: Τεκνό-Ποίηση (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 28/8/99)

Κινγκ Σ.: Ρόουζ Μάντερ/Αϋπνία, Νυχτερίτες/Χρήσιμα αντικείμενα (Μ. Φάις, Ε λ εύ θ ε ρ ο ς Τ ύπος, 22/8/99) Κόνγκολι Φ.: Ο αχαΐρευτος (Φ. Δ. Δρακονταειδής, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τ υ π ί α , 13/8/99) Κόνραντ Τζ.: Η καρδιά του σκότους (Η. Μαγκλίνης, Κ α θ ημερινή , 1/8/99) Κορίας Π.: Μπλε πάγος (Β. Ραπτόπουλος, Κλικ, Αύγ. ’99) Κόρνγουελ Π.: Αγνώστων λοιπών στοιχείων (Μ. Φάις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τύπος, 22/8/99)

Κορτώ Α.: Το βιβλίο των βίτσιων (Βασ. Χατζηβασιλείου, Μ α κεδονία , 8/8/99) Κούρι-Γκάτα Β.: Η δασκάλα (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ τ ο ς Τ ύ π ο ς , 2 1 / 8/99)

Λαμπρόν Μ.: 1941 (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ το ς Τ ύπος, 15/8/99) Δε Καρέ Τζ,: Ο ράφτης του Παναμά (Β. Ραπτόπουλος, Κλικ, Αύγ. ’99) Λε Τουζ Γκ.: Ξάφνιασέ με (Α. Αθανασιάδου, Κ α θημερινή, 14/8/99) Λετς Μπ.: Στο μέρος της καρδιάς (Κ. Βαλέτας, Ρ α δ ιο τη λ ε ό ρ α σ η , 2 8 /8 /9 9 ) (Κ. Μανδενάκη, Α ξ ία , 13/8/99)(Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ τ ο ς Τ ύ π ο ς , 2 2 / 8/99)

Λι Μπέρικ Τζ.: Λούίζιάνα Μπλουζ (Δ. Τερζής, Α θη να ϊκή , 26/8/99) Λίντελ Ρ.: Ανύπαρκτη πολιτεία (Ν. Μπακουνάκης, M arie Claire, Αύγ 99) (Ν. Γ. Ξυδάκης, M a d a m e Figaro, Αύγ.

•99)

Μάγιαρ Έ : Σκληρός δρόμος (Μ. Παπαγιαννίδου, Τ ο Βή μα , 29/8199) Μακ Γιούαν Ί.: Άμστερνταμ (Κ. Ξ. Γιαννόπουλος, Κ α θημερινή, 24/ 8/99) Μαλρό Α.: Κατακτητές (Β. Χατζηβασιλείου, Ε λευθεροτυπία , 1/8/99) Μαντσέτ Ζ. Π.: Η πρηνής θέση του σκοπευτή (Τ. Βασιλειάδου, Η μερ η σία , 7/8/99) Μίσιμα Γ.: Ο Ναός του Χρυσού Περι­ πτέρου (Γ. Παπαίωσήφ, Α κ ρ ό π ο λ ις , 29/8/99) Μ έντελσον Τζ.: Ή μ ο υ ν η Αμέλτα Έρχαρτ (Α. Μαντόγλου, Ε λ ευ θ ε ρ ο τυ ­ πία, 27/8/99) Μοσέ Κ: Έγκλημα στην αρχαία αγο­ ρά (Κ. Παπαγιώργης, Α θ η ν ό ρ α μ α , 27/8/99) Μπέινμπριτζ Μπ.: Ο νεαρός κύριος Τζώρτζυ (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξ π ρ ές , 118/99)

Μπέκετ Σ.: Πρόζες, 1945-1980 (Ρ. Γρηγορίου, Ε λευθεροτυπία , 6/8/99) Μπεναγκουίστα Τ.: Σάγκα (Φ. Φιλίπ­ που, Τ ο Β ήμα, 29/8199) Μπίτον Ρ.: Τα παιδιά της Αριάδνης (Μ. Θ εοδοσοπ ούλου, Τ ο Β ή μ α , 22/8/99)

Μπράντμπερι Μ.: Ο άνθρωπος ιστο­ ρία (Λ. Κέζα, Τ ο Β ή μ α , 2 2 /8 /9 9 ) (Α. Μαντόγλου, Ε λευθεροτυπία , 27/ 8/99) (Μ. Φάις, Ε λ εύ θ ε ρ ο ς Τύπος, 1/8/99) Ναμπόκοφ Β.: Μίλησε, μνήμη (Ν. Γ. Ξυδάκης, M a d a m e Figaro, Αύγ. ’99) Νογκέζ Ντ.: Amour noir (Κ. Παπαγιώργης, Α θ η νό ρ α μ α , 6/8/99) Ντε Κεσπέντες Ά.: Κανείς δεν γυρίζει πίσω (Γ. Ν. Μ πασκόζος, Ε ξ π ρ έ ς , 2218199)

Ντέμπσεϊ Τζ.: Ο αδελφός της Αριάδ­ νης (Μ. Παπαγιαννίδου, Τ ο Β ή μ α , 15/8/99) Ντέξτερ Π.: Ο τύπος του Τύπου (Σ. I. Καργάκος, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύ π ο ς , 2 9 / 8/99)

Ντεφόε Ντ.: Ρωξάνη (Κ. Παπαγιώργης, Α θ η νό ρ α μ α , 27/8/99) (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 24/8/99) Ντοστογιέφσκι Φ.: Αδερφοί Καραμαζώφ (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ τ ο ς Τ ύ ­ πος, 1/8/99)

Ο’ Μπράιαν Π.: Στα πέρατα του κό­

κριτικογραφία

σμου (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξ π ρ ές , 1/ 8/99) Ουελμπέκ Μ.: Η επέκταση του πεδίου της πάλης (Τ. Γουδέλης, Ε λ ευ θ ε ρ ο τυ ­ πία, 13/8/99) Πάβιτς Μ.: Καπέλο από δέρμα ψα­ ριού (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 24/8/99) Πάρσονς Τζ.: Μαίρη, Μαίρη (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ τ ο ς Τ ύ π ο ς , 21/ 8/99) Πίλτσερ Ρ.: Το μοναχικό λιοντάρι (Ε. Γκίκα, Έ θ νο ς , 29/8/99) Πρέσιον Ρ.: Το περιστατικό Κόμπρα (Β. Ραπτόπουλος, Κλικ, Αύγ. ’99) Ράνκιν Ί.: Ο κρεμαστός κήπος (Φ. Φιλίππου, Τ ο Β ήμα, 8/8/99) Ρας Ν.: Το ζευγάρωμα (Γ. Ν. Μπα­ σκόζος, Ε ξ π ρ έ ς , 8/8/99) (Ντ. Τσιμπούκη, Το Βή μα , 1/8/99) Ρενάλ Π.: Παράθυρο με θέα γυναίκες (Κ. Καρακώτιας, Α υ γή , 26/8/99) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξπρές, 22/8/99) (Β. Χατζηδασιλείου, Ε λ ευθερο τυπία , 1/8/99) (Ε. Χλιμίνιζα, Η μερ ή σια , 13/8/99) Ροθ Φ.: Αμερικανικό ειδύλλιο (Ν. Γ. Ξυδάκης, M a d a m e Figaro, Αύγ. ’99) Ρόμπινσον Κ. Σ.: Η χρυσή ακτή (Μ. Πανώριος, Ε λευθερο τυπία , 6/8/99) Ροΰσντι Σ.: Ο κόσμος κάτω απ’ τα πό­ δια της (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξ π ρ έ ς , 1/8/99) Σαμουάζο Π.: Τεξάκο (Ν. Γ. Ξυδά­ κης, M a d a m e Figaro, Αύγ. ’99) Σεπούλβεδα Λ.: Ένας γέρος που διά­ βαζε ιστορίες αγάπης (Β. Ραπτόπου­ λος, Κλικ, Αύγ. ’99) Σιμό: Φοβάμαι (Ν. Γ. Ξυδάκης, M a d a m e Figaro, Αύγ. ’99) (Β. Ραπιόπουλος, Κλικ, Αύγ. ’99) Σλινκ Μπ.: Ο γόρδιος φιόγκος (Γ. Κορδομενίδης, Α γ γ ε λ ιο φ ό ρ ο ς τη ς Κ υ­ ρια κή ς, 14/8/99) Σλινκ Μπ.: Διαβάζοντας στη Χάννα (Δ. Κούρτοβικ, Τ α Ν έα , 21/8/99) Σμιθ Σ.: Ένα απλό σχέδιο (Β. Ραπιόπουλος, Κλικ, Αύγ. ’99) Σολέρ Α.: Οι νεκρές χορεύτριες (X. Παπαγεωργίου, Τ ο Β ή μ α , 22/8/99) (Δ. Τερζής, Α θη να ϊκή , 19/8/99) Στιούαρτ Α.: Λίγο πριν νυχτώσει (Κ. Βαλέτας, Ρ α διο τη λεό ρα σ η, 21/8/99) Ταίμπο II Π. I.: Το ποδήλατο του Λεονάρνιο (Μ. Φάις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύπ ο ς, 22/8/99)

Τζόρνταν Ν.: Ανατολή με το τέρας της θάλασσας (Θ. Σκάσσης, Ε λ ευ θ ε ρ ο τυ ­ πία, 20/8/99) Τσβετάγιεβα Μ.: Η ιστορία της Σονέ-

κριτικογραφία

Ροζάνης Σ.: Λόγος αποσπασματικός περί του θείου έρωτος (Μ. Μαρκίδης,

τσκα (Β. Αθανασόπουλος, Ε λ ε υ θ ε ρ ο ­ τυπία, 13/8/99) Φόλετ Κ.: Ο τρίτος δρόμος (Δ. Τερ­ ζής, Α θη να ϊκή , 19/8/99) Φόρτσιουν Ντ.: Η ιέρεια της θάλασ­ σας (Γ. Παπαϊωσήφ, Α κ ρ ό π ο λ ι ς , 22/8/99) Φουέντες Κ.: Ο θάνατος του Αρτέμιο Κρους (Ά. Μ αραγκόπουλος, Τ ο Β ή μ α , 1/8/99) (Ν. Μπακουνάκης, M ade Claire, Αύγ. ’99) Φούλερτον Τζ.: Το κλουβί των πιθή­ κων (Δ. Τερζής, Α θη να ϊκή , 26/8/99) Χάισμιθ Π.: Το εγχειρίδιο του κτηνώ­ δους φόνου για ζωόφιλους (Μ. Φάις,

Σταματόπουλος Γ.: Μέσα προσεγγί­ σεις: Ο λόγος ως ανάσχεσις στον εκχυδάϊσμό της επικοινωνίας (Π. Σκορδάς, Κ αθημερινή, 17/8/99) Τσινικόπουλος Δ.: Φως εξ Ανατολής (Κ Γάλλος, Κ αθ ημερινή , 31/8/99) Γουλφ Β.: Δοκίμια (Κ. Σχινά, Ε λ ευ θ ε ­ ροτυπία , 27/8/99) (Λ. Τσιριμώκου, Το Β ή μα , 15/8/99) (Μ. Φάις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς

Ε λ εύ θ ε ρ ο ς Τ ύπος, 22/8/99)

ρινή , 3/8/99)

Χάουπιμαν Γκ.: Ζητείται ανίκανος άνδρας για σοβαρή σχέση (Δ. Κούρτοβικ, Τ α Ν έα , 13/8/99) Χιούστον Ν.: Κρίσιμη καμπή (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξπρές, 1/8/99) Χόρνμπι Ν.: Για ένα αγόρι (Λ. Κέζα,

Ε ξπρές, 22/8/99) (Ό. Σελλά, Κ α θ ημε­ ρ ινή , 7/8/99)

Τ ο Βή μα , 8/8/99)

Μελέτες Κάσσης Κ.: Ελληνική παραλογστεχνία και κόμικς (Σ. I. Καργόκος, Ε λ ε ύ θ ε ­ ρ ο ς Τ ύπος, 8/8/99) Μπίστα Π.: Γυναικεία προσωπογρα­ φία στο πεζογραφικό έργο του Αγγέ­ λου Τερζάκη (Ν. Κοκκινάκη, Κ α θ η μ ε­ ρ ινή , 3/8/99)

Πετρόπουλος Η.: Η ιστορία της καπότας (Γ. X. Παπασωτηρίου, Ε ξ ο υ σ ία , 21/8/99) Δοκίμια Βισταξής Β.: Αναφορά στην Ποίηση: Δώδεκα δοκίμια αισθητικής προσέγγι­ σης στον ποιητικό λόγο (Κ. Μητσάκης, Κ α θημερινή, 17/8/99) Δερτιλής Γ. Β.: Αεί παίδες απαίδευτοι; Είκοσι τρία σχόλια περί εθνικισμού, πλούτου και παιδείας (Π. Κιμουρτζής, Κ α θημερινή, 31/8/99) Κατσίκη-Γκίβαλου Ά.: Φιλολογικές διαδρομές. Από τον Παλαμά στον Βρεπάκο/Φιλολογικές διαδρομές Β' (Ε. Χωρεάνθη, Κ αθ ημερινή , 24/ 8/99) Κουκούλας Λ.: Πώς βλέπει ο ποιητής (Κ. Γ. Παπαγεωργίου, Ε λευθεροτυπία , 6/8/99) Μαστροδημήτρης Π. Δ.: Η νεοελληνι­ κή σύνθεση. Θέματα και κατευθύνσεις της νεοελληνικής λογοτεχνίας (Μ. Θεοδοσοπούλου, Το Β ή μα , 8/8/99)

Κ αθημερινή, 1/8/99)

Τύπος, 1/8/99)

Λέφκοβιτς Μ.: Γυναίκες στον ελληνι­ κό μύθο (Α. Παναγόπουλος, Κ α θ ημε­ Παγκόσμια Ακαδημία Πολιτισμού: Μισαλλοδοξία (Γ. Ν. Μπασκόζος,

Τολστόι Δ.: Γιατί οι άνθρωποι κάνουν χρήση ναρκωτικών (Δ. Τερζής, Α θ η ­ ναϊκή, 5/8/99) Τολσιόι Λ.: Τι είναι τέχνη (X. Ζ. Καρανίκας, Ο ικ ο ν ο μ ικ ό ς Τ α χ υ δ ρ ό μ ο ς , 19/8/99)

Τόμσον Τζ.: Το αειθαλές δέντρο. Δια­ λέξεις και άρθρα για τον ελληνικό πολιτισμό (Ό . Σελλά, Κ α θ η μ ε ρ ι ν ή , 28/8/99)

Τσβετάγιεβα Μ.: Ο ποιητής και ο χρό-, νος. Δοκίμια για τη νεωτερικότητα (Β. Α θανασόπουλος, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τ υ π ί α , 13/8/99) Παιδικά - Εφηβικά Βελετά Βασιλειάδου Μ.: Ο Μίμης, η Λόλα και οι σκανδαλιές τους (Κ. Βα­ λέτας, Ρ α διοτη λεόρα σ η, 2818/99) Εκδ. Αγκυρα: Μπόμπι. Ο παντοτινός φίλος (Κ. Βαλέτας, Ρ α δ ιο τη λεό ρ α σ η , 7/8/99) Εκδ. Φυτράκη: Τα μυστήρια των αιώ­ νων (Ε. Σαραντίτη, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τ υ π ία , 13/8/99) Ιντζέμπελης Ε.: Η παράσταση (Κ. Βα­ λέτας, Ρ α διοτη λεόρα σ η, 7/8/99) Κιάσσου Ντ.: Κύμα του Αιγαίου (Ε. Σαραντίτη, Ε λευθεροτυπία , 27/8/99) Μάστορη Β.: Απορίες παιδιών (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξπρές, 29/8/99) Μολυβιάτης Ν.: Η λίμνη με τις χάρτι­ νες βαρκούλες (Φ. Φιλίππου, Α ντί, 27/8/99) Μολυβιάτης Ν.: Το μυστικό της μυρμηγκούπολης/Η λίμνη με τις χάρτινες βαρκούλες (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξ ­

-------------

π ρ έ ς , 29/8/99) (Φ. Φιλίππου, Α ντί, 27/8/99) Σταυρίδης Σ.: Η συμμαχία ίων αθώων (Βασ. Χαιζηβασιλείου, Μ α κ ε δ ο ν ία , 22/8/99)

Τριαντάφυλλου Σ.: Η Μαριόν στ’ αση­ μένια νησιά και στα κόκκινα δάση (Ε. Σαραντίτη, Ε λευθερο τυπία , 27/ 8/99) Θάμπετ Έ., Ράντολφ Α.: Ρέτζιναλντ ο δ εινόσαυρος (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξπρές, 29/8/99) Ίνκπεν Μ.: Κίπερ/Το κουτί του Κίπερ (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξπρές, 29/8/99) Ντε Πενάρ Τζ.: Το γεύμα των λύκων (Ε. Σαραντίτη, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τ υ π ί α , 13/ 8/99) Ό ραμ X.: Ο μικρός γίγαντας και ο Κολλιτσίδας (Κ. Βαλέτας, Ρ α διοτη λεό­ ρα σ η , 28/8/99) θ έ α τρ ο Μανιώτης Γ.: Ρεσιτάλ. 9 Μονόπρακτα (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ τ ο ς Τ ύ π ο ς , 1/8/99) Μαρτινίδης Π.: Μεταμορφώσεις του θεατρικού χώρου (Π. Κουνενάκη, Κ α­ θημερινή, 14/8/99) Τιερσί Π.: Aristophane et Γ ancienne com edie (Ζ. Σαμαρά, Τ ο Β ή μ α , 15/899) ιστορία Εκδ. Ιανός: Ας ξαναζήσουμε τον 20ό αιώνα με το ημερολόγιο του Δημήτρη Δελιβάνη (Ή. Έμκε-Πουλοπούλου, Ο ικ ο ν ο μ ικ ό ς Τ α χ υ δ ρ ό μ ο ς , 26/8/99) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξπρές, 29/899) Καφτεράνης Χρ. (επιμ.): Αλας και σί­ δηρος (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξ π ρ έ ς , 29/899) Κέντρο Ερευνών Μειονοτικών Ομά­ δων: Γλώσσες, αλφάβητα και εθνική ιδεολογία στην Ελλάδα και τα Βαλκά­ νια (Σ. Αποστολίδης, Ε λ ευθεροτυπία , 27/899) Κεσίσογλου-Καρυστινού Μ.: Ενορία της Αγιάς Κωνσταντινουπόλεως, Τζιμπαλί (Κ. Γαβρόγλου, Τ ο Β ή μ α , 29/899) Κ ολόμβος Ν.: Μ εσολόγγι (18211829) (Γ. Καζανάς, Κ α θ η μ ε ρ ι ν ή , 31/899) Ντάλης Σ. (επιμ.): Η Δυτικοευρωπαϊ­ κή Ένωση πενήντα χρόνια από τη Συνθήκη των Βρυξελλών (19481998) (Γ. Βάνης, Α υ γή , 8/899)

Πλατιάς Αθ.: Διεθνείς σχέσεις και στρατηγική στον Θουκυδίδη (Α. Παναγόπουλος, Κ α θ η μ ερινή , 3/8/99) (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 28/8/99) Τσιρπανλής Ζ.: Ιταλοκρατία στα Δω­ δεκάνησα (1912-1943) (I. Μ. Χατζηφώτης, Α κρ όπολις, 88/99) Γκούντβιν Γκ.: Οι γενίτσαροι (Κ. Παπαγιώργης, Α θ η νό ρ α μ α , 6/8/99) Έβανς Τζ.: Η εποχή του Ιουστινιανού (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξπρές, 8/8/99) Μορίν Ε.: Αφήνοντας τον 20ό αιώνα (Σ. Ντάλης, Ο ικ ο ν ο μ ικ ό ς Τ α χ υ δ ρ ό ­ μ ος, 26/8/99) Ρέζενερ Β.: Οι αγρότες στην Ευρώπη (I. Μ. Χατζηφώτης, Α κ ρ ό π ο λ ι ς , 22/8/99)

Χέπνερ X., Κατσιαρδή-Χέρινγκ Ό.: Die Griechen und Europe. Aussenund Innensichten im Wandel der Zeit (Κ. Παπακωνσταντίνου, Ε λ ευ θ ε ρ ο τυ ­ πία, 6/8/99)

Χότσάίλντ A.: To φάντασμα του βασι­ λιά Λεοπόλδου: Μια ιστορία απλησίας, τρόμου και ηρωισμού στην αποι­ κιακή Αφρική (Α. Χουλιάρας, Τ ο Β ή ­ μα, 22/8/99) Μ αρτυρίες Ζήκας Γ.: Αποκλεισμένος στη Σαλονί­ κη (Βασ. Χατζηβασιλείου, Μ ακεδονία, 14/899) Λαζαρόπουλος Π.: Η πορφύρα του δειλινού (Κ. Βαλέτας, Ρ α δ ιο τη λε ό ρ α ­ ση, 21/899) Μωραπης Γ.: Αναμνήσεις ενός αντάρ­ τη (Ε. Ζωγράφου, Ρ ιζ ο σ π ά σ τ η ς , 5/8/99)

Βιογραφίες - Α υτοβιογραφίες Μουτσούλας Η.: Γρηγόριος Νύσσης. Βίος, συγγράμματα, διδασκαλία (Κ. Γρηγοριάδης, Κ αθ ημερινή , 17/899) Μονκ Ρ.: Βίτγκενστάίν (Ν. Γ. Ξυδάκης, M adam e Figaro, Αύγ. ’99) Μπέργκαν Ρ.: Sergei Eisenstein: A Life in Conflict (Κ. Γιαννούτσου, Ε λ ευ ­ θεροτυπία, 20/899) Λ ευκώματα Κωνσταντίνου Φ., Τσιγκάκου Φ.-Μ.: Φωτογραφίες του James Robertson (Γ. Κορδομενίδης, Α γ γ ε λ ιο φ ό ρ ο ς της Κ υριακής, 8/899) Τόλιας Γ.: Οι ελληνικοί και ναυτικοί χάρτες (Μ. Φάις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύπ ο ς, 1/8/99) Ψαράκης Τ.: Μεσογείων η Οδός (Δ. Κούρτοβικ, Τα Ν έα , 13/899) Α λληλογραφία Δέλτα Π. Σ.: Αλληλογραφία, 19061940 (Σ. Μπουρνάζος, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τ υ ­ πία, 6/8/99)

Ταξιδιωτικά - Ο δοιπορικά Έκδ. ΥΠΠΟ: Βιομηχανικά μνημεία της Ελλάδας (Γ. Ν. Μ πασκόζος, Ε ξπρές, 29/8/99)

Καραποστόλης Β.: Χειροποίητη πόλη (Κ. Κεφαλέα, Κ αθημερινή, 10/899) Εβλιγιά Τα: Οδοιπορικό στην Ελλάδα (Κ. Βαλέτας, Ρ α διοτη λεόρα σ η, 7/8/99) Α ρθρα - Ε πιφυλλίδες

Πετρόπουλος Αρ.: Θαλασσινοί ορίζο­ ντες (Ενθυμήματα θάλασσας και στε­ ριάς) (Σ. Δημούλης, Α υ γή , 14/8/99) Ρωμανός Γ.: Σεπτεμβριανά 1955. Η «νύχτα των κρυστάλλων» του ελληνι­ σμού της Πόλης (Γ. Ρωμανός, Κ α θ η ­

Παπαζήσης Β.: Η φάρμα των Ελλή­ νων (Α. Παναγόπουλος, Κ α θημερινή, 3/899)

μερινή , 3/8/99)

Κοσάνοθιτς Μ., Στάμιος Γ.: Μυστική Σερβία (Κ. Βαλέτας, Ρ αδιοτη λεόρα σ η, 2 8 / 8 / 9 9 ) (I. Παπαζήση, Ι σ ο τ ιμ ία , 288/99)

Σαββάκης Α. (επιμ.): Ωσεί μύρα. Γιάν­ νης Τσαρούχης, 1910-1989 (Τ. Δημητρούλια, Τ ο Βή μα , 15/899) Άλμπομ Μ.: Το μεγαλύτερο μάθημα της ζωής (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξπρ ές, 22/8/99)

Κίλι Έ.: Inventing Paradise - The Greek Journey 1937-1947 (Ντ. Σκή­ της, To Βήμα, 22/8/99) Ουφκίρ Μ., Φττουσί Μ.: Η φυλακισμέ­ νη (Μ. Παπαγιαννίδου, Τ ο Β ή μ α , 8/899)

Α ποκρυφισμός

Καλαϊτζής Γ.: Τυφών (Γ. Φαράκλας, Α υ γή , 19/899)

Διάφορα Διανέλλος Σ.: 500... τόσες και σήμερα (Γ. Σαρηγιάννης, Τ α Ν έα , 30/899)

κριτικογραφία

Ημερολόγια Φιλιππότης Σ.: Ημερολόγιο του Αρχι­ πελάγους 2.000 (Κ. Ρεσβάυης, Τα Ν έα , 10/9/99) Λεξικά Ελιάυτε Μ., Κουλιάυο I.: Λεξικό ίων θρησκειών (Φ. Τερζάκης, Κ α θ η μ ερι­ νή, 7/9/99) Φιλοσοφία Ακινάτης Θ.: Περί του όντος και της ουσίας (Π. Τσιαμοόρας, δια β ά ζ ω , 399) Ιωαυνίδης Κ.: Οκτώ σημάδια ανάμε­ σα στο φως και στο σκοτάδι (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 18/9/99) Αριες Φ.: Ο άνθρωπος ενώπιον του θανάτου (Ε. Χλιμίντζα, Η μ ε ρ η σ ία , 13/9/99) Γουίτροου Τζ.: Η φύση του χρόνου (Π. Τζαμαλίκος, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τ υ π ί α , 3/9/99) Ελιάντε Μ.: Κόσμος και ιστορία. Ο μύθος της αιώνιας επιστροφής (Φ. Τερζάκης, Ε λευθερο τυπία , 24/9/99) Μαλίν Ε.: Memory and Memory (Φ. Δ. Δρακονταειδής, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τυ π ία , 17/9/99) Νίτσε Φρ.: Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα (Π. Τσιαμούρας, διαβάζω, 399) Ουόλζερ Μ.: Περί ανεκτικότητας. Για τον εκπολιτισμό της διαφοράς (Ν. Δεμερτζής, Ε λευθεροτυπία, 3/9/99) Τζέιμσον Φ.: Το μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπι­ ταλισμού (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξπρές, 5/9/99) θρησκεία Τακόπουλος Π.: Απορία προς τα έθνη. Β' τόμος της Καινής Διαθήκης (Έ. Ντάκουωρθ, Κ αθημερινή, 21/9/99) Έκο Ο.: Τι πιστεύει αυτός που δεν πι­ στεύει (Σ. Ντάλης, Ο ικ ο ν ο μ ικ ό ς Τ α­ χ υ δ ρ ό μ ο ς 23/9/99) Ψυχολογία Ράιτ Ρ.: Ο άνθρωπος, το ηθικό ζώο. Η νέα επιστήμη της εξελικτικής ψυχο­

κριτικογραφία

λογίας (Ε. Χλιμίντζα, Η μ ε ρ η σ ία , 25/9/99) Κοινωνιολογία Αντωνοπούλου Χρ.: Κοινωνικοί ρόλοι των δύο φύλων (Δ. Παυλάκου, Α υ γή , 5/9/99) Μουτσόπουλος Θ.: Μοιάζει με άν­ θρωπο; Ανθρωπομορφισμός και σχηματοποίηση στη μαζική κουλτούρα (Γ. Τζιρτζιλάκης, Τα Ν έα , 11/9/99) Στενού Κ.: Εικόνες του Αλλου: Η ετε­ ρότητα από το μύθο στην προκατάλη­ ψη (Γ. Τζιρτζιλάκης, Τα Ν έα , 11/9/99) Χατζηγάκης Σ.: Ανατροπή. Για μια κοινωνία χωρίς μονοδρόμους (Π. Γεραμάνης, Τα Ν έα , 1/9/99) Φρανκ Ρ.: Τα πάθη της λογικής (Θ. Π. Λιανός, Τ ο Βή μα , 12/9/99) Π ολιτική-Πολιιικές Επιστήμες Γρίβας Κ.: Ο πόλεμος στον 21ο αιώ­ να (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 25/9/99) Μπουζάκης Σ.: Γεώργιος Παπανδρέου 1888-1968 - Ο πολιτικός της Παι­ δείας. Τόμος Β', 1933-1968 (Γ. Λεοντσίνης, Τ ο Β ήμα, 26/9/99) Υπουργείο Εξωτερικών της Ελλάδος: Service of Historical Archives. The Foundation of the Modern Greek State (Σ. Ευσταθιάδης, T o Β ή μ α , 12/9/99) Μπουρκάι Κ.: Οι Κούρδοι και το Κουρδιστάν (Σ. Ντάλης, Ο ικονομικ ός Τ α χ υδ ρ ό μ ο ς 9/9/99) Ντάνφορθ Λ.: Η μακεδονική διαμάχη (Α. Πανταζόπουλος, Α υ γή , 12/9/99) Ντεμπρέ Ρ.: Εξηγώντας τη Δημοκρα­ τία στην κόρη μου (Δ. Σωτηρόπουλος, Το Β ήμα, 26/9/99) Πάιπς Ντ.: Το κρυμμένο χέρι: Μεσα­ νατολικοί φόβοι συνωμοσίας / Συνω­ μοσία: Πώς η παρανοϊκή νοοτροπία ακμάζει και από πού προέρχεται (Α. Χουλιάρας, Τ ο Βή μα , 12/9/99) Φερρό Μ.: Από τα Σοβιέτ στον γρα­ φειοκρατικό κομμουνισμό (Κ. Καρακώτιας, Α υ γή , 2/9/99) Φρίντμαν Τ.: Το Λέξους και το Ελαιόδενδρο (Α. Παπαρσένος, Τ ο Β ή μ α , 26/9/99)

Φρομκίν Ντ.: Kosovo crossing.

American ideals meet reality on the

Balkan battlefields (Κ. Γιαννούτσου, Ε λευθεροτυπία , Π 19199)

Χάμπερμας Γ.: Αλλαγή δομής της δη­ μοσιότητας (Α. Πανταζόπουλος, Α υ ­ γή, 23/9/99)

Εγκληματολογία Παπαϊωάννου Π.: Η υπόθεση των «σατανιστών» της Παλλήνης (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ τ ο ς Τ ό π ο ς , 24/ 9/99) Οικονομία Καραφωτάκης Ε.: Οι Βαλκανικές οι­ κονομίες στο πρώιμο στάδιο μετάβα­ σης, 1990-1996 (Κ. Μελάς, Η μ ε ρ η ­ σία, 18/9/99) Κωτσάκης Δ.: Χρηματιστήριο: Τζόγος ή επένδυση; (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξπρές, 19/9/99) Μαριόλης Θ., Σταμάτης Γ.: ΟΝΕ και νεοφιλελεύθερη πολιτική (Γ. Ν. Μπα­ σκόζος, Ε ξπρές, 19/9/99) Μιντς Α.: Η ευτυχής παγκοσμιοποίη­ ση (X. Ζ. Καρανίκας, Ο ικ ο ν ο μ ικ ό ς Τ α χ υδ ρ ό μ ο ς 9/9/99) Ο ’ Νιλ Ου.: Πώς κερδίζετε χρήματα από τις μετοχές (Ά. Ραφιά, Ο ικονομι­ κ ό ς Τ α χ υδ ρ ό μ ο ς 23/9/99)

Εκπαίδευση Αθανασάκης Α.: Περιβάλλον και οι­ κολογία στην εκπαίδευση (Χρ. Σιάφ­ κος, Α δ έ σ μ ε υ το ς Τύπος, 25/9/99) Καλογήρου Τζ.: Τέρψεις και ημέρες ανάγνω σης (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξπρές, 5/9/99) Κοκκινάκη Ν., Γεωργιάδου Α., Γιαννακίτσα Ν.: Νεότερη ευρωπαϊκή λο­ γοτεχνία (Γ. Σ. Παπαδάτος, διαβάζω, 399) Τσούλιας Ν.: Σε πρώτο πρόσωπο (Τ. Βασιλειάδου, Η μερ η σία , 27/9/99) παιδαγωγική Χριστοφίδη - Ενρίκες Α.: Παίζω και καταλαβαίνω (Κ. Δ. Μαλαφάντης, διαβάζω, 399) Ντοράνς Σ.: Δημιουργικές δραστη­ ριότητες στο Νηπιαγωγείο (Κ Δ. Μα­ λαφάντης, διαβάζω, 399)

m s

Σοδέλ Nt., Μισέλ Β.: Δραστηριότητες, διερευνήσεις, ανακαλύψεις (Κ. Δ. Μαλαφάντης, διαβάζω, 399) Λαογραφία Καψάλης Γ.: Οι παροιμίες του Θεσπρωτού λογίου Κώστα Αθ. Μιχαηλίδη (Σ. Καργάκος, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύπος, 12/9/99) Κοροδίνης Θ. (επιμ.): Βωμολοχικές σκανδαλιστικές ελληνικές παροιμίες (Κ. Καλημέρης, διαβάζω, 399) Ρηγάτος Γ.: Η αρχαία ιατρική στη λαϊ­ κή μας παράδοση/Ιατρική παροιμιολογία (Σ. Καργάκος, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύ­ πο ς, 19/9/99) Οικολογία Παπαδημητρίου Γ.: Η προστασία των υγροτόπων στην Ελλάδα (Σ. Ντάλης, Α υ γά , 12/9/99) Γεωγραφία Κοντέρ Γ.: Aigaion Pelagos / Griechenland und das Meer Peleus (Δ. Λέτσιος, To Βή μα , 12/9/99) Επιστήμες - Τεχνολογία Κολάτα Τζ.: Κλώνος (Κ. Μανδενάκη, Αξία, 25/9/99) Ντι Τρόκιο Φ.: Αλλοπαρμένες μεγαλοφυΐες (Κ. Κοκκορόγιαννης, Ισ το ­ ρία, Σεπτ. ’99) Ουίλσον Έ. Ό.: Σύναλμα: Η ενότητα της γνώσης (Φ. Τερζάκης, Ε λ ευ θ ε ρ ο ­ τυπία, 10/9/99) Αρχιτεκτονική Ντε Μπιάτζι Π. (επιμ.): Η Χάρτα της Αθήνας (Α. Γιακουμακάτος, Τ ο Β ή ­ μα , 19/9/99) Γλώσσα Ζαμπέλιος Σ.: Λόγιοι και γλώσσαι της ΙΔ’ Εκατονταετηρίδος (Σ. Ροζάνης, Ε λευθερο τυπία , 17/9/99) Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας: Ισχυρές και ασθενείς γλώσσες στην Ε. Έ. (Π. Κρημνιώτη, Α υ γή , 12/9/99) (Μ. Φάις, Ε λ εύ θ ε ρ ο ς Τύπος, 12/9/99) Κοδρικάς Π. Κ.: Μελέτη της κοινής ελληνικής διαλέκτου. Ερμής ο Λό­

γιος: Κρίσις εις την Μελέτην (Β. Χατζηβασιλείου, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τ υ π ί α , 17/ 9/99) Τσιτσελίκης Κ. (επιμ.): Γλώσσες, αλ­ φάβητα και εθνική ιδεολογία στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια (Δ. Κούρτο6ικ, Τα Ν έα , 18/9/99) Τ έχνες Παυλόπουλος Δ.: Ζητήματα νεοελλη­ νικής γλυπτικής (Ν. Λογοθέτης, Ε π ο ­ χή , 12/9/99) Αρχαία Ελλάδα Ρήσος Δ. (επιμ.): Η τέχνη της μαντεί­ ας (Έ. Χατζηιωάννου, Τ α Ν έ α , 7/9/99) Χάρισον Τζ.: Οι θεοί του Ολυμπου (Ε. Χλιμίντζα, Η μερ ή σια , 4/9/99) Κλασική Φιλολογία-Λογοτεχνι'α Ιακώβ Δ.: Η ποιητική της αρχαίας ελ ­ λη ν ικ ή ς τραγωδίας (Β. Λιαπής, Κ αθη­ μ ερ ινή , 19/9/99) Πλούταρχος: Γυναικών αρεταί και πλατωνικά ζητήματα (Ε. Χλιμίντζα, Η μερ ή σια , 4/9/99) (Ψευδο)Ιπποκράτης: Το γέλιο και η τρέλλα (Β. Χατζηδασιλείου, Ε λ ε υ θ ε ­ ροτυπία, 19/9/99) Α νθολογίες Εκδ. Σοκόλη: Η παλαιότερη πεζο­ γραφία μας (1830-1914) (Γ. Κουδαράς, Κ αθημερινή, 7/9/99) Θεοδώρου Β.(επιμ.): Σύγχρονοι ποι­ ητές της γαλλόφωνης Ελβετίας (Μ. Τσάτσου, Κ αθημερινή, 19/9/99) Φάις Μ. (επιμ.): Μικρή ζωολογία (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 28/9/99) Σονιέ Γκ.: Ελληνικά δημοτικά τρα­ γούδια (Τ. Μ ενδράκος, Α υ γ ή , 16/9/99) (Ντ. Π ιέρρου, Ε ίν α ι, 2 1 /9/99) (Ζ. Σαμαρά, Τ ο Β ή μ α , 5/9/99) Ποίηση Αραμπατζής Α.: Το μανιφέστο της κοινής συμφοράς (Φ. Ζαμπάθα-Παγουλάτου, Ρ ιζοσπάστης, 30/9/99) Βέλτσος Γ.: Έκθεση προόδου (Τ. Δημητρούλια, διαβάζω, 399) Γκάτσος Ν.: Ό λα τα τραγούδια (Γ.

Κορδομενίδης, Α γ γ ε λ ι ο φ ό ρ ο ς τη ς Κ υρ ια κ ή ς, 5/9/99) (Ν. Μπουρσινός, Η μερ ή σια , 4/9/99) Δενέγρης Τ.: Το πνεύμα της άμυνας (Ε. Κοτζιά, Κ α θημερινή, 12/9/99) Θεοδώρου Β.: Ευνοημένοι (Κ. Γ. Παπαγεωργίου, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τ υ π ί α , 17/ 9/99) Καδαφάκη Μ.: Η δεδαιότητα στο σά­ μπαν (Κ. Βαλέτας, Ρ α δ ιο τη λεό ρ α σ η , 11/9/99) Καλαπανίδας Κ.: «Θ» (Φ. ΖαμπάθαΠαγουλάτου, Ρ ιζοσπάστης, 30/9/99) Καρακούλης Π., Καρακούλη Έ . (επιμ.): Χρυσός σε ματ (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξπρές, 5/9/99) Καραμηνά-Πόθου Κ.: Προεκτάσεις (Φ. Ζαμπάθα-Παγουλάτου, Ρ ιζοσ πά ­ στης, 30/9/99) Καραντώνης Γ.: Προβλήματα και πο­ ρίσματα (Κ. Βαλέτας, Ρ α δ ιο τη λε ό ρ α ­ ση, 25/9/99) Καρυδογιάννη Χρ.: Ποίηση (Σ. I. Αρτεμάκης, Ν αυτεμπορ ική , 11/9/99) Κρεμμυδάς Κ.: Υπέρ ηρώων (Φ. Ζαμπάθα-Παγουλάτου, Ρ ιζο σ π ά σ τη ς, 30/9/99) Λάνταδος Κ.: Η τρυφερότητα του φό­ βου (Δ. Παυλάκου, Α υ γή , 19/9/99) Μαριγλή Μ.: Η αρχή μιας σκέψης γι’ αργότερα (Κ. Βαλέτας, Ρ α δ ιο τη λ ε ό ­ ρα σ η , 25/9/99) Μίχας Σ.: Το άπειρο της σιωπής (Φ. Ζαμπάθα-Παγουλάτου, Ριζοσπάστης, 30/9/99) Μπεκατώρος Σ.: Ο ουρανός είναι το χώμα (Δ. Παυλάκου, Α υ γή , 12/9/99) Ντέντες Β.: Σε ζητούν τα μάτια μου (Κ. Βαλέτας, Ρ α δ ιο τ η λ ε ό ρ α σ η , 11/9/99) Σαραντάρης Γ.: Ποιήματα (Μ. Θεοδοσοπούλου, Ε ποχή , 6/9/99) Φλωράκης Α.: Δέκα και μία νότες μουσικής δωματίου (Δ. Παυλάκου, Α υ γή , 26/9/99) Π εζογραφία Αθανασιάδου Ρ.: Το πορτρέτο ενός αγνώστου (I. Παπαζήση, Ι σ ο τιμ ία , 4/9/99) Αναστασέα Ν.: Αυτή η αργή μέρα προχωρούσε (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 18/9/99) Ανδρεόπουλος Α.: Η Τριανταφυλλιά και η κακιά μάγισσα Χαχάφω (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξπρές, 26/9/99) Αξιώτης Δ.: Το ελάχιστου της ζωής

του (Μ. Θεοδοσοπούλου, Τ ο Β ή μ α , 12/9/99) (Γ. Κορδομευίδης, Α γ γ ε λ ιο ­ φ ό ρ ο ς της Κυριακής, 12/9/99) Αργυρόπουλος Β.: Το τραγούδι της Ντάνιελ (Κ. Καρακώτιας, Α υ γ ή , 9/9/99) Ασημακόπουλος Κ.: Στο ρέμα των κορυδαλλών (I. Μ. Χατζηφώτης, Α κρ ό πο λις, 19/9/99) Βαλαωρίτης Ν.: Ο σκύλος του Θεού (Σ. Λιόντος, διαβάζω, 399) Βαλτινύς Θ.: Ορθοκωστά (Κ. Βούλγαρης, Α υ γή , 12/9/99) Γκιμοσούλης Κ.: Χέρι στη φωτιά (Δ. Μάργαρης, M en, Σεπι. ’99) Δημητρακάκη Ά.: Το άνοιγμα της μύ­ της (Α. Λουκάκου, Mirror, Σεπτ. ’99) Εξάρχου Ντ.: Με φιλήσανε οι τσούλες (Αρ. Ελληνόύδη, Ρ ιζο σ π ά σ τη ς, 30/9/99) Θεοδωρόπουλος Τ.: Η δύναμη του σκοτεινού θεού (Δ. Κούρτοδικ, Τα Ν έα , 11/9/99) Θεοτόκος Κ.: Κορφιάτικες ιστορίες (Β. Χατζηβασιλείου, Ε λ ευ θ ερ ο τυπ ία , 26/9/99) Παλιάτσος Π.: Τον αιώνα που ξύπνη­ σε ο πηλός (Κ. Λάζου, διαβάζω, 399) Κανελλοπούλου Α.: Τίποτα δεν είναι τυχαίο (Κ. Μανδενάκη, Αξια, 25/9/99) Καντούνας Κ.: Της καλής εμπορίας (Λ. Κέζα, V o te B eaute, Σεπτ. ’99) Κάσδαγλης Ν.: Ακοίμητο το αίμα των νεκρών (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ τ ο ς Τύπος, 24/9/99) Κατσαρέα Ρ.: Η εποχή του Αξολότλ (Μ. Πανώριος, Κ αθημερινή, 14/9/99) Κουμπαρέλη Μπ.: Αυτά να τα πεις αλ­ λού (Κ. Παπαγιώργης, Α θ η ν ό ρ α μ α , 3 /9/99) (Δ. Ρ ουμπούλα, Έ θ ν ο ς , 4/9/99) Μαρκίδης Μ.: Ή του ύψους ή του Βά­ θους (Γ. Ί. Μπαμπασάκης, Ε λ ε υ θ ε ­ ροτυπία, 24/9/99) Μαρκόπουλος Χρ.: Αλέξανδρος και Διογένης (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ το ς Τύπος, 25/9/99) Μέσκος Μ.: Μουχαρέμ (Κ. Καρακώ­ τιας, Α υ γή , 16/9/99) (Π. Μπουκάλας, Κ αθημερινή, 21.99) Μίγγας Δ.: Των κεκοιμημένων (Τ. Μενδράκος, Α υ γή , 5/9/99) Μπαλτά I.: Ο μακρύς χειμώνας του έ­ ρωτα (Ε. Χωρεάνθη, Κ α θ η μ ε ρ ιν ή , 7/9/99) Ν ενεδάκης Α.: Άδεια Ηνιοχείας (Βουκέφαλοι 2) (Φ. Νικολόπουλος, Το Βή μα , 12/9/99)

κριτικογρι

Νικολακόπουλος Δ.: Χρυσό και κόκ­ κινο Βαθύ (I. Παπαζήση, Ισ ο τιμ ία , 25/9/99) Πάνου Γ.: ...από το στόμα της παλιάς Remington... (Κ. Βούλγαρης, Α υ γ ή , 12/9/99) Ρηγάτος Γ.: Έρως φυγής (Χρ. Σιάφ­ κος, Α δ έ σ μ ε υ το ς Τ ύπος, 24/9/99) Ρούφος Ρ.: Οι Γραικύλοι (Μ. Θεοδο­ σοπούλου, Τ ο Β ή μ α , 5 /9/99) (Ά. Πιερράκος, Κ αθημερινή, 26/9199) Σιάφκος Χρ.: Ένας χωρισμός (Τ. Βασιλειάδου, Η μερ ή σια , 18/9/99) Σπεράντσας Σ'.: Μικρές φωνές (Η. Κεφάλας, Ε υθύνη , Σεπτ. ’99) Ταντήρας Δ.: Το χαμόγελο του καλο­ καιριού (Τ. Βασιλειάδου, Η μ ερ ή σ ια , 18/9/99)

Τατσόπουλος Π.: Κομεντί (Χρ. Σιάφ­ κος, Α δ έ σ μ ε υ το ς Τύπος, 19/9/99) Τρισόν-Μιλσάνη Ε. : Είκοσι τέσσερα ηλιοβασιλέματα στη Θάσο (Κ. Μανδε­ νάκη, Α ξία , 25/9/99) (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ το ς Τ ύπος, 25/9/99) Φιλίππου Φ.: Αντίο, Θεσσαλονίκη (Ε. Κοτζιά, Κ αθ ημερινή , 19/9/99) Χατζηαναγνώστου Τ.: Η απαγωγή (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 4/9/9?) Χουβαρδάς I.: Η δουλειά μου ως γυ­ μνό μοντέλο (Ε. Κοτζιά, Κ α θημερινή, 12/9/99) Χριστόπουλος Β.: Κάτοικος Πατρών (Μ. Θ εοδοσοπούλου, Ε π ο χ ή , 191 9/99)

Αλμπαχάρι Ντ.: Δόλωμα (Δ. Κούρτοβικ, Τ α Ν έα , 25/9/99) (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ το ς Τύπος, 5/9/99) Άμπροουζ Ντ.: Μοιραίο παιχνίδι (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ τ ο ς Τ ύ π ο ς , 25/ 9/99) Άνσγουορθ Μπ.: Το νησί του Πασχάλη (Ά. Χρονάκη, διαβάζω, 399) Αρσενίεβιτς Β.: Στο αμπάρι (Δ. Κούρτοβικ, Τα Ν έα , 25/9/99) Γέλινεκ Ε.: Λαγνεία (Κ. Παπαγιώργης, Α θη νό ρ α μ α , 17/9/99) Γκάαρντερ Γ.: Το κάστρο των αγγέ­ λων (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 1819/99) Γκάρλαντ Α.: Μαύρος σκύλος / Η πα­ ραλία (Α. Ξύδη, Μ ετρ ό , Σεπτ. ’99) (Έ. Φολίδα, Τα Ν έα , 25/9/99) Γκιγιού Λ.: Αντζελίνα (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 30/9/99) Γκίλμαν Σ. Π.: Η κίτρινη ταπετσαρία (Κ. Παπανιώργης, Α θ η ν ό ρ α μ α , 10/9/99) Γουλφ Β.: Ορλάντο (Β. Χατζηβασιλείου, Ε λευθεροτυπία , 24/9/99)

Γουάιτ Π.: Η υπόθεση Τουάιμπορν (Μ. Μιχαηλίδης, Τ ο Β ή μ α , 5/9/99) (Π. Μπουκάλας, Κ α θ η μ ε ρ ιν ή , 14/ 9/99) Γουέλς Έ.: Διαφθορά (Λ. Κέζα, Το Β ήμα, 19/9/99) Δε Πράδα X. Μ.: Αιδοία! (Μ. Φάις, Ε λ εύ θ ε ρ ο ς Τύπος, 26/9/99)

Ελιάντε Μ.: Δεκαεννέα τριαντάφυλλα (Έ. Χουζούρη, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τ υ π ί α , 10/9/99)

Έλροϊ Τζ.: Λος Άντζελες εμπιστευτικό (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ το ς Τύπος, 25/9/99) Έρντριχ Λ.: Ιστορίες φλογερού έρω­ τα (Φ. Φιλίππου, Το Β ήμα, 19/9/99) Ιντιάνα Γκ.: Ο κύκλος της Μέδουσας!

Rent boy (Μ. Θεοδόσης, δ ια β ά ζω , 399) Καρ Κ.: Ο άγγελος του σκότους (Έ. Φολίδα, Τα Νέα , 25/9/99) Κινγκ Σ.: Σάκος με κόκκαλα (Μ. Πα­ νώριος, Ε λευθεροτυπία , Π 19199) Κινγκ Σ.: Ρόουζ Μάντερ (Ε. Γκίκα, Έ θ νο ς , 5/9/99) (Γ. Ματζουράνης, Α υ ­ γή, 16/9/99)

Κίνκεϊντ Τζ.: Η αυτοβιογραφία της μητέρας μου (Α. Μαντόγλου, Ε λ ευ θ ε­ ροτυπία, 10/9/99) (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ ­ σ μ ευ το ς Τύπος, 24/9/99) Κιουρέσι X.: Οικείες απιστίες (Α. Μα­ ντόγλου, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τ υ π ία , 24/9/99) (Μ. Φάις, Ε λ εύ θ ε ρ ο ς Τύπος, 19/9/99) Κλεμάν Κ.: Το βαλς που δεν τελείωσε (Ν. Ιορδανίδης, Diva, Σεπτ. ’99) Κόνραντ Τζ.: Η καρδιά του σκότους (Κ. Παπαγιώργης, Α θ η ν ό ρ α μ α , 3/9/99) Κούντερα Μ.: Η ταυτότητα (Ε. Γκίκα, Έ θ ν ο ς , 19/9/99) (Λ. Εξαρχοπούλου, διαβάζω, 399) Κρούγκερ Μ.: Το χρώμα του ουρα­ νού (Κ. Σχινά, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τ υ π ί α , 3/9/99)

Δάρσον Μπ.: Λονγκ Τζον Σίλβερ Αναμνήσεις από το Νησί των θησαυ­ ρών (Τ. Γουδέλης, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τυ π ία , 10/9/99)

Λεντόν Μ.: Η δίκη του Ζαν-Μαρί Δε Πεν (Α. Πανταζόπουλος, Α υ γ ή , 16/9/99)

Λίμπερτι Α.: Μετά τη χυλόπιτα (Κ. Μανδενάκη, Αξία, 25/9/99) Λίτελ Ρ.: Η πεταλούδα της Σιβηρίας (Τ. Γουδέλης, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τ υ π ί α , 17/9/99) (Κ. Κατσουλάρης, Τ ο Β ήμα, 1919/99)

Μαγκανέλι Τζ.: Φανταστικές συναντή­

W 57

σεις (Γ. Ν. Μ πασκόζος, Ε ξ π ρ έ ς , 19/9/99) Μαγκράθ Π.: Απαγορευμένο πάθος (Α. Λουκάκου, Mirror, Σεπτ. ’99) Μακ Γιούαν Ί.: Έμμονη αγάπη (Μ. Μιχαηλίδης, Τ ο Β ή μ α , 26/9/99) (Γ. Ί. Μπαμπασάκης, Κ α θ η μ ε ρ ινή , 19/ 9/99) Μακ Κέιμπ Π.: Ο παραγιός του χα­ σάπη (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ τ ο ς Τ ύπο ς, 24/9/99) Μονπανό Π.: Ντάρα Μπρούντερ (Τ. Γουδέλης, Ε λ ευ θ ερ ο τυπ ία , 24/9/99) Μόρισον Τ.: Παράδεισος (Ε. Γκίκα, Έ θ ν ο ς , 12/9/99) Μόσον Ρ.: Το παιδί Λάζαρος (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ τ ο ς Τ ύ π ο ς , 24/ 9/99) Μούτις Α.: Αμπντοΰλ Μπασοΰρ. Ο ονειρευτής των καραβιών (Ν. Μπακουνάκης, M arie Claire, Σεπτ. ’99) Μπάνβιλ Τζ.: Ο αδιάφθορος (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ τ ο ς Τ ύ π ο ς , 25/ 9/99) Μπόουλς Π.: Ο Σκόρπιός και άλλα διηγήματα (Η. Μαγκλίνης, Κ α θ η μ ε ­ ρινή , 5/9/99) Μπράντμπερι Μ.: Ο άνθρωπος ιστο­ ρία (Α. Λουκάκου, Mirror, Σεπτ. ’99) (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 4/9/99) Ντάγκερμαν Σ.: Καμένο παιδί (Μ. Φάις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύπο ς, 19/9/99) Ντε Κρεσέντσο Λ.: Ο θείος Καρδερί­ να (Κ. Μανδενάκη, Α ξία, 25/9/99) Ντε Μωπασάν Γκ.: Ο αλήτης και άλ­ λα διηγήματα (Μ. Θεοδοσοπούλου, Ε π ο χ ή , 6/9/99) Ντραμπλ Μ.: Φωτεινά μονοπάτια (Α. Μαντόγλου, Ε λ ευ θ ε ρ ο τυπ ία , 3/9/99) Ν ογκέζ Ντ.: Αμούρ Ν ουάρ (Μ. Φάις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύπο ς, 26/9/99) Όουτς Τζ. Κ.: Τρελλή για άνδρες (Ε. Γκίκα, Έ θ ν ο ς , 26/9/99) (Τ. Γου­ δέλης, Ε λ ε υ θ ε ρ ο τ υ π ία , 3/9/99) (Η. Μαγκλίνης, Κ α θ η μ ε ρ ιν ή , 12/9/99) (Μ. Μιχαηλίδης, Τ ο Β ή μ α , 12/9/99) (Μ. Φάις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύ π ο ς , 26/ 9/99) Παβέζε Τσ.: Το σπίτι στο λόφο (Κ. Καρακώτιας, Α υ γ ή , 23/9/99) Πέρεθ Ρεβέρτε Α.: Το αίνιγμα της Σεβίλλης (Κ. Μανδενάκη, Α ξία , 18/ 9/99) Ραμπώ Π.: Η μάχη (Γ. Παπάίωσήφ, Α κ ρ ό π ο λις, 12/9/99) Ράνκιν Ί.: Ο κρεμαστός κήπος (Κ. Μανδενάκη, Α ξία, 25/9/99) Ρεβέρτε X. Μ.: Χαμένος στη χώρα

------------

των Βάσκων (Κ. Κοκκορόγιαννης, Ισ τ ο ρ ία , Σεπτ. ’99) (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 25/9/99) Ρενάλ Π.: Παράθυρο με θέα γυναί­ κες (Μ. Φάις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύπ ο ς, 26/ 9/99) Ροθ Φ.: Αμερικανικό ειδύλλιο (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξπρ ές, 19/9/99) Ρόμπερτς Υ.: Νέα, γυναίκα, μόνη, δ εν ψ άχνει (Δ. Μουρατίδης, Ν έ ο Β ή μα , 24/9/99) Ρόουλινγκ Τζ.: Ο Χάρι Πότερ και η φιλοσοφική λίθος / Ο Χάρι Πότερ και η κάμαρα με τα μυστικά / Harry Poter and the prisoner of Azbakan (Κ. Δοξιάδη, Τ α Ν έα , 18/9/99) Σαραμάγκου Ζ.: Ό λα τα ονόματα (Αρ. Ελληνούδη, Ρ ιζ ο σ π ά σ τ η ς , 5/ 9/99) Σάσα Λ.: Η εξαφάνιση του Μαγιοράνα (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξ π ρ έ ς , 26/9/99) Σλινκ Μπ.: Ο γόρδιος φιόγκος (Ν. Μπακουνάκης, M arie C laire, Σεπτ. ’99) (Γ. Ν. Μ πασκόζος, Ε ξ π ρ έ ς , 2 6/9/99) (I. Παπαζήση, Ι σ ο τ ιμ ία , 18/9/99) (Δ. Ρουμπούλα, Έ θ ν ο ς , 5/9/99) Σολέρ Α.: Οι νεκρές χορεύτριες (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 25/9/99) Σουίφτ Γκ.: Μαθήματα κολύμβησης (Κ. Ξ. Γιαννόπουλος, Κ α θ η μ ε ρ ιν ή , 26/9/99) Στιούαρτ Α.: Λίγο πριν νυχτώσει (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ τ ο ς Τ ύ π ο ς , 5/9/99) Ταΐμπο II Π. I.: Το ποδήλατο του Λεονάρντο (Φ. Φιλίππου, Τ ο Β ή μ α , 5/9/99) Τζόουνς Τζ.: Η λεπτή κόκκινη γραμ­ μή (Α. Μπιρμπίλη, M en , Σεπτ. ’99) (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ τ ο ς Τ ύ π ο ς , 3/9/99) Τονγκ Κουόνγκ Β.: Big (Χρ. Σιάφ­ κος, Α δ έ σ μ ε υ τ ο ς Τ ύπος, 12/9/99) Τουρνιέ Μ.: Ελεάζαρ ή η πηγή και η βάτος (Ε. Χλιμίντζα, Η μ ε ρ η σ ία , 3/ 9/99) Τρουαγιά Α.: Ιβάν ο τρομερός (Κ. Βαλέτας, Ρ α δ ιο τ η λ ε ό ρ α σ η , 4/9/99) (Β. Χατζηβασιλείου, Ε λ ευ θ ερ ο τυπ ία , 19/9/99) Φόλετ Κ.: Ο τρίτος δίδυμος (Κ. Βα­ λέτας, Ρ α δ ιο τη λεό ρ α σ η , 25/9/99) Φουέντες Κ.: Ο θάνατος του Αρτέ­ μιο Κρους (Α. Αθανασιάδου, Κ α θ η ­ μ ε ρ ιν ή , 5/9/99) (Β. Χατζηβασιλείου, Ε λ ευ θ ερ ο τυπ ία , 26/9/99)

Φούλερτον Τζ.: Το κλουβί των πιθή­ κων (I. Παπαζήση, Ισοτιμία, 4/9/99) Χέινταρ Κ.: Με τα μάτια της αθωότη­ τας (Τ. Βασιλειάδου, Η μ ε ρ η σ ία , 7/ 9/99) Χίγκινς Τζ.: Η κόρη του προέδρου (Κ. Βαλέτας, Ρ α δ ιο τ η λ ε ό ρ α σ η , 4/ 9/99) Μ ελέτες Ζωγραφίδης Γ.: Βυζαντινή φιλοσο­ φία της εικόνα ς (Φ. Τερζάκης, Ε λ ευ θ ε ρ ο τυπ ία , 3/9/99) Καρβέλης Τ.: Κωνσταντίνος Χατζόπουλος, ο πρωτοπόρος (Μ. Φάις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύπος, 26/9/99) Κριμπάς Κ.: Γιάννης Σαρεγιάννης και η έννο ια της α σθ ένειας (Μ. Φάις, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύπος, 26/9/99) Μεντή Δ. (επιμ.): Για τον Σαχτούρη. Κριτικά κείμενα (Κ. Γ. Παπαγεωργίου, Ε λ ευ θ ερ ο τυπ ία , 3/9/99) Μπόμπου-Σταμάτη Β.: Ο Βικέντιος Δαμόδος (Δ. Σταμέλος, Ε λ ε υ θ ε ρ ο ­ τυπία, 10/9/99) Ντελέζ Ζ., Γκουαταρί Φ.: Κάφκα. Για μια ελάσσονα λογοτεχνία (Θ. Γεωρ­ γίου, Ε λ ευ θ ερ ο τυπ ία , 10/9/99) Ουσπένσκι Λ.: Η θεολογία της εικό­ νας (Μ. Τσάτσου, Κ α θ η μ ε ρ ιν ή , 26/ 9/99) Δοκίμια Δαρδανός Γ.: Όταν η γάτα γλείφει τη λίμα (Σ. Καργάκος, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύπος, 12/9/99) Δασκαλόπουλος Δ.: Α νισόπεδες διαβάσεις (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ ­ το ς Τ ύπος, 25/9/99) Διζικιρίκης Γ.: Η κληρονομιά του κλασικού Ελληνισμού (Π. Κάγιος, Τ α Ν έα , 13/9/99) Ελεφάντης Ά.: Δια γυμνού οφθαλ­ μού (Β. Καραλής, διαβάζω , 399) Θεοδοσοπούλου Μ.: Εποχικά (Ε. Κοτζιά, Κ α θ η μ ερ ινή , 26/9/99) Μαγκλιβέρας Δ.: Μέτρα ευθύνης (Σ.

I. Αρτεμάκης, Ν α υ τ ε μ π ο ρ ι κ ή , 4/9/99) Μιχαήλ Σ.: Μορφές του Μεσσιανι­ κού (Γ. Ί. Μπαμπασάκης, Κ α θ η μ ε ­ ρινή , 5/9/99) Νιάρχος Θ.: Ο έρωτας για τους άλ­ λους (Ο. Αλεξάκης, Ε υ θ ύ ν η , Σεπτ. ’99) (Σ. Καργάκος, Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύ ­ π ος, 26/9/99)

κριτικογραφία

Ανιάμ Ζ. - Μ.: Τα κείμενα: τύποι και πρότυπα. Αφήγηση, περιγραφή, ε­ ξήγηση, διάλογος (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ τ ο ς Τ ύπ ο ς, 25/9/99) Μορέν Ε.: Αφήνοντας τον εικοστό αιώνα (Σ. Ντάλης, Τ ο Β ή μ α , 5/9/99) Ρούμπι Κ.: Ο ενθουσιασμός. Δοκί­ μιο για το συναίσθημα στην πολιτική (Α. Πανταζόπουλος, Α υ γ ή , 16/9/99) Τολστόι Λ.: Γιατί οι άνθρωποι κά­ νουν χρήση ναρκωτικών ουσιών (Γ. Παπάίωσήφ, Α κ ρ ό π ο λις, 19/9/99)

Έκδοση Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών/Ινστιτούτου Βυζαντινών Ερευ­ νών: Η Μικρά Ασία των θεμάτων (Ν. Νικολούδης, Κ α θ η μ ερ ινή , 21.99) Καιροφύλλας Γ.: Οι πρώτοι έμποροι των Αθηνών (I. Μ. Χατζηφώτης, Α κ ρ ό π ο λις, 5/9/99) Κόμης Κ.: Δημογραφικές όψεις της Πρέβεζας, 1 6ος-18ος αιώνας (Σ. Ασδραχάς, Τ α Ν έα , 25/9/99) Κούκου Ε.: Ιστορία των Επτανησίων (X. Ζ. Καρανίκας, Ο ικ ο ν ο μ ικ ό ς Τα­

Κ ινηματογράφος Σούμας Θ.: 12 Ευρωπαίοι σκηνοθέ­ τες (Ντ. Πιέρρου, Είναι, 21/9/99) Τόμσον Ντ., Κρίση 1. (επιμ.): Scorsese on Scorsese/Projections 7 (Δ. Μπό­ μπας, Ε λευθεροτυπία , 3/9/99)

Ταξιδιωτικά - Οδοιπορικά Χάντκε Π.: Χειμωνιάτικο ταξίδι (Κ. Βαλέτας, Ρ α διοτη λεόρα σ η, 4/9/99)

χ υ δ ρ ό μ ο ς 9/9/99)

Παιδικά - Εφηβικά Δελώνης Α.: Η τάξη του ‘97 (Μ. Κονιολέων, Κ α θ ημερινή , 26/9/99) Κανάκης Ν.: Τ’ άσπρα παπούτσια (Γ. Σ. Παπάδάτος, διαβάζω , 399) Μαρκόπουλος Θ.: Στο σχολείο... με χαρτί και καλαμάρι (Β. Κατσαρός, Το Β ή μα , 26/9/99) ΠέτροΒιτς-Ανδρουτσοπούλου Λ.: Η οικογένεια του Ήλιου (Γ. Σ. Παπαδάτος, διαβάζω , 399) Τριανταφύλλου Σ.: Η Μαριόν στ’ α­ σημένια νησιά και στα κόκκινα δά­ ση (Κ. Δουζένη, Τ ο Β ή μ α , 26/9/99) Έιπλγκεϊτ Κ.: Η εισ6ολή/0 επισκέπτης/Η συμπλοκή (Μ. Ντεκάστρο, Το Β ή μα , 5/9/99) Κουρτ Κ.: Τα πέντε δάχτυλα και το φεγγάρι (Ε. Σαρανιίτη, Ε λ ευ θ ε ρ ο τυ ­ πία, 24/9/99) Ντάφι Τσ.: Ο τυφλοπόντικας και η κουκουβάγια (Γ. Σ. Παπαδάτος, δια ­ βάζω, 399)

θ έ α τρ ο Έλιοτ Τ. Σ.: Τα θεατρικά (Γ. Κορδομενίδης, Α γ γ ε λ ι ο φ ό ρ ο ς τ η ς Κ υ ρ ια ­ κ ή ς, 19/9/99) Ίψεν X.: Τζον Γαβριήλ Μπόργκμαν (Κ. Βαλέτας, Ρ α δ ιο τ η λ ε ό ρ α σ η , 25/ 9/99) Μπρουκ Π.: Ένας άλλος κόσμος (Τ. Θεοδωρόπουλος, Τα Ν έα , 11/9/99)

Λυμπερόπουλος Β. X.: Ο Βυζαντι­ νό ς Πόντος. Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας (Ν. Νικολούδης, Κ α ­ θ η μ ε ρ ιν ή , 21/9/99) Νικόλας Δ.: Η εξέλιξη του μεσαιωνι­ κού κόσμου. Κοινωνία, διακυβέρνη­ ση και σκέψη στην Ευρώπη, 3121500 (Κ. Παπαγιώργης, Α θ η ν ό ρ α μ α , 10/9/99) Χατζηβασιλείου Ε.: Το κυπριακό ζή­ τημα, 1878-1960 (Κ. Κοκκορόγιαννης, Ιστορία, Σεπτ. ’99) Μ πόσγουορθ Α.: Κατακτήσεις και Αυτοκρατορία του Μεγάλου Αλεξάν­ δρου (Τ. Παππάς, διαβάζω , 399) Μπουρκ Τζ.: The intimate History of Killing (Φ. Δ. Δρακονταειδής, Ε λ ε υ ­ θ ε ροτυπία , 3/9/99)

Βερέμης Θ.: Ιστορία των ελληνο­ τουρκικών σχέσεων 1453-1998 (Σ. Ντάλης, διαβάζω , 399) Βουρνάς Τ.: Σύντομη ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης (Γ. Ν. Μπασκόζος, Ε ξπ ρ ές, 26/9/99)

κριτικογραφία

Φ ω τογραφία Αναγνωστάκης Ν.: Στέφανος Στουρνάρας - Ο άγιος της φωτογραφίας (Γ. Ματζουράνης, Α υ γή , 12/9/99) Γέρος Δ.: Θεωρία γυμνού, πλανόδιον/Periorasi (Π. Ριβέλλης, Τα Ν έα , 4/9/99)

Τυπογραφία Μανουσαρίδης Χρ.: Απ’ το χειρόγρα­ φο στο έντυπο (Κυρ. Ντελόπουλος, Κ αθ ημερινή , 14/9/99)

Μ αρτυρίες Αποκρυφισμός

Κουσαθανά-Ρόε Α.: Η γειτονιά του Γιώρη (Μ. Θεοδοσοπούλου, Τ ο Β ή ­ μ α , 19/9/99) (Κ. Καρακώτιας, Α υ γ ή ,

Στάμκος Γ., Κοσάνοβιτς Μ.: Η μυστι­ κή Σερβία (Κ. Παπαγιώργης, Α θ η νό -

9/9199)

ρα μ α , Π 19199)

Μ πιούμπι Φ.: Προσωπικά. 4 + 1 μνήμες (Σ. Ντάλης, Α υ γ ή , 26/9/99) Παπακωνσταντίνου Μ.: Το χρονικό της μεγάλης νύχτας (Γ. Ν. Μπασκό­ ζος, Ε ξπρ ές, 26/9/99) Νεσίν Α.: Κρεμάστε τους σαν τα τσα­ μπιά (Δ. Μουρατίδης, Ν έ ο Β ή μ α , 17/9/99)

Β ιογραφίες - Α υτοβιογραφίες Ιστορία

Σ υνεντεύξεις Τσαγκαρουσιάνος Σ.: Αντίο παλιέ κό­ σμε! (Ε. Κστζιά, Κ αθημερινή, 12/9/99)

Δελιβάνης Δ.: Ημερολόγιο (Β. Λεβαντίδης, Η μ ερ ή σ ια , 11/9/99) Καντούνας Κ.: Της καλής εμπορίας (Χρ. Σιάφκος, Α δ έ σ μ ε υ τ ο ς Τ ύ π ο ς , 12/9/99) Μπέγζος Μ.: Χρήστος Μαλεβίτσης. Η ζωή και το έργο του (Χρ. Σιάφ­ κος, Α δ έ σ μ ε υ τ ο ς Τ ύπ ο ς, 25/9/99)

περιοδικά Επτανησιακά Φύλλα: Αφιέρωμα στον Διονύσιο Σολωμό (Κ. Βαλέτας, Ρ α ­ διοτη λεόρα σ η, 11/9/99) Καρποζήλου Μ.: Τεύχη - αφιερώματα των ελληνικών περιοδικών (18791997) (Γ. Ματζουράνης, Α υ γ ή , 26/ 9/99) (Κυρ. Ντελόπουλος, Κ α θ ημερι­ νή, 26/9/99) Μεσοτοπίτικα Νέα No. 135 (Κ. Βαλέ­ τας, Ρ α διοτη λεόρα σ η, 11/9/99)

Πρακτικά Πρακτικά συνεδρίου: Το φύλο των δικαιωμάτων. Επιμ.: Οικονόμου Ρ. (Λ. Χατζηγεωργίου, διαβάζω, 399)

------------

Ζτο αφιέρωμα που ακόλουθα' εξετάζεται ένα θέμα το οποίο έχει τεθεί από τις αρχές του αιώνα και που έχει δεχθεί ερμηνείες από πλήθος θεωρητικών της λογοτεχνίας, φιλοοόφων, κοινωνιολόγων κ.ά. Υπάρχει ή όχι η «γυναικεία γραφή» και, αν ναι, ποια είναι τα στοιχεία εκείνα που τη διαφοροποιούν από τη γραφή γενικότερα, καθώς ως όρος τουλάχιστον η «αντρική γραφή» δεν υφίοταται. Ο προσδιορισμός του φύλου του κειμένου σηματοδοτεί μια διαδικασία που αντιτίθεται στην επικρατούσα θεώρηση του κειμένου ως άφυλου ή ουδέτερου. Και, αν αποδεχτούμε την έμφυλη διάστασή του, συμπίπτει πάντα με το φ ύλο του ή της συγγραφέως ή είναι και αυτή μια ιδιότητα που εντοπίζει ο αναγνώστης ή η αναγνώστρια; Είναι δηλαδή ο προσδιορισμός του φύλου του κειμένου αποτέλεσμα της γραφής ή της ανάγνωσης; Αυτό που α ξίζει να σημειωθεί είναι πως πολλές από τις γυναίκες συγγραφείς αποποιούνται ή διστάζουν να αποδεχτούν τη γυναικεία ταυτότητα των κειμένων τους. Αντιστρόφως πολλοί άντρες συγγραφείς επιδιώκοντας να ενσωματώσουν όλες τις άλλες φωνές, διεκδικώντας μια πιο συγκινησιακή γραφή που να α γκαλιάζει όλες τις ανθρώπινες πλευρές της συνείδησης, διατείνονται πως συχνά γράφει η θηλυκή τους πλευρά. X' αυτό βέβαια ελλοχεύει ο κίνδυνος οι άντρες να υιοθετήσουν και να οικειοποιηθούν όλους τους τρόπους και τα είδη γραφής, τη στιγμή που οι γυναίκες διστάζουν να προωθήσουν τη διαφορετικότητά τους. Τι είναι λοιπόν η γυναικεία γραφή και ποια είναι τα στοιχεία που τη διαφοροποιούν; Πρώτη η Βιρτζίνια Γουλφ έδωσε τον ορισμό της «γυναικείας πρότασης» ως ρευστότερης και ελαστικότερης, «ικανής να περιγράφει τα πλέον αόριστα σχήματα και διαθέσεις» και οι θέσεις της ως ένα βαθμό συμπίπτουν με τις θέσεις κάποιων σύγχρονων Γαλλίδων στοχαστριών (Cixous, Kristeva, Irigaray), που σε γενικές γραμμές ορίζουν τη γυναικεία γραφή ως παρεμβατική και τονίζουν την ανατρεπτικότητά της. Η «ecriture feminine» είναι το είδος της γραφής που υπονομεύει τα κλισέ, ανατρέπει τα στερεότυπα, δεν εξορίζει τις αντιθέσεις και ενσωματώνει τον άλλο λόγο προβάλλοντας τις πολλαπλές διαστάσεις του γράφοντος υποκειμένου. Μ ε ά λλα λόγια, προωθεί την παραγωγή πολυφωνικών κειμένων που δίνουν όχι μόνο μια νέα έκφραση α λλά και έναν νέο τρόπο σύλληψης του κόσμου. Ο νέος τρόπος γραφής του κόσμου μόνο μέσα από τη «γραφή της εξορίας», σύμφωνα με την Kristeva, μπορεί να επιτευχθεί. Ζτις καταθέσεις των γυναικών δημιουργών και θεωρητικών, που παρατίθενται εδώ, ερευνώνται και τα δύο σκέλη του θέματος: η ύπαρξη της γυναικείας γραφής και τα στοιχεία τα οποία την ορίζουν. Εξετάζονται κείμενα Ελληνίδων και ξένων συγγραφέων κάτω από αυτό το θεωρητικό πρίσμα και συγχρόνως αντιπαραβάλλονται οι μαρτυρίες σύγχρονων Ελληνίδων δημιουργών. Το επίμαχο ερώτημα συνεχίζει να παραμένει ανοιχτό, αλλά θεωρήσαμε χρήσιμο να επανέλθουμε σε μια νέα συζήτηση έχοντας ως εφόδια περισσότερη εμπειρία, περισσότερα κείμενα γυναικών, περισσότερους θεωρητικούς να τα αναγνώσουν, περισσότερες καταθέσεις συγγραφέων και, συνεπώς, περισσότερες πιθανότητες να απαντηθεί.

το θέμα του μήνα

Επιμέλεια αφ ιερώματος: Α ργυρ ώ Μ α ν τ ό γ λ ο υ

USM-TJOJJ-UM

Η !

Οι ηοπαγΑΟοι_ _ _ _ 0|C γραφής

___ Αργυρός Μαντόγλον

Όλα τα πλάσματα ζούσαν στη σιωπή των φαντασμάτων. Τώρα, μόνο ένας θόρυβος έφτανε στ’αυτιά της-η φωνή του παπαγάλου. Γκιστάβ Φλομπέρ Ξέρω πως είμαι φτιαγμένη από τα λεγάμενα των άλλων, στις φλέβες μου κυλούν η παράδοση, μια συγκεκριμένη εκπαίδευση, δανεικές μέθοδοι που έχουν μεταμφιεστεί σε προσωπικές συνήθειες. Ξέρω πως απέχω πολύ από το να είμαι ξεχωριστή. Αλλά αν χρειάζεται να μιλήσει ο παπαγάλος, αφήστε τον να εκπαιδευτεί από έναν μάστορα του τραγουδιού. Ο παπαγάλος μπορεί να μη μάθει ποτέ να τραγουδάει αλλά θα μάθει τι θα πει τραγούδι. Είμαι ένα γέρικο πουλί που προσπαθεί να διαλέξει τη φωνή του.

Jeanette Winterson Μήπως ο συγγραφέας δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένας τελειοποιημένος παπαγάλος; ΤζούλιανΜπαρνς

|—I

οιο είναι to νόημα και η ιδιαιτερότητα ενός «τραγουδιού» μιμητι­ κού, ενός τραγουδιού αρθρωμένου από έναν παπαγάλο; Στην πε­ ζογραφία συναντάμε συχνά κάποιους δευτερεύοντες συμβολι­ σμούς, κάποιες νύξεις όχι πάντα σαφείς που ενεργοποιούνται, ό­ ταν ακολουθήσουμε τον υπαινιγμό τους και βρεθούμε από τα λεγόμενα «περιθώρια του κειμένου» σε κεντρικές και «επείγουσες» θέσεις που ζητούν την περαιτέρω διερεύνησή μας. θέσεις που μπορεί μεν να υπερβαίνουν τις προθέσεις του ή της συγγραφέως, συνδέονται όμως ά­ μεσα με κάποια από τα βασικά ζητήματα που αφορούν τον τρόπο λειτουρ­ γίας της γλώσσας, όχι μόνο ως σύστημα κωδικοποίησης εννοιών αλλά και ως μέσο ιδεολογικών κατασκευών και εκφοράς των. Ο παπαγάλος, που στο λεξικό των συμβόλων ερμηνεύεται ως «φορέας του πνεύματος του δημιουργού, ή σαν το όχημα της ψυχής», συναντάται συχνά στην πεζογραφία σαν καθρέφτης με πολλές επιφάνειες, ένα είδος «φωνητι­ κού ειδώλου» που άλλοτε καθρεφτίζει την ιδανική φωνή του δημιουργού,

J U

m

το θέμα του μήνα

άλλοτε παρουσιάζει όσα δεν επιθυμεί να μάθει και να ακούσει και άλλοτε παραμένει βουβός. Παρατηρήθηκε πως η σχέση του παπαγάλου με τη γυναίκα παρουσιά­ ζεται ιδιαίτερα στενή και το γεγονός αυτό, μόνο του, προκαλεί την περαιτέρω διερεύνηση σε σχέση με τη γυναικεία έκφραση και γραφή και τους τρόπους που το σύμβολο συνδέεται ψυχαναλυτικά με τη γυναίκα δημι­ ουργό. Δεν μπορούμε να αποφύγουμε το ερώτημα, το αν οι γυναίκες δηλαδή ταυτίζονται με ένα πουλί που α­ πό τη φύση του είναι φτιαγμένο να μιμείται φωνές, για­ τί ίσως ώς ένα βαθμό αναγνωρίζουν τον εαυτό τους ή στάδια από την πορεία τους, θα περιοριστώ στην αναφορά σε έξι πεζογράφους, εκ τω ν οποίων οι πέντε είναι γυναίκες. Το μοναδικό αφή­ γημα που είναι γραμμένο από άντρα είναι του Φλομ πέρ, «Μια απλή καρδιά», και μας αιφνιδιάζει με τον

τρόπο που συσχετίζει τον παπαγάλο με το δημιουργό και τη συναισθηματική σχέση που αναπτύσοει μια τα­ πεινή γυναίκα μαζί του. Το φ ά ντα σμ α του αυθεντικ ο ύ «0 παπαγάλος αντιπροσω πεύει τον Λόγο», γράφει ο Τζούλιαν Μπαρνς στη μυθιστορηματική βιογραφία του Φλομπέρ, «0 παπαγάλος του Φλομπέρ», όπου και εξε­ τάζει τη θέση και το συμβολισμό του παπαγάλου στο εν λόγω αφήγημα. 0 Μπαρνς τονίζει τις ομοιότητες του δημιουργού με ένα πουλί που απλώς αναπαράγει φωνές, προβάλλοντας την αμφισβήτηση της αυθεντι­ κότητας της φωνής του και την αγωνία του, που πότε εκφράζεται με ταύτιση και πότε με απώθηση. 0 Φλο­ μπέρ, που μας έδωσε τον πλέον γνωστό παπαγάλο της λογοτεχνίας, τον Λουλού, μιλάει για την εξιδανίκευση

ΝΕΝΗ ΕΥΘΥΜΙΑΔΗ Η γυναικεία γραφή είναι ίσως η μόνη επαναστατική γραφή Ασφαλώς και συμφωνώ μ ι τον όρο «γυναικιία γραφή» και λυπάμαι πολύ που ιίναι τόοο παριρμηνιυμένος. Η τρέχουσα αντίληψη θεωρεί πως ο όρος ιίναι υποβιβαοτικός για τις γυναίκις ουγγραφιίς και πως τις πιριορίζιι στην αναμόΔιυαη ιυαιοθηοιών ή προβλημάτων προσωπικών, μακριά από τη ρωμαλιότητα των ανόρικών συλλήψεων. Και ως επιχείρημα της ανυπαρξίας της γραφής αυτής προβάλλουν την Ενότητα του Λόγου, του ανεπίδεκτου διασπάσεων. Όμως το επιχείρημα αυτά είναι ιδεαλιστικό, αν όχι θεοκρατικό: ο Λόγος δεν είναι μέγεθος μεταφυσικό, αυθύπαρκτο ή θεόσταλτο ' αντιθέτως, από κάποιους κάποτε καταακιυάοθηκι και στη συνέχεια επέβαλε σκέψεις, νοοτροπίες και συστήματα αξιών. Και όπως αρχικοί κατασκευαστές υπήρξαν οι τότε, συμπτωματικά, κυρίαρχοι άνδρις, κατέ γραψαν στη δομή της γλώσσας, άρα και της σκέψης, το γυναικείο φύλο ως υποτελές και περιφερειακό, και κατέληξαν σ ι ένα Λόγο μονιοτικό και ανδροκιπρικά, που αποτυπωνόταν σε όλες τις μιτέπιιτα θρησκείες, ιδεολογίες, νοοτροπίες, ασφαλώς και κοινωνικές δομές δομές που στις περισσότερες εποχές γίνοηαν για τις γυναίκις τραγωδία ή εφιάλτης. Την αντίδραση στην πολιτισμική κληρονομιά της Δύσης, την αυταρχική και ολοκληρωτική, έρχεται να ικφράαει η «γυναικεία γραφή», θα μπορούσαμε να την ορίσουμε ως τη γραφή εκείνη που αρνείται τον κυρίαρχο λόγο, δηλαδή τον ανδρικό, υπονομεύοντας τη μορφή ή τις αρχές του. Στόχος είναι η ανανέωση δομών και αξιών και η σύμπραξη και των δύο φύλων οτη μιλ λοηική σύσταση του κόσμου. Και τρόποι δοκιμάξοπαι πολλοί από κάποιες συγγραφείς γυναίκις - όχι όλες, δυστυχώς. Ενδεικτικώς αναφέρω την αντιπαράθεση στις μορ­ φές εξουσίας, τη διακωμώδηοη της πατριαρχίας, την υπόοκαψη φαλλοκιηρικών ιδεολογιών, τη γελοιοποίηση της ιεράρχησης και της ιεραρχίας, την επίμονη απομυθοποίηση, την αμφισβήτηση θεσμών, την αντίδραση σ ι παραδόσεις, ακόμη και την παραφθορά της γλώσ­ σας, εάν δεν θίγεται η λογοτεχνική αισθητική. Άρα, αντιθέτως μ ι τα όοα οι μη ειδήμονες πιστεύουν, η γυναικεία γραφή είναι ίσως η μόνη επαναστατική γραφή που μπορεί σήμερα να υπάρξει, ασφαλώς και η πιο ενδιαφέρουσα. Όσον δε αφορά τη δική μου περίπτωση, νομίζω πως, παρόλο που στα μυθιστορήματά μου συνεχώς ανατρέπω και αμφισβητώ και αρνούμαι τα αυτονόητα ή τα καθιερωμένα, δεν έχω φθάσιι οτη συγγραφική εκείνη ωριμότητα που θα μου επέτρεπε να κάνω «γυναικεία γραφή» ο ι όλα της τα μήκη και τα πλάτη. Το μόνο βέβαιο είναι πως τα γυναικεία πρόσωπα των κειμένων μου έχουν συνήθως και ιπαναστατικότητα και αυτονομία. Και εκείνο που σίγουρα απιλαμβάνιται ο αναγνώατης είναι το ότι απέχω πολύ από παραδοσιακούς τρόπους σκέψης, γι' αυτό άλλωστε μ ι διαβάζει - όταν μ ι διαβάζει, φυοικά.

του παπαγάλου από τη Φελισιτέ που, όπω ς δηλώνει και ο τίτλος, είναι μια απλή γυναίκα και η οποία στερεί­ ται ό,τι αυτός διαθέτει: φωνή. Βλέπουμε πω ς ο παπα­ γάλος μετατρέπεται σε σύμβολο, σε υπερβατικό ση­ μαίνον, που διαθέτει όλες τις επιθυμητές ιδιότητες για τη Φελισιτέ και ο οποίος έχει αντιγράψει όλες τις φ ω ­ νές των νεκρών πλέον αφεντάδων της· επιπλέον ο πα­ παγάλος, όπω ς προανέφερα, στον Φλομπέρ διαθέτει και όνομα -Ασυλού-, κάτι που στερούνται οι παπαγάλοι σε όλα τα αφηγήματα γυναικών στα οποία θα αναφερ­ θώ . Η Φελισιτέ υ πη ρ ετώ ντα ς και λα τρ εύ ο ντα ς ένα ψευδές σύμβολο, μια προσομοίωση του θείου πνεύμα­ τος, όταν πεθαίνει, τον βαλσαμώνει (θεοποίηση τη ς ανθρώπινης λαλιάς εκφερόμενης μέσα από τον παπα­ γάλο). Ο Φλομπέρ υπαινίσσεται την ανάγκη του συγ­ γραφέα για ταύτιση που προϋποθέτει τη μιμητική διαδι­ κασία, η οποία λειτουργεί απελευθερωτικά με το θάνα­ τό της: «και όταν άφησε την τελευταία την πνοή, νόμι­ σε ότι είδε μες στα μισάνοιχτα ουράνια, να πετά ένας τεράστιος παπαγάλος πάνω από το κεφάλι της». Ο Ντεριντά στο Double Session, όπου και μιλάει για την κατασκευή της μίμησης και του μίμου, τονίζει μια άλλη διάσταση τη ς μιμητικής λειτουργίας, ισχυριζόμενος πως η μίμηση δεν μιμείται ούτε και αντιγράφει κάποιο προηγούμενο φαινόμενο, ιδέα ή μορφή, αλλά συνθέτει κάποιο «φάντασμα του αυθεντικού». Αυτό «το φάντα­ σμα του αυθεντικού» προβάλλει σ τον Φ λ ομ π έρ , μέσα α πό τη ν προαγωγή του παπαγάλου σε α ­ ντικείμενο λατρείας και αυτό το φάντασμα του αυθεντικού είναι που κατατρύχει πολλές γυναίκες δημιουργούς και, σε πρώτο στά­ διο, εκδηλώ νεται σαν την α πό ­ πειρα οικειοποίησης του «άλλου» λόγου, του αντρικού. Η Shan Benstock στο δοκίμιό της Women of the Left Bank γράφει πως, όταν μια γυναίκα «επιλέγει να θεω ρη θεί ’σοβαρή" συγγρα­ φέας, αρχίζει να γράφει για τους άντρες γιατί απ' αυτούς πιστεύει π ω ς θα πρ έ π ε ι να ε γκρ ιθεί. Η γραφή της θα πρέπει να συμμορ­ φω θεί με τους νόμους μιας συγκεκριμένης ορθής γρα­ φής». Αυτό σημαίνει πως τα βιβλία της θα πρέπει να α­ ναπαράγουν αυτό που σε κάθε εποχή θεωρείται «σο­ βαρό». ΓΓ αυτό και οι γυναίκες είτε πάσχιζαν να μιμηθούν τον αντρικό λόγο είτε ασκούνταν στη λεγάμενη «λογοτεχνία τη ς κουζίνας», η οποία συναντούσε την

m -

περιφρόνησή τους. Ποια γλώσσα λοιπόν μίλησαν οι γυ­ ναίκες μετά από σιωπή αιώνων - σιωπή που οφείλεται εν μέρει στην έλλειψη παιδείας και εκπαίδευσης και εν μέρει στην εσωτερική και εξω τερική λογοκρισία; Η πρώτη φωνή είναι η μιμητική. Όπως οι ιθαγενείς, όπως μας λέει ο Λεβί Στρος, όταν τους δίδαξαν τη γραφή, άρχισαν να αντιγράφουν την κίνηση της γραφής και δεν συνέδεσαν τη διαδικασία αυτή με την αναπαραγωγή ή­ χων ούτε με την αναπαράσταση νοημάτων, έτσι και οι γυναίκες εισήλθαν στη γραφή αναπαράγοντας μια χει­ ρονομία που, για να θεωρηθεί επαρκής, έπρεπε να εί­ ναι όσο το δυνατόν πιστότερη. Αποσ τήθιση κ α ι ρ ή ξη Στις αφηγήσεις των γυναικών συγγραφέων που θα εξε­ τάσω περνάμε από την ταύτιση στην απώθηση, δυο α­ παραίτητα στάδια για τη μετάβαση στην αυτονομία και στη χειραφέτηση του λόγου. Η σχέση τους με τον πα­ παγάλο είναι ιδιαίτερα στενή· αυτό συνδέεται βέβαια με βαθύτερα ψυχολογικά κίνητρα αλλά και με τον τρό­ πο διαμόρφωσης του ψυχισμού τους, που έχει τις ρίζες της στην τάση της γυναίκας δημιουργού να αντιγράψει «έγκυρες φωνές». (Βλέπουμε πω ς ο Πόε, αν και είχε αρχικά επιλέξει έναν παπαγάλο στη θέση του κορακιού στο ομότιτλο ποίημα, σύντομα το απέρριψε γιατί «είναι ασύγκριτα πιο σύμφωνο με τον επιδιωκόμενο τόνο», ό ­ πως ομολογεί και ο ίδιος). Ένα από τα πρώτα διηγήματα της Ρέας Γαλανάκη, «Η ιστορία της Όϋγας», υπαινίσσεται τη διάστα­ ση του γυναικείου λόγου ως αντι­ γραφή του αντρικού λόγου, και μάλιστα μέσα από τη ν ταύτισή της με έναν παπαγάλο. Η Όλγα, φυλακισμένη, μετά από μια σειρά «ολισθημάτων» και κυρίως γιατί δεν μπόρεσε να ακολουθήσει τα εξωτερικά γυναικεία πρότυπα της επα ρ χια κή ς κοινότη τα ς, κα τα ­ σκεύασε στη φυλακή τη ς έναν κήπο και «μετά αγόρασε έναν πα­ παγάλο και κρέμασε το γαλάζιο κλουβί το υ κοντά στα κάγκελα το υ πα ρ α θύ ρ ο υ . Αργά το α π ό ­ γευμα έβγαζε την καρέκλα της στη νοητή βεράντα και κουβέντιαζε με τον παπαγάλο, ενώ παρακολουθούσε με την άκρη του ματιού της, μέσα από τα καρδιόσχημα φύλλα του κήπου, τον εαυτό της, φωτισμένον απ' το τρυφερό λυκόφως, να ξαναζεί με τρυφερές κινήσεις ό ­ σα ξαναζεί κανείς τις ώρες του οίκτου» και διαπιστώνει

το θέμα του μήνα

πως, όταν τα παιδιά κοιτάζουν μέσα από τα κάγκελα της φυλακής, βλέπουν «πως η ντροπή γίνεται κάποτε παπαγάλος».

0 παπαγάλος προσωποποιεί τη διάθεσή της να εκπαιδευθεί, την ανάγκη της να μιμηθεί και να γίνει σαν τους άλλους - απαραίτητη και μοναδική παρουσία την επο­ χή τη ς εκπαίδευσής τη ς που τη βιώνει έγκλειστη. Εκεί «Διάβαζε δυνατά τις εφημερίδες για να α­ κούει την πόλη ο παπαγάλος που για άγνωστους λόγους αποστήθι­ ζε τις λέξεις "Σωματείον" και "Ριγολέτος"». Χ ω ρ ίς την α γω νία της επίδρασης «Η τέχνη είναι μιμητική», σημειώ­ νει η Christine Battersby στο βι­ βλίο τη ς Gender and Genius, ε ­ ρ ε υ ν ώ ν τα ς το υ ς τ ρ ό π ο υ ς με τους οποίους η γυναικεία έκφρα­ ση έφτασε να θεωρείται «υποδε­ έστερη», και ισχυρίζεται πω ς αυ­ τό οφείλεται στο γεγονός πως οι γυναίκες έδιναν προτεραιότητα στο συναίσθημα, στην υποκειμενική περιγραφή του κόσμου και στη δική τους εσωτερικότητα, αγνοώ ντας ή περιφρονώντας τις οι­ κουμενικές αλήθειες και την περιβόητη «αντικειμενικό­ τητα», υιοθετώντας την υποκειμενικότητα τω ν συναι­ σθημάτων που αυτόματα τις υποβίβαζε στη θέση των «μη αξιόλογων» δημιουργών. Βυθισμένες σε ένα «σύν­ νεφο άγνοιας», όταν άρχισαν να περιγράφουν τον κό­ σμο έπρεπε να τον περιγράφουν με τους συγκεκριμέ­ νου ς τ ρ ό π ο υ ς και νόμ ου ς καθώς και μέσα α πό μια γλώσσα, που είχε κατασκευαστεί από άντρες και ήταν όχημα του «ορθού λόγου» και της γενικότερα α πο δε­ κτής σκέψης. Παράλληλα όχι μόνο έπρεπε να παπαγα­ λίζουν τον αντρικό λόγο, αλλά έπρεπε και οι ίδιες να υιοθετήσουν τους αντρικούς τρόπους ή μια αντρική υ­ πογραφή για τα γραπτά το υ ς (George Sand, George Eliot, Currer Bell, το αντρικό ψευδώνυμο της Charlotte Bronde). Όταν οι γυναίκες άρχισαν να γράφουν, μη δια­ θέτοντας γυναικεία πρότυπα και χωρίς προδρομικές φω νές για να μιμηθούν, στράφηκαν προς τους αντρι­ κούς τρόπους γραφής, προκειμένου να θεω ρηθούν ε ­ παρκείς για τον κανόνα. Η Battersby ισχυρίζεται πω ς δεν μπορούμε να μιλάμε στη γυναικεία γραφή γι' αυτό που ο Harold Bloom ονομάζει «Αγωνία της Επίδρασης». Η μιμητική χειρονομία, πέρα από την απόπειρα να στε­ ρεώσει «την καινούρια σχέση ανάμεσα σε όραση και α­

κοή», στην «Ιστορία της Όλγας» μπορεί να περιγράφει και ως μια απόπειρα «ένταξης», μια κίνηση να γίνει απο­ δεκτή από τον πατριαρχικό νόμο. Λειτουργώντας ως φερέφω νό του, αντιγράφοντας τους κώδικές του, μετατρέπεται σε μια γλώσσα η οποία αποστρέφεται τη γλώσσα του αισθήματος και τω ν αισθήσεων, καθώς ε ­ πιχειρεί να γίνει η ίδια πα πα γά ­ λος, γιατί α υ τό ς παρουσιάζεται σαν ο μοναδικός τρόπος εξιλέω ­ σης, αφού η Όλγα είχε τιμωρηθεί και φυλακισθεί για το φύ λ ο τη ς και τις εκδηλώσεις του αισθησια­ σμού τη ς. Ό ταν φ θά νει η ώρα της αποφυλάκισής της, ο παπα­ γάλος πεθαίνει, πράγμα το οποίο βέβαια σημαίνει πω ς έχει σ υ μ ­ μ ο ρ φ ω θεί πλή ρ ω ς με «το βρ έ­ φ ο ς τ η ς πόλη ς» ηου είναι η γλώσσα τω ν εφημερίδω ν. Όταν εξέρχεται στην πόλη «εξοπλισμέ­ νη», γνώ σ τη ς τη ς γλώ σσα ς, τη συναντάει ο ά λλος θάνατος του μαρασμού γιατί, όσο ήταν φυλα­ κισμένη, η φωνή του παπαγάλου τή ς θύμιζε τη δική της και η απόπειρα μίμησης, έστω και σαν ταύτιση, την έκανε να ελπίζει. Η εκπαίδευση ή­ τα ν ίσως το δημιουργικότερο στάδιο τη ς ζω ή ς της. Όπως τονίζει και ο Ντεριντά, «ο μίμος δεν στοχεύει σε κάποια φόρμα αληθοφάνειας... 0 μίμος δεν είναι κάποι­ ος που μιμείται, απλώς μιμείται τη μίμηση». Α νά μ «σ α ατη Μ έδ ο υσ α κ α ι στην Άβ υ σσ ο Αντίθετα, στο αφήγημα της Ζυράννας Ζατέλη «Για μια ι­ στορία που δ εν συνέβη», μια δευτερεύουσα ηρωίδα ο ­ μολογεί: «αγαπούσα κάποτε έναν παπαγάλο μια φορά, πάνε χρόνια, τον αγαπούσα σαν τον καλύτερο άντρα... Σε λατρεύω, σε λατρεύω, μου έλεγε συνέχεια, σε λα­ τρεύω... Ένα πρωί μετά από έναν καυγά που είχα απο­ βραδίς με κάποιον άντρα άρχισε κι ο παπαγάλος να με φωνάζει, πουτάνα, ελεεινή πουτάνα ελεεινή - ούτε θ έ­ λω να πω τι άλλο. Δαιμονίστηκα να τον ακούω και -που να με φάνε τα σκουλήκια ζω ντανή-τον έπνιξα». Εδώ, σε μια ύστατη πράξη ελευθερίας, ο παπαγάλος φονεύεται με τρόπο που θυμίζει λιγάκι τον «Άγγελο του Σπιτιού» που λογόκρινε τα γραπτά τη ς Βιρτζίνια Γουλφ. 0 παπαγάλος πεθαίνει, όταν παύει να αναπαρά­ γει τα λόγια που η γυναίκα επιθυμεί να ακούσει και γί­ νεται φορέας του αντρικού λόγου, όταν παύει δηλαδή να λειτουργεί σαν καθρέφτης της που της επιστρέφει το επιθυμητό δικό της είδωλο. Η ίδια τότε λειτουργεί

σαν δήμιος του άλλου λόγου: μια βίαιη φωνή μόνο με βία αναχαιτίζεται. Σκοτώνοντας όμω ς αυτή τη φωνή σκοτώνει και τη δική της που, έστω και σαν αντιγραφή, της έδινε αυτό που εκείνη τη στιγμή χρειαζόταν - την αποδοχή. Το «σε λατρεύω» που η ίδια δίδαξε στον παπαγάλο. Εδώ η ηρωίδα θανατώνοντας τον πα­ παγάλο πασχίζει να ελευθερω θεί από τις συμβατικές αναπαραστά­ σεις τη ς θηλυκότη τα ς που λ ει­ τουργούν καθηλωτικά. Όπως μας λέει και η Ελέν Σιξούς στο δοκίμιό τη ς «Το χαμόγελο της Μ έδο υ ­ σας», η γυναίκα έχει εγκλωβιστεί ανάμεσα σε δ υο τρομακτικούς μύθους, αυτόν της Μέδουσας και αυτόν της Αβύσσου, και η μεγα­ λύτερη καταδίκη βέβαια είναι ό ­ τα ν η ίδια το υ ς α να πα ρ ά γει. Η Αβυσσος του συναισθήματος και τω ν ανομολόγητων παθών και η Μέδουσα, το εκδικητικό γυναικείο π ρ ό σ ω π ο που πα ρ ο υ σ ιά ζετα ι ταυτόσημο με το γυναικείο εκφο­ βιστικό μυστήριο. Ανάμεσα στη Μ έδουσα και την Άβυσσο υπάρχουν βέβαια και άλ­ λες αναπαραστάσεις της θηλυκό­ τητας εξίσου διαδεδομένες. Μια από αυτές είναι αυτή της υποταγ­ μένης σκλάβας, του αντικειμένου του πόθου, σκοτεινού συνήθως, που στερείται τον τρόπο να εκφράσει την επιθυμία του, καθώς είναι η ίδια αντικείμενο της επιθυ­ μ ίας. Στο μ ύ θο τ η ς «Μαύρης Αφροδίτης» η Ά ντζελα Κάρτερ μάς δίνει μια υπέροχη μεταφορά για το αποικιοκρατούμενο σώμα.

0 αγαπημένος της Τζίννυ επιμένει να την οδηγήσει από την Αμερική πίσω στην πατρίδα της στις Δυτικές Ινδίες. Στις μελαγχολικές μ έρες του φθινοπώρου εκείνος θέ­ λει να τη συναντήσει στον τόπο α π' όπου προέρχεται: «Μωρό μου, άσε με να σε πάω εκεί που ανήκεις, στο ό­ μορφο ράθυμο νησί όπου ο πλουμιστός σου παπαγά­ λος θα τραμπαλίζεται στο σμαλτωμένο δέντρο κι εσύ θα μασουλάς κόκκους ζάχαρης, με τα δυνατά λευκά σου δόντια, όπω ς όταν ήσουνα μικρή μωρό μου. Όταν φθάσουμε εκεί ανάμεσα στα κυματιστά φοινικόδεντρα θα σ' αγαπήσω μέχρι θανάτου». Κι η μαύρη Αφροδίτη:

«Όχι! είπε. Όχι στο αναθεματισμένο δάσος με τους πα­ παγάλους! Μη με πας πάλι στους σκλάβους, στις δυτι­ κές Ινδίες, για τ' όνομα του θεού!». 0 παπαγάλος, σύμ­ βολο της παιδικής αθωότητας και υποταγής, συνοδεύει την υποτακτική και δεκτική θηλυ­ κότητα η οποία, για να αγαπηθεί, θα πρέπει να α π α ρ νη θε ίτη ν ό ­ ποια μεταβολή και ανάπτυξή της. Τότε ανεμπόδιστα θα μπορέσει να ταυτιστεί με το υποταγμένο ε ­ γώ, με το σώμα το χωρίς επιθυ­ μίες καθώς είναι το ίδιο αντικείμε­ νο επιθυμίας. Στο «Τζαζ» τ η ς Τόνι Μόρισον, στην πρώτη σελίδα του βιβλίου, β λέπουμ ε τη Βάιολετ σε μια έ ­ κρηξη θυ μ ο ύ, επ ιθυμ ώ ντα ς να εκδικηθεί τον άντρα της, να ανοί­ γει τα παράθυρα και να αφήνει ε ­ λεύθερα τα πουλιά μέσα στο χιό­ νι για «να παγώσουν ή να πετάξουν, μαζί και τον παπαγάλο, που την ώρα εκείνη είπε "σ' αγαπώ"». Στην προσπάθεια απαλλαγής από το βάρος ενός οδυνηρού έρωτα η απαλλαγή από τον παπαγάλο είναι η πρώτη κίνηση. Προτιμάει να μείνει με τα άδεια κλουβιά και το υ ς ά δειο υς κα θρέφτες και να θρηνήσει τη ζωή της. Στο κλουβί του παπαγάλου κρατάει το μαχαί­ ρι της. Όταν αποφασίζει να τον ε ­ λ ε υ θ ε ρ ώ σ ε ι και να α νοίξει το κλουβί μες στην κρύα νύχτα, έχει έρθει η στιγμή να πάρει την εκδί­ κηση στα χέρια της. Ούτε και η Βάιολετ του είχε δώσει ποτέ όνο­ μα, τον φώναζε «ο παπαγάλος» κι εκείνος απαντούσε «σ' αγαπώ»· τον εγκαταλείπει όταν αποφασζει να διεκδικήσει την α­ γάπη του άντρα της και να συναντήσει την αλήθεια της ζωής της. Αντιθέτως προς το υ ς ρόλους που υιοθετούν οι ηρωίδ ες που προανέφερα σε σχέση με τον παπαγάλο τους, η κεντρική ηρωίδα της Κέιτ Άτκινσον, «Στα Παρασκήνια του Μουσείου», παρουσιάζεται διαφοροποιημένη αν και πρόκειται για μια σχέση στενή και εξαρτημένη. Εδώ ο παπαγάλος δεν έχει ούτε όνομα ούτε φωνή. Όταν για κάποιο διάστημα η ηρωίδα εξαφανίζεται, χάνεται και ο παπαγάλος της κι όλοι ανησυχούν για την ταυτό­

το θέμα του μήνα

χρονη απώλεια. Όταν εκείνη επιστρέφει, επιστρέφει κι αυτός και, όταν το κατάστημα μικρών ζώ ων στο οποίο βρίσκεται κι ο παπαγάλος παίρνει φωτιά και μαζί χάνε­ ται και ο παπαγάλος, η ηρωίδα λέει: «Ίσως στον κόσμο τω ν πνευμάτων, στον παράδεισο ή όπου τέλος πάντων έχουν πάει όλα τους, ίσως εκεί πέρα, ο παπαγάλος να αξιωθεί το χάρισμα τω ν πολλώ ν γλωσσών». Εδώ η η ­ ρωίδα είναι μια γυναίκα δυναμική που διεκδικεί τη θέση τη ς στον έρωτα και στη ζωή, οπότε και ο παπαγάλος δεν έχει λόγο να μιλήσει αντ' αυτής. Η μίμηση καταργείται, γιατί το αυθεντικό καταλαμβάνει όλη τη θέση. Και οι γυναίκες οφείλουν να διεκδικήσουν «το χάρισμα των πολλών γλωσσών», που θα μιλούν ταυτόχρονα για τα συναισθήματα και τις σκέψεις, τα βιώματα και τη θε­ ωρία πίσω από αυτά. Έχοντας καρπωθεί τα χρόνια της απουσία τους, ίσως τότε να γράψουν βιβλία που, όπως λέει κι η George Eliot, «δεν θα χρειάζονται να ανατρέ­ πουν τους άντρες γιατί θα τους μαγεύουν». Κι αυτό σή­ μερα συμβαίνει με τα βιβλία πλήθους γυναικών συγ­ γραφέων. □

Βιβλιογραφία Γκυστάβ Φλωμπέρ, Μια απλή καρδιά. Μτφρ. Βερονίκη Δαλακούρα. Νεφέλη, 1996. Τζούλιαν Μπαρνς, 0 παπαγάλος του Φλόμπερ. Μτφρ. Λί­ να Σταματιάδη. Aquarius, 1988.

Jeanette Winterson, Art and Lies. Jonathan Cape, 1994.

Jacques Derrida, Double Session. Un. Chicago Press, 1981.

Shan Benstock, Women of the Left Bank. Virago, 1994.

Christine Battersby, Gender and Genius. Women's Press, 1994. Ρέα Γαλανάκη, Η ιστορία της Όλγας, Ομόκεντρα Διηγήμα­ τα. Άγρα, 1986. Ζυράννα Ζατέλη, Για μια ιστορία που δεν συνέβη, από την «Περσινή Αρραβωνιαστικιά». Καστανιώτης (επανέκδοση 1994).

Angela Carter, Black Venus. Vintage, 1985.

Tony Morrison, Τζαζ. Μτφρ. Κατερίνα Σχινά. Νεφέλη, 1994.

Kate Atkinson, Στα παρασκήνια του Μουσείου. Μτφρ. Μάρθα Μαγείρου. Scripta, 1998.

IOANNA ΚΑΡΥΪΤΙΑΝΗ Ένα βιβλίο είναι χίλια άλλα πράγματα πέραν του φύλου Συχνά οι γυναίκες συγγραφείς γράφουν με την αίσθηοη ότι παρανομούν. Σαν να είναι νύχτα και μες οτη μαυρίλα του σκοταδιού να είναι υποχρεωμένες να μην πατήσουν τα πεταμένα, να τα αηκώοουν, να τα ψηλαφήσουν και ακόμη να σταθούν κλαρίνο και να μαντέψουν εξαρχής τα ανθρώπινα και μη τοπία από τους ήχους και την ηχώ τους και από την ουρά του αέρα. Πολλή δουλειά για τις κεραίες τους. Έτσι καμιά φορά αναδεικνύοηαι οε μείζονες οτα ελάχιστα της καθημερινότητας και, όχι ανεξήγητα, αφο­ πλιστικά ειλικρινείς και τολμηρές οτα άδηλα και κρύφια. Αρκετοί ειδικευόμενοι ειδικοί ή μανιώδεις των κατηγοριοποιήοεων που τα πάντα στεγνώνουν, τις βάζουν ουχνά αντιμέτωπες με το φύλο τους. Αλλά τα βιβλία γράφοηαι όπως διαβάζονται, δηλαδή με το μυαλό. Άντρες και γυναίκες συγγραφείς κουβαλώντας στις σελίδες τους τον κόομο τους, φέρνουν και το φύλο τους. Με χίλιους τρόπους. Κάποιοι το χρηαιμοποιούν ως πρώτη ύλη στη θεματογραφία και στο πλάσιμο των χαρακτήρων. Άλλοι το αφήνουν επίτηδες οτην άκρη. Μερικοί το μιοοκρύβουν ή και το λησμονούν, επί της ουσίας. Πολλοί γράφουν γιατί θέλουν να ξαπλώσουν χύμα και λειώμα στις σελίδες τους και άλλοι για να σβήσουν, κάποια έστω, ίχνη τους. Στον καλό συγγραφέα όλες αυτές οι επιλογές γίνοπαι όπλα. Όπλο γίνεται ακόμη και το δεκανίκι. Και το μυστικό του, καμιά φορά, γίνε­ ται το μυατικό όπλο του. Ίαως γιατί όσοι εν τέλει έχουν το τσαγανό γλιστρούν μέσα από όλα αυτά και πάνε και αλλού, παρακάτω. 'Ενα βιβλίο είναι δύο, τρία ή και χίλια άλλα πράγματα πέραν του φύλου, ευτυχώς. Στο ράφι που αραδιάζω τους συγγραφείς που αγαπώ και χρειάζομαι κ ο π ά μου ε φ ' όρου ζωής, είναι ανακατεμένος ο ερχόμενος, Ελληνες και ξένοι, ζωντανοί και πεθαμένοι, γυναίκες και άντρες. Και τις σπουδαίες γυναίκες συγγραφείς που αγάπησα δεν τις αγάπησα σαν συμμάχους του ίδιου φύλου.

Πόση, Ρρώση_ _ _ _ και ΟιάΡρωση

στον Ι/ανοβάιην^,Π).Καραπάνουκαι στηΖάχαρη στην ηiρκάqc ΦοκΙνου* Ελένης Γιαννακάκη

έραν οποιοσδήποτε αμφιβολίας, στην εξελικτική πορεία της ανθρω­ πότητας, η σχέση μεταξύ φαγητού και γένους υπήρξε δεδομένη και ταυτόχρονα στερεοτυπική, καθώς ο άνδρας κατείχε πάντα το ρόλο του προμηθευτή, του κουβαλητή με άλλα λόγια, και η γυναίκα αυ­ τόν της μαγείρισσας/τροφού. Σε περιόδους βέβαια και κοινωνίες, στις οποίες η σίτιση αποτέλεσε την πρώτιστη βιοτική ανάγκη, η γυ­ ναικεία συμμετοχή ήταν αναμενόμενο να συσχετισθεί και ακόμη, μέχρις ενός σημείου, να ταυτιοθεί με την έννοια της μητρότητας, ευρύτερα νοουμένης φυσικά και όχι απαραίτητα βιολογικής1. Όπως πολύ σωστά μας λέει η Harriet Moore, «Η παροχή φαγητού δεν δημιουργεί μόνο συγκινησιακές συνδηλώ ­ σεις ευγένειας και ζεστασιάς, αλλά είναι πολύ πιθανόν αυτός που τη δέχεται να περιβάλλει τον τροφοδότη ίτροφοδότριαΐ με την αίγλη της "μητέρας"»2. Εν ολίγοις, και σε μεταφορικό επίπεδο, θα μπορούσαμε κάλλιστα να ισχυρισθούμε εδώ ότι η όλη ιστορία της πολιτισμικής εξέλιξης είναι ζήτημα γ έ ­ νους, καθώς το θηλυκό είναι αυτό που μεταμορφώνει την ακατέργαστη και σε φυσική μορφή πρώτη ύλη, την οποία το αρσενικό έχει προμηθεύσει, σ' έ­ να μαγειρευμένο και, κατά συνέπεια, πολιτισμένο γεύμα5. Ανεξάρτητα απ' αυτές τις σημαντικότατες προεκτάσεις, η ανάλυσή μας εδώ της λειτουργίας του φαγητού και του ποτού4 στα δύο προαναφερθέντα μυ­ θιστορήματα δεν θα εστιασθεί τόσο στο ρόλο του/της τροφέως, στην περί­ πτωση βέβαια που ένας τέτοιος ρόλος πράγματι υφίσταται στα υπό εξέταση έργα, όσο σ' αυτόν τω ν καταναλωτών (που στην πλειοψηφία τους, περιέρ-

:θα ήθελα να ευχαριστήσω τα ακροατήρια στα πανεπιστήμια της Οξφόρδης και του Καίμπριτζ, όπου παρουσιάστηκε η παραπάνω μελέτη, για σχόλια και εποικοδομητι­ κές παρατηρήσεις.

m

γως ή μη, είναι άνδρες) τω ν εδεσμάτων συγκεκριμένων ή μη προσώπων-ηρώων. Βασιζόμενοι στην αρχή ότι το φαγητό (η επιλογή τόσο του είδους φαγητού όσο και τω ν μεθόδων παρασκευής του) αποτελεί, μεταξύ ά λ­ λων, δείκτη αλλά και παράγοντα διαμόρφωσης μιας συ­ γκεκριμένης εθνικής κουλτούρας5, οι όποιες διατροφι­ κές λειτουργίες ή τυχόν δυσλειτουγίες, που ενοικούν σ' ένα λογοτεχνικό έργο (και μάλι­ στα όταν παρεμπιπτόντω ς συμ­ βαίνει το υπό εξέταση έργο να εκ­ προσω πεί μια γυναικεία λογο τε­ χνική προοπτική), είναι ιδιαίτερα σημαντικές για τον απλούστατο λόγο ότι η λογοτεχνία όχι μόνο α­ ντανακλά και μέχρις ενός σημείου αναπαράγει τις περιρρέουσες πο­ λιτισμικές τάσεις, αλλά και η ίδια συμμετέχει με τον δικό της τρόπο και στον δικό της βαθμό στην α ­ ξιολόγηση και διαμόρφωση αυτής -§ της κουλτούρας. Πριν προχωρήσουμε σε μια διεξο- j δικότερη συζήτηση θεμάτων που J σχετίζονται με την κατανάλωση ® φαγητού και ποτού στα συγκεκρι­ μένα μυθιστορήματα, θα πρέπει να αναφέρουμε συνο­ πτικά πως ο Υπνοβάτης της Μ. Καραπάνου (1985) αφηγείται την καθημερινή ζωή, για ένα διάστημα εννέα πε­ ρίπου μηνών, μιας ομάδας καλλιτεχνών, στην πλειοψηφία τους ξένων, που ζουν σ' ένα ελληνικό νησί, το ο ­ ποίο σύμφωνα με συγκεκριμένες ενδείξεις και αναφο­ ρές εικάζεται πως είναι η Ύδρα. Η ζωή της ομάδας κρίνεται άκρως ανορθόδοξη, σύμφωνα πάντα με τον τρ έ­ χοντα ελληνικό τρόπο ζωής, καθώς διανθίζεται μεταξύ άλλων και από σωρεία ανεξιχνίαστων εγκλημάτων- πε­ ριέργω ς ω στόσο δεν προκαλεί σημαντικά το δημόσιο αίσθημα τω ν υπολοίπων (και Ελλήνων) κατοίκων του νησιού. Το μυθιστόρημα τελειώνει εν μέσω μιας τιμω­ ρίας Αποκαλυπτικής εμπνεύσεως, επιβαλλόμενης άνω ­ θεν υπό μορφήν θείας Δίκης. Αντίθετα, το Ζάχαρη στην άκρητης Ε. Φακίνου (1991), που για μεθοδολογικούς λόγους θα εξετασθεί εδώ πρώτο, διαπραγματεύεται τις εικοσαήμερες διακοπές μιας ομάδας μεσήλικων και ηλι­ κιωμένων ανδρών και γυναικών σε μια βίλα δίπλα σε ια­ ματικές πηγές. Η χορήγηση, εκ μέρους της ιδιοκχήτριας της βίλας, ψυχοτρόπων ελιξιρίων στους ενοίκους κατά τη διάρκεια τω ν ιαματικών λουτρών τούς ω θεί στην α­ ποκάλυψη σοβαρών προσωπικών τους μυστικών, κάνοντάς τους έτσι ε φ ' όρου ζωής εξαρτημένους απ' την ε­ χεμύθεια τη ς ιδιοκτήτριας και κατ' επέκταση ισόβιους

ΤΟ θέμα του μήνα

πελάτες της. Η διοργάνωση ενός συμποσίου την τελευ­ ταία βραδιά στη βίλα καταλήγει σκόπιμα σε ηανηδονιστικό όργιο και στοιχίζει τη ζωή στο τιμώμενο πρόσωπο της βραδιάς - κατά πάσα πιθανότητα και σε άλλους, αν και αυτό δ εν γίνεται εντελώ ς σαφές από το κείμενο. Παρά τις όποιες διαφορές και ιδιαιτερότητές τους, τα κοινά στοιχεία, και κυρίως αυτά που αφορούν στην αντι­ μετώπιση του θέματος του φαγη­ τού και το υ ποτού, είναι πολλά και ενδιαφέροντα και ω ς εκ το ύ ­ του ο λόγος που τα δύο μυθιστο­ ρήματα ε π ε λ έ γη σ α ν να εξετα σθούν μαζί. Σε γενικές γραμμές θα λέγαμε ότι και οι δύο ιστορίες λ αμβάνουν χώ ρα στον κλειστό και περιχαρακω μένο χώ ρο μιας βίλας και ενός νησιού, τον οποίο οι ήρω ες για διαφορετικούς λ ό ­ γους δ εν μπορούν εύκολα να ε ­ γκαταλείπουν, τα μέλη και τω ν δ ύ ο ο μ ά δ ω ν στη ν πλειοψ η φία τους γνωρίζονται με τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας το υ ς μετά τον ερχομό τους στο νησί ή στη βίλα, ενώ και οι δύο ομάδες, για διαφο­ ρετικούς λόγους εννοείται, υποφέρουν από υπαρξιακά προβλήματα που προκαλούνται ή εντείνονται από την έλλειψη επικοινωνίας και απομόνωση που αντιμετωπί­ ζουν. Αυτές οι τελευταίες υπαρξιακές αναζητήσεις τους είναι και ο βασικός λόγος που τους ωθεί στην κατάχρη­ ση φαγητού και ποτού, καθώς επίσης και σε ά λ λες α­ κραίες επιλογές, με σκοπό τη διαφυγή από τη χρυσή μέγκενη της σύνεσης και της εγκράτειας. Το σημαντικότερο όμως κοινό στοιχείο, όπως έχουμε ή­ δη πει και ελπίζουμε να γίνει σαφές στο πλαίσιο της πε­ ραιτέρω ανάλυσης τω ν δύο κειμένων, αφορά στην κα­ τανάλωση φαγητού και ποτού. Κι αυτό γιατί και στα δύο μυθιστορήματα η κατανάλωσή το υ ς εξυπηρετεί ανά­ γκες διαφορετικές απ' αυτές που συνήθως επιβάλλουν οι σωματικές ανάγκες της πείνας και της δίψας. Αποτε­ λούν άλλοτε το μέσο και άλλοτε αυτοσκοπό προσωπι­ κής α πελ ευ θέρ ω σ ης και πραγμάτωσης τη ς ευτυχίας -μιας ευτυχίας που σημειωτέον δεν βασίζεται σε συγκε­ κριμένο ιδεολογικό ή ηθικό κώδικα-, ενώ και στις δύο τω ν περιπτώσεων εμφανώς αποτελούν συν τοις άλλοις την αιχμή του δόρατος ή ίσως και το υποκατάστατο άλ­ λων και κατά κύριο λόγο σεξουαλικών απολαύσεων. Το ξεπέρασμα τω ν ορίων πάντως, όπω ς ρητά τίθεται και κατονομάζεται στο Ζάχαρη στην άκρη, αποδεικνύεται πράξη κολάσιμη που επιδέχεται την ποινή του θανάτου.

4M )

Ό λως περιέργως, και τα δύο μυθιστορήματα νιώθουν την α νά γει μιας κάθαρσης, στην οποία οι φαύλοι, και στη συγκεκριμένη περίπτωση οι έχοντες εντρυφήσει και παραδοθεί στις ηδονές της σάρκας, οποιεσδήποτε κι αν

Η κατάχρηση τη ς γλώ σσας λοιπόν, ω ς βασικού οργά­ νου γεύσης και πρόσληψης τροφής, η οποία οδηγεί σε μια διαφορετική κατάχρηση και πάλι της γλώσσας, νοουμένης όμως τώρα ω ς το κατ' εξοχήν όργανο ομιλίας

είναι αυτές, καλούνται να αποδώσουν το τίμημα. Πιο συγκεκριμένα. Το φαγητό εμφανίζεται ήδη από τις πρώτες σελίδες στο μυθιστόρημα της Φακίνου, όταν για παράδειγμα οι ένοικοι της βίλας με την άφιξή τους αντι­ κρίζουν το στρωμένο τραπέζι, ή στις περιγραφές (αν και όχι και τόσο λεπτομερείς) τω ν καθημερινών γευμάτων τους- αλλά μόνο προς το τέλος αρχίζει να ανάγεται σε αξία και κυρίως όταν ο Αργύρης, ένας απ' τους ήρωες και ο τιμώμενος ένοικος του καλοκαιριού, αρχίζει να ο­ ραματίζεται την προσωπική του απελευθέρωση με ό ­ ρους φαγητού. Ο αφηγηματικός λόγος απ' την άλλη, και

και ταυτόχρονα ως επικοινωνιακός κώδικας, στην ουσία δημιουργεί τους όρους ύπαρξης και εξέλιξης της πλο­ κής. Κατ' αναλογίαν λοιπόν προς τη συγγραφική διαδι­ κασία μ έσ ω το υ γρ α π το ύ λ ό γ ο υ , η π ρ ο φ ο ρ ική χρήση/κατάχρηση τη ς γλώσσας εδώ , αποτέλεσμα της μεθοδευμένης και υποχρεωτικής κατανάλωσης τω ν ε ­ λιξιρίων, θέτει τους ό ρους ύπαρξης της πλοκής, τουτέστι της ύπαρξης αυτής καθαυτής της ιστορίας του μυ­ θιστορήματος μας. Η έμφαση στον κοινό τόπο σίτισης και εκφοράς του λό­ γου και στην ανταγωνιστικότητα τω ν δύο όσον αφορά στην κυριαρχία επί του συγκεκριμένου χώρου έχει αποτελέσει κατά καιρούς επίσης κοινό τόπο στην παγκό­ σμια λογοτεχνία και θεωρητική σκέψη. Στο Συμπόσιο του Πλάτωνα, για παράδειγμα, η ομιλία και η λήψη τρο­ φής εξισώνονται και συζευγνύονται, ενώ, σύμφωνα με την Παλαιό Διαθήκη, ο θε ό ς έδω σε στους ανθρώπους την πείνα για να μάθουν ότι δεν μπορούν να τρέφονται με ψωμί μόνο αλλά και με «κάθε λέξη που βγαίνει απ' το στόμα του θεού». Κατά τη Virginia Woolf7, α π' την άλλη, οι λέξεις γίνονται στη γλώσσα καραμέλες, οι ο ­ ποίες με τη σταδιακή διαφάνεια που αποκτούν απελευ­ θερώνουν γλυκύτητα- ενώ, σύμφωνα με τους θεωρητι­ κούς Deleuze και Guattari8, η στοματική κοιλότητα στο β ρέφος εκπληρεί μια πρωτόγονη λειτουργία, η οποία σταδιακά αντικαθίσταται ανταγωνιστικά από την ομιλία. Για να ξαναγυρίσουμε στην ιστορία του μυθιστορήματός μας, οι απολαύσεις της στοματικής κοιλότητας, όπως έ­ χουμε ήδη πει, αρχίζουν σταδιακά και μετά από ένα ορι­ σμένο σημείο να φορτίζονται με κάποιου είδους ιδεολο­ γικές προεκτάσεις, καθώς αντιμετωπίζονται ω ς επανα­ στατικό όργανο και μέσο απελευθέρω σ ης α π' όλα τα δεινά που η εγκράτεια και η σύνεση έχουν επιφέρει στη ζωή τω ν ηλικιωμένων αυτών μικροαστών. Παρότι ο φι­

σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει στον Υπνοβάτη, δεν εμ­ φανίζεται διηθημένος από μια ορολογία ή εικονολογία γαστριμαργικής φύσης, παρά το γεγονός ότι οι καταχρή­ σεις της στοματικής κοιλότητας ανάγονται τελικά σε ύψιστη ασέβεια που εγείρει την κάθαρση και κατ' επέκτα­ ση σε λειτουργικό μοχλό ολόκληρης τη ς πλοκής του μυθιστορήματος. Είναι το ποτό αντίθετα και μάλιστα, όπω ς αντιλαμβανό­ μαστε, όχι ποτό αλκοολούχο, που αρχίζει σχετικά νωρίς να αποκτά λειτουργική σημασία: τα ελιξίρια, που φτιά­ χνονται καθ' υπόδειξιν της Λίλιαν, της σχεδόν αόρατης ιδιοκτήτριας της βίλας, και προσφέρονται καταναγκαστικά από τη λουτράρισσα-εκπρόσω πό τη ς στους ενοί­ κους, ερμηνεύουν τόσο τη μέχρι τούδε όσο και την τρέ­ χουσα συμπεριφορά τους: το γεγονός δηλαδή ότι, ενώ δεν είναι απόλυτα ευτυχισμένοι με τις συνθήκες παρα­ μονής τους, αδυνατούν να αποσκιρτήσουν. Πέρα από τις συνδηλώσεις βακχικών συνευρέσεων, που προσδί­ δει και στο μυθιστόρημα γενικότερα αλλά και στο συ­ μπόσιο (παρότι κακέκτυπο τω ν αρχαιοελληνικών) της τελευταίας πράξης, η χρήση ελιξιρίων6 σημασιοδοτεί ε ­ πίσης και προς μια εντελώ ς διαφορετική κατεύθυνση, καθώς αντιπαραθέτει και ταυτόχρονα γεφυρώνει δύο α­ πό τις βασικές (και συχνά ανταγωνιστικές) λειτουργίες της στοματικής κοιλότητας, όπως αυτές της λήψης τρο­ φής και της ομιλίας. Και για να υπενθυμίσω τα σχετικά επεισόδια, η κατάποση των ελιξιρίων από τους ενοίκους την ώρα του μασάζ, που προηγείται του μπάνιου στις ιαματικές πη γές, το υ ς κάνει ό λ ο υ ς επ ιρ ρ επ είς στη φλυαρία (η αναλογία ανάμεσα στη ρευστότητα του πο­ τού και στην απρόσκοπτη ροή του λόγου είναι εδώ εμ­ φανής και λειτουργικότατη) και κατά συνέπεια στην α­ ποκάλυψη προσωπικών τους μυστικών στη λουτράρισσα, μυστικά για τα οποία οι ίδιοι πάντα ένιωθαν ένοχοι και ανασφαλείς.

Ώ2®---------------------------------------------

λόλογος Αργύρης είναι αυτός που θέτει το θέμα επί τάπητος, μέσω της απόφασής του δηλαδή να γιορτάσει το τέλος των φετινών διακοπών του μ' ένα οργιαστικό συ­ μπόσιο, η υπέρβαση τω ν ορίων μέσω ακραίων γαστριμαργικών απολαύσεων αποτελεί τη μυστική, συνειδητή ή ασύνειδη, φαντασίωση πολλών άλλων και κυρίως της συζύγου και ισόβιου δυνάστη του, της Ελευθερίας, η ο­ ποία κατατρύχεται συχνά απ' το όνειρο πως, σαν μια απ' τις Μαινάδες κι η ίδια, συμμετέχει σε βακχικά όργια. Από μια περίεργη ειρωνεία της τύχης, ή μάλλον της πλοκής, το όνειρο που τελικά θα πραγματοποιηθεί επακριβώς και με κάθε λεπτομέρεια δεν είναι αυτό του καταπιεσμένου

______________________ το θέμα του μήνα

Αργύρη αλλά της γυναίκας ίου, σαν μια τελευταία επα­ νάληψη δηλαδή του προτύπου το οποίο είχε όλα αυτά τα χρόνια ακολουθήσει η κοινή τους ζωή. Η υποκατάσταση (και συχνά η συμπλήρωση) τω ν γαστριμαργικών απολαύσεων με σεξουαλικές αποτελεί ε­ πίσης κοινό τόπο στην παγκόσμια λογοτεχνία και ίσως στην παγκόσμια εμπειρία, ενώ έ ­ χει α πα σχολήσ ει σοβαρά π ο λ ­ λούς θεωρητικούς της ψυχανάλυ­ σης. Για τον διαβητικό Αργύρη πά­ ντως, η μέσω του φαγητού α πε­ λευθέρωση, που τόσο έντονα εί­ χε φαντασθεί και τόσο συχνά, κα­ τά τη διάρκεια τη ς πα ρ α μ ο νή ς του στη βίλα, θεωρητικοποιήσει, προσέλαβε διάφορες μορφές κα­ τά τη διάρκεια τη ς τε λ ευ τα ία ς βραδιάς. Η γαστριμαργική απόλαυση του ροδοψ η μένου γου- | ρουνόπουλου, για παράδειγμα, g συμπληρώθηκε από την ερωτική g απόλαυση του ίδιου του μικρού | αγοριού που του το προσέφερε @ σερβιρισμένο σε δίσκο -αποτέλε­ σμα φυσικά της επίδρασης των αφροδισιακών ελιξιρίων που και αυτή τη φορά καθ' υπόδειξιν της ιδιοκτήτριας χορηγήθηκαν στους συμποσιαζομένους-, για να καταλήξει νεκρός μ' ένα ξεραμένο αυλάκι από σοκολάτα στην άκρη του στόματος. Σε αντίθεση με το Ζάχαρη στην άκρη, στον Υπνοβάτη το φαγητό και ακόμη και το ποτό δεν υμνούνται σαν αξία ούτε ανάγονται σε σκοπούς ή μέσα απελευθερωτικών ή άλλων, λυτρωτικών τέλος πάντων, προδιαγραφών. Στο πλαίσιο του όλου παρακμιακού κλίματος που επι­ κρατεί στο συγκεκριμένο μυθιστόρημα, το φαγητό υφίσταται περισσότερο σαν δυσλειτουργία παρά ως μια φυσιολογική και απολαυστική εκπλήρωση κάποιων σω­ ματικών αναγκών, ενώ το ποτό αντίθετα χρησιμοποιεί­ ται σαν το κατ' εξοχήν μέσο διαφυγής από μια οδυνηρή πραγματικότητα που πληγώνει. Το μυθιστόρημα αρχίζει με τον κοιμισμένο Μανώλη, τον κεντρικό ήρωα και εκπρόσωπο του θεού στη γη, να δ έ­ χεται στο πρόσωπό του, εν είδει βαφτίσματος, τα στα­ γονίδια απ' τον εμετό του Πατέρα του, αηδιασμένος κα­ θώς είναι απ' την αταξία του κόσμου, ενώ μια παρόμοια εικόνα επαναλαμβάνεται σε κάποιο άλλο σημείο του μυθιστορήματος, όπου αυτή τη φορά ο Μανώλης σκύ­ βει και κάνει εμετό. Η βίαιη και δυσάρεστη εκκένωση του στομάχου σημασιοδοτεί ε δώ ποικιλοτρόπως και κατ' αναλογίαν αντανακλά τη γενικότερη ατμόσφαιρα

το θέμα του μήνα

που περιγράφει το μυθιστόρημα. Εν ολίγοις, υπάρχει μια αντιστροφή τη ς φυσιολογικής διαδικασίας λήψης τροφής, καθώς το φαγητό αποβάλλεται βίαια και μέσω της ίδιας οδού που έχει προσληφθεί, χωρίς να έχει προ­ λάβει να επιτελέσει την κατ' εξοχήν λειτουργία για την οποία προορίζεται, να θρέψει δηλαδή το σώμα με τα συστατικά του. Μια αντίστοιχη ει­ κόνα παρουσιάζεται στο εκτενές και ε ν δ ια φ έ ρ ο ν επ ε ισ ό δ ιο τη ς συσσώ ρευσης τω ν σκουπιδιών, που ο Μανώλης αναλαμβάνει τε ­ λικά να απομακρύνει και ο Mark να ζωγραφίσει, καθώς τα άχρη­ στα και βρωμερά υπολείμματα του φαγητού όλου του νησιού α­ ποκτούν ξαφνικά οντότητα και α­ πειλούν, σαν ζώντες οργανισμοί, να το αφανίσουν. Το ποτό, η κατ' εξοχήν ψυχοτρό­ πος ουσία στο ν Υπνοβάτη, έχει σημαδέψει τις ζω ές πολλώ ν απ' την ομάδα και κυρίως του υποψή­ φιου συγγραφέα Alan, ο οποίος σε κατάστασης μέθης βιάζεται και δολοφονείται άγρια απ' τον Μανώλη, και του ανορεκτικού και παιδεραστή ζωγράφου Mark, ο οποίος πεθαίνει μ' ένα ποτό στο χέρι κάτω απ' τον ακινητοποιημένο ή­ λιο. Ποτό και φαγητό για τον Mark λειτουργούν εναλλα­ κτικά και ανταγωνιστικά, ενώ και τα δύο συνδέονται στενά με την (έκκεντρη και διαστροφική) σεξουαλικότητά του: τη μέρα, που για πρώτη φορά καταφέρνει να δώσει πρόσωπο στα ακέφαλα πορτρέτα του (το πρό­ σωπο του Μανώλη), απέχει πλήρως α π' το ποτό και, α­ φού για φ ρ ε ς μασουλήσει ένα α υ γό 9 κοιτάζοντας το πρόσωπο στο πορτρέτο, βγαίνει έξω και ασελγεί σ' ένα αγοράκι στα σκαλιά της εκκλησίας. Εκτός άλλων, η ε ­ ντύπωση που δημιουργείται εδώ είναι ότι η αργή και τε­ λετουργική κατανάλωση του αυγού προετοίμασε και προκάλεσε στην ουσία το βιασμό του αγοριού. Το φαγητό, αυτό καθαυτό, με τη μορφή γεύματος, εμ­ φανίζεται α ρκετά νω ρ ίς στο μ υθιστόρημα, ότα ν η Maggie, μια αποτυχημένη υποψήφια συγνραφέας και ερασιτέχνισσα μαγείρισσα, καλεί στο σπίτι της όλη την ο­ μάδα για Ελισαβετιανό δείπνο. Στο πλαίσιο της μίμησης του πρωτοκόλλου της εποχής, η διαδικασία του τρώγειν περιγράφεται με μάλλον αποκρουστικούς όρους, ενώ είναι ενδιαφέρουσα η έμφαση που δίνεται σε ά λ­ λ ες δραστηριότητες της στοματικής κοιλότητας, όπως αυτές της συζήτησης, του γέλιου, του ρεψίματος, του καπνίσματος και του φιλιού. Μια ενδιάμεση και ενδιαφέ­

-5Μ]

ρουσα, για την οικονομία του μυθιστορήματος, λειτουρ­ γία του στόματος περιγράφεται στο πλαίσιο του παιχνι­ διού Δολοφόνοι και θύματα, που προς το τέλ ο ς τη ς βραδιάς οι συνδαιτημόνες αποφασίζουν να παίξουν. Όταν ο Mark ανακαλύπτει τη Λούκα, τη συγγραφέα και τη μόνη Ελληνίδα της ομάδας, κρυμμένη κάτω από ένα κρεβάτι, σβήνει το τσιγάρο του στον καρπό της και μετά καλύπτει με το στόμα του την πληγή, σε μια κίνηση που θυμίζει αφενός φιλί κι αφετέρου κανιβαλιστική πράξη. Όντας θέμα ταμπού, ο κανιβαλισμός στη λογοτεχνία θε­ ωρείται από πολλούς ότι συμβολίζει το πρόβλημα της απομόνωσης του ατόμου στις σύγχρονες κοινωνίες™, κάτι απ' το οποίο ο Mark αναμφισβήτητα πάσχει. Κατ' ά λ λου ς και πιο συγκεκριμένα κατά το ν Freud11, την Klein12 κ,λπ., ο κανιβαλισμός έχει σχέση με την τάση για ενσωμάτωση, η οποία τάση είναι ιδιαίτερα έντονη στη βρεφική ηλικία, όπου το εγώ διαμορφώνεται μέσω της προσπάθειάς του να ενσωματώσει το αντικείμενο που επιθυμεί και στη συγκεκριμένη περίπτωση το στήθος τη ς μητέρας. Για τον Frpud, λοιπόν, ο κανιβαλισμός συνδέεται αμετάκλητα με τη σεξουαλικότητα και κατ' ε ­ πέκταση με τη «στοματική φάση» ανάπτυξης του ατό­ μου (το στόμα κατ' αυτόν αποτελεί την πρώτη «ερωτογενή ζώνη»), η οποία φάση μπορεί να επιβιώσει και να συνυπάρχει με ά λλες στην ενήλικη ζωή. Ανεξάρτητα πάντως από την πιθανή, ψυχαναλυτική ή μη, ερμηνεία του φαινομένου, το στόμα του Mark, σαν χώρος πολλαπλής λειτουργικότητας, φαίνεται να διοχε­ τεύει, σύμφωνα με το κείμενο, στις φλέβες της Λούκα το άγραφο ακόμη βιβλίο της. Η ίδια η Λούκα απ' την άλ­ λη, και κυρίως στα πρώτα στάδια της συγγραφικής δια­ δικασίας, συνηθίζει να πίνει το μελάνι του στιλό της, ό ­ ταν η συγγραφή δεν προχωράει κατ' ευχήν, μια εικόνα που θα μπορούσε να προσληφθεί συμβολικά ως η κατανάλωση/ανάγνωση της μέχρι τούδε λογοτεχνικής πα­ ραγωγής, την οποία σύντομα θα οικειοποιηθεί, εν είδει διακειμενικών δανείων, κατά τη διάρκεια της συγγρα­ φής. Το στόμα λοιπόν στον Υπνοβάτη σαφώς δεν αντιμετω­ πίζεται μόνο ως η είσοδος του πεπτικού σωλήνα αλλά, πέρα απ' τις λοιπές, ορθόδοξες ή μη, χρήσεις του που συναντά κανείς στο συγκεκριμένο μυθιστόρημα, ρητώς και αμετακλήτως συνδέεται, υποκαθιστά ή απλώς σημασιοδοτεί την παραγωγή λόγου, προφορικού ή ακόμη και γραπτού, με την έννοια δηλαδή της επεξεργασμέ­ νης, της παγιωμένης προφορικότητας. Δεν είναι τυχαίο ότι μετά το επιτυχές πέρας του μυθιστορήματος της Λούκα, της μυθιστορηματικής persona της Καραπάνου, η παρακμή και η διάβρωση επικρατούν παντελώς: ο έ ­ νας μετά τον άλλο οι ήρωες βγαίνουν σε αχρηστία, εξα­

φανίζονται μυστηριωδώς όπως ο Μανώλης, πεθαίνουν ή απλώς λησμονούται και το νησί ολόκληρο ακινητοποιείται κάτω από έναν ήδη ακινητοποιημένο ήλιο που καθαίρει και εξαγνίζει τα πάντα. Πέρα απ' τους Αποκαλυπτικούς απόηχους της πλοκής και κυρίως της σκηνής του τέλους και τα ποικίλα ηθικο­ πλαστικά συμπεράσματα που θα μπορούσε κάποιος ευ­ κολότατα να εξάγει, το ζητούμενο εδώ είναι η συγγρα­ φή του μυθιστορήματος της Λούκα (κατ' εικόνα της α ­ ντίστοιχης ουγγραφής του μυθιστορήματος της Καρα­ πάνου), η οποία κινητοηοεί και ακινητοποιεί, βιβρώσκει και διαβιβρώσκει τα πάντα και τους πάντες για να τρα­ φεί και να υπάρξει. 0 λόγος του έργου είναι άλλωστε λόγος σαρκοβόρος, μεταφορικά και κυριολεκτικά, κα­ θώ ς εκφράσεις, όπω ς «να θρέψω το έργο», «η φθορά του νησιού και η δική της μοιάζανε, σαν η μία να είχε θρέψει την άλλη», «λάτρεψε το νησί σαρκοβόρα» κ.λ.π., συμμετέχουν ενεργά και συμβάλλουν δημιουργικά στη σταδιακή συγκρότηση του μυθιστορηματικού του σύμπαντος. Με εντελώ ς διαφορετικούς όρους και διαδικασίες, το Ζάχαρη στην άκρη φαίνεται να επιτελεί έργο ανάλογο: η μέσω του φαγητού και ποτού χειραγώγηση των ηρώ­ ων απ' την Ελένη, το εκτελεστικό όργανο της αόρατης Λίλιαν αλλά και της επίσης αόρατης, τόσο σε κειμενικό όσο και σε θεματικό επίπεδο, Φακίνου, τροφοδοτεί το μυθιστόρημα με τ' απαραίτητα στοιχεία της πλοκής που θα του επιτρέψουν να αναπτυχθεί και να επιβιώσει και να κλείσει τον κύκλο του τελικά: με άλλα λόγια να γρα­ φεί. Γραφή και στα δύο αυτά μυθιστορήματα σημαίνει παρο­ χή τροφής αλλά και το αντίθετο, τροφοδοσία δηλαδή συνεπάγεται γράψιμο, ενώ τόσο η ίδια η προσφορά όσο και η λήψη τροφής, η διαταραγμένη πρόσληψη ή η πα­ ντελής άρνησή της ρυθμίζουν σαν ασφαλιστική δικλεί­ δα τους ρυθμούς ανάπτυξης και τις διεξόδους και επι­ λ ογές τη ς πλοκής σ' ένα αενάως κινούμενο και αμφιδρόμως λειτουργούν εηικοινωνιακό φάσμα σχέσεων και αλληλοεπιδράσεων, δημιουργικότητας και (αυτο)καταστροφής. Γιατί παρά τη σύγχρονη μετουσίωσή του, κυ­ ριολεκτική ή μεταφορική, σε δημιουργικότητα, ο αρχέ­ τυπος ρόλος της γυναίκας υπήρξε η μέριμνα για τις δια­ τροφικές ανάγκες τω ν άλλων, η οποία και τότε όπω ς και τώρα, πέρα απ' την ουσιαστική, την υλική της διά­ σταση, συνεπαγόταν μια πληθώρα άλλων εννοιών και καταστάσεων που ευκόλω ς συνάδουν στη γυναικεία ψυχολογία, συμπεριφορά και προοπτική θέασης τω ν πραγμάτων. Γιατί, όπως μας λέει η Ellmann, Το φαγητό είναι το πρότυπο όλων τω ν ανταλ­ λαγών με τον άλλο, είτε αυτές είναι φραστικές,

οικονομικές ή ερωτικές. Η πέψη είναι ένα είδος σαρκικής ποίησης, αφού η μεταφορά ξεκινά απ' τις αυτο-μετουσιώοεις του ίδιου του σώματος, ενώ το φαγητό α ποτελεί το θησαυρό όλων των διαθέσεων και όλων των αισθήσεων. (...) (Το φαγητόI ωμό και μαγειρεμένο, στερεό ή υ­ γρό, φυτικό και μεταλλικό, ψάρι, κρέας και που­ λερικό, εμπεριέχει ολόκληρη τη σύνοψη του νοήματος της ζωής. Το φαγητό είναι το σύμβο­ λο της διεξόδου, το τοτέμ της κοινωνικότητας, η επιτομή κάθε δημιουργικού και καταστροφι­ κού έργου'1. □

Σημειώσεις 1. Ας μην ξεχνάμε ότι πολλές γυναίκες σε παλιότερες εποχές θήλαζαν όχι μόνο τα δικά τους παιδιά αλλά και παιδιά άλ­ λων, συνήθως επί αμοιβή.

2. Moore Η., «The meaning of food», American Journal of Clinical Nutrition, No 5,1998, p. 79.

3. Levi-Strauss Cl., The Raw and the Cooked, Chicago University Press, 1969.

4. Φαγητό και ποτό εδώ δεν νοούνται στη φυσική τους μορφή αλλά σε επεξεργασμένη, προϊόντα δηλ. κάποιας ανθρώπι­ νης παρέμβασης.

5. Nietzsche, Fr„ EcceHomo, Insel-Verlag, Leipzig, 1908.

Barthes R., Mythologies, Edition du Seuil, 1970.

Peckham, S„ «Consuming Nations», in Griffiths S. and J. Wallace (eds), Consuming Passions: Food in the age of anxiety, Mandolin, 1998.

6. Για μια διεξοδική συζήτηση για τη χρήση ψυχοτρόπων ου­ σιών στις Βακχικές τελετές, βλ. Κούβελας Η., «Μύθος και πραγματικότητα στις "Βόκχες" του Ευριπίδη», Ο Πολίτης, τ. 42,1997, σ. 15-19.

7. Woolf V., Between the Acts, Harmondsworth, Penguin, 1986, p.20.

8. Deleuze G. and Guattari F„ Kafka: Toward a minor literature, tr. Dana Polan, University of Minessota Press, 1986, p. 20.

9. Η επιλογή του αυγού σημασιοδοτεί εδώ ποικιλοτρόπως και κυρίως σαν σύμβολο μιας εν δυνάμει ζωής, της δημιουργι­ κότητας και της παρθενογένεσης, ενώ στη συγκεκριμένη περίπτωση φαίνεται επίσης να συνδέεται με μια αντιστρο­ φή του εορταομού του ελληνικού Πάαχα.

10.

Bevan D„ «Tournier, Borborygmus and Borborology: Reverberations of eating each other», in Bevan D„ (ed.)

Literary Gastronomy, Rodopi, 1988.

11 .The standard Edition of the Complete Psychological Works ofS. Freud, tr. James Strachey, Hogarth, 1953-74, Vol. 7, p, 198.

12. Klein M„ Love, Guilt and reparation and other works 19211945, Delta, N. York, 1977, p. 290.

13. Ellmann M„ The Hunger Artists: Starving, writing and Imprisonment, Virago, 1993, p. 112.

ΑΘΗΝΑ ΠΑΠΑΔΑΚΗ Συνέδριο για τον «Γυναικείο Λόγο» Χρόνια πριν υποστήριζα την έννοια της γυναικείας γραφής σχεδόν φανατικά. Τάρα την αντιμετωπίζω σαν εργαλείο έρευνας. Τι εννοώ: Η διαφορά είναι η πολυτέλεια μας, δώρο της φόοης. Όταν η «Εύα», αυτό το εκ διαμέτρου αντίθετο του αρσενικού (έτοι εθεωρείτο), έγραψε, ο λόγος χαρακτηρίστηκε λυρικός, πειθήνιος, περιπαθής, φιλήδονος, συναισθηματικός. Το πρότυπο δεν διαοαλεύθηκε καθόλου. Τα τελευταία όμως χρόVIα η εκφραστική της γυναικείας γραφής άλλαξε. Έγινε λεπτομερειακή, εσωτερική, συμπαγής στα αιτήματα, με το νεύρο της επαγρύπνησης, χωρίς αυτό να σημαίνει πως τ ο «αδύνατο» φύλο οτο σύνολά του ακολούθηοε τέτοια τροχιά, θα έλεγα μάλιστα πως αρκετοί άνδρες κινήθηκαν σ' αυτό το μήκος κύματος. Η αιτία λοιπόν της στροφής στον γυναικείο λόγο δεν ήταν μόνο οι κοινωνικές μετατροπές. Η γνώαη του δισυπόστατου της ανθρώπινης προσωπικότητας σε αροενικό-θηλυκό άνοιξε έναν νέο πνευματικό ορίζοντα. Η γυναίκα αφέθηκε χαλαρή πια απ' τον περίγυρο να δηλώ­ σει τη διαφορά σαν ελεύθερο αυτοδύναμο άτομο, ενώ την ίδια στιγμή αναγνώριζε και ανέπτυσσε την αροενική διάσταση. Κατάφερε μια ιοορροπία; Ποιος θα το πει; Κάθε όρος δημιουργεί ένα στεγανό ακόμα και όταν επιτρέπει αποχρώσεις, όμως οτο σημείο της σιωπής του ελλοχεύει η ανατροπή του. Κάθε όρος θα πρέπει να είναι η σκαπάνη για περαιτέρω έρευνα. «Η γυναικεία γραφή» δεν μπορεί να παραμείνει ως ηγεμονική ιδέα, πρέπει να διευρυνθεί, να ανασυοταθεί, να αμφισβητηθεί, να ναρκοθετηθεί, κι αν χρειαστεί, να καταργηθεί για ένα πνεύμα άλλου τύπου. Προτείνω λοιπόν ένα συνέδριο για τον «Γυναικείο Λόγο» από έναν επίσημο φορέα, όπου θεωρητικοί θα παραθέσουν τις απόψεις τους μαζί με ουγγρσφείς. Μιλάμε για μια υπόθεαη σοβαρή nou χρειάζεται έρευνα, αυνεργααία και διεύρυνση, αλλιώς θα αναμασάμε συνεχώς ένα αδύνατο, αποοτεωμένο δόγμα. Προτείνω και προσδοκώ. Όοο τώρα για τη δική μου ποίηση, θεωρώ πως περισσότερο οι κριτικοί και λιγότερο οι αναγνώστες ισχυρίζοηαι πως αυτή φέρνει τη σφραγίδα του φύλου μου. Ενώ εγώ την ίδια στιγμή πιστεύω στο άφυλο του ανθρώπινου πνεύματος.

το θέμα του μήι

M ftjg iu m

Τα Hpiooio ίου κειμένου: Πτυχές

τηςεΑίΙηνικήςγυναικείαςγραφής EAionBcTApccviou

Π / p 1 χουν εκφραστεί τα τελευταία χρόνια αμφιβολίες για την εγκυρότητα * δημοφιλούς μέρους των φεμινιστικών αναγνωστικών προσεγγίσεων, J L j βασισμένες κυρίως στην ανάδειξη της ταυτολογίας που ενυπάρχει στο Γ επιχείρημα ότι η γλώσσα της γυναικείας γραφής καθρεφτίζει την ιδιαι- I τερότητα του γυναικείου σώματος. Τέτοιες κριτικές προτάσεις, που ν η προκύπτουν από αποδομητικές θέσεις, αλλά και προβληματισμούς γύρω από τη δημόσια εκπροσώπηση του γυναικείου λόγου, ζητούν να αναδεί­ ξουν τις πολιτιστικά διαμορφούμενες, περίπλοκες, εξελισσόμενες και ριζοσπα­ στικές του εκδοχές1. Από την άλλη πλευρά, διαπιστώθηκε ότι η έλευση της φεμινιστικής κριτικής ανέδειξε μεθοδολογικές δυνατότητες θεωρητικού λόγου, εφόσον, μεταξύ άλλων, αποκατέστησε την αποτελεσματικότητα της θεματι­ κής κριτικής σε ένα πεδίο το οποίο υπερέβαινε τα όρια που είχε θέσει ο κλασι­ κός στρουκτουραλισμός. Σε μία προσπάθεια υπέρβασης των μηχανιστικών δομιστικών προσεγγίσεων, αλλά και αναγνώρισης της κάποτε απλουστευτικής φύσης των θεματικών ανα­ γνώσεων, θα άξιζε να ερευνηθούν οι τρόποι με τους οποίους οι Ελληνίδες ποιήτριες εκφέρουν λογοτεχνικό λόγο γύρω από τη γραφή, τον προσδιορισμό της ταυτότητας του γυναικείου γράφοντος υποκειμένου, τη θέση του απέναντι στον δυτικό ορθολογισμό, αλλά και οτη λογοτεχνική παράδοση και στα μέσα έκφρασης και σχολιασμού της!. θα επικεντρωθούμε σε αναγνώσεις τεσσάρων ποιητριών, οι οποίες, παρότι διαφοροποιούνται στην ποιητική τους, συγκλίνουν στους τρόπους ανάδειξης του λυρικού υποκειμένου, της υπόστασης και της θέοης του, αλλά και της ετερότητας του. Οι ηοιήτριες αυτές είναι η Μάτση Χατζηλαζάρου, η Μαντώ Αραβαντινού, η Ελένη Βακαλό και η Κική Δημουλά5. Μία τέτοια προσέγγιση, που σίγουρα ούτε στο ελάχιστό της μέρος δεν θα εξα­ ντλούνταν εδώ, αποτελεί μόνο πρόταση εργασίας, κάποιες από τις εκδοχές της οποίας ενδεικτικά μόνο παρουσιάζονται, θα περιοριστούμε σε ορισμένες αναπόφευκτα γενικευτικές προτάσεις που έχουν προκύψει κατόπιν αναγνώσε­ ων κειμένων των παραπάνω ποιητριών προτείνοντας συγχρόνως τη διεύρυνση

T im

το θέμα του μήνα

και συστηματοποίηση αυτών των αναγνώσεων. Τα ζητή­ ματα που θα παρουσιαστούν αποτελούν περιοχές της γυναικείας γραφής, οι οποίες απασχόλησαν τις φεμινιστι­ κές λογοτεχνικές θεωρίες και καθόρισαν τα ιδιαίτερα χα­ ρακτηριστικά, τις προτεραιότητες και τις τεχνικές της. Ο χώ ρος 0 γυναικείος χώρος είναι εσωτερι­ κός με υλικές όμως διαστάσεις, ε ­ νώ κάποτε ταυτίζεται με το γυναι­ κείο σώμα και τη μήτρα, που καθο­ ρίζει τη θηλυκή του φύση. Το διά­ στημα αυτό προσομοιάζει της ση­ μειωτικής «χώρας» (chora), όπω ς αυτή ορ ίζετα ι α πό τη Julia Kristeva4. 0 χώρος αυτός στην ποί­ ηση τη ς Μ αντώς Α ραβαντινού συμβολοποιείται γεωμετρικά με πλάγιες γραμμές, που ορίζουν ό,τι κρύβεται κάτω ή πέρα από την επι­ φάνεια των αντικειμένων. Στη Γρα­ φή Β5 η γυναίκα είναι η ανασκαφέας τω ν ερειπίων για την εύρεση της ανάμνησης των αρχετυπικών ήχων που αποτέλεσαν τη μήτρα του κειμενικού πολιτισμού, μέσα στον οποίο η ίδια επιδίδεται σε ασκήσεις γραφής μεταξύ συμβολικού και σημειωτικού, εξόριστη από το πρώτο και μόνιμα εμπλεγμένη στην ανάδειξη και πρόσληψη του δευτέρου. Όσο η Γραφή ολοκληρώνεται, όλο και λιγότερο ο γυναι­ κείος χώρος επιτρέπει την αναπαράσταση και τη δημι­ ουργία ταυτότητας. Η υπόσταση του γράφοντος υποκει­ μένου μεταβάλλεται, όσο αυτό μεταφέρεται στις πλάγιες γραμμές, πέραν της άμεσα αντιθετικής διττότητας υποκειμένου-αντικειμένου. Εν τέλει στο χώρο των άκρων και των ορίων βρίσκει τον εαυτό της περιθωριοποιημένο από το συμβολικό και απορροφώμενο από την εφήμερη υλικότητα του γυναικείου σώματος: «Τα πρόσωπα των γυ­ ναικών μετατίθενται στα περιθώρια των επαναλαμβανο­ μένων κατόπτρων» (ο. 70). Τα «Τοπία»6της Μάτσης Χατζηλαζάρου διαμορφώνουν έ ­ ναν υποσυνείδητο τόπο όπου εηιτελούνται γλωσσικά συμβάντα. Το συμβολικό αυτό τοπίο υπερβαίνεται δίνο­ ντας τη θέση του σε ένα άλλο, που τελικά εντοπίζεται στο σώμα της γράφουσας και αποτελείται όχι από αναπαραστατικά αντικείμενα αλλά από αδιαφανή και κρυπτικά κείμενα. Από τον τόπο αυτό κατάγεται η γράφουσα και στη μάθησή του την οδηγεί η σημειωτική γραφή μέσα α­ πό τα κενά τ η ς :«εγώ καταγωγή μου τα λόγια/ και σε κά­ θε μια απ' τις πτυχές των σωθικών μου και ως τις πιο ε ­ λάχιστες ρυτίδες μου L.1 και στα τοπία μου / θα μάθω έ­

το θέμα του μήνα

ναν φθόγγο που θε να τον ζήσει το βίωμά μου» (ο. 55). Στις «Παρανομίες»7της Κικής Δημουλά η προοπτική της γυναίκας μεταβάλλεται: ο τόπος στον οποίο ζει το υπο­ κείμενο της γυναικείας γραφής βρίσκεται εκτός νόμου και αποτελεί το χώρο ανατροπής τω ν αντιθέσεων και προ­ σωπικής ελευθερίας. Αντίστοιχα, στο «Επεισόδιο με φτερά»8 ο τό ­ πος αυτός είναι σκοτεινός, υπερ­ βαίνει τα πλαίσια του χάρτη και μέ­ σα του πραγματοποιείται η μέγιστη ασέβεια, που έγκειται στην άρ­ νηση του αποκλεισμού και της δια­ μόρφω σης ολότητας και παρου­ σίας. Το αώμα Η γυναικεία όραση του σώματος συγχέεται με τη μνήμη της προ-οιδιπόδειας φάσης, κατά την οποία οι πρω τογενείς αισθήσεις εκτός τη ς όρασης αντιλαμβάνονται την ενιαία με το μητρικό σώμα υ πό­ σταση του υποκειμένου. Αυτή η μνήμη στη «Νεκρή φύση»9 της Μάτσης Χατζηλα­ ζάρου συνοδεύεται από το τραύμα της αποκοπής του υ­ ποκειμένου από το μητρικό σώμα αλλά και την ηδονή της ανάμνησης της ένωσής του με αυτό που του προσδί­ δει τη γνώση της θηλυκής του φύσης. Το τραύμα βιώνεται σαν έλλειψη και απώλεια και η επούλωσή του πραγ­ ματοποιείται με την ερωτική συνάντηση, τη μεταφυσική εμπειρία ένωσης με το θείο ή ακόμη και με την υπόμνη­ ση του θανάτου. Οι εμπειρίες αυτές διοχετεύονται στη γραφή και σκοπεύουν στην αποτροπή της μοναξιάς10. Στην «Περιγραφή του σώματος»11 της Ελένης Βακαλό το σώμα έχει διπλή φύση, αφού εγκλείει τόσο την ηδονή ό ­ σο και το φόβο μέσω του οποίου επέρχεται η ένωση με τη μητέρα. Με την επιστροφή του στην αθωότητα το σώμα δεν παρατηρείται μόνο αλλά και παρατηρεί με αι­ σθήσεις άλλες από την όραση: «Τρυπώντας στο οώμα του/ Καινούριες διαρκώς/ Στοές ακοής» (ο. 60). Μέσα α­ πό τα κενά που διανοίγει ο διαχωρισμός του από τη μητέ­ ρα, το σώμα παράγει γραφή αντλώντας κάποτε από το έ ­ δαφος της λογοτεχνικής παράδοσης. Το σώμα έχει μία κρυφή ζωή και διαθέτει ιδιότητες βαρ­ βαρότητας. Σύμφωνα με την Kristeva12, η θεωρία της γυ­ ναικείας ιδιαιτερότητας είναι μία θεωρία περιθωριακότητας, ανατροπής και διαφωνίας. Το γυναικείο σώμα, στο ο­ ποίο κυριαρχούν οι αισθήσεις, αντιπροσωπεύει το ανα­ γκαίο όριο ανάμεσα στον άνδρα και στο χάος και μοιράζε­ ται όλες τις ιδιότητες της οριακότητάς του: δεν είναι ού-

■ ίΕΘ

τε εξωτερικό ούτε εσωτερικό, ούτε γνωστό ούτε άγνω­ στο. Στην ποίηση της Βακαλό το σώμα είναι «φυτικό», α­ κολουθεί δηλαδή την περιθωριακή αλλά και ανατρεπτική ζωή τω ν φυτών. Δεν πρόκειται όμως για τη διατήρηση της οργανικότητας, ως ισορροπίας και αντικειμενικότη­ τας, που αποδίδονταν στο ποιητικό κείμενο ήδη από το ρομαντισμό, αλλά για την ανατρο­ πή της μέσω της επαναστατικότητας: «Γο σώμα είχε πληθύνει και δεν ήταν καλό» (ο. 66). Τελικά το σώμα είναι αυτό που δεν λέγεται, είναι το παρόν που διαφαίνεται στα κενά του λόγου. Το υψ ηλό Το υψηλό, όπω ς αντιμετωπίζεται από τη γυναικεία ποίηση, μεταβι­ βάζεται στη σιωπή, που οδηγεί την ποιήτρια σε ένα κλειστό χάος. Αυ­ τός ο συρρικνούμενος κόσμος του παρελθόντος της «ασήμαντης» ύ­ παρξής της και της «μέτριας έκ­ φρασης» εντοπίζει το πρόσω πό της στον «ατέλειωτο χρόνο». 0 τό­ πος αυτός μορφοποιεί το χάος σε «χώρα», καθορισμένη από το «μητρ-ικό» πλαίσιο της γυναικείας έκφρασης, που τολμά να περι-ορίσει τη σύγχυση (και σύ-σχιση) σε ροή. Η γυναίκα, άλλωστε, υποβάλλεται σε μία διαρκή ηδονή αγγίγματος των δύο εμπειριών: του προσωπικού βιωμένου παρελθόντος και του χάους, του χαμηλού και του υ­ ψηλού. Στην ποίηση της Μάτσης Χατζηλαζάρου τα λόγια περιγράφονται χρωματικά και υλικά, αλλά η εκφορά τους δεν αποτολμάται, αφού το γράφον υποκείμενο έχει καθοδη­ γηθεί σε αυτά από τον πατέρα. Αυτή η πιεστική εκμάθη­ ση των λόγων γίνεται τόσο επαναληπτικά, ώστε τους αφαιρεί την ουσία και την ποιότητα, την οποία η γράφουσα με δικούς της τρόπους προσπαθεί να ανακαλύψει ξανά. Η γλώσσα της μοιάζει με παιχνίδι στο οποίο τα σημαινόμενα πολλαπλασιάζονται επ' άπειρον, Συγχρόνως, η ιστο­ ρία, που στις ανδρικές αφηγήσεις αναπτύσσεται μέσα στο χρόνο, κειμενικοποιείται από την αράχνη-εικόνες15 και υπάρχει μόνο στο παρόν («κρεμιέται εδώ»). Το διακοσμητικό, ταπεινό υλικό που η ποιήτρια χρησιμοποιεί στα κεί­ μενά της αποτελείται από τα υπολείμματα της ανδρικής ρητορικής. Η ίδια είναι μία αράχνη που υφαίνει την αφή­ γηση επεκτείνοντάς τη προς όλες τις κατευθύνσεις και ό ­ χι μόνο γραμμικά. Στο «Δάσος»14της Ελένης Βακαλό δημιουργείται ένα κειμενικό παρόν διαφορετικό από αυτό των «άλλων» σελί­

δων, του εδάφους δηλαδή της παράδοσης. Το έδαφος αυτό είναι έρημο και ξηρό, ενσωματώνει τον τρόμο αλλά και το ύψος. Το γράφον υποκείμενο «βγάζει την καρδιά του», μιλάει με το «αίμα» και όχι μέσω του αισθητικοποιημένου ποιητικού λόγου15. Το δάσος αποτελεί το φυσικό και ζωντανό υπόστρωμα του ποιήματος, την πραγματική, φυσική και πραγματικά ζωντανή του υπόσταση. Η θυσία, στην ο ­ ποία η γράφουσα πρέπει να υπο­ βληθεί για να μιλήσει για το δ ά ­ σος, είναι να πρ ο σπ ο ιη θεί πω ς γράφει ποιήματα, να υιοθετήσει δηλαδή παρωδικά το λυρισμό. Στη «Φυτική αγωγή»16 επιλέγονται τα φυτά γιατί η μοναδικότητά τους εί­ ναι η μόνιμη επαναστατικότητά τους, που ορίζεται από την αύξη­ σή τους την ώρα του φεγγαριού, κατά την οποία παράλληλα η γρά­ φουσα γράφει ποιητικά (ΣελήνηΕλένη). Στο ποίημα «Η ώρα του φεγγαριού»17 η επαναστατικότητα έγκειται στη μεταβολή της οπτικής γω νίας. Από τη ν έρημ ο και το ν τρόμο επιλέγεται η φαινομενική υποχώρηση, από το υ­ ψηλό και ξηρό επιλέγεται το χαμηλό, υγρό και μαλακό. Στο «Μια άλλη ώρα του φεγγαριού»18 η νύχτα είναι η ώρα της αύξησης των γυναικών, όχι της σκοτεινότητας, αλλά της επαναστατικότητας του γυναικείου λόγου. Αυτό που χαρακτηρίζει τις γυναίκες και τα φυτά την ώρα του φεγ­ γαριού είναι η ομοιογένεια, η πυκνότητα, η ενότητα, η συλλογικότητα και η υποστήριξη, όλα συστατικά του ε­ παναστατικού λόγου. Το «σπάσιμο» των νεαρών φυτών αλλά και των γυναικών που επιδιώκουν την εξύψωση εί­ ναι ιδιαίτερα δύσκολο. Όπως τα φυτά και οι γυναίκες, έ­ τσι και τα ποιήματα που επιστρέφουν πίσω στη φύση, εί­ ναι δύσκολο να ερμηνευτούν. Τα «απροστάτευτα» αυτά ποιήματα (σ. S4), που γράφονται όταν η ποιήτρια παρα­ βαίνει τις αρχές του ευρωπαϊκού ουρανισμού και ορθο­ λογισμού, ανατρέπουν τη νομοτέλεια της παράδοσης και οδηγούν τη γραφή σε έναν αρχετυπικό μινιμαλισμό. Στο ποίημα «Ο θρύλος τους»19 η ποιήτρια δημιουργεί μία δική της ποιητική παράδοση, που σχετίζεται επίσης με τη φυτική ζωή και τη φύση. Αυτή η παρελθοντική ζωή της παράδοσης ξεκινά από το υγρό στοιχείο, το ποτάμι ή τη θάλασσα, όπου εντοπίζονται και οι απαρχές της μνήμης και της έμπνευσης. Η καταβύθιση που επιχειρείται αποζη­ τά τη ρίζα του ποιήματος, την αρχική ονοματοθεσία, τις πρώ τες λέξεις που ορθώνονται από τη φωνή και την κραυγή. Το παρόν της ποίησης συνδέεται με τη λήθη αυ-

το θέμα του μήνα

τής της φωνής. Μέσα στην έρημο της λήθης επιχειρείται η ολοκλήρωση, η άμυνα και η επιθυμία αναζήτησης των πρώτων πηγών διά της ραβδοσκόπησης. Η ράβδος και τα πουλιά θα οδηγήσουν τους νέους ποιητές, μάντεις ή θε­ ατές ονείρων, πίσω στη ρίζα του ποιήματος, μία ρίζα που απλώνεται στην επικράτεια του γυναικείου σώματος, της φωνής, της νύχτας, της σκιάς και της μεγάλης πράσινης χλόης και αντιπροσωπεύει την άλλη όψη της γης και την προ-οιδιπόδεια μνήμη του λόγου. Στη «Γενεαλογία»20 η γυναίκα παρουσιάζεται ως φυτό που άλλωστε χαρακτη­ ρίζεται από σταθερότητα, υποστήριξη, σοφία και τρόμο. Η γυναικεία αναπαραστατική φωνή είναι φυσική, συνδυά­ ζεται με τους ήχους και τα φαινόμενα της φύσης, ενώ ο έρωτας και η παρουσία του ξένου εραστή απολύει το λό­ γο. Δεν υπάρχει διαφορά ανάμεσα σε υψηλό και χαμηλό, εφόσον όλα σχετίζονται με διαδικασίες αγάπης, ζωής, θυσίας και δώρου21. Στην ποίηση της Κικής Δημουλά είναι χαρακτηριστικές οι αλλεπάλληλες προσπάθειες ανατροπής της καθημερι­ νής χρήσης της γλώσσας και διεύρυνσης της λογοτεχνι­ κής της λειτουργίας μέσω της ανακολουθίας συντακτι­ κών σχημάτων και της κινητικότητας τω ν λέξεων στον συνταγματικό και παραδειγματικό άξονα της γλώσσας. Ενδεικτικά, στο ποίημα «Επί τα αυτά»22 παρατηρείται η με­ τακίνηση από τη φράση στη λέξη που αναδεικνύει τη δυ­ νατότητα διασποράς της σημασίας. Στο ποίημα «0 πλη­ θυντικός αριθμός»23 η άκαμπτη ορολογία τω ν κανόνων της γλώσσας, διατηρημένη σχεδόν «επί τα αυτά», αποκτά λογοτεχνική λειτουργία, καθώς η μορφολογική περιγρα­

φή των κλίσεων και τω ν αριθμών ή γενών των ονομάτων γίνεται νοηματική. 0 κανονικός λόγος χρησιμοποιείται για να διαστρεβλωθεί, να ανατρέψει τους κανόνες και να ι­ διωτικοποιήσει τον έγκυρο, επιστημονικό ή παραδοσιακό λογοτεχνικό λόγο. Εξάλλου, στο ποίημα «Ασυγκινησία»21 περιγράφεται συμπαθητικά η συγκίνηση των φθαρτών σε βάρος της ασυγκινησίας των αφθάρτων, και προτιμάται η φθαρτότητα της συγκίνησης (μη τέχνη) παρά η αφθαρσία της ασυγκινησίας (τέχνη). Στο «Σημείο αναγνωρίσεως»25 η Κική Δημουλά μεταβαίνει από την αισθητικοποίηση στην πραγματικότητα και από την εξιδανίκευση της τέχνης στη ζωή, που είναι κοινωνι­ κά καθορισμένη από το φύλο. Τελικά η ακινησία του α­ γάλματος παρουσιάζεται μετωνυμικά ως ιδιότητα που δεν προκύπτει από το υλικό κατασκευής του, αλλά από το φύλο του προσώπου που εκείνο αναπαριστά. Με αυτό τον τρόπο η αιχμαλωσία αποσυνδέεται από την τέχνη ως χαρακτηριστικό της αιωνιότητάς της και συνδέεται με το γυναικείο φύλο ως χαρακτηριστικό της κοινωνικής του θέσης. Το γυναικείο ποιητικό βλέμμα δεν έχει χαρακτήρα αισθητικό (δεν κάνει τέχνη) ούτε καταστροφικό (δεν προκαλεί το θάνατο) αλλά μαχητικό και κριτικό (αποκαλύπτει την πραγματική ιδιότητα της γυναίκας στην ιστορία). Στο ποίημα «Κάλχας»26, τέλος, εμφανίζονται δύο ήδη λόγων και ρητορικών: ο ανδρικός, που τοποθετείται σε εισαγω­ γικά, και ο γυναικείος, που εκφέρεται με άρνηση, επιθετι­ κότητα και φονική βιαιότητα. Η επιλογή αυτού του σκο­ τεινού λόγου εκπροσωπεί την αντίσταση στον ψευδώς φωτεινό ανδρικό λόγο.

Ε Ρ ΙΗ ΕΟ ΤΗΡΟΠΟΥΛΟΥ 0 όρος «γυναικεία γραφή» αποπροσανατολίζει 0 χαρακτηρισμός γυναικεία γραφή μου θυμίζει καταυλισμό σεισμοπλήκτων. Ένα πρόχειρο, ίσως συμπα­ θητικό καταφύγιο, που οι άλλοι το κοιτάζουν με επιείκεια χωρίς να το υπολογίζουν ουσιαστικά. Ειδικά σήμερα, οε μια εποχή που τα βιβλία που γράφονται από γυναίκες γνωρίζουν επιτυχία, που οι έδρες γυναι­ κείων σπουδών, γυναικείας δημιουργικότητας και γυναικείου μπλα μπλα, ιδιαίτερα οτην Αμερική, έχουν μεγάλη εζουοία, αυτή η έκφραοη μου φαίνεται επικίνδυνη γιατί αποπροοανατολίζει. Υπάρχει καλή και κακή λογοτεχνία, για μένα αυτό είναι το μόνο κριτήριο. Η διαδικασία της γραφής, ο πανι­ κός της λευκής σελίδας, είναι κοινή μοίρα. Ένας άπρας μπορεί να γράψει μια ερωτική σκηνή ή μια οκηνή φόνου, καλά ή κακά. Το ίδιο μπορεί να κάνει μια γυναίκα. Το αν ο αναγνώστης, διαβάζοντας, μπορεί να διακρίνει το φύλο του συγγραφέα, μου είναι αδιάφορο. Μερικές φορές αυτό είναι δυνατάν, άλλες όχι. Στην Πατρίτοια Χάιομιθ αποκλείεται, στη Βιρτζίνια Τουλφ είναι πιθα­ νόν. Το «Λολίτα» είναι προφανές ότι είναι γραμμένο από αρσενικό συγγραφέα, αλλά μερικές σελίδες του Τόμας Μπέρνχαρπ θα μπορούσε να τις έχει γράψει γυναίκα. Έχει καμιά αημαοία; Η απόλαυση του κειμένου, αυτό μετράει για τον αναγνώστη. Αυτό δίνει οε κάθε βιβλίο μια διαφορετική γεύση, μια ξεχωριστή ποιότητα που αποτυπώνεται στη μνήμη και οε ωθεί, χρόνια αργότερα, να το αναζητάς για να το ξανα­ διαβάσεις. Αυτή η ιδιαιτερότητα, αυτό το προσωπικό ατίγμα μετράει οε κάθε συγγραφέα, άηρα, γυναίκα ή ξωτικό.

το θέμα του μήνα

5&

Ε

Η υπέρβαση των αντ·8έσ<ων Η ροή τω ν ωθήσεων του σώματος και της γλώσσας εί­ ναι η ορμή που καθορίζει την υπέρβαση των αντιθέσε­ ων και συμμετέχει στη διαδικασία σημασιοδότησης. Σε αυτή τη διαδικασία παραγωγής γραφής οι πόλοι των α­ ντιθέσεων συμπεριλαμβάνονται και υπερβαίνονται μέ­ σω της επιστροφής στην ομοιογένεια. 0 τόπος αυτής τη ς περιοχής βιώνεται ω ς θεϊκό αλλά και μητρικό σώμα και έχει θηλυκά χαρακτηριστικά. Η ε π ι­ στροφή οε αυτόν το θηλυκό χώ­ ρο οδηγεί στην υπέρβαση της νο­ μ οτέλειας και ταυτίζεται με την εσώτερη, σωματική, επιθυμητική εμπειρία του γράφοντος υποκει­ μένου27. Έτσι δημιουργείται η αυ­ τόνομη κειμενικότητα της γυναι­ κείας γραφής, η οποία προκύπτει από την απουσία και τη σιωπή και καταλαμβάνει τα κενά του ανδρι­ κού λόγου28. Στη Γραφή Α29 της Αραβαντινού η γυναίκα είναι μάρτυρας του Απόντος, της απουσίας του ανδρικού λόγου, είναι αυτή που παλεύει να αποκαλύψει την απώ τερη ενότητα του παλιού με το νέο, των ευθειών με τις πλάγιες, της πραγματικότητας με το όνειρο, της λογικής με το ασυνείδητο, του ήχου με την εικόνα. Συγχρόνως, στο ποίημα «Οι λυπημένες φράσεις»30της Κικής Δημουλά η έννοια της διττότητας συχνά προκαλείται με τη συμπερίληψη μέσα στο ποίη­ μα δύο ρυθμών: του λυρικού και αφηγηματικού, του κρυπτικού και δηλωτικού, του μελωδικού και φαιδρού, του πεζού και ελεγειακού.

Το αποκείμενο Το αποκείμενο είναι ο αρχικός τόπος της προοιδιπόδειας ανάμνησης της επαφής με τη μητέρα31. Η γυναίκα είναι η μοναδική που, ευρισκόμενη στο περιθώριο με­ ταξύ υποκειμένου και αντικειμένου, μπορεί να αποδώ­ σει το αποκείμενο. Με την επιστροφή στο αποκείμενο καθορίζεται και η έννοια της χαράς και η υπέρβαση της ενοχής που επιφέρει ο διαχωρισμός από τη μητέρα. Μεταξύ υποκειμένου και αντικειμένου, αιτίου και απο­ τελέσματος της πράξης, ανάμεσα σε δύο αντίπαλους καθρέφτες, η πράξη της συνένωσης επεισείνεται προς το άπειρο. Η γραφή εμπλέκει το γυναικείο υποκείμενο σε έναν κλειστό κύκλο, όπου η αρχή γεννά το γένος και η αιωνιότητα αγγίζει τη διάλυση. Στον «Νυχτερινό καθρέφτη»32της Κικής Δημουλά το α­

ποκείμενο παίρνει τη μορφή ενός ονείρου που γίνεται εφιαλτικό, όταν δεν φλογίζει αλλά σβήνει τα πάθη. Η στέρηση του ονείρου από τη δυνατότητά του να ε ­ μπνέει εικονοποιείται με το είδωλο του καθρέφτη: είναι το είδωλο της ίδιας της ποιήτριας αλλοιωμένο, σμικρυμένο, πανομοιότυπο, έτερο, αλλοτριωτικό. Μέσα όμως από αυτό το είδω λο, την απώθηση και την επιθυμία το υ , η ποιήτρια δ η μ ιο υ ρ γ εί τη γραφή αναζητώντας την αναπα­ ράσταση του λόγου της: «Και βέ­ βαια να με βλέπει το χαμένο ααν μητέρα του. / Πόσες φορές το νέννηοα εκεί που δεν υπήρχε».

Η υΧικοποίηση του λόγου Στη γυναικεία ποίηση η γραφή α­ ποκτά υλική υπόσταση, καθώς υ­ περβαίνει τη μεταφυσική σπμασιοδότηοη και απεγκλωβίζει τη σ υγγρα φ έα από το υπερβατικό καθήκον της μετάδοσης του υψη­ λού λόγου. Στο ποίημα τη ς Ελέ­ νης Βακαλό «Το μάτι του πατέρα μου»33 το μάτι καθορίζει τη μετα­ βολή στην οπτική αντιμετώπιση της πραγματικότητας. Το τεχνητό μάτι φέρνει τεχνητή χαρά έω ς να αποκτήσει φυσική υπόσταση. Όπως ο πα­ τέρας, αυτοί που απέκτησαν τεχνητά μάτια τελικά πεί­ στηκαν ότι το βλέμμα τους είναι επαρκές και θεώρησαν την όρασή τους φυσική. Το γράφον υποκείμενο της Βακαλό, παρότι δεν διαφέρει από τους άλλους ανθρώ ­ πους, αντιλαμβάνεται το ψεύδος της τεχνητής όρασης που προκαλεί ο παραδοσιακός λυρισμός και αυτή την αντίληψη προβάλλει στους αναγνώστες του, με την προϋπόθεση να πιστέψουν οι ίδιοι πως δεν υπερβαίνει αυτή την αλήθεια. Η αγάπη λοιπόν τω ν αναγνωστών προς τη συγγραφέα ορίζεται ως η αναγνώριση της φ υ ­ σικής της υπόστασης. Στην ποίηση της Χατζηλαζάρου η γράφουσα ταυτίζεται με την αράχνη-εικόνες. Με την εμφάνιση αυτού του θηλυκού πλάσματος επιχειρείται η πορεία τη ς ποιήτριας στο σημειωτικό, εφόσον η γραφή της δεν αναζη­ τά σύμβολα, αλλά σημεία και κενά. Η Χατζηλαζάρου α­ ναζητά το υλικό των λόγων και τη λειτουργία τους, όχι τη σημασία τους («και δε σημαίνει ότι έχουν έναν προορισμό»34). Το μόνο που κάνουν τα λόγια είναι να «σπρώ­ χνουν τα αντικείμενα προς τα ανοιχτά μας χέριαΛ να φέρνουν κοντότερα τα πράγματα και τους ανθρώπους και να αναδεικνύουν την υπόσταση των κενών. Έχουν μία μαγική, τελετουργική λειτουργία και παραπέμπουν

σιην ταύτιοη σημαίνοντος και σημαινομένου, η οποία προσομοιάζει ακόμη και στη συλλαβική γραφή. Ό,τι υ­ πολείπεται από την αναφορικότητα της γλώσσας είναι τα «κρόσσια» τη ς ρητορικής της, το μόνο υλικό που διαθέτουν οι γυναίκες συγγραφείς για να κατασκευά­ σουν εκ νέου το υπερρεαλιστικό κείμενο. Στο ποίημα της Ελένης Βακαλό «Η παρένθεση της αρά­ χνης»56 η αράχνη αποδεικνύεται ισχυρότερη από το θύ­ τη της, αφού αφομοιώνει το χρόνο, τη οιωπή και τη δύναμή του, αυτοκαταστρεφόμενη έστω. Τελικό δημι­ ουργός και αράχνη ταυτίζονται καθώς η ενέργεια του θανάτου μεταβιβάζεται από το ένα δημιουργικό πλά­ σμα στο άλλο. Η λειτουργία του θηλυκού είναι να συρ­ ρικνώνει το θάνατο στη σιωπή του, ελαχιστοποιώντας τα μεγάλα, μεταφυσικά νοήματα. Στο ποίημα «Η έρημος τω ν σημασιών»57 τη ς Κικής Δημουλά η αράχνη παρουσιάζεται ω ς εκτιμήτρια αγαπη­ τών στη γυναίκα αντικειμένων που δημιουργούν τέχνη και ποίηση. Τα αντικείμενα αυτά δεν είναι πραγματικά καλλωπιστικά, αλλά *ψευδοπράγματι στοΑιστικά». Η α­ ράχνη -ω ς αρχετυπική υφάντρα και γυναίκα γραφέαςαξιολογεί εκτιμώντας και προστατεύοντας με τον ιστό

της (την επωδό) τα παλιά αντικείμενα που είναι ρευστά και σημασιοδοτούνται αμοιβαία. Η ιστορία του κάθε α­ ντικειμένου δεν είναι ξεχωριστή, αλλά ξεδιπλώνεται στο επόμενό του. Κανένα δεν είναι χρήσιμο, μα ακρι­ βώς η ανύπαρκτή τους λειτουργικότητα ενισχύει την α­ ξία τους («όμως τα πιστεύω»), Η εσωτερική, μνημονική και λογοτεχνική, σημασία τω ν αντικειμένων αντιτίθεται στη μεταφορική αφαιρετικότητα που τους προσδίδουν οι πατριαρχικές ποιητικές μορφές. Τα «πράγματα» της γυναικείας ποίησης έχο υ ν μικρό μ έγεθ ο ς, αντίθετα προς το άπειρο και ασύνοπτο μέγεθος τω ν μεταφυσι­ κών ανδρικών αυθεντιών. Τα αντικείμενα-λέξεις, παρ' όλη την αχρηστία τους, είναι αποκυήματα της ανάγκης που οδηγεί την ποιήτρια στη γραφή («με μία από δαύτες τώρα γράφω») και είναι τοποθετημένα στον τόπο που ορίζεται ως «η έρημος των σημασιών» όπου οι ση­ μασίες είναι πάμπολλες ή δεν υπάρχουν, ερημώνουν και ερημώνονται, μετρούν τον πυρετό της δημιουργίας και κινδυνεύουν να λιώσουν από αυτόν. Με βάση τις παραπάνω επισημάνσεις θα ισχυριζόμα­ σταν ότι μία ενδιαφέρουσα λύση τω ν προβλημάτων

[Ω Τ Η ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ Οι άνδρες και οι γυναίκες γράφουν σαν άνθρωποι Στην Ελλάδα μάς απασχολούν ερωτήματα που τέθηκαν στις δημοκρατικές χώρες από την αρχή του αιώνα. Το αν υπάρχει γυναικεία γραφή ήταν κάτι που ρωτούσαν την Κολέτ όταν έγραφε το Vagabonde, οτα 1910. Κι όταν η Σέλμα Λάγκερλεφ πήρε το Νόμπελ το 1909, όλοι είπαν: Τι ωραία, ευαίσθητη, γυναικεία λογοτεχνία! Τι χαριτωμένες νεραϊδόίοτορίες! Λες και οι ιστορίες με νεράιδες και φαηάοματα και παιδιά που μεγαλώνουν ήταν μια γυναικεία σπεσιαλιτέ. Αλλά δεν ήταν: ανέκαθεν οι άνδρες έγραφαν γι' αυτά τα θέματα μ ' αυτό τον τρόπο. Λίγο αργότερα, οι Αμερικανοί, που ήταν ελαφρώς επαρχιώτες, διαβάζοηας τα ποιήματα της Ντόροθυ Πάρκερ αναφώνησαν: Μα, αυτή γράφει σαν όνδρας! (Το αηίατοιχο τού «οδηγεί σαν άνδρας», «βρίζει οαν άνδρας» κτλ.) Από τότε πέρασαν πολλά χρόνια και δεν υπάρχει πια καμιά δικαιολογία: οι γυναίκες συγγραφείς πλήθυναν κι εξαπλώθηκαν σ' όλα τα είδη της λογοτεχνίας, έγραψαν το ίδιο φτηνά και εφήμερα βιβλία με τους άνδρες. Και το ίδιο μεγαλειώδη. Άλλες γυναίκες παγιδεύτη­ καν στην περιγραφή της «γυναικείας κατάστασης», σ' ένα είδος μεταβατικού φεμινισμού (Μαργκερίτ Ντυράς) κι άλλες δεν πήραν καθόλου υπόψη τους τ'ό τι ο κόσμος χωρίζεται σε φύλα (Γ ιουντόρα Γουέλτι). Διότι, στην πραγματικότητα, δεν χωρίζεται: αν χωρίζεται σε κάτι, είναι σε πλούσιους και σε φτωχούς, σε έξυπνους και σε ηλίθιους. Κατά συνέπεια, οι άνδρες συγγραφείς έγραψαν «σαν γυναίκες», και οι γυναίκες σαν άνδρες. Κι όλοι έγραψαν ααν παιδιά: τα φύλα, οι ηλικίες, οι ιδεολογίες ουνυφάνθηκαν και τα όριά τους μετακινήθηκαν. Οι ομοφυλόφιλοι άνδρες έγραψαν ααν ομοφυλόφιλοι άνδρες και οι ομοφυλόφιλες γυναίκες απιστοίχως. Το μόνο που απέμεινε είναι η προκατάληψη: τ ' ότι οι γυναίκες γράφουν λυρικό και κλαψιάρικα, για χαμένους εραστές, προδότες συζύγους και παιδιά που δεν γεννήθηκαν ποτέ' και τ'ό τι οι άνδρες γράφουν για το άγριο σεξ -που είναι άγριο μονάχα μέσα στο κεφάλι τους- και για τη βία και για το πώς είναι να ζεις οαν άνδρας μέσα στον ανδρικό κόσμο. Όμως, πόοο πίσω έχουμε μείνει από τα γεγονότα: πέρα απ'την τοπική λογοτεχνία, όπου ο καθένας περιγράφει με αυτα­ ρέσκεια τους περιορισμούς του φύλου του, υπάρχει η μεγάλη, φαντασμαγορική τέχνη του γραψίματος όπου οι άνδρες και οι γυναίκες γρά­ φουν ααν άνθρωποι.

το θέμα του μήνα

που θέτει ο φυλετικά καθορισμένος λόγος είναι να ε ­ ντοπιστούν και να αναλυθούν οι ροπές της γυναικείας γραφής σε σχέση με: α) την υπέρβαση της αντιθετικής πατριαρχικής σκέψης, β) τη διαφωρά και την κειμενικότητα, γ) την υπερίσχυση τη ς φω νής έναντι της γρ α ­ φής, δ) την ανατροπή της μεταφυσικής παρουσίας, ε) την αμφιφυλία του γυναικείου κειμένου, στ) την ανοι­ χτή και κινητική υπόσταση τη ς γραφής που καθορίζει την περιοχή του δώρου, της ομοιογένειας και της φ α ­ νταστικής τάξης, ζ) τη σωματικοποίηση και την υλικοποίηση σε αυτή τη ς σκέψης και της επιθυμίας, η) τη ροπή του γράφοντος υποκειμένου προς την προ-οιδιπόδεια μητέρα, θ) την υιοθέτηση του μυθολογικού ή θρησκευτικού μύθου ως φορέα της ενότητας. Η γυναι­ κεία γραφή αγωνιά να λύσει τις αντιθέσεις, τις αντιπα­ ραθέσεις και τις αντιξοότητες, διαμορφώ νοντας ένα πολλαπλό υποκείμενο, υπερβαίνοντας τον εμπειρισμό και τη λογοκρατία της συμβολικής τάξης και εκφράζο­ ντας τον πόθο επιστροφής στο φανταστικό, όπου η ε­ τερ ότη τα και ο διαχωρισμός χάνονται στις άπειρ ες πτυχές του κειμένου. □

Σημειώσεις 1. Ενδεικτικά τις ενστάσεις προς τη συμβολική ταύτιση της σεξουαλικότητας ενός πολιτιστικού προϊόντος με τη σωματικότητα αναπτύσσει η Kate Soper στο βιβλίο της Troubled Pleasures: Writings on Gender, Politics and Hedonism, London, Verso, 1990.

2. Είναι ελάχιστες άλλωστε οι σχετικές προσεγγίσεις στην ελληνική βιβλιογραφία για λόγους ποικίλους και πάντως όχι εύκολα αναγνωρίσιμους. Αναφέρω μερικές μόνο από τις πιο ολοκληρωμένες συγκεντρωτικές ερ­ γασίες που έχουν πραγματοποιηθεί σε σχέση με ζητή­ ματα ελληνικής γυναικείας γραφής: Αμβράζη Ελένη, «Φεμινιστική κριτική και γυναικεία γραφή», περ. Φιλόλο­ γοι; 69, 70 (1992), Δούκα-Καμπίτογλου Αικατερίνη (επιμ.), Αποστόλου Φωτεινή (βοηθ. επιμ.). Συμπόσιο Γυ­ ναίκες/ Ποίηση στην Ελλάδα και τη Βρεττανία, Τομέας Αγγλικής Λογοτεχνίας, ΑΠΘ σε συνεργασία με το Βρε­ τανικό Συμβούλιο, University Studio Press, Θεσσαλονί­ κη, 1998, Κροντήρη Τίνα (επιμ. και εισαγ.), Γυναίκα Λογοτεχνία - Θεωρία: εργασίες συμποσίου, μετάφρ.: Γιάννης Κρητικός, Τμήμα Αγγλικής, Τομέας Αγγλικής Λογοτεχνίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονί­ κης, 1994, Φρατζή, A. - Κ. Αγγελάκη-Ρουκ - Ρ. Γαλανάκη - Α. Παπαδάκη - Π. Παμπούδη, Υπάρχει, λοιπόν, γυ­ ναικεία ποίηση■„ Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πο­ λιτισμού και Γενικής Παιδείας, Ιδρυτής: Σχολή Μωραΐτη, Αθήνα, 1990, Van Dyck Karen, Kassandra and the Censors: Greek Poetry Since 1967, Cornell University Press, Ithaca and London, 1998.

3. Η επιλογή των συγκεκριμένων ποιητριών δεν σημαίνει ότι κείμενα άλλων συγγραφέων δεν θα μπορούσαν να συμπεριληφθούν στο αντικείμενο μιας τέτοιας ανά­ γνωσης. Η επιλογή έγινε κυρίως με κριτήριο τη συνολι­ κή έκδοση ολόκληρου ή μεγάλου μέρους των ποιητι­ κών τους συλλογών.

4. Σύμφωνα με την Julia Kristeva, η διάδραση ανάμεσα στο σημειωτικό και το συμβολικό καθορίζει τη «διαδι­ κασία σημασιοδότησης». Η αδιάκοπη ροή ωθήσεων που λαμβάνει χώρα στο σημειωτικό συσσωρεύεται στη «χώρα», ηου συμβολοποιείται με τον κλειστό χώρο και τη μήτρα. Η Kristeva στο La R0volution du langage po6tique, Paris, Seuil, 1974, σελ. 44, συμπεραίνει ότι η «χώρα» δεν είναι ούτε σημείο ούτε θέση, ούτε μοντέ­ λο ούτε αντίγραφο, αλλά «ένας κινητικός μηχανισμός που συνίσταται από κινήσεις και τις εφήμερες στάσεις τους [...), προϋπάρχει της σχηματοποίησης και δέχεται αναλογίες μόνο με το φωνητικό και κινητικό ρυθμό». Για την Kristeva η σημασία είναι ζήτημα θέσης. Το ση­ μειωτικό συνεχές πρέπει να διχαστεί αν πρόκειται να παραχθεί σημασία. Αυτός ο διχασμός της σημειωτικής χώρας είναι η «θετική» φάση και δίνει τη δυνατότητα στο υποκείμενο να αποδώσει διαφορές και συνεπώς σημασία σε ό,τι συνιστά την ανεξάντλητη ετερογένεια της «χώρας». Από τη στιγμή που το υποκείμενο εντάσ­ σεται στη συμβολική τάξη και στην οιδιπόδεια φάση ό­ που ο διχασμός έχει συντελεστεί, η «χώρα» θα έχει επιτυχώς καταπιεστεί και μπορεί να εκληφθεί μόνο ως ωθητική πίεση πάνω στη συμβολική γλώσσα, ως αντι­ φάσεις, ελλιπής σημασία, ανατροπές, σιωπές και α­ πουσίες στη συμβολική γλώσσα. Η «χώρα» είναι μία ρυθμική ώθηση παρά μία νέα γλώσσα. Συνιστά, με άλ­ λα λόγια, τις ετερογενείς και διασπαστικές διαστάσεις της γλώσσας.

5. Μαντώ Αραβαντινού, Γραφές Α, Β, Γ, Δ, Ε, Ζ, εκδόσεις Μαραθιά, Αθήνα, 1998, σσ. 57-98.

6. Μότση Χατζηλαζάρου, Ποιήματα 1944-1985, Ίκαρος, Αθήνα, σσ. 55-56.

7. Κική Δημουλά, Ποιήματα, Ίκαρος, Αθήνα, 1998, σ. 52.

8. Ό.π., σ. 130.

9. Μότση Χατζηλαζάρου, ό.π., σ. 53.

10. Σύμφωνα με την ΗέΙέηβ Cixous (La Jeune Νέβ, Paris, U0E, 1975) αυτός ο ανώνυμος προ-οιδιπόδειος χώρος υπερβαίνει το χρόνο αλλά και τη συντακτική κανονικό­ τητα. Είναι γεμάτος με το γάλα και το μέλι της μητέ­ ρας ως την πηγή του τραγουδιού που συνηχεί με τη γυναικεία γραφή.

11. Ελένη Βακαλό, Το άλλο του πράγματος: ποίηση 19541994, εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα, 1995, σσ. 57-67.

12. Όπως παρουσιάζει συνοπτικά η Toril Moi στο βιβλίο της Sexual Textual Politics: Feminist Literary Theory, Routledge, London and New York, 1985, σσ. 166-167.

13. Μάτση Χατζηλαζάρου, ό.π., σ. 51.

14. Ελένη Βακαλό, ό.π„ σσ. 9-25.

15. Στη μελέτη της με τίτλο «Για την ποιητική, το ποιητικό και την ποίηση στο έργο της Ελένης Βακαλό» (περ. Ελίτροχος, Καλοκαίρι 1995, σσ. 57-49) η Μαρία Κακαβούλια αναπτύσσει τον τρόπο με τον οποίο η ποίηση της Βακαλό ακυρώνει το λυρικό εγώ (βλ. κυρίως σσ. 4142).

16. Ό.π., σσ. 27-59.

17. Ό λ . σ. 50.

18. Ό.π., σσ. 50-51.

19. 'Ο.π., σ. 74.

20. Ό.π., σσ. 105-144.

21. Σύμφωνα με τη ν ΗόΙόηε Cixous («Castration or Decapitation?», Signs, 7 , 1, 41-55) η γυναικεία γραφή του «δώρου» παρουσιάζει αντιστοιχίες με την ντεριντιανή γραφή. Είναι μία γραφή που έχει τη διάθεση να διαπεραστεί από τους άλλους. Εκπροσωπεί τον αποδομητικό χώρο της ευχαρίστησης και της οργασμικής ανταλλαγής με το άλλο. Είναι η γραφή που δίνει προ­ νόμια στη φωνή: τη Φωνή της Μητέρας που είναι κυ­ ρίαρχη στις φαντασιώσεις του προ-οιδιπόδειου μω­ ρού και εκπροσωπεί το πρώτο τραγούδι, την εποχή πριν το παιδί αποκτήσει γλώσσα. Καταλαμβάνει ένα χώρο πριν το χρόνο, που δεν επιτρέπει ονοματισμό ή σύνταξη. Η γυναίκα που μιλάει είναι η φωνή της. Υλικοποιεί σωματικά αυτό που σκέφτεται. Το σημαίνει με το σώμα της. Είναι και σωματικά παρούσα στη γλώσ­ σα της. Η γραφή δεν είναι κάτι περισσότερο από μία επέκταση της πράξης του λόγου που γίνεται τραγού­ δι. Η φωνή δεν έχει όνομα: τοποθετείται στο ηρο-οιδιπόδειο στάδιο πριν το παιδί αποκτήσει γλώσσα, δηλα­ δή την ικανότητα να ονομάζει τον εαυτό της και τα α­ ντικείμενα.

22. Κική Δημουλά, ό.π., σ. 85.

25. Ό.π., σ. 124.

24. Ό.π,, σ. 149.

25. Ό.π., σ. 151.

26. Ό.π., σ. 180.

27. Η ΗέΙέηε Cixous υποστήριξε ότι η πατριαρχική σκέψη είναι διττή και καθορίζεται από αντιθέσεις, όπως δράση/παθητικότητα, ήλιος/σελήνη, πολιτισμός/ φύση, μέρα/νύχτα, πατέρας/μητέρα, λογική/συναίσθημα, λόγος/πάθος, που έχουν προβληθεί από την πατριαρ­ χική σκέψη. Για να αποκτήσει σημασία ο ένας από τους δύο όρους, πρέπει να καταστρέψει τον άλλο. Έτσι διαρκώς γίνεται ένας αγώνας για την υπερίσχυση του ενός από τα δύο σημαίνοντα. Υπερβαίνοντας αυτή την αντίθεση, οι γυναίκες αντιμετωπίζονται από τη Cixous σαν πηγή ζωής, δύναμης και ενέργειας. Έτσι δημιουργείται μία νέα, γυναικεία γλώσσα, που ανατρέπει αυτές τις αντιθέσεις. Η γλώσσα αυτή βασίζεται στη «διαφωρά»: η σημασιοδότηση ηαράγεται από ένα ατέλειωτο παιχνίδι ανάμεσα στην παρουσία και την απουσία, την

το θέμα του μήνα

παρουσία ενός σημαίνοντος και την απουσία των άλ­ λων. Η σημασία δεν είναι ποτέ αληθινά παρούσα, αλ­ λά κατασκευάζεται μέσω της δυνάμει ατέλειωτης δια­ δικασίας αναφοράς σε άλλα, απάντα σημαίνοντα. Έτσι, εδώ δέν υπάρχει ο θεός-συγγραφέας (που είναι η πηγή και σημασία του κειμένου), το μεταφυσικό σημαινόμενο, απόλυτα παρόν, χωρίς αρχή και τέλος ούτε και η μεταφυσικά σημαίνουσα φωνή έναντι της γρα­ φής, με τη δεύτερη να εκφράζει την κειμενικότητα ως διαρκή μετατόπιση της σημασίας. Με τον τρόπο αυτό παραβιάζεται η φυλακή της πατριαρχικής γλώσσας. Συνοψίζω εδώ τις απόψεις της Cixous για την πατριαρ­ χική διπολική σκέψη όπως αναπτύσσονται στο βιβλίο της La Jeune Νέβ και παρουσιάζονται από την Toril Μοί (ό.π., σσ. 104-105).

28. Σύμφωνα με την Luce Irigaray η γυναίκα απομένει αυτό το «απολύτως τίποτε», στο οποίο κάθε αρσενική μονά­ δα έρχεται αναζητώντας αυτό που θα την ορίσει, θα την ταυτίσει. Έτσι μετατοπίζεται, αλλά ποτέ δεν είναι ακριβώς αυτή που μετατοπίζεται. Δεν μπορεί η ίδια να ανασκευάσει αυτή τη μετατόπιση, να ανατρέψει την κυριότητα του τόπου τον οποίο συνιστά για το (ανδρι­ κό) υποκείμενο και στον οποίο δεν μπορεί να δοθεί στατική σημασία. Δηλαδή είναι η καταπίεση της σημα­ σίας της που κάνει τη σκέψη του δυνατή. Οι απόψεις αυτές της Irigaray αναπτύσσονται κυρίως στα κείμενά της Speculum de I'autre femme, Paris, Minuit, 1974 και Ce sexe qui n'estpas un, Paris, Minuit, 1977.

29. Μαντώ Αραβαντινού, ό.π., σσ. 19-56.

50. Κική Δημουλά, ό.π., 145.

51. Η Julia Kristeva στο βιβλίο της Pouvoirs de I'horreur, Paris, Seuil, trans. L6on Roudiez, 1980, παρουσιάζει την έννοια του αποκειμένου επιχειρώντας να περιγράψει την περίοδο της γνωριμίας του παιδιού με τη γλώσσα. Το αποκείμενο είναι η επικίνδυνη και ασταθής φύση του συμβολικού ελέγχου πάνω στις καταπιεστικές ω­ θήσεις των σημειωτικών ορμών, που αγωνίζονται να διασπάσουν την ταυτότητα, την τάξη και τη σταθερό­ τητα. Είναι η εξώθηση του ακατάλληλου, του ακατόρ­ θωτου και του άτακτου. Πάντως, ό,τι πρέπει να απω­ θηθεί δεν μπορεί να εξουδετερωθεί απολύτως, αλλά επικρέμαται στα όρια της ταυτότητας του υποκειμένου απειλώντας την ενότητα και τη σταθερότητα με ανα­ τροπή και διάλυση. Η αναγνώριση από την πλευρά του υποκειμένου της αδυναμίας του να εξωθήσει όλα αυ­ τά, καλείται αποκείμενο: το άφατο, η άβυσσος, η τρύ­ πα (η απειλή του θανάτου).

52. Κική Δημουλά, ό.π., σ. 471.

55. Ελένη Βακαλό, ό.π., σσ. 15-14.

54. Μάτση Χατζηλαζάρου, ό.π., σ. 61.

55. Ό.π., σ. 58.

56. Ελένη Βακαλό, ό.π., σ. 52.

57. Κική Δημουλά, ό.π., σ. 471.

Η Περσεφόνη και οι K 0 psc ιηζ: Οπό ιη Ζωή ΚαρέΑΑιι στην ΌΑγα lilnpoipc I- 1 p i ούτπ η σύντομη μελέτη1 επιχειρεί να ανιχνεύσει τη λειτουργία του μύθου της Ευρυδίκης στην ποίηση Αμερικανίδων και Ελληνίδων ποιητριών του αιώνα μας, οι οποίες τείνουν να τον επανα-γράφουν. Είναι χαρακτηριστικό, μάλιστα, ότι η στάση των ποιητριών απέναντι στο μύ­ θο διαφοροποιείται ανάλογα με τη θέση, ηγεμονική ή περιφερειακή, των πολιτισμικών συμφραζομένων, μέοα στα οποία λειτουργούν. Οι διαφορές καθιστούν καθεμιά από τις ποιήτριες ξεχωριστό κλώνο στο νήμα της ζωής της Ευρυδίκης στην προσπάθειά της να βγει από το σκότος όπου την εί­ χαν καταδικάσει ο Ορφέας και οι επίγονοί του. Αυτούς τους κλώνους ψαύω ε ­ δώ, γνωρίζοντας πως μελετώ ακόμη σκιές και περιγράμματα· πως η αναφορά μου στην ποίηση γυναικών υπό ανδρική (και δυτική) ηγεμονία αντανακλά και μια προσωπική αγωνία για την κίνησή μας (ή την ακινησία μας, σύμφωνα με την Καρέλλη) σ' ένα περιφερειακό πλαίσιο χωρίς σαφή γνώση τω ν μηχανι­ σμών που την καθόρισαν και την επιτηρούν2. Οι μύθοι και οι αρχαιοελληνικές πηγές αλλά και λατινικές μεταγραφές τους αποτέλεσαν σημείο αναφοράς για ολόκληρη τη δυτική σκέψη και τέχνη από την Αναγέννηση και ύστερα. Κυρίως με το Διαφωτισμό οι μυθολογικές αφηγή­ σεις άρχισαν να αντιμετωπίζονται ως εκφράσεις της μιας και μοναδικής αν­ θρώπινης ουσίας, της παγκόσμιας ταυτότητας, μια τάση που ενισχύθηκε με τη χρήση ορισμένων από αυτές ως πρωτοτυπικών παραδειγμάτων ανθρώπινης συμπεριφοράς από τον Φρόυντ. Οι αρχαιοελληνικοί μύθοι θεωρήθηκαν βασι­ κοί δίαυλοι γνώσης του κλασικού πολιτισμού που λειτούργησε, με τη σειρά της, ως μέτρο αξιολόγησης της καλλιέργειας του Ευρωπαίου και διαφοροποί' ησης από το Άλλο, τον ταπεινωμένο άγριο βάρβαρο, που βρισκόταν σε κάποια αποικία. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο ο μύθος του Ορφέα κατέστη στη Δύση η κατ' εξοχήν μεταφορά αυτού που ο Theweleit αποκαλεί «Βασιλιά της Τέχνης»,

ίου άντρα-συγγραφέα ειδικότερα, κατ' αντιστοιχίαν της Ευρώπης που αυτο-οριζόταν ως ο ηγεμόνας με το δικαί­ ωμα να κατασκευάζει ταυτότητες. Στην Ελλάδα το ενδιαφέρον για τους μύθους επισίρέφει με τη δημιουργία του νέου ελληνικού κράτους, οπότε και η αναφορά στο αρχαιοελληνικό παρελθόν καθίσταται μέ­ τρο ελληνικότητας, αξίας που θεωρείται έκφανση της δυτικής ηγεμονίας η οποία, παρότι γίνεται αντιληπτή, δεν είναι εύκο­ λα ανατρέψιμη (Herzfeld, Bien). Έτσι, αν και η Γενιά του Τριάντα και κυρίως ο Σεφέρης ανατίθεται στον καθορισμό του «ελληνισμού» από τη Δύση και επισημαίνει την ανά­ γκη ανατροπής αυτού του καθε­ στώτος και αναθεώρησης της αι­ σθητικής της ελληνικότητας, κά­ ποτε την αναπαράγει (Δημηρούλης 31-43). Και στα νεο-ελληνικά σ υ μ φ ρ α ζόμ ενα ο μ ύ θο ς το υ Ορφέα μεταφυτεύεται στην ποίη­ ση σημαντικότατων νεοελλήνω ν ποιητών, όπω ς ο Παλαμάς, αλλά και περισσότερο εικονοκλαστικών, όπ ω ς ο Εγγονόπουλος και ο Ρίτσος, ενώ αναφορές στον ορφισμό γίνονται και από τους Σικελιανό και Σεφέρη (Φιλοκύπρου). Όσον αφορά τη στάση τω ν ποιητριών απέναντι στους μύθους στον εικοστό αιώνα, ήδη από την εποχή του μο­ ντερνισμού οι Αμερικανίδες ηοιήτριες συμπορεύονται με τους άντρες ποιητές, κυρίως με τους Γέιτς, Έλιοτ και Πάουντ, στο ενδιαφέρον τους για το μύθο. Η χρήση του μύ­ θου από τους μοντερνιστές, προκειμένου να εξισορρο­ πήσουν αυτό που αντιλαμβάνονταν ω ς «αναρχία» της σύγχρονός τους πραγματικότητας και τις συντηρητικές πολιτικές συνδηλώσεις της, έχει κατά καιρούς αναλυθεί και επισταμένα ε ρ ευ νη θ ε ί από πο λ λ ο ύ ς μ ελ ετη τές (Williams, Moretti κ.ά.). Η υποτιθέμενη ανατρεπτική και α ­ νανεωτική ορμή του μοντερνισμού, ωστόσο, εκτρέφει καί μια γενιά γυναικών οΓ οποίες, όταν στρέφονται προς τους μύθους, επιδιώκουν να τους επανα-γράψουν με βά­ ση και τις καινοφανείς φεμινιστικές ιδέες των αρχών του αιώνα. Η πιο χαρακτηριστική ποιήτρια αυτής της τάσης εί­ ναι η Η. D. (Hilda Doolittle), της οποίας το έργο αποτελεί σε μεγάλο βαθμό επαν-επίσκεψη κλασικών μύθων. Αντίστοιχες προσπάθειες επανα-γραφής μύθων δεν εμ­ φανίζονται, κατά τον Robinson, στα ελληνικά λογοτεχνι­ κά συμφραζόμενα τω ν αρχών του αιώνα, παρότι ποιήτριες όπως η Μυρτιώτισσα και η Μελισσάνθη, η Γαλάτεια Καζαντζάκη και η Ευτυχία Μοσχονά αναφέρονται επίσης

to θέμα του μήνα

σε μυθικά πρόσωπα (109-10)3. Μόνο αργότερα, από τη δεκαετία του '40 και μετά, η Ζ. Καρέλλη γράφει ποιήμα­ τα, στα οποία μιλούν μυθικές γυναικείες περσόνες. Μάλι­ στα ο λόγος της Καρέλλη είναι ενδεικτικός της έναρξης μίας προσπάθειας ανατροπής της ανδρικής και δυτικής η­ γεμονίας, της κατάστασης απόλυτης ετερότητας, της σιωπής, ακόμη και του θανάτου, που έχει επιβάλει ο αν­ δρικός ηγεμονικός λόγος και η βα­ σική μετα φ ο ρ ά του, ο Ο ρφέας, στη γυναίκα συγγραφέα. Καθώς, όμω ς, η Ελληνίδα ποιήτρια υφίσταται διπλή ηγεμονία και αποικιο­ κρατία ίως κάτοικος μιας περιοχής υπό την πολιτισμική και οικονομική αποικιοκρατία της Δύσης (Μουζέλης 146)1, η πορεία της δεν είναι αντίστοιχη με αυτή των ποιητριών στη Δύση. Έτσι τα ποιήματα τη ς Καρέλλη, που αναφέρονται στην Ευρυδίκη, διαφοροποιούνται τόσο από αυτά τη ς Η. D. και της Μ. Rukeyser, για παράδειγμα, όσο και από αυτά με­ ταγενέστερων Ελληνίδων και Αμε­ ρικανίδων ποιητριών. Στο πρώτο από τα ποιήματα αυτά, με τίτλο «Ευρυδίκη» (1949), που ξεκινά με ομιλητή τον Ορφέα, ο θάνατος της Ευρυδίκης αποδίδεται σε «αφαίρεση» του συζύγου της (Α178). Η αμ­ φισημία του όρου είναι εδώ ενδεικτική της αμφιθυμίας της Καρέλλη απέναντι στο ηγεμονικό ανδρικό βλέμμα, που στερεί από την Ευρυδίκη το πρόσωπό της και την ε ­ ξορίζει σε ένα χώρο απόλυτης ετερότητας, στον οποίο θεωρείται ότι ανήκει4. Η Ευρυδίκη στη δεύτερη ενότητα εκφράζει τη δυσαρέσκειά της που το ναρκισσιστικό αίτη­ μα του άντρα της, ο οποίος περίμενε να τη δει ίδια αλλά και διαφορετική, την καταδίκασε σε έναν κόσμο ακινη­ σίας. Ενώ όμως στο δεύτερο αυτό μέρος η Ευρυδίκη ορ­ γίζεται για το γεγονός ότι ο ναρκισσισμός του Ορφέα τής στέρησε το πραγματικό της πρόσωπο, καταδικάζοντάς τη στην ακινησία, στις επόμενες ενότητες του ποιήματος η Καρέλλη κάνει χρήση ενός μη προσωπικού λόγου που α­ πηχεί την άποψη της χριστιανικής μεταφυσικής για το θά­ νατο. Αντίθετα στο ποίημα τη ς Η. D. «Ευρυδίκη» («Eurydice, 1916) η Ευρυδίκη στρέφεται με οργή, που μόνο προς το τέλ ο ς του ποιήματος μετατρέπεται σε συγκατάβαση, προς τον Ορφέα, ρωτώντας τον επανειλημμένα το λόγο για τον οποίο γύρισε να την κοιτάξει. Η ίδια τον επικρίνει για την επίσκεψή του που της ανακίνησε το ενδιαφέρον για τη ζωή, καθώς και για τ η ν «αλαζονεία και ασπλαχνία»

του (51) που της στέρησαν το δικαίωμα να ξαναδεί το φως. Έχοντας διαμορφώσει το πρόσωπό της με τη γνώ­ ση της απόλυτης στέρησης η Ευρυδίκη τελικά αναγνωρί­ ζει το ναρκισσισμό του Ορφέα «που δε χρειάζεται καμιά

τον Ορφέα, καθώς ο θάνατος της έχει προσφέρει γνώση και δύναμη, που δεν μπορούν να περιοριστούν στα όρια που θέτει ο Ορφέας-Νάρκισσος. Η αποδοκιμασία και η άρνηση ανταπόκρισης στο ναρκισ­

παρουσία» (54), αφού αυτό που είδε στο πρόσωπό της ήταν μάλλον «το φ ω ς του δικού του προσώπου / η φω­ τιά της δικής του παρουσίας» (52). Έτσι, παρά το θυμό της, η Ευρυδίκη αναγνωρίζει στις δύο τελευταίες ενότη­ τες του ποιήματος τον κυρίαρχο ρόλο της στον Κάτω Κό­

σιστικό αίτημα είναι εμφανής και στο ποίημα της Καρέλλη με τίτλο «Νάρκισσος» (1951). Σε αυτό ο ομιλητής-Νάρκισσος αρνείται την προσφορά του θανάτου, με τον οποίο δεν δύναται να συμφιλιωθεί. Ο Νάρκισσος, σε αντίθεση με την Ευρυδίκη, αρνείται να «ξεκουραστεί στο βέβαιο σκοτάδι / όπου κανένας δε θα τον δει» (Α254) και στην α­ κινησία που αυτό θα του επέβαλλε. Παρότι αναγνωρίζει το θάνατο που επέρχεται, προσπαθεί να τον υπερβεί μέ­ σω της κίνησης, προτρέποντας τα μέλη του να τον «δο­ νήσουν», να τον «γυρίσουν απ' αλλού» (Α255). Έτσι δεν αποδέχεται τη διαφορετικότητα, «το ξένο» (Α255), ακόμη και του ίδιου του θανάτου, καθώς επιθυμεί να έχει αυτός το ίδιο του το πρόσωπο. Αντίστοιχα με τον Νάρκισσο και ο Ορφέας επιλέγει το Ίδιο, καθώς, σύμφωνα με το μύθο, μετά τη συνειδητοποίηση της οριστικής απώ λειας της Ευρυδίκης στρέφεται προς εαυτόν και προς το φύλο του,

σμο, τη δύναμη που έχει αποκτήσει μόνη της, το φω ς που είναι δικό της και όχι του Ορφέα. Αντιλαμβάνεται πια ότι την απόλυτη μοναξιά, τα «λουλούδια του εαυτού της / και οι σκέψεις της» (55), δεν μπορεί κανείς να τη ς τα στερήσει. Η μεταγενέστερη «Ευρυδίκη» της Καρέλλη (1951), της ο­ ποίας ο λόγος περιλαμβάνει περισσότερες προσωπικές αναφορές από την προηγούμενη, έχει κατορθώσει, όπως και η Ευρυδίκη στο ομώνυμο ποίημα της Η. D., να απο­ κτήσει μέσω του θανάτου μια γνώση που της χαρίζει α­ θανασία: τη γνώση ότι η διαφορετικότητά της την καθι­ στά «ανύπαρκτη» για τον Ορφέα (Α236). Έτσι, μένει στον τόπο όπου «χωρά», αρνούμενη να «κλειστεί» στην αγκα­ λιά του συζύγου της. Το γεγονός ότι την έχουν ορίσει ως το απόλυτα Άλλο τη βοηθά να αντιλαμβάνεται τους περιρισμούς του λόγου του Ορφέα. Γνωρίζει όχι μόνο ότι η δική της δύναμη ξεπερνά τα όριά του, αλλά και ότι η «δυ­ νατή γνώση» που έχει αποκτήσει δεν είναι δυνατόν να περιχαρακωθεί μέσα στα όρια που αυτός βάζει. Μάλιστα, ενώ αναγνωρίζει το γεγονός ότι ο Ορφέας αντιπροσω­ πεύει ένα «ζωντανό πάθος», αυτή του ζητά αγάπη που να αποδέχεται τη δική τη ς διαφοροποιημένη κατάσταση (Α236-7). Η στάση της Ευρυδίκης γίνεται πιο επιθετική στο ποίημα της Καρέλλη «Ευρυδίκης Ψίθυρος» (1957) (Β104). Εδώ η ομιλήτρια, Ευρυδίκη, ω θεί τον Ορφέα να απαρνηθεί το ενδιαφέρον του για τα εγκόσμια και να ακολουθήσει το δρόμο που η ίδια έχει ανακαλύψει για να γνωρίσει «τη δι­ κή της ακινησία», που σε αυτό το ποίημα, αντίθετα από αυτό του 1949, αντιμετωπίζεται θετικά. Ωστόσο, το ποίη­ μα τονίζει την άρνηση του Ορφέα να ακολουθήσει την Ευρυδίκη, καταλήγοντας με ένα ερώτημα του Ορφέα σε παρένθεση που κλείνει με τη φράση: «γιατί ίη Ευρυδίκη! πέθανε τέτοιο θάνατο»; Εε αυτό, λοιπόν, το ποίημα φαί­ νεται να κορυφώνεται η αμφισβήτηση του ηγεμονικού λόγου που διέπει την ποίηση της Καρέλλη· ενώ η ποιήτρια εξακολουθεί ως ένα βαθμό να απηχεί τον χριστιανι­ κό μεταφυσικό λόγο για την ανάσταση του Χριστού, αρ­ χαιοελληνική εκδοχή του οποίου θεωρείται ο μύθος του Ορφέα, τονίζει τη διαφορά τω ν δύο εν τη ζωή συντρό­ φων και την απροθυμία της Ευρυδίκης να ακολουθήσει

προκαλώντας έτσι το μένος των Μαινάδων. Με τα ναρ­ κισσιστικά τους αιτήματα τόσο ο Νάρκισσος όσο και ο Ορφέας αποτελούν τον αντίποδα της Ευρυδίκης, η οποία στο ποίημα «Ευρυδίκη» (1951) αντιμετωπίζει το θάνατο ως ένα ευρύ πεδίο γνώσης που της παρέχει δυνατότητες και ελευθερίες που της είχε στερήσει η εγκόσμια ζωή. Η Ευρυδίκη, λοιπόν, τόσο στα ποιήματα της Καρέλλη (ό­ σο και σε αυτό της Η. D.), είναι η θολή λίμνη που δεν α­ ντανακλά το βλέμμα του Νάρκισσου-Ορφέα και κατ' επέκτασιν το ναρκισσιστικό ηγεμονικό βλέμμα του ανδρικού δυτικού λόγου. Αποδέχεται ότι αποτελεί το Άλλο για αυ­ τόν, το «ξένο», παρότι τη χαρακτηρίζει και μία αμφιθυμία απέναντι στη νέα κατάσταση που της έχει επιβληθεί ως άλλη αποικιοκρατία. Ωστόσο μέσα σε αυτό το πλαίσιο η Ευρυδίκη αρθρώνει τον αμφιθυμικό λόγο της, επιλέγο­ ντας την κατάσταση της ετερότητας προς τον ανδρικό η­ γεμονικό λόγο ως τον μόνο δυνατό τρόπο και χώρο αντί­ στασης. Περνώντας από την Καρέλλη, η οποία γράφει και ένα ε­ κτενές ποίημα με κεντρικό σημείο αναφοράς την Κασ­ σάνδρα (1955), μια γυναίκα που της έχουν αφαιρέσει τη συμβολική λειτουργία του λόγου, σε μεταγενέστερες Ελληνίδες ποιήτριες διαπιστώνει κανείς ότι η πορεία που είχε ξεκινήσει η Καρέλλη συνεχίζεται από την Κ. Αγγελάκη-Ρουκ. Στην ποίησή της η Ευρυδίκη δίνει τη θέση της στην Ιφιγένεια, μια γυναίκα που θυσιάστηκε κυριολεκτικά στο βωμό της μητροπολιτικής αποικιοκρατικής λογικής, και α ρ γό τερ α στην Π ηνελόπη (1977) και τη ν Ελένη (1982). Στο ποίημα τη ς Αγγελάκη-Ρουκ «Η Άρνηση της Ιφιγένειας» (1971), γραμμένο πολύ κοντά στη γενικότερα

ανατρεπτική και επαναστατική δεκαετία του 1960, η Ιφι­ γένεια παρουσιάζεται ως μία γυναίκα της οποίας η άρνη­ ση να θυσιαστεί, προκειμένου να πραγματοποιηθεί η εκ­ στρατεία, βρίσκει ανταπόκριση. Μάλιστα η φωνή της, που αντιπαραθέτει την επιθυμία γ ια «ειρηνικές πολίχνες» (37) στην αποικιοκρατική διάθεση των στρατιωτικών, αποδεικνύεται ισχυρή αφού οι τελευταίοι αναβάλλουν τον πό­ λεμο: Όσον αφορά την πορεία της Ευρυ­ δίκης στην αμερικανική ποίηση, με το πέρασμα τω ν χρόνων και ιδιαί­ τερα στη δεκαετία του 1970, αυτή εκφράζει αμεσότερα την οργή της εναντίον των ανδρών ποιητών που την έχουν καταδικάσει στη σιωπή [Alma, «ευρυδίκη» («eurydice»)]. Οι επανα-γραφές του μύθου της συ­ νεχίζονται και κατά τη δεκαετία του '80, σε ποιήματα που ανατρέ­ πουν την εικόνα της υποτιθέμενης ευτυχίας της στη συμβίωση με τον Ορφέα, ο οποίος δεν παρουσιάζε­ ται ω ς διατεθειμένος να την απε­ λευθερώσει, αλλά μάλλον να τη μετατρέψει σε ό,τι αυτός επιθυμεί, δένοντάς τη με το »παλιό λουρί... / που θα το ονόμαζε α­ γάπη» [Atwood «Ευρυδίκη», «Ορφέας» («Eurydice», «Orpheus (1)»)]. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι σε αυτές τις δεκαετίες η Ευρυδίκη συμπορεύεται οτην Αμερική με περσόνες ισχυρών μυθικών γυναικών, που εκφράζουν ό ­ λο και πιο απροκάλυπτα την οργή τους και διαπιστώνουν την εκμετάλλευσή τους από τον άντρα που τις έχει εκτο­ πίσει στο περιθώριο της ηθικής ως αυτές που πράττουν το κακό (Μέδουσα, Βάκχη, Κίρκη, Σειρήνες κ.ά.). Παράλληλα με τις παραπάνω ποιήτριες η Όλγα Μπρούμας (Olga Broumas), Ελληνίδα που επέλεξε να εγκαταλείψει την Ελλάδα, να εγκατασταθεί στις ΗΠΑ και να γρά­ φει εφεξής στα αγγλικά, δημοσιεύει το 1977 τη βραβευ­ μένη με το βραβείο Yale Younger Poets συλλογή τη ς Beginning with 0. Στο τμήμα της συλλογής με τίτλο «12 Απόψεις τη ς θεότητας» («Twelve A spects of Cod») η Μπρούμας πραγματοποιεί μια σειρά επαναγραφών μύ­ θω ν από τη σκοπιά θεαινών ή θνητώ ν γυναικών (Ιώ, Άρτεμις, θέτις, Λήδα, Δήμητρα, Καλυψώ κ.ά.), που έχουν απασχολήσει κατά καιρούς και άλλες ποιήτριες. Στα ποιή­ ματα αυτά η Μπρούμας επιχειρεί να επαναπροσδιορίσει το ρόλο της γυναίκας στο μύθο και στην κοινωνία, αλλά και να αναδείξει τη δημιουργική λειτουργία της που ξε­ περνά αυτήν της μούσας του άντρα ποιητή. Το ποίημα αυτής της συλλογής που συνδέεται αμεσότε­

ρα με το θέμα τούτης της μελέτης έχει τίτλο «Μαινάδα» («Maenad») (17), παραπέμποντας έτσι στο θάνατο του Ορφέα. Και η A. Rich είχε πριν από τη Μπρούμας (1971) δημοσιεύσει επίσης το ποίημα «Ονειρεύομαι πως είμαι ο θάνατος του Ορφέα» (I Dream I'm the Death of Orpheus») (119), στο οποίο μια Μαινάδα αναφέρεται στη δύναμή της να ανατρέπει τις δ εδομένες καταστάσεις, αφού μα­ θαίνει «οτο νεκρό ποιητή της να βαδίζει προς τα πίαω ενάντια στον άνεμο / στη λάθος πλευρά του καθρέφτη». Η Μπρούμας, ωστόσο, εστιάζει στην οργή της Μαινάδας που την οδήγησε να σκοτώσει τον Ορφέα και επιχειρεί να εντοπίσει τα αίτιά τη ς . Στο ποίημα τη ς Μπρούμας η Μαινάδα παρουσιάζε­ ται περιθωριοποιημένη μέοα στην οικογένεια και στην ευρύτερη κοι­ νωνία και ταυτόχρονα διαφοροποι­ ημένη τόσο από τους γιους της ό ­ σο και από τις άλλες γυναίκες (τη μητέρα της, τις ά λ λες Μαινάδες αλλά και τη θεά). ΑυτοΙ/ές απλώς επιθυμούν τη συνέχιση μιας «κλη­ ρονομιάς» χωρίς συναίσθημα και με δυσάρεστες «προειδοποιήσεις» που προκαλούν τρόμο και δυσαρέσκεια στις γυναίκες οι οποίες, μην έχοντας τρόπο αντίστασης, στρέφονται ενάντια στο ίδιο το φύλο τους. Παρότι η Μπρούμας μάς δίνει εδώ μια εικόνα του ενδότερου ψυχισμού της Μαινάδας και αποκαλύπτει τη μοναξιά και αδυναμία κάθε τέτοιας γυναίκας, το ποίημα λειτουργεί ω ς πέρασμα από την κατάσταση της συγκα­ ταβατικής ετερότητας σε αυτή της οργισμένης επιθετικό­ τητας. Έτσι, ενώ στην ποίηση της Καρέλλη η Ευρυδίκη α­ ντιμετώπιζε αμφιθυμικά την κατάστασή της, μια νεότερη Ελληνίδα κατορθώνει να περάσει στον νέο κόσμο κι από κει, χρησιμοποιώντας τη γλώσσα της αποικιοκρατίας, να εκφράσει μια οργή πιο έντονη κι από αυτή τη ς «κόλα­ σης». Είτε επαν-επισκεπτόμενες τους μύθους είτε ακόμη, όπως η Μ. Rukeyser και η Ρ. Γαλανάκη, αντιπαραθέτοντας το μύθο της προσωπικής τους αφήγησης στην αυθεντία του μυθολογικού λόγου5, οι Αμερικανίδες και Ελληνίδες ποιήτριεςτου αιώνα που τελειώνει κάποτε στράφηκαν σε κοι­ νούς στόχους: στη μελέτη τω ν όρων της φαλ(λογ)οκεντρικής (και δυτικής) ηγεμονίας που επέβαλε τη σιωπή της Ευρυδίκης ω ς γυναίκας (και μη δυτικής), αλλά και στην κατασκευή ενός χώρου για τη σκιά και τη σιωπή ώ­ σπου το σ(τ)ώμα τη ς Ευρυδίκης να αρθρώσει τον δικό του λόγο. □

Σημείωμα για τις μεταφράσεις Οι μεταφράσεις αποσπασμάτων και τίτλων από τα αγ­ γλικά έχουν γίνει μόνο για τη διευκόλυνση τω ν αναγνω­ στών και πρέπει να αντιμετωπίζονται ως μεταφραστικές δοκιμές και όχι ως οριστικές αποδόσεις. Σημειώσεις 1. Η μελέτη αυτή αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης έρευνας για τη λειτουργία του μύθου του Ορφέα και της Ευρυδίκης στην αμερικανική και ελληνική ποίηση του εικοστού αιώνα.

2. Δυστυχώς, παρ' όλη την ανάπτυξη των μετα-αποικιοκρατικών σπουδών, δεν έχουν μελετηθεί επαρκώς περιφερειακό ή μεταιχμιακά πλαίσια, όπως το νέο-ελληνικό πλαίσιο, που δεν έχουν υηοστεί τη δυτική αποικιοκρατία με τη στενή έν­ νοια, αλλά ούτε και οι τρόποι με τους οποίους οι γυναίκες α­ ντιστέκονται στη δυτική ηγεμονία μέσα σε αυτά.

5. Σύμφωνα με τον Robinson τα ποιήματα αυτών των ποιητριών χρησιμοποιούν το μύθο ως πηγή εύκολα αναγνωρίσι­ μων συμβόλων προκειμένου να εκφράσουν «γενικότητες» (111).

4. Η Γοργώ και η Κηρ είναι δύο πρόσωπα που συνδέονται με την απεχθή και τρομακτική πλευρά του θανάτου, που είναι «άρρητη και αδιανόητη» (Vernant 95).

5. Στο ποίημα «Το Ποίημα ως Μάσκα» («The Poem as Mask») (1968) (122) n Rukeyser αναθεωρεί την παλαιότερη στάση της απέναντι οτο μύθο του Ορφέα αναφωνώντας «Όχι άλ­ λες μάσκες/ Όχι άλλες μυθολογίες». Ωστόσο οι στίχοι, που ακολουθούν και με τους οποίους τελειώνει το ποίημα, δια­ μορφώνουν με τη σειρά τους, όπως υποστηρίζει η Du Plessis, ένα νέο μύθο που βασίζεται σε αισθήματα ολοκλή­ ρωσης και γαλήνης (129-50). Και στο τελευταίο κείμενο (24) από τη συλλογή της Γαλανάκη Το κέικ (1980) η ομιλήτρια δηλώνει ότι φθάνει «στην άκρη των μύθων». Με ρούχα που την κάνουν να μοιάζει με Μαινάδα αλλά και με αποχτήματα από νέες εξερευνήσεις γεννά τη δική της «ρευστή» γραφή (Van Dyck 126). Βιβλιογραφία Αγγελάκη-Ρουκ, Κατερίνα. Ποιήματα 1963-1977. Αθήνα: Καστανιώτης, 1997.

Alta. / Am Not a Practicing Angel. T rum ansburg, NY: Crossing Press παρατίθεται στο ά ρ θρ ο τη ς Alicia Ostriker «The Thieves of Language. Women Poets and Revisionist Mythm aking» σ το The New Feminist Criticism. Εηιμ. Elaine Show alter. London: Virago, 1975. 514-58.

Atwood, Margaret. Selected Poems II: Poems Selected and New 1976-86. Oxford: Oxford University Press, 1986.

Bien, P eter. «The Anxiety of Influence in Creek and English Poetry» στο Ancient Creek Myth in Modern Greek Poetry. Essays in Memory ofC. A. Trypanis. Επιμ.

P e te r Mackridge. London and Portland, Or: Frank Cass. 161-72,1996.

B roum as, Olga. Beginning with 0. New Haven and London: Yale University Press, 1977. Δημηρούλης, Δημήτρης. 0 Ποιητής ως Έθνος. Αθήνα: Πλέθρον, 1997.

Du Plessis, Rachel Blau. Writing Beyond the Ending.

Narrative Strategies of Twentieth-Century Women Writers. Bloomington: Indiana University Press, 1985. Γαλανάκη, Ρέα. To Κέικ. Αθήνα: Κέδρος, 1980. Η. D. Collected Poems 1912-44. Ed. Louis L. Martz. New York: New Directions, 1986.

Herzfeld, Michael. Anthropology Through the LookingGlass. Critical Ethnography in the Margins of Europe.

Cambridge: Cambridge University Press, 1987. Καρέλλη, Ζωή. Τα Ποιήματα. Τόμοι A, Β. Αθήνα: Οι Εκδό­ σεις των Φίλων, 1975.

M oretti, Franco. Signs Taken for Wonders. London: Verso, 1985.

Mouzelis, Nicos P. Modern Greece. Facets of Under­ development. London: Macmillan, 1978.

Philokyprou, Elli. «The Changing Face of Orpheus: From Creek Romanticism to th e Prague Spring» στο Ancient Greek Myth in Modern Greek Poetry. Essays in Memory ofC. A. Trypanis. Εηιμ. Peter Mackridge. London and Portland, Or: Frank Cass. 159-49,1996.

Rich, A drienne. The Fact o f a Doorframe: Poem s Selected and New, 1950-84. New York: Norton and CO., 1984.

Robinson, Christopher. «"Helen or Penelope?" Women Writers, Myth and th e Problem of Gender Roles» στο Ancient Greek Myth in Modern Greek Poetry. Essays in Memory ofC. A. Trypanis. Εηιμ. P eter Mackridge.

London and Portland, Or: Frank Cass. 109-120,1996.

Rukeyser, Muriel. Out of Silence. Selected Poems. Ed. Kate Daniels. Evanston II: Triquarterly Books, 1997.

Thew eleit, Klaus. «The Politics o f O rpheus b etw een Women, Hades, Political Power and th e Media: Some T h o u g h ts on th e Configuration o f th e E uropean Artist: Starting with the Figure of Gottfried Benn, Or: What Happens to Eurydice?» New German Critique 56 (Fall). 155-56,1985.

Williams, Raymond. The Politics of Modernism. Against the New Conformists. London: Verso, 1989.

Van Dyck, Karen. «Bruised Necks an d Crum pled P ettico ats. W hat's Left of Myth in Contem porary Creek W omen's Poetry» στο Ancient Greek Myth in Modern Greek Poetry. Essays in Memory of C. A. Trypanis. Εηιμ. Peter Mackridge. London and Portland, Or: Frank Cass. 121-9,1996.

Vernant, Jean-Pierre. Mortals and Immortals. Ed. Froma I. Zeitlin. Princeton: Princeton University Press, 1991

ΚυβερνοφεμηισμΑΐ:_ _ σχετικά |is to Αρια ίου ρεταροηέρνυυ σώρσιοΐ Μαρίας Κακαβούλια

/ p 3 νδεχομένως να μην είναι ήδη πολύ αργά για μια πρώτη απόπειρα συ­ νάντησης -ακροθιγώς- με τη σκέψη της πρωτοπόρου βιολόγου και ιστορικού της επιστήμης Donna J. Haraway. Μια επιμέρους σύμπτωση 1 Π οδήγησε τη γράφουσα στη γνωριμία με το έργο της Haraway: δαβάζοI ντας τη Ρητορική της, «σκόνταψα» ο' έναν ορισμό της ειρωνείας που ν υ με εντυπώσιασε: «Irony is about contradictions that do not resolve into larger wholes, even dialectically, about the tension of holding incompatible things together, because both or all are necessary and true. Irony is about humour and serious play. It is also a rhetorical strategy and a political method, one that I should like to see more honoured within socialist-feminism. At the center of my ironic faith (...) is the image of the cyborg» (δική μου έμφαση, 1991:149).

IH ειρωνεία μιλάει για αξεδιάλυτες αντιφάσεις που δεν ανάγονται σε ευρύτε­ ρα σύνολα, ακόμη και διαλεκτικά■ για την τεταμένη συνύπαρξη ασύμβατων πραγμάτων, γιατί είτε και τα δύο είτε όλα μαζί είναι και απαραίτητα και εξίσου αληθινά. Η ειρωνεία είναι χιούμορ και σοβαρό παιχνίδι συνάμα. Είναι ακόμα μια ρητορική στρατηγική και πολιτική τακτική που θα 'θελα να την έβλεπα σε πιο τιμητική, κεντρική θέση μέοα στον σοσιαλιστικό φεμινισμό. Στο επίκεντρο του ειρωνικού μου πιστεύω (...) βρίσκεται η εικόνα του κυβερνοοργανισμού.1

JL

1. Cyborg Το παράθεμα καταλήγει στον πρωτότυπο νεολογικό όρο της Haraway «cyborg»1, τον οποίο εισενώς συζητά στο άρθρο της «Α Cyborg Manifesto: Science, Technology, and Socialist- Feminism in the Late Twentieth Century» (1991:149-181) που φέρει τον εξής χαρακτηριστικό υπότιτλο: «Ένα ειρωνι­ κό όνειρο μιας κοινής γλώσσας των γυναικών στα ολοκληρωμένα κυκλώ­ ματα».

Ξεκινώντας την καριέρα της ως βιολόγος, στην Αμερική της δεκαετίας του 1970, η Haraway είναι σήμερα καθηγήτρια στο τμήμα της Ιστορίας της Συνείδησης του πανεπι­ στημίου της Καλιφόρνια, Σάντα Κρουζ. Στα τελευταία της δοκίμια μετεξελίσσεται σε μια πρωτοπόρο ιστορικό και φιλόσοφο της επιστήμης με σημαντική συμβολή στη θε­ ωρία του κοινωνικού κονστρουκτιβισμού, τη φεμινιστική θεωρία και την επιστημολογία. Η σύγχρονη θεωρία των γυναικείων σπουδών έχει εμπλουτιστεί με τις ρηξικέλευ­ θες απόψεις της που συνδέουν την επιστήμη, και δη την βιολογία, με τον ανθρώπινο πολιτισμό. Μέσα από το πρί­ σμα της κονστρουκτιβιστικής θεώρησης της φύσης συζη­ τά τις έννοιες όπως «φύλο», «γένος», «φύση» και «εμπει­ ρία». θα τη χαρακτηρίζαμε κυβερνοφεμινίστρια, εφόσον -εκτός πολλών άλλων- έχει επινοήσει και επεξεργαστεί τον δικό της όρο cyborg/κυβερνοοργανισμό, για να δη­ λώσει τη βιωματική/σωματική επικοινωνιακή σχέση αν­ θρώπου και μηχανής. Τί είναι όμως ένας κυβερνοοργανισμός (cyborg); Είναι, κατά την Haraway, μια διπλή, δισυπόστατη, υβριδική ο­ ντότητα, «ένα υβρίδιο μηχανής και οργανισμού, ένα πλά­ σμα της κοινωνικής πραγματικότητας, αλλά και ένα δημι­ ούργημα της φαντασίας» (1991:149)2*. Οι κυβερνοοργανισμοί (cyborgs) δεν έλκουν την καταγωγή τους από κά­ ποιο μύθο αρχικής ενότητας ή άλλες γοητευτικές ιστο­ ρίες «οργανικής» ολότητας ή ηρο-οιδιπόδειας ταύτισης. Οι πρόσφατες εξελίξεις στον τομέα της βιοτεχνολογίας και της τεχνολογίας των πληροφοριών επιβάλλουν στις γυναίκες μια αναθεώρηση της σχέσης με την ίδια την α­ ναπαραγωγική διαδικασία και με το σώμα τους. Το ανθρωπομηχανικό αμάλγαμα (cyborg) της Haraway είναι απότοκο μιας διαδικασίας αποσυναρμολόγησης (dis­ assembling) και επανασύνθεσης (reassembling) ενός συλ­ λογικού και προσωπικού εαυτού5. Η σκέψη της Haraway, οραματική μιας επιστημονικής φα­ ντασίας, είναι ταγμένη στη μερικότητα, την ειρωνεία, τη μερική θέαση και τη διαδικασία εν-σωμάτωσης σε κό­ σμους της υψηλής τεχνολογίας. Αφετέρου, ηροκειμένου να αντισταθεί στη δαιμονολογία της τεχνολογίας, η σκέ­ ψη της εστιάζει στις κοινωνικές σχέσεις που διέπουν την επιστήμη, τη διαδικασία τής γνώσης και την τεχνολογική πραγματικότητα.

2 . Η Θ«η| Η φεμινιστική θεωρία μέσα από τις τρεις διαφορετικές εκ­ δοχές της* έχει ήδη ασκήσει οξύτατη κριτική στην καρτε­ σιανή θεωρία του υποκειμένου, διατυπώνοντας μια νέα σειρά προβληματισμών γύρω από την ταυτότητα, το ε ­ γώ, το σώμα, την εμπειρία και τη γλώσσα. Η κριτική αντι­ πρόταση της Haraway στην εμπειρική μέθοδο του φεμινι­

σμού συνοψίζεται, μεταξύ άλλων, στην πολυσυζητημένη και κεντρική στο έργο της έννοια της θέσης (positioning) από την οποία βλέπουμε, γνωρίζουμε και προσδιορίζου­ με τα πράγματα. Η καθορισμένη τοπο-θεσία ή τοπο-θέτηση επιβάλλει μια συγκεκριμένη οπτική γωνία ή σκοπιά, μέσα από την οποία προσλαμβάνεται κάθε πραγματικό­ τητα. Κάθε θέση είναι εξ ορισμού μερική και βρίσκεται σε μια επιμέρους, συγκεκριμένη σχέση με την πραγματικό­ τητα, αηό την οποία προΐσίκαλεί την ανταπόκριση άλλων θέσεων αντίστοιχα από άλλα συμφραζόμενα. Στις διαφο­ ρετικές συμφραστικά θέσεις, παραλλάσσει και η σκοπιά, η θέση και η ταυτότητα του ομιλητή. Στη διαδικασία αυ­ τή, που η Haraway ονομάζει πολυθεσική/πολυτοπική έ ­ ρευνα (multi-sited research), φαίνεται αναπόφευκτη η κα­ τάργηση της μιας και μόνης ταυτότητας, εφόσον διανοίγεται ένας ορίζοντας διαρκούς πολυτοπικού ετεροκαθορισμού της ταυτότητας του ομιλητή ανάλογα με τα συμ­ φραζόμενα. Η έμφαση δίνεται στη θέση από την οποία διεξάγεται η έρευνα. Ως μόνη δέσμευση αναγνωρίζει η Haraway τη διαρκή αλλαγή θέσης, από την οποία κρίνου­ με τα πράγματα, τη διαρκή και με πάθος αποστασιοποίη­ ση, το ασύμπτωτο του εαυτού με μια μονοφωνική συ­ γκεκριμένη ταυτότητα. Συμπερασματικά, το ολικό ή το όλο δεν το προσεγγίζου­ με παρά μέσα από μερικότητες, από διαδοχικές και πολ­ λαπλές, «μερικές» θέσεις. Αυτή η ιδεολόγηση του μερι­ κού, της μερικότητας και του επιμερισμού ως μόνων διό­ δων πρόσβασης στη «φεμινιστική» -όπω ς την αποκαλείαντικειμενικότητα, συνιστά και την πρωτοτυπία της οραματικής σκέψης της5. Για την Haraway το μήνυμα είναι α­ πλό: «μόνο η μερική προοπτική (partial perspective) υπό­ σχεται αντικειμενική όραση» (1991:192). Αυτή η θεώρηση της πολλαπλής θέσης («μιλάω από μια συγκεκριμένη σκοπιά, μια θέση, μια πολιτική ταυτότητα ή μια φυλετική ταυτότητα», όπως η.χ„ όταν λέω «είμαι μια λευκή, ευρωπαία, μεσοαστή ετεροφυλόφιλη γυναίκα») συνιστά μια πρακτική αποδοχής των πολλαπλών ταυτο­ τήτων αηό διαφορετική εκάστοτε σκοπιά, αποδομώντας ωστόσο την όποια ταυτότητα στα, εξ ων συνετέθη, φυ­ λετικά, ταξικά, πολιτισμικά, πολιτικά και άλλα συστατικά της. Η ιδεολόγηση ενός τέτοιου είδους ετεροτοπίας συνδέε­ ται με τη θεωρία του πολλαπλού, αποσπασματικού/ με­ ρικού υποκειμένου, που δεσπόζει πλέον ως έννοια-κλειδί στη σκέψη της Haraway, αλλά και γενικότερα στον μεταμοντερνισμό. Η τοπογραφία της υποκειμενικότητας δομείται πάνω στην έννοια του αντιφατικού και κατακερ­ ματισμένου εαυτού. Ετερογενείς πολλαπλότητες που δεν χωράνε σε ισομορφικά σχήματα αποτελούν τον πυ­ ρήνα αυτής της πολυδιάστατης υποκειμενικότητας. Η

φεμινιστική επιστημολογία της προτάσσει έναν «επιστη­ μονικό» εαυτό που σε όλες τις εκδοχές του είναι μερι­ κός, επιμερισμένος, μη περατός ή ολόκληρος/αυθεντικός, πουθενά6. Εδώ υφέρπει και η υπόσχεση της αντικει­ μενικότητας: ο επιστήμων γνώστης διεκδικεί για το υπο­ κείμενο όχι την ολότητα της ταυτότητας, αλλά τη δια­ σύνδεση με την, κατά Haraway, επιμέρους αντικειμενικό­ τητα.

3 . Η θέαση Η φεμινιστική θεωρία έχει πολλές φορές ασπαστεί την ουσιοκρατική ρητορική της ταυτότητας είτε αυτή έχει να κάνει με το γένος, την τάξη, είτε με το φύλο και την ε ­ θνότητα, αναζητώντας πίσω από όλα, κυρίως, ένα ακέ­ ραιο, τελειωμένο υποκείμενο. Σύμφωνα με την Haraway, όπως είδαμε, θα συζητούσαμε καλύτερα αν το ζήτημα της ταυτότητας το θέταμε ως ζήτημα θέσης. Από ποια θέση μιλάει κανείς; Πώς μιλάει κανείς; Από ποια θέση βλέπει κανείς; Ποια είναι τα όρια της όρασης; Ποιες άλ­ λες αισθητηριακές δυνατότητες θα 'πρεπε να καλλιεργή­ σουμε; Η όραση και η ομιλία προαπαιτούν εργαλεία όρα­ σης και ομιλίας αποτελούν δηλαδή, κατά βάση, ζητήμα­ τα ρητορικής και οπτικής διαμεσολάβησης. Στο ρηξικέλευθο δοκίμιό της «Situated Knowledges: The Science Question in Feminism and th e Privilege of Partial Perspective» (1991:183-201) n Haraway συνδέει διορατι­ κότατα αυτό που η ίδια ονομάζει φεμινιστική αντικειμενι­ κότητα με μια θεωρία της οπτικότητας. Διερευνά το αι­ σθητηριακό οπτικό σύστημα εστιάζοντας στον σαφώς μερικό χαρακτήρα της όρασης και των μέσων της τεχνο­ λογίας. Επισημαίνει πως τα μάτια σημασιοδοτούντην ίδια την ικανότητα αποστασιοποίησης του υποκειμένου από

όλα και όλους, δηλώνουν την απόσταση που προϋποθέ­ τει εξαρχής η πράξη της θέασης. Στις σύγχρονες επιστημονικές μεθόδους οι τεχνικές οπτικοποίησης έχουν κατασκευάσει την εξαϋλωμένη ματιά, εφόσον η όραση όλων μας μπορεί να αναβαθμιστεί μέσα από μαγνητικοακουστικές εικόνες, ηλεκτρονικά μικροσκό­ πια, ηλεκτρονικούς τομογράφους, αποκωδικοποιήτές κ.ά.

(1991:189). Η τεχνολογικό ανεξέλεγκτη και κορεσμένη πλέον ματιά φτιάχνει, κατά την Haraway, τεχνολογικά τε­ ρατουργήματα. Αντίθετα, η δική της φεμινιστική οπτική εμμένει στην υλικο-σωματική φύση όλης της όραοης και επανεντάσσει στη συζήτηση όλο το αισθητηριακό σύ­ στημα που είχε παραβλεφθεί χάρη μιας κατακτητικής μα­ τιάς7, μιας ματιάς που συντηρούσε τη διάκριση μεταξύ της «άνωθεν», αφ' υψηλού επιστημονικής εποπτικής όρα­ σης και της «κάτωθεν», υποταγμένης οπτικής γωνίας του «αδύναμου» γυναικείου φύλου. Όπως προγραμματικά τονίζει: «θέλω μια φεμινιστική γρα­ φή του σώματος που μεταφορικά να τονίζει πάλι την ό­ ραση, γιατί χρειάζεται να επανακτήσουμε αυτή την αί­ σθηση προκειμένου να βρούμε το δρόμο μας μέσα από όλα τα οπτικοποιητικά κόλπα και τις εξουσίες της σύγ­ χρονης τεχνολογίας και επιστήμης που έχουν διαμορφώ­ σει όλες τις συζητήσεις περί αντικειμενικότητας. (...) Τα αφηγήματα του Δυτικού πολιτισμού περί αντικειμενικότη­ τας είναι κατ' ουσίαν αλληγορίες της ιδεολόγησης των σχέσεων του νου με το σώμα, και της υπέρβασής τους» (1991:190). Η σύγχρονη τεχνολογία λοιπόν κατακερματίζει κάθε έν­ νοια παθητικής όρασης με τις προσθετικές σύγχρονες τε­ χνικές. Όλοι οι οφθαλμοί, ακόμα και οι οργανικοί, συνιστούν κωδικοποιήσιμα ενεργητικά αισθητηριακά αντιλη-

ΚΑΙΗ Τ Ϊ Ι Τ Π Α Η Όταν γράφω μεταλλάσσομαι σε άφυλο ον Είναι κάτι ηοιι έχω ακούοει να συζητιέται αρκετά συχνά. Ίσως λιγότερο τον τελευταίο καιρό: άραγε πάλιωσε κι αυτά; Πάηως δεν έχω καμία πρόθεση να αμφισβητήσω το θέμα. Απλώς ποτέ λεν με απασχό­ λησε ιδιαίτερα. Αιαβάζοπας γυναίκες συγγραφείς, εκείνο που με ενδιαφέρει είναι αν γράφουν καλή λογο­ τεχνία ή όχι, σύμφωνα με τα δικά μου κριτήρια βέβαια. Τα λεγάμενα γυναικεία θέματα δεν με ελκύουν από μόνα τους' διερωτώμαι μάλιστα: υπάρχουν αποκλειστικά γυναικεία θέματα; Όσο για το ύφος, το ίδιο το γράψιμο, που υποτίθεται ότι το σημαδεύει η περίφημη γυναικεία ευαισθησία, αυτό δεν νομίζω ότι είναι αποκλειστικό γνώρισμα της γυναικείας γραφής. Όσο με αφορά προσωπικά, την ώρα που γράφω μεταλλάσσομαι σε ένα αλλόκοτο, απρόσωπο, άφυλο ον (ερμαφρόδιτο; χαμαιλεόηιο;) που αιωρείται ελεύθερα πάνω από όρια, κατηγορίες, διαχωριατικές γραμμές. Σε αυτό το προνόμιο, άλλωστε, δεν έγκειται κυρίως η ηδονή της γραφής, γυναικείας ή ανδρικής; (Αλήθεια, υπάρχει ανδρική γραφή;)

το θέμα του μήνα

4 Μ )

πΐΐκά συστήματα, ενσωματώνουν μεταφράσεις, αποκω­ δικοποιήσεις και συγκεκριμένους τρόπους όρασης, δηλαδή τρόπους ζωής. Δεν υπάρχει αδιαμεσολάβητη, «αθώ­ α», φωτογραφία ή εικόνα στις επιστημονικές καταγραφές των σωμάτων, εφόσον επιλέγεται μια συγκεκριμένη οπτι­ κή γωνία ή τεχνική απεικόνισης. Αναδεικνύεται έτσι η περιστασιακότητα και η μερικότητα όλων των ισχυρισμών ή διεκδικήσεων μιας εποπτικής παντογνωσίας. Οι τεχνολογικά πολλαπλές οπτικές δυνατότητες έχουν η καθεμιά χωριστά θαυμαστούς επιμέρους τρόπους να ορ­ γανώνουν μ' αυτούς τον κόσμο. Μας μαθαίνουν να βλέ­ πουμε πιστά από την οπτική γωνία ενός τρίτου, ακόμα και αν αυτός ο τρίτος ή άλλος είναι μια μηχανή. Αυτό δεν συνιστά αλλοτριωτική απόσταση, αλλά μερική, προσομοιωτική σχέση και διασύνδεση. Η κατανόηση της λειτουργίας τέτοιων οπτικών συστημάτων τεχνικά, κοινωνικά και σω­ ματικά, θα 'πρεπε, μας λέει η Haraway, να αποτελεί έναν από τους θεμελιώδεις στόχους της φεμινιστικής αντικει­ μενικότητας.

και συμβολίζεται ως κωδικοποιημένο κείμενο, ως μηχανι­ κό επικοινωνιακό/σημειωτικό σύστημα, ένα σύνθετο πε­ δίο παραγωγής ετερογενών σημασιών. Εξ ου και ο περί­ φημος ορισμός της αρρώστιας ως παθογενούς επικοινω­ νίας ή/και δυσλειτουργίας του συστήματος πληροφο­ ριών του σώματος10. Στο κατασκευασμένο κυβερνοσώμα (cyborg) της Haraway συνυπάρχουν το μυθικό, το οργανι­ κό, το κειμενικό και το τεχνολογικό σε μια διαρκή συμβιωτική διάδραση. Αναδεικνύεται έτσι η σπουδαιότητα της γλώσσας και της κατασκευής του νοήματος otn δημιουργία του τρόπου ύ­ παρξής μας μέσα στον κόσμο. Η σχέση κοινωνίας και γλώσσας, πραγματικότητας και γλώσσας11 καθοδηγεί τη σχέση φύλου και γλώσσας. Το φύλο δεν αποτελεί «φυσι­ κό» γεγονός, αλλά μια επίκτητη κατασκευή12.

0 γλωσσικός ντετερμινισμός των Sapir-Whorf στην προ­ σέγγιση της σχέσης σκέψης και γλώσσας κατέδειξε την κατασκευαστική δύναμη της δεύτερης στην παραγωγή μορφών γλωσσικού σεξισμού13. Η υπόθεση Sapir-Whorf, όπω ς είναι πλέον ευρύτερα γνωστή14, υιοθετεί αφενός

4 . Ο λόγος Οι τεχνολογίες της οπτικοποίησης και οι εφαρμογές της προσθετικής όρασης διεγείρουν την απέραντη οπτική φαντασία στην επιστήμη, με αποτέλεσμα η χρήση της ει­ κόνας να εγγράφεται ως μια άλλη μεταφορά. Σ' αυτό το σημείο η Haraway συνδέει την επιστημονική μεθοδολογία με τη ρητορική της ερμηνείας. Υποστηρίζοντας τη σχέση επιστήμης και ρητορικής (1991:184), τονίζει τον διαμεσολαβητικό ρόλο που παίζει η γλώσσα στο παιχνίδι της γνώσης, μεταλλάσσοντάς το αυτόχρημα σε παιχνίδι ε ­ ξουσίας. Αναδεικνύει στη συνέχεια τη ρητορική φύση της επιστημονικής αλήθειας και τον σημαντικό ρόλο της ερ­ μηνείας (interpretation) σε αυτήν. Οι νεότευκτες επιστη­ μονικές έννοιες του ύστερου εικοστού αιώνα (microbes, quarks, genes) έχουν τη δομή και τις ιδιότητες αντικειμέ­ νων της ρητορικής και της σημειολογίας, εφόσον συστήνονται ως κώδικες και δυναμικά πεδία ή ζώνες πληροφο­ ριών σε μια απέραντη σημείωση που είναι εντούτοις ορ­ γανωμένη σύμφωνα με συγκεκριμένους μηχανισμούς α­ ναγνώρισης ή μή αναγνώρισης. Η προσέγγιση της Haraway γεφυρώνει τη σωσσυριανή σημειολογία με τη βιοτεχνολογική άποψη περί της σημεί­ ωσης των σωμάτων8. Η έννοια του αυθαίρετου και συμ­ βατικού σημείου του Saussure αποφυσικοποιεί όλα τα συμβολικά συστήματα9. Στη σκέψη της Haraway το οργα­ νικό σώμα είναι κι αυτό μια κατασκευή, απότοκο του χρό­ νου, της σύμφρασης, της εγγραφής. Η ίδια η επιστήμη α­ ποτελεί ένα από τα σημαντικότερα αφηγήματα της Δυτι­ κής παράδοσης και μάλιστα του είδους της ταξιδιωτικής λογοτεχνίας! Το ίδιο το οργανικό σώμα συλλαμβάνεται

τη γλωσσική σχετικότητα («Δεν υπάρχει όριο στη γλωσσι­ κή διαφοροποίηση τω ν γλωσσών») και αφετέρου τον γλωσσικό ντετερμινισμό («Η γλώοσα καθορίζει την σκέ­ ψη»). Ενεργοποιείται, λοιπόν, ο εσαεί επίκαιρος και εξίσου αξεδιάλυτος φιλοσοφικός στοχασμός γύρω από την α ­ ντανακλαστική ή μη φύση της γλώσσας: είναι τελικά οι έννοιες όπω ς τάξη, εθνότητα, γένος, φύλο, ταυτότητα κ,λπ. εξωγλωσσικές ή συστήνονται μέσα στη γλώσσα; Στο σύμπαν της Haraway η γραφή συνιστά πάντα ένα εί­ δος κυβερνογραφής, η οποία δεν πρέπει να νοσταλγεί την ολότητα πριν τη γλώσσα. Μιλώντας για τις κυβερνοοργανικές μυθοπλασίες ανιχνεύει τις αφηγήσεις περί κα­ ταγωγής, έτσι όπω ς αυτές επανεγγράφουν τον κόσμο βιοτεχνολογικά και μικροηλεκχρονικά. Προτείνει στις γυ­ ναίκες συγγραφείς να ξεχάσουν τη νρσταλγική ανασύ­ σταση μιας προγλωσσικής ενότητας και ταύτισης με τη φύση μέσα από γενικευτικές μεταφορές και την ουσιοκρατική ρητορική της μονολογικής αυθεντίας13. Τις προ­ τρέπει, αντιθέτως, με τα εργαλεία της κυβερνογραφής να επαναλάβουν την ιστορία, να ξαναπούν τις παλιές ι­ σ το ρ ίες που α να τρ έπο υ ν ιεραρχικούς δυϊσμ ο ύς. Η Haraway δεν ονειρεύεται μια κοινή γλώσσα (όπως η Α.

Rich, 1978), αλλά μια παντοδύναμη ασυνεπή και άπιαστη ετερογλωοσία“ , ένα επικοινωνιακό δίκτυο που εστιάζει στη μερικότητα των σχέσεων και όχι στη μονογλωσσική επικοινωνία. Η κυβερνοοργανική γραφή κατά Haraway μι­ λάει για τη δύναμη της επιβίωσης όχι στη βάση μιας πρω­ ταρχικής αθωότητας, αλλά χρησιμοποιώντας ακριβώς ε­ κείνα τα ίδια μέσα που σημαδεύουν την ετερότητα ως τέτοια (1991). Παροτρύνει λοιπόν όχι στην εφεύρεση

μιας άλλης νέας γλώσσας ή αποκατάστασης μιας παλαι­ ός δυσεύρετης αθωότητας, αλλά στην οικειοποίηση των ήδη διαθέσιμων μέσων με άλλον ωστόσο στόχο. Η ιδέα της δημιουργίας μιας νέας γλώσσας, αλώβητης α­ πό φυλετικές διακρίσεις και σεξιστικές χρήσεις, παραμέ­ νει μια ουτοπία. Δεν υπάρχει περίπτωση να αρχίσει κανείς από το μηδέν, από μιαν άγραφη σιωπή. Όλες οι κατα­ σκευές και οι δημιουργίες είναι ήδη εκτεθειμένες στο χρόνο και στην ιστορία. Η γλωσσική θεωρία που αφορμάται από την προϋπόθεση τω ν χωριστών πραγματικοτή­ των μεταξύ των δύο φύλων, και της ανάγκης δημιουρ­ γίας μιας νέας γλώσσας χωριστής, ενός ενδεχομένως γυ­ ναικείου συντακτικού ή μιας γυναικείας φωνολογίας και μορφολογίας (!), παραμένει μια εντελώς ουτοπική ή ανε­ δαφική επιστημονική φαντασίωση. Η περίπτωση Haraway μας κάνει να αναρωτηθούμε για το αντικείμενο μελέτης των γυναικείων σπουδών: Πώς είναι δυνατόν να συγκροτηθεί και να ανασυσταθεί ένα α­ ντικείμενο μελέτης μέσα από τόσους διαφορετικούς κλάδους γνώσης17; Από το 1980 και μετά οι γυναικείες σπουδές, οι πολιτισμικές σπουδές, οι σπουδές των ΜΜΕ και οι επιστήμες της τεχνολογίας, βιολογίας, γλωσσολο­ γίας κ.ά. δημιούργησαν νέα γνωστικά αντικείμενα, καθώς ανέπτυξαν από κοινού κάποιες στρατηγικές μ ελέτης τους σε ένα ευρύτερο διεπιστημονικό άνοιγμα. Χωρίς

βέβαια να θέλουμε να καταλήξουμε σε διεπιστημονικές γενικολογίες, μπορούμε ωστόσο να διαπιστώσουμε πως η σύσταση και η γέννηση νέων γνωστικών αντικειμένων στους διάφορους επιστημονικούς κλάδους ξεκινά εν τέλει από τον εμπλουτισμό των ίδιων των μεθόδων προ­ σπέλασης των εκάστοτε προβλημάτων της έρευνας και των εσαεί ανανεούμενων τεχνολογιών με τις οποίες επιχειρείται αυτό. □ Σημειώσεις 1. Στα ελληνικά, ενδεχομένως, κυβερνοοργανισμό.

2. Μίγμα βιολογικού οργανισμού και ειδικού τύπου μηχανικών κατασκευών υψηλής τεχνολογίας: συστήματα της πληροφο­ ρικής, συστήματα αναπαραγωγής, ηλεκτρονικοί υπολογι­ στές, κείμενα και σημεία, κώδικες.

3. Όπως λέει η Haraway, αυτός είναι ο εαυτός που πρέπει να ενστερνιστούν οι γυναίκες (1991:156), εφόσον είναι άτοπο να αντιμάχονται τις νέες πραγματικότητες και εξελίξεις με παλαιές στρατηγικές.

4. Τον φεμινιστικό εμπειρισμό, τη φεμινιστική επιστημολογία και τον φεμινιστικό μεταμοντερνισμό (βλ. και Harding, 1990).

5. «Η φεμινιστική αντικειμενικότητα μιλάει για περιορισμένη τοπικότητα και για περιστασιακή γνώση, όχι για την υπέρβαση και το διαχωρισμό υποκειμένου και αντικειμένου» (Haraway, 1991:190).

6. Είναι πάντα μια κατασκευή και ατελής συρραφή ώστε να εί-

W A U IA ΧΑΤΖΙΔΑΚΗ Θηλυκή γραφή, ναι Γ ιιναικώ γραφή, όχι. θηλυκή, ναι. Και τα χαρακτηριστικά της θηλυκής γραφής θα τα αυναντήσουμι at πλήθος ουγγραφιίς και βιβλία: ατον Τζόις, στη Βιρτζίνια Γουλφ, στον Ντοστογιέφοκι, ατον Προυοτ, στον Κάφκα, ατον Φλαμπέρ, ατονϊκοτ Φπζέραλντ, στον Ουίλιαμ Φόκνιρ, στον Τζον ντος Πάοος, στον Γκαίτι, στον θίρβάντις, στην Ντιράς, ot μιμικά έργα του Σαίξπηρ, at Ιταλούς πιζογράφους και at όλους ανιξαιρέτως τους μιγάλους ποιητές. Όπως i πονά ιίναι τα οημάίια μιας άλλης αρρινωπής γραφής στα βιβλία του Τολατάι, του Χέμινγουιϊ, τουΣταντάλ, του Μπαλζάκ, της Τζορτζ Έλιοτ, του ΤόμαςΧάρπι, της Σιμόν ντιΜποβουάρ, του Ομήρου.

Mt αυτό τι θέλω να πω: Γυναικιία γραφή ήταν ίσως τα ποιήματα της Μιλιοσάνθης, της Μυρτιώτισοας, της Πολυόούρη και -υπ ό όρους- μέρος του έργου της Ζωής Καρέλλη. Αλλά μ ι τη «γυναικιία γραφή» -όπω ς ίσως την t n o t i n - it v έχιι καμία οχέαη, π.χ., η M a m Αραβαηινού και οι μίταγινέατψς. Βέβαια, ποτέ itv ζιχνάμι ότι η θηλυκή γραφή του Τζέψς Τζόις ανήκα ο ' έναν άνίρα ή ότι ίσως μιμικό έργα της παγκόσμιας λογοτιχνίας -όπω ς το έργο του Παπαόιαμάντη, του Βιζυηνού, του Ροΐίη και μιμικά του Σαίξπηρ- ιίναι πέρα από τους όιαχωριαμούς αυτούς, γιατί απλούστατα τα χαρακτηριστικά αυτά της θηλυκής και της αρρινωπής γραφής συνυπάρχουν. Όσον αφορά το έργο μου, πιοτιύω -τώ ρα που οτρέψατι την προσοχή μου προς αυτή την κατιάθυνση, γιατί μέχρι τώρα όιν μ ι ιίχ ι απααχολήαιι ή it v έίινα οημαοία- ότι μάλλον ιίναι έπονη η αίσθηση ότι αυτό που ίιαβάζουμι το έχιι γράψιι μια γυναίκα, αλλά όμως τα ρίσκα που παίρνιι ιίναι τόσο ιπικίνόυνα που μποριί και να μας βάλιι σ ι «αμφιβολία» και να ίιιρωτηθούμι: «γιατί». Αιν μπορώ να μιλήσω ιζ ονόματος των αναγνωστών μου, αλλά μάλλον την ίόια ιντύπωαη θα έχουν.

ΤΟ θ έ μ α το υ μ φ

-W 0

ναι ικανός να συνδεθεί με έναν άλλον, να δει «μαζί» με τον άλλον, χωρίς να ταυτιστεί με τον άλλον.

7. Γι' αυτή τη σωματική όραση και όχι την εξαϋλωμένη, άδεια, αποστασιοποιημένη και εξουσιαστική ματιά, αναφέρει χαρα­ κτηριστικά: «Πήρα αρκετά μαθήματα βγαίνοντας βόλτα με τα σκυλιά μου. Αναρωτιόμουν πώς να φαίνεται ο κόσμος μέσα από έ­ ναν ατελή αμφιβληστροειδή φακό χωρίς δυνατότητα έγχρω­ μης όρασης, με ένα, ωστόσο, υηερανεπτυγμένο νευρικό σύ­ στημα ειδικά σε ό,τι αφορά στο αισθητήριο της όσφρησης. Το ίδιο μάθημα που παίρνουμε και από τις φωτογραφίες ει­ κόνων του κόσμου μέσα από τα μάτια ενός εντόμου, ή μέσα από τις εικόνες που δίνει η κάμερα μέσα από διαστημικούς δορυφόρους ή τα ψηφιακά δορυφορικά σήματα» (190).

8. Διερευνά μερικές από τις τεχνικές γλώσσες που κατασκευά­ ζουν το βιοϊατρικό και βιοτεχνολογικό σώμα/εαυτό τη δεκαε­ τία του 1980 στις ΗΠΑ. Αναλύει δραστικά εκείνο το λόγο της ενσώματης σημείωσης της θνητότητας στον βιομηχανοποιημένο κόσμο. Για τη σχέση ερμηνείας και γλώσσας και την έν­ νοια της ερμηνείας έτσι όπως ενέχεται στη βιοτεχνολογία, βλ. Haraway, 1991:203-208.

9. Όπως είναι γνωστό, αρκετά χρόνια πριν, ο Ελβετός γλωσσο­ λόγος Ferdinand de Saussure (1857-1913) κατέρριψε πρώ­ τος την εκφραστική ή αντανακλαστική θεωρία περί γλώσ­ σας. Η ίδια η γλώσσα δομεί και κατασκευάζει πραγματικότη­ τες, σημασίες και νοήματα, δεν τα «εκφράζει», ούτε αναγνω­ ρίζει σε αυτά ηρογλωσσικές ιδιότητες. Η γλώσσα δεν είναι απλό μέσο έκφρασης ή μεταφοράς νοήματος, αλλά δυναμι­ κό όπλο πολιτικής εξουσίας και επιβολής πραγματικότητας.

10. Παραλληλίζει τους μηχανισμούς του ανοσοποιητικού συστή­ ματος με τις δομές λειτουργίας των επικοινωνιακών συστη­ μάτων (Haraway, 1991:221), «διαβάζοντας» το ανοσοποιητι­ κό ως δημιουργό, αλλά και κυκλοφορητή πληροφοριών.

11. Τη σχέση πραγματικότητας και γλώσσας, είτε ως αντανακλα­ στική είτε ως ντετερμινιστική, θέτουν στο στόχαστρο οι κλά­ δοι της γαλλικής σχολής μελέτης του λόγου, της σημειολο­ γίας, της πραγματολογίας, της κοινωνιογλωσσολογίας, της ποσοτικής γλωσσολογίας, της εθνογλωσσολογίας και τέλος της φεμινιστικής και κριτικής γλωσσολογίας. Πρόσφατες προσεγγίσεις αξιοποιούν το λόγο και τη γλώσσα ως συστατι­ κούς φορείς των κοινωνικών σχέσεων προϋποθέτοντας πως η εξουσία χρησιμοποιεί κατ’ εξοχήν πρακτικές χειρισμού του λόγου (Foucault 1981, Van Dijk 1988). 0 μεταδομικός γλωσσολογικός φεμινισμός υποστήριξε πως όλα συνιστούν γλωσσικές κατασκευές, πως ηρογλωσσικές αναφορές δεν υπάρχουν. Υποστηρίζεται πως η γλώσσα παίζει κεντρικό ρό­ λο στη δημιουργία σεξιστικού λόγου και τη συντήρηση ανι­ σοτήτων μεταξύ των δύο φύλων (βλ. Cameron, 1993).

12. Η Σιμόν ντε Μποβουάρ το διατύπωσε με απλούστατο τρόπο: «γυναίκα γίνεσαι, δεν γεννιέσαι».

13. Για την «υπόθεση Sapir-VVhorf» και τη θεωρία της γλωσσικής σχετικότητας, συνοπτικά και κατατοπιστικά στην ελληνική βι­ βλιογραφία βλ. Lyons, 1995: 332-341.

14. Η ονομασία δόθηκε από Αμερικανούς γλωσσολόγους, αν­ θρωπολόγους και ψυχολόγους τη δεκαετία του '50. Η φεμι­ νιστική γλωσσολογία, εκκινώντας από αυτή τη θεωρία, χρη­ σιμοποιεί στη συνέχεια τη Φουκωνιανή ανάλυση του λόγου (1981), η οποία μελετά τους τρόπους που μεταβάλλονται οι κοινωνικές σχέσεις και οι ταυτότητες μέσα στο λόγο και εγγράφονται οι σχέσεις εξουσίας μέσα στις δομές της αγόρευ­ σης και της προσφώνησης.

15. Σ' αυτό το σημείο επικρίνει και τον φεμινιστικό εμπειρισμό που παρέμεινε, όπως υποστηρίζει, ως μέθοδος, αμέτοχος στη συμπόρευση του ριζοσπαστικού κονστρουκτιβισμού με τη σημειολογία και την αφηγηματολογία.

16. Με τον όρο ετερογλωσοία δηλώνεται η ποικιλία και η διαφο­ ρετικότητα στις γλώσσες. Η Haraway υπερθεματίζει για μια πολυφωνικότητα, μια ποικιλία αιρετικών φωνών που αντι­ στέκονται στις συμβάσεις του πολιτισμού τους.

17. Στην Ελλάδα, όπου οι θεωρητικές συζητήσεις γύρω από πα­ ρόμοια θέματα έφτασαν ετεροχρονισμένα ή αποσπασματικό ή και καθόλου, όπου οι εφαρμογές ή οι αναλύσεις δεν έγιναν ποτέ, νομίζουμε πως θα ήταν χρήσιμο να μεταφραστούν τα έργα με την πολύτιμη και πρωτότυπη σκέψη της Haraway. Βιβλιογραφία Barrett, Michele. «Λέξεις και Πράγματα: Υλισμός και Μέθοδος στη Σύγχρονη Φεμινιστική Ανάλυση», στο Γυναίκα, Λογοτεχνία, Θε­ ωρία. Εργασίες Συμποσίου 1992. Τομέας Αγγλικής Λογοτε­ χνίας. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 1994, σσ.

85-103.

Belsey, Catherine. «Γράφοντας για την Επιθυμία», στο Γυναίκα, Λογοτεχνία, Θεωρία. Εργασίες Συμποσίου 1992. Τομέας Αγγλικής Λογοτεχνίας. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλο­ νίκης, 1994, σσ. 1-15.

Cameron, Deborah. Feminism and Linguistic Theory. London, 1993, MacMillan.

Foucault, Michel. «The Order of Discourse», στο Untying the Text: A Poststructuralist Reader. Ed. R. Young, Boston: Routledge, 1981,00.48-78.

Lyons, John. Εισαγωγή στη Γλωσσολογία. Σειρά Επικοινωνία και Κουλτούρα. Πατάκης, 1995.

Haraway Donna J. Modest Witness@Second Millenium: Femaleman -Meets- Oncomouse. Feminism and Technoscience, 1996.

- Simians, Cyborgs, and Women. The Reinvention of Nature.

New York: Routledge, 1991.

- Crystals, Fabrics, and Fields: Metaphors of Organicism in Twentieth-Century Developmental Biology, 1976.

Harcourt Wendy, Haraway Donna (preface). Women @Internet: creating new cultures in cyberspace, 1999.

Harding Susan. «Feminism, science and the enlightenment critiques», in: Nicholson, L. (ed.) Feminism/ Postmodernism, (Routledge), 1990.

Rich, Adrienne. The Dream of a Common Language: Poems 1974-1977. (W.W. Norton), 1978.

To διαβάζω δημοσίευα επιστολές εφόσον είναι ενυπόγραφες. Η σύνταξη του περιοδικού διατηρεί το δικαίωμα - όταν το κρίνει σκόπιμο - να συντομεύει τα κείμενα.

Έκκληση και διαμαρτυρία για την ποιήτρια Μίλισσάνθη Στις 9 Νοεμβρίου θα συμπληρωθούν εννέα χρόνια από το θάνατο της Μελισσάνθης, ποιήτριας και διανοουμένης α­ πό τις πλέον διακεκριμένες, μετά τον πόλεμο, στη χώρα μας. Τα ποιητικά της άπαντα (Οδοιπορικό, 1986), τα δοκί­ μιά της [Νύξεις και Εκδοχές, 1990), τα δύο βιβλία της για παιδιά (τελευταίες εκδόσεις: 1982 και 1986) δεν κυκλο­ φ ορούν στα βιβλιοπωλεία εδώ και πολλά χρόνια. Το πλούσιο μεταφραστικό της έργο (σε αυτοτελείς εκδόσεις και περιοδικά ή και ανέκδοτο) δεν έχει ακόμη ερευνηθεί ώστε να εκδοθεί ξεχωριστά, θυμίζουμε ότι η ποιήτρια έχει μεταφράσει από τις τρεις μεγάλες γλώσσες ποιητές όπως η Ντίκινσον, ο Λονγκφέλοου, ο Έλιοτ, ο Φροστ, ο Βαλερί, ο Ρίλκε κ.ά. Τέλος, δεν είναι γνωστό επακριβώς τι αηέγιναν το αρχείο και τα κατάλοιπά της (είχε έτοιμο προς έκδοσιν τόμο με συνεντεύξεις της). Φυσικά, η αξία του έρ­ γου της είναι δεδομένη και αναγνωρισμένη, έχει λάβει δε τη θέση που του αρμόζει στην ιστορία τω ν γραμμάτων μας. Ωστόσο, ένα άξιο λογοτεχνικό έργο προορίζεται να ζήσει για να διαβάζεται και στο μέλλον. Τα πνευματικά της δικαιώματα παραχωρήθηκαν από την ί­ δια στη θετή κόρη της και στον καθηγητή του Πανεπιστη­ μίου Ιωαννίνων κ. Αθανάσιο Αγγέλου. Επανειλημμένες προσπάθειες να διερευνηθούν οι προθέσεις των δύο κλη­ ρονόμων (προσφάτως επ' ευκαιρία της αγοράς από το ΥΠΕΠΘ αντιτύπων των ποιητικών απάντων για τις υπό οργάνωσιν σχολικές-λαϊκές βιβλιοθήκες) απέβησαν άκαρπες. Οι ανωτέρω απέφυγαν κάθε εξήγηση, παραμένουν δε ά­ πρακτοι και σιωπηλοί. Διαμαρτυρόμαστε για τη στάση τους, που καθιστά όμηρο στα χέρια τους ένα πνευματικό

έργο που ανήκει σε όλους τους Έλληνες και συνάμα το κάνει απρόσιτο στις νεότερες γενιές, καταδικάζοντάς το ουσιαστικά σε αφάνεια (φαινόμενο που παρατηρείται και σε έργα όπως λ.χ. του Λ. Χατζή και της Αγγελικής Χατζημιχάλη). Με την παρέμβασή μας, θέλουμε να πληροφορήσουμε το υ ς φίλους τη ς Ποιήσεως και το υ ς ανθρώ πους τω ν γραμμάτων για τη μοίρα που επιφυλάσσουν σε μια ση­ μαντική πνευματική κληρονομιά δύο πρόσωπα που, ενώ ετιμήθηκαν από εκείνη που τους την εμπιστεύθηκε, κρα­ τούν μια στάση τουλάχιστον περίεργη. Τους καλούμε να την εξηγήσουν δημόοια. Εν ανάγκη, ας εναποθέσουν το βάρος της ευθύνης και, αν πράγματι έχουν στην κατοχή τους το αρχείο και τα κατάλοιπα της ποιήτριας, τη φρο­ ντίδα και μελέτη των στα χέρια υπεύθυνου πληρεξουσί­ ου ή, καλύτερα, έγκυρου ιδρύματος. Δηλώνουμε, πά­ ντως, ότι κάποιοι από εμάς θα έλθουν αρωγοί σε κάθε α­ πόφασή τους που θα δίνει υπεύθυνη και οριστική λύση στην εκκρεμότητα. Αθήνα, 12 Οκτωβρίου 1999 Την επιστολή υπογράφουν οι: Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ, Μαργαρίτα Δαλμάτη, Ζέφη Δαράκη, Μάρκος Δραγούμης, Βικτωρία θεοδώρου, I. Κοντός, Στ. Κουτσούνης, θ. Κωσταβάρας, Αγγελική Κωσταβάρα, Γιώργος Μαρκόπουλος, Μ. Μέσκος, Paola Maria Minucci, Μ. Μουντές, Σ. Μπεκατώρος, Φ. Πιομπίνος, Άννα Σικελιανού, Ν. Φωκάς, θ. Φωσκαρίνης, Χριστόφορος Χριστοφής.

...και οι πρόσφακς (ξΐλίξος 21 Οκτωβρίου 1999 Με ιδιαίτερη έκπληξη πληροφορήθηκα ότι τούτη τη στιγμή είναι υπό έκδοσιν τόμ ος ποιητικών «Απάντων» της ποιήτριας Μελισσάνθης από τις εκδόσεις «Καστανιώτη». Οι κληρονόμοι προς τους οποίους επί σειρά μη­ νών υπέβαλα ερωτήσεις για τη μοίρα του έργου -ενημερώνοντάς τους και για την ΑΓΟΡΑ από το ΥΠΕΠΘ 500 αντιτύπων του ποιητικού έργου της Μελισσάνθης,

αλληλογραφία.

πράγμα που δεν εγνώριζαν- φαίνεται ότι έδρασαν υπογείως και ακαριαίως (;) δίχως τη φιλοτιμία να με ενημε­ ρώ σουν ότι προχωρούσαν προς την κατεύθυνση που τους είχα υποδείξει. Τα ερωτηματικά μένουν για εμένα, για όσους υπέγραψαν τη διαμαρτυρία, για όλους μας! Φυσικά δεν θεωρώ τον εαυτό μου υποχρεωμένο να ζη­ τήσει από οποιονδήποτε συγγνώμη. Φιλικά, Στέφανος Μπεκατώρος

no τεύχος o(K€iiiBPiov

Γράφουν oi:

flivoc Βερέμης QiAmnoc Ορακονταειδήζ, ΠΙυρσΙνη Ζορμπά, Ιϊΐιοέϋ P6ic, Κύριά Τοπάάοφ (Βουάγορία), Ζάραν ΙΒούιικ (Σερβία), ΦΙάιπ Πτάβινι (Σερβία), Ορχάν Παμούκ (Τουρκία), Τόνιορ Τσαάύφοκι (fVfiOill) κ.Α. ΦΑΚΕΛΟΣ ΦΡΒϋΚΦΟνΡΤΗ Ι α όσο Βο θέάοιε νο γνωρίζετε γιο την 51η ΟιεΟνή ΈκΒεοη Βιβάίου στη Φρανκφούρτη. Προοπτικές κοι οροιάσειη για το 2001 όταν η Εάάάδο Βα είναι η τιμώμενη χώρα Μ

Σέρβικοι; υπερρεαϋιομός

«Εάάηνοκεντρικόι;» (Ιΐάριιν Χόιντεγκερ, ο ευρωπαϊκός Πιατρωτιομός και η σύγχρονη εάάηνιΐ πραγματικότητα

ΞΕΙ10 ΟΙΗΓΗΙΒΒ ΟιήΥπμα του Ιβάν Πίπούνιν: Τον ί)ύγουοτο • Κριτικές και παρουσιάσεις 40 νέων βιβάίων · To Best Sel • Επετηρίδα · Ξένο βιβάίο · Βιβάιογραφικύ δεάτία

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

ΤΕΧΝΗ & ΙΔΕΕΣ

Νάιτζελ Σπάιβυ Αρχαιοελληνική τέχνη

Μάθιου Γκαίηλ Νταντά & Υπερρεαλισμός

Σε αυτή την πρωτότυπη παρουσία­ ση της αρχαιοελληνικής τέχνης, ο Νάιτζελ Σπάιβυ παρουσιάζει το σχη­ ματισμό του κλασικού ύφους μέσα στο ιστορικό πλαίσιο όπου αυτό γεν­ νήθηκε. Εξετάζει πώς η αρχαιοελ­ ληνική τέχνη ήταν άρρηκτα δεμένη με τους κοινωνικούς, θρησκευτικούς, πολιτικούς και φιλοσοφικούς παρά­ γοντες της εποχής και μιλάει γι’ αυ­ τήν αναφερόμενος σε αυτούς που την υπηρέτησαν και τη δημιούργη­ σαν, αλλά και στην αρχαιολογία των χώρων που τη φιλοξένησαν. Το απο­ τέλεσμα είναι ένα βιβλίο κατανοητό και προκλητικό.

Αυτή η ενδιαφέρουσα ανασκόπηση ανιχνεύει την προέλευση και την εξέ­ λιξη δύο επαναστατικών κινημάτων στην τέχνη του 20ού αιώνα και τις μορ­ φές με τις οποίες αυτά παρουσιάστη­ καν και περιλήφθηκαν στον κινηματο­ γράφο, στη φωτογραφία, στο κολάζ, στη ζωγραφική και στις γραφικές τέ­ χνες. Ο Μάθιου Γκαίηλ εντάσσει την τέ­ χνη σε ένα πλαίσιο ιδεών που κυμαί­ νονται από την απογοήτευση και την α μφ ισβήτηση σταθερών αξιών που προέκυψαν από την παράλογη κατα­ στροφή του Α' Παγκόσμιου Πολέμου έως τη χρήση των δημιουργικών δυ­ νάμεων του υποσυνείδητου με σκοπό την υπονόμευση της συμβατικότητας.

Τζων Λόουντεν Πρώιμη Χριστιανική & Βυζαντινή τέχνη Ο Τζων Λόουντεν παρουσιάζει μια έγκυρη έρευνα τη ς πρώ ιμης χρι­ στιανικής και βυζαντινής τέχνης από τον 3ο αιώνα μ.Χ. ως την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453. Από τα μεγαλειώδη δημόσια κτήρια στα μικρότερα και πιο προσωπικά αντι­ κείμενα, ήταν και είναι μια τέχνη εκ­ πληκτικής αμεσότητας αλλά και μυ­ στηρίου και υπερβατικότητας. Επί­ σης εξηγεί πώς και γιατί, μέσα από τις διαμάχες της εποχής, η πρώιμη χριστιανική και βυζαντινή τέχνη δημιουργήθηκε και χρησιμοποιήθηκε.

Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα, τηλ. κέντρο 330.12.08 www.kastaniotis.com e-mail: info@kastaniotis.com

£

jΕ Ρ Μ Η Σ

Σ

Ε

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α Η ιστορία ξεκινά από μια πολύτιμη καρφίτσα, χαρισμένη σ’ ένα από τα ωραιότερα μανεκέν της σύγχρονης Αθήνας. Η ζωή, οι έρωτες, το κυνήγι της επιτυχίας της νεαρής Ράνιας, παράλληλα με το πάθος, που εμπνέει η καλλονή της στο γόνο μιας παλιάς οικογένειας κοσμηματοπωλών και εμπόρων, συνθέτουν ένα συναρπαστικό σκηνικό βασισμένο σε γεγονότα, γνωστά και άγνωστα, της κοσμικής κοινωνίας μας. Θεός το χρήμα!

Σπονδυλωτό βιβλίο με ενότητα τόπου και ατμόσφαιρας: επτά ιστορίες συνδεδεμένες με τη φανταστική, παραθαλάσσια Λίμνη Αχάί'ας' επτά παραλλαγές πάνω στο θέμα τού να ερωτεύεσαι και να πεθαίνεις :έλη του 20ού αιώνα.

Τα φαντάσματα του Γιορκ ξεκινούν από ένα τουριστικό παιγνίδι, ένα «χάπενιγκ». που γίνεται στην παλιά πόλη του Γιορκ, στη Βόρεια Αγγλία. Το βιβλίο αναφέρεται βέβαια και σ’ αυτά. Μα τα πιο πολλά φαντάσματα, τα πιο πραγματικά και τα πιο επικίνδυνα, είναι αυτά που παρουσιάζονται απροειδοποίητα, εκεί που δε θα τα περίμενες ποτέ, σε ώρες μοναχικές κι απρόβλεπτες, στον ύπνο και στον ξύπνο σου.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ # Κ Ε Δ Ρ 0 Σ