WADDEN september 2019 - jaargang 54

WADDEN PRIJS: € 2,50 JAARGANG 54, SEPTEMBER 2019

MAGAZINE OVER HET WADDENGEBIED

- mooi, mooier , mooist -

Herfst op de Wadden Wolkenlandschappen Van bloemkoolwolk tot windveer

Wadleven Slakken met en zonder huisjes

Eemsvissen Trekvissen in kaart gebracht

Op zoek naar een n e k ij l e d n ie r v r u u nat origineel cadeau?

Geef eens een lidmaatschap cadeau! Je bent al lid voor slechts â‚Ź 27,- per jaar. Meer informatie en bestellen via waddenvereniging.nl/cadeaulidmaatschap

INHOUD Wisseling van seizoenen

Herfst Als de thermometer gestaag tot boven de 30 graden kruipt en toeristen in uiteenlopende staat van ontkleding de eilanden bevolken, is het moeilijk voor te stellen dat met een paar maanden de winterjas weer aan moet. Maar als de dagen weer korter worden begint de natuur zich langzaam voor te bereiden op het winterseizoen. Een paar van die verschijnselen, zoals de spectaculaire spreeuwenzwermen, bespreken we in dit nummer.

Nergens kun je weersveranderingen zo goed zien als in het weidse waddengebied.

Wij geven een korte inleiding in de wolkenkunde. Foto’s van Anna Zuidema en Sytse Schoustra, ook vaak te zien in het weerpraatje van het NOS-journaal, illustreren het artikel. Op 26 oktober staan we tijdens de Nacht van de Nacht weer stil bij het belang van duisternis. Gelukkig kun je in de Dark Sky Parks van het waddengebied - het Lauwersmeer en de Boschplaat op Terschelling - nog echte duisternis ervaren.

De wisseling van seizoenen betekent ook dat vogels als lepelaar, grote stern en verschillende steltlopers het waddengebied verlaten en ganzen uit het Hoge Noorden arriveren om hier te overwinteren. Ook de soortensamenstelling van de in de Waddenzee voorkomende vissen verandert onder invloed van de seizoenen. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de maandelijkse monitoring van de visstand in het Eems-Dollard-estuarium.

Meer kennis is echter nodig om een goed visbeheer in de Waddenzee tot stand te brengen. Gelukkig ondersteunt het Waddenfonds een meerjarig programma om dat te realiseren.

Hans Revier Hoofdredacteur

04

08

34

36

IN DIT NUMMER

RUBRIEKEN

04 Klaar voor het najaar Fenomenale spreeuwenwolken, kleurig zeekraal, ruiende bergeenden: het is herfst op het wad

18 Deining Actie en actualiteit

08 Vissen vinden Oude vistechnieken helpen trekvissen in kaart te brengen 14 De schoonheid van de nacht Het waddengebied telt twee Dark Sky Parks: wat zie je er?

20 De Ledenraad Voor een sterkere band met de Waddenvereniging 22 Column Lutz Jacobi ‘Het blijft nooit zoals het is’ 23 Wad4U Kwallen, kwallen, kwallen

17 Waddenshoppen Kleding, tassen en meer

30 Waddenleven Slakken met én zonder huisjes

28 Haagse tafelmanieren Waddendiner als middel om zorgen te delen met politici

40 De smaak van de Wadden Gouden Groninger aalbessen

32 Podium Vlieland 10 jaar Waddenzee Werelderfgoed Een sfeerreportage vanaf Vlieland 34 Lauwersmeer is 50 jaar Deel 3: op weg naar 2050 36 Wolkenlandschappen Van bloemkoolwolk tot windveer

42 Geniet Wad Boeken, kunst, eten, apps, uittips, wandelen en meer 46 Vrijwilligers in actie Titus Reith brengt met zijn lezing het waddengevoel tot leven 47 Colofon FOTO GROOT: HERFSTKLEUREN VAN DE ZEEKRAAL, HENK POSTMA FOTO'S KLEIN: ANNA ZUIDEMA, FOTO FITIS, HENK POSTMA

WADDENmagazine 3-2019 2-2019 3

NATUUR

HENK POSTMA

Paarsrood kleurend zeekraal Mooi, mooier, mooist! In het najaar kleuren de kwelders langs de Friese en Groningse kust en van de Waddeneilanden schitterend paarsrood. Die kleurenpracht is te danken aan het zoutminnende zeekraal, 4

een pioniersplant van de laaggelegen kwelder. Omdat de verdikte stengels in de aanloop naar de koude winter langzaam verhouten, verdwijnt het bladgroen uit de plant. Roodachtige pigmenten, betrokken

bij stofwisselingsprocessen waardoor zeekraal goed tegen zout kan, schemeren nu door. Voornamelijk zijn dit flavonoĂŻden, de anti-oxidante kleurstoffen die ook in rode wijn en bieten voorkomen.

- mooi, mooier , mooist -

Herfst op de Wadden

Het is misschien wel de mooiste tijd van het jaar op de Wadden.

In elk geval de indrukwekkendste. Miljoenen trekvogels komen er aan, maar ook de palingen en vleermuizen! Hoe bereiden dieren en planten zich voor op de wisseling van de seizoenen van zomer naar herfst?

TEKST: MARCUS WERNER

Het is nauwelijks te negeren, hoe in de herfst miljoenen vogels op de wieken gaan voor de najaarstrek. Steltlopersoorten zoals de rosse grutto verzamelen zich vanaf augustus in zwermen boven het wad om tenslotte koers te zetten naar de West-Afrikaanse overwinteringsgebieden.

Vanaf half september komt een haast eindeloze stroom zangvogels uit Scandinavië en delen van Oost-Europa op gang, de Noordzeekust volgend op weg naar Zuid-Europa en Afrika. Buizerds,

wespendieven en andere roofvogels, eveneens vertrokken uit de Scandinavische landen, zijn vooral bij oostenwind hoog in de lucht te zien, onderweg naar het zuiden. Maar er zijn meer natuurverschijnselen typisch voor de herfst in het waddengebied, die in spektakel en mysterie kunnen wedijveren met de vogeltrek.

ADOBE STOCK

Zandhagedis in winterslaap De zandhagedis is net als alle reptielen zogeheten ectotherm, ‘koudbloedig’ in de volksmond. De laatste term is misleidend, want ectotherme dieren gebruiken warmte van buiten het lichaam om zich op te warmen voor activiteiten als voedsel zoeken of een partner vinden.

Meestal is dat door te ‘zonnen’, waarbij de temperatuur van het bloed verre van koud blijft. Zandhagedissen leven onder meer in duin- en heidegebieden, ook op de Waddeneilanden. De keerzijde van ectotherm zijn is dat activiteit in winters als die in Nederland nauwelijks mogelijk is. Zandhagedissen gaan daarom in winterslaap.

De reptielen zoeken in de tweede helft van september een veilige schuilplaats op, vaak een verlaten muizenhol, en komen daar in april pas uit.

HENK POSTMA

Fenomenale spreeuwenzwermen Het behoort absoluut tot de meest indrukwekkende fenomenen in het najaar, de enorme zwermen van soms tienduizenden spreeuwen die zich boven kwelders en binnendijkse polders verzamelen. Als één groot levend wezen draaien en keren de vogels. Naar verklaringen voor het bijzondere gedrag is lang gezocht. Volgens een theorie proberen spreeuwen daarmee zo veel mogelijk soortgenoten naar hun nachtelijke roestplaatsen te lokken, om het dicht op elkaar gepakt warm te hebben tijdens de kouder wordende herfstnachten.

Hard bewijs voor deze theorie ontbreekt echter nog.

Diverse onderzoeken vonden een verband tussen spreeuwenzwermen en de aanwezigheid van roofvogels. De continue veranderende vorm van de zwerm zou het de roofvogels moeilijk maken een gerichte aanval in te zetten. Ook zou het verdunningseffect van grote aantallen simpelweg de kans kunnen verkleinen dat een bepaalde spreeuw slachtoffer wordt. Dat spreeuwenzwermen een soort ‘feest’ vertegenwoordigen, werd als niet-wetenschappelijk afgedaan. Een feest om te zien zijn ze wel.

JELGER HERDER

Maandenlang moeten ze zwemmen om zichzelf klaar te maken voor de voortplanting. Het lijkt vreemd, maar toch is dit hoe vrouwtjes-palingen zich voorbereiden op het moederschap. Palingen brengen het grootste deel van hun leven door in het zoete binnenwater.

Dan hebben zij de bekende koperachtig-gele glans en kleine ogen. Om zich voort te planten trekken zij naar de paaigebieden in de Sargassozee nabij Bermuda, helemaal aan de overkant van de Atlantische Oceaan. Uit experimenten in het laboratorium en studies van met zenders uitgeruste palingen, die in Nederlandse grote rivieren op weg naar zee zwommen, blijkt dat vrouwtjes-palingen van augustus tot oktober al trekkend een flinke gedaantewisseling ondergaan.

Hun ogen worden veel groter en het lichaam kleurt zilver. Inwendig worden vetreserves gemobiliseerd en komt de ontwikkeling van eieren op gang. De zilveren ‘schieralen’, grote vissen van vijfenzestig centimeter tot ruim een meter lang, zijn bijna niet te herkennen als de ‘oude’ zoetwaterpaling.

6

ADOBE STOCK

Van zoetwaterpaling tot schieraal

Rugstreeppad Padden, kikkers en salamanders, amfibieën in biologenjargon, zijn eveneens ectotherm. De in het waddengebied voorkomende rugstreeppad houdt ook een winterslaap. Ze doen dat het liefst in hopen plantenmateriaal. Uit een onderzoek, waarin rugstreeppadden met zenders werden gevolgd in de uiterwaarden van de Waal bij Nijmegen, bleek dat die bij het kiezen van het winterverblijf geen rekening houden met de kans op overstroomd raken.

HENK POSTMA

NATUUR

Trekkende vleermuizen

100.000 ruiende bergeenden De meeste vogels ruien hun veren aan het eind van de zomer, voorafgaand aan de trek. De intussen versleten vleugelslagpennen worden dan vervangen door verse exemplaren. Een gevaarlijke tijd, want gedurende deze ruiperiode gaat vliegen lastiger of soms zelfs even helemaal niet. Bergeenden zoeken hierom rustige plekken van de Waddenzee

op, waar zij veilig zijn voor landroofdieren. Tot ongeveer 1995 ruiden vrijwel alle West-Europese bergeenden in de Duitse Waddenzee. Intussen doen zij dit steeds meer in de Nederlandse Waddenzee. Voor de Friese kust bij Harlingen zijn in augustus en september tot wel 100.000 bergeenden te vinden.

WADDENmagazine 3-2019 7

MARCEL VAN KAMMEN

Op het voormalige werkeiland Kornwerderzand aan de Friese kant van de Afsluitdijk hangt in vrijwel elke boom een vleermuiskast. De kasten hangen er niet voor niets, want de Afsluitdijk vormt een belangrijke doorgaansroute voor vleermuizen. Die trekken in het najaar vanuit de Baltische staten en ScandinaviÍ naar Nederland om in bijvoorbeeld oude bunkers en Limburgse mergelgrotten te overwinteren. In de vleermuiskasten kunnen de dieren onderweg even uitrusten. Pas sinds enkele decennia is bekend dat diverse vleermuissoorten, net als vogels, tijdens de herfsttrek de kustlijn volgen naar het zuiden. De Afsluitdijk zien zij dan als een soort kust. Ook worden afstanden vergelijkbaar aan trekkende vogels afgelegd. De ruige dwergvleermuis, de voornaamste langs de Afsluitdijk trekkende soort, overbrugt tot zo’n tweeduizend kilometer.

ACHTERGROND Jaap Vegter (links) en Klaas Bouma halen het kuilnet binnen.

8

Vissen Onderzoek visstand in Eems-Dollard

in troebel water Al eeuwenlang wordt er in het Eems-Dollardgebied gevist. Oude vistechnieken brengen nu de ontwikkelingen van de visstand in beeld.

TEKST: HANS REVIER FOTO'S: HENK POSTMA

WADDENmagazine 3-2019 9

'Ik ben blij verrast dat we weer ansjovis vangen'

10

ACHTERGROND Met zicht op Emden en eindeloze rijen windmolens varen eind juni twee bootjes vanuit de haven van Termunterzijl naar een locatie in het Eems-Dollardestuarium bij de Pier van Oterdum. Daar zijn een dag eerder twee zogenaamde staande kuilen neergezet.

Dat zijn fijnmazige, trechtervormige netten van 20 meter lang, met een opening van 15 m2, die met behulp van ankers en lijnen in de eb- en vloedstroom hangen. Klaas Bouma, Jaap Vegter en Epko Westerhuis, aangesloten bij de coöperatie Vissers van de Kust (zie kader Flexibele vissers) hanteren deze vistechniek om de visstand van het Eems-Dollardestuarium te onderzoeken. Het is een project dat de Waddenvereniging onder meer samen met de Rijksuniversiteit Groningen uitvoert.

Marelle van der Snoek werkt sinds mei bij de Waddenvereniging en begeleidt het project. ‘Vissen geven een goed beeld van de gezondheid van een watersysteem. Door hier systematisch de ontwikkelingen in de visstand te meten, kunnen we zien hoe het is gesteld met de kwaliteit van het EemsDollard-estuarium.’ Dit deel van het waddengebied is al jaren een zorgenkindje. Door bedijkingen en het onnatuurlijk op diepte houden van de vaargeulen is de vertroebeling enorm toegenomen. Hierdoor kan zonlicht onvoldoende doordringen, blijft de groei van algen achter en neemt het zuurstofgehalte van het water af. ‘Er ligt nu een maatregelenprogramma om de kwaliteit van het estuarium te verbeteren.

Aan de hand van de ontwikkelingen in de visstand kunnen we zien of dit programma effect heeft.’

Spartelende visjes Vergeleken met eerdere resultaten, sinds maart wordt er maandelijks gevist, valt de vangst uit de staande kuilnetten wat tegen. Op de bodem van de viskist spartelen wat kleine platvisjes, verder voornamelijk wat sprot en tot vreugde van Jaap Vegter ook wat ansjovis. Een dag eerder is er met een andere techniek, de ankerkuil, een grotere hoeveelheid vis gevangen. Dit grotere vistuig bestaat uit een lang fijnmazig, trechtervormig net dat aan de voorzijde door twee horizontale ijzeren balken wordt opengehouden; de onderste vlak boven de

zeebodem en de bovenste balk aan het wateroppervlak, vanaf de giek van een schip dat voor anker ligt.

Net als bij de staande kuil voert de getijdenstroom vis in het net. Alleen heb je bij deze methode een visserschip met bemanning nodig. In totaal haalt men in juni met de ankerkuil meer dan 100 kilo vis naar boven, met daarin 19 verschillende soorten als schol, tong, spiering, sprot en ook enkele ansjovissen.

Sterke zwemmers Rijkswaterstaat gebruikte de ankerkuilmethode al twee etmalen per jaar voor een jaarlijkse monitoring, maar dat is onvoldoende om de ontwikkelingen goed te volgen en bijvoorbeeld seizoenseffecten in beeld te brengen. Daarom vindt nu in opdracht van de Waddenvereniging een maandelijkse visbemonstering plaats, met zowel de ankerkuil als de staande kuil. Dit maakt het mogelijk om beide technieken met elkaar te vergelijken en uiteindelijk de techniek te kiezen die het meest effectief is. >

Waddenfonds steunt Swimway Waddenzee Voor het natuurbeleid en -beheer van de Waddenzee is veel kennis opgebouwd over trekroutes en de functie van de Waddenzee voor verschillende vogelsoorten.

Net als voor trekvogels is de Waddenzee een belangrijk knooppunt voor vissen. Het project ‘Waddentools - Swimway Waddenzee’ zal op een vergelijkbare manier als bij trekvogels via een swimway-benadering de bijdrage van bestaande en toekomstige maatregelen voor goed visbeheer op de Waddenzee in beeld brengen. Door het uitvoeren van pilots wordt verkend hoe de functie van de Waddenzee voor vissoorten met beheermaatregelen kan worden versterkt. Het Waddenfonds steunt het project met een bijdrage van

€ 3.600.000. Eerder al zegden het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (€ 600.000), Rijkswaterstaat Noord-Nederland (€ 250.000) en de drie waddenprovincies (€ 230.000) hun financiële steun toe. Binnen het project werken drie kennisinstellingen nauw samen: Rijkuniversiteit Groningen, het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee (NIOZ) en Wageningen Marine Research. De projectgroep bestaat verder uit de Waddenvereniging en Sportvisserij Nederland. Ook zijn verschillende terreinbeherende (natuur)organisaties betrokken bij de uitvoering van het project en wordt de samenwerking met beroepsvissers op de Waddenzee gezocht.

WADDENmagazine 3-2019 11

ACHTERGROND

Het verbaast Vegter niet dat er met de ankerkuil meer gevangen wordt. ‘Het gebruikte net is groter.

De gegevens moeten nog vergeleken worden, maar we hebben de indruk dat de ankerkuil iets meer grotere exemplaren van sommige soorten vangt.

In de staande kuil hebben we een keerwant gezet om te zorgen dat er geen zeehonden in verstrikt raken. Maar dat betekent ook dat daardoor grotere vissoorten, vooral sterke zwemmers als zeebaars, minder snel gevangen worden. En de ankerkuil is zo groot en vooral diep dat er niet op dezelfde locatie mee gevist kan worden als de staande kuilnetten.’

Hij vindt het nog te vroeg om conclusies te trekken welke methode nu beter is voor het bemonsteren van de visstand. ‘Wil je goed kunnen vergelijken dan moeten alle omstandigheden en de locaties gelijk zijn. Met zeer warm weer kan het zuurstofgehalte van het water op bepaalde plekken dalen. De vis vermijdt die dan.’

Terugkeer van een icoon Een betere verbinding tussen de Waddenzee, het Lauwersmeer en de achterliggende wateren zodat trekvissen kunnen migreren, dat is het doel van het project Vissen voor Verbinding. De terugkeer van de iconische trekvis, de zeeforel, staat centraal. De komende vijf jaar worden zeeforellen uitgezet, barrières in de

trekroute beter passeerbaar gemaakt en de waterkwaliteit verbeterd. Door tegelijkertijd een sportviseconomie te stimuleren in het gebied, verdienen de investeringen zich op termijn weer terug.

Met steun van het Waddenfonds kan het project nu van start gaan.

Meer info: www.vissenvoorverbinding.nl.

Flexibele vissers De coöperatie Vissers van de Kust is een samenwerkingsverband van zeven kust- en binnenvissers die ‘geïntegreerde visserij’ in praktijk brengen. Ze maken gezamenlijk visplannen en houden trends bij van de soorten waar ze op vissen om ze zo nodig een poosje met rust te laten of op grotere formaten te gaan vissen.

Ze kunnen flexibel met de natuur in zee 12

meebewegen door onderling vergunningen, vangstrechten en kennis te delen en elkaar aan boord te helpen. De vissers zoeken nauwe samenwerking met natuurbeheerders en onderzoekers. Een nieuw werkterrein voor Vissers van de Kust is sinds 2015 het verlenen van diensten voor vismonitoring.

Meer info: www.vissersvandekust.nl.

Hoop op verbeteringen Voor beide vistechnieken maakt men gebruik van de kennis die in de loop der eeuwen is opgedaan. ‘De visserij met staande kuilnetten gebruikte men vooral voor het vissen op garnalen in de Dollard aan het eind van de zomer en in de herfst. In de winter vingen ze alleen maar spiering’, vertelt Vegter. ‘Vroeger visten Dollard-vissers er selectief mee door de netten in het goede seizoen op de juiste locaties uit te zetten. Op zich is het geen selectieve manier van vissen, alles komt met de getijdenstroom in het net.

Maar het maakt het wel uitermate geschikt voor het bemonsteren van de visstand.’

De kennis die in vissersfamilies van generatie op generatie is doorgegeven, geeft ook een beeld hoe rijk een estuarium als de Eems-Dollard kan zijn. Vegter: ‘De zwemtongen, grote paairijpe tongen, kwamen in het voorjaar naar binnen. Ansjovis en geep volgden aan het begin van de zomer. Vlak boven de bodem zwommen enorme hoeveelheden jonge platvis.

Grote aantallen kabeljauw joegen tot in de Dollard achter de bliek en sprot aan.’

Vegter hoopt dat het monitoren van de visstand de nodige verbeteringen laat zien. ‘Ik ben blij verrast dat we weer ansjovis vangen. Dat is een echte zomersoort. Sprot en spiering zullen in de herfst weer volgen, die zijn dan op weg naar ondiep water.’ Het ontbreken van grote platvis en kabeljauw valt hem tegen. Ook de geep is dit voorjaar niet gesignaleerd.

Elke maand analyseert een student van de Rijksuniversiteit Groningen de vangsten van beide monitoringstechnieken. Naast het noteren van de aantallen per soort, worden ze ook gemeten en de maaginhoud onderzocht. Na een jaar levert dat niet alleen een beeld op van de huidige toestand van het Eems-Dollard-estuarium en de seizoensverschillen in de visstand, de resultaten maken het ook mogelijk de monitoringstechniek te kiezen die het meest effectief de ontwikkelingen van de visstand in beeld brengt.

- de vangst van de dag spierin

haring

g

schol

bot

stekelbaars fint

ansjovis

tong

grondel

kleine zeenaald WADDENmagazine 3-2019 13

14

REPORTAGE

Op zoek naar zeldzame duisternis Nederland is een van de landen met de meeste lichtvervuiling, echte duisternis is dan ook zeldzaam. Toch telt ons land twee Dark Sky Parken en die liggen in het waddengebied: in het Lauwersmeer en op de Boschplaat op Terschelling kun je de Melkweg nog goed bewonderen.

Redacteur Marrit van den Akker duikt in het donker en wandelt een dark sky-route.

TEKST: MARRIT VAN DEN AKKER FOTO'S: HENK POSTMA

23:30 uur-

-

Mijn ogen hebben wat moeite met de oriëntatie en ik zoek naarstig naar de contouren van de omgeving. Elke boom is een welkom oriëntatiepunt, elk paaltje houdt me op de weg. Dat is best vermoeiend en ik merk dat ik dit los moet laten om te kunnen genieten. De nacht vraagt om een andere houding en andere zintuigelijke waarnemingen. Ik richt me op de hemel, niet meer naar de grond en ik begin steeds meer te horen. Zodra de eerste sterren zich vertonen kan ik me overgeven aan de duisternis van de natuur. Het sterrenlicht geeft een metalige gloed. Deze monochrome schoonheid ontroert.

Bescherming van het donker Minder dan 100 jaar geleden was een spectaculaire sterrenhemel voor iedereen een vanzelfsprekendheid. Tegenwoordig zien talloze opgroeiende kinderen nooit de Melkweg waar onze aarde deel van uitmaakt. De wereldwijde toename van kunstmatig licht in de nacht verblindt ons letterlijk en figuurlijk

voor een blik op het universum. Bovendien heeft een overmatige hoeveelheid kunstlicht serieuze gevolgen voor mens, natuur en klimaat.

De International Dark-Sky Association werkt aan de bescherming van donkere nachten voor de huidige en volgende generaties. Zo zijn de Boschplaat op Terschelling (2015) en nationaal park Lauwersmeer (2016) uitgeroepen tot Dark Sky Park. Dat zijn gebieden waar het zo donker is dat de duisternis behouden blijft en waar bezoekers de duisternis kunnen beleven.

-01:00

uur-

Ik blijf het lastig vinden dat ik geen kleuren zie en dat het besef van ruimte me overweldigt. Het lijkt alsof de kosmos ons met de neus op de feiten drukt: we zijn kleine wezens in een enorm groot universum. Dat maakt je zo nietig ten opzichte van dat enorme sterrenplafond en de complexiteit van het heelal. Als ik dan weer naar m’n eigen voeten kijk, terwijl ik op een boomstronk ga zitten, krijg ik weer besef over de afmetingen van mijn eigen

bestaan. Ik denk aan mijn slaapkamer waar ik ’s nachts nog elk meubel kan onderscheiden en een gloed ervaar van het stedelijke licht… ik weet nu zeker dat dat lichtvervuiling is.

Lichtverspilling Deze zogenaamde lichtvervuiling is in feite net zo ingrijpend als water-, luchten landvervuiling die we beter kennen.

Toch is ook licht daadwerkelijk vervuilend volgens de International Dark-Sky Association. Grootste oorzaak van lichtvervuiling is industrialisatie van onze wereld. Het is haast normaal geworden >

Met het nationaal park Lauwersmeer erbij heeft de International Dark-Sky Association wereldwijd 41 natuurparken en -reservaten aangeduid als Dark Sky-locatie. Daarvan ligt ongeveer de helft in de Verenigde Staten.

WADDENmagazine 3-2019 15

REPORTAGE

Nacht van de Nacht Ontdek hoe mooi het duister is tijdens de NACHT VAN DE NACHT OP ZATERDAG 26 OKTOBER 2019. Jaarlijks worden er deze nacht door het hele land honderden evenementen georganiseerd in het donker en doven honderden bedrijven en gemeenten lichten van gebouwen en reclameverlichting.

Dit jaar wordt de Nacht van de Nacht voor de 15e keer georganiseerd. Zie ook www.waddenvereniging.nl/darksky.

De overmatige hoeveelheid kunstlicht heeft serieuze gevolgen voor de mens, natuur en klimaat dat de economie 24 uur per dag draait en gestuwd wordt vanuit grote kantoorpanden die licht uitstralen. Ook normaal: een uitgebreid wegennetwerk dat om de honderd meter verlicht wordt door een lantaarnpaal. Veel van dit licht is onnodig, te fel en wordt niet efficiënt ingezet.

Het is verspilling van licht, dat zo in de ‘lucht’ belandt, zoals plastic in de zee.

Het is geweldig om echte duisternis te ervaren, maar er is ook een wezenlijk belang: de natuur heeft duisternis nodig om te overleven.

Het ritme van dag en nacht We kennen allemaal dat treurige beeld van een nachtvlinder die, aangetrokken door een grote lamp of lantaarnpaal, zichzelf uiteindelijk doodvliegt door uitputting. De logica van de natuur is gebaat bij het ritme van dag en nacht en de intensiteit van donker en licht. Buitenverlichting beïnvloedt het gedrag van

16

de dieren en werkt desoriënterend. Deze verstoring tast ook de energiebalans aan of zorgt ervoor dat diersoorten uit hun winterslaap gehouden worden, met uitputting en sterfte als gevolg.

Voor vogels staat licht gelijk aan timing.

De natuurlijke cyclus van dag en nacht helpt hen bij het waak- en slaapritme, de broedperiode en de paartijd. Ook planten worden gestuurd door het ritme van het licht. Continue belichting zorgt ervoor dat sommige planten niet meer groeien. Planten zijn ook afhankelijk van insecten en nachtvlinders voor de bestuiving. Omdat deze dieren ook last ondervinden van het overmatige licht gedurende de nacht, stagneert het hele proces.

-02:00

uur-

Door de stilte en het donker ben ik me bewust van deze wisselwerking tussen planten en dieren en ik heb nog nooit zoveel

verschillende insecten gehoord. Naast het tjirpen van krekels hoor ik zelfs muggen en het ge-oeh-hoe van een uil. Conclusie: je gaat dus inderdaad meer horen. Ook begin ik steeds meer te zien. De wereld in het duistere donker speelt zich af in zwart-wit en binnen dat spectrum blijkt er toch veel variatie te zijn.

De maan creëert schaduwen en door de wind trekken ook wolken patronen die het zicht op de glinsterende boog van de Melkweg ontnemen. Een goede reden om vaker zo’n wandeltocht te maken of het duister op te zoeken, waarschijnlijk zie je toch steeds weer iets nieuws. De geur van de koude afgekoelde aarde en het leven van de nachtdieren die ik nog niet kan onderscheiden werkt rustgevend. Gretig zuig ik deze ervaring op, voornemens om het terug te halen als ik achter mijn verlichte laptop dit verhaal uit ga werken. We moeten de duisternis koesteren, ook al hebben we het licht nodig.

WADDENWINKEL

KOOP WADDENPRODUCTEN EN

Uitwaaitrui

Een nieuw seizoen en een nieuwe kleur voor onze jubileumsweater! Onze jubileum visserstrui is de perfecte uitwaaitrui voor het najaar. Stoer, authentiek, warm en bovenal duurzaam dankzij de unieke mix van gerecycled wol en denim.

Verkrijgbaar in een dames- en herenmodel in een donkerblauwe kleur met grijstonen. De Harlingen visserstrui is vanaf oktober leverbaar, maar kunt u nu al bestellen! Wilt u niet zo lang wachten? Tot en met december hebben we een speciale online aanbieding voor de laatste maten van een aantal Blue LOOP uitwaaitruien.

Neem een kijkje online!

Ledenprijs

109,95 Prijs

129,95

STEUN HIERMEE DE WADDENVERENIGING! Ledenprijs

39,95 Prijs

44,95

Ledenprijs

29,95 Prijs

34,95

Jubileum T-shirt

Bent u ‘Wijs met de Waddenzee’?

Vier 10 jaar Waddenzee Werelderfgoed met deze speciale jubileumeditie van ons retro T-shirt.

Het shirt is 100% plasticvrij en gemaakt van een mix van gerecycled en biologisch katoen.

Verkrijgbaar voor dames, heren en kids.

Vanaf eind oktober leverbaar.

Plaats nu je pre-order!

Outdoorjas

Deze outdoorjas wordt al jaren met veel plezier gedragen door de wadgidsen van de Waddenvereniging. Het is een waterdichte, ademende jas met een Venturi-membraan die je droog houdt bij de ergste plensbuien.

Ook geschikt voor diverse buitensporten.

Verkrijgbaar in dames- en herenmodel in de kleur kobaltblauw.

Ledenprijs

139,95 Prijs

179,95

BESTEL GEMAKKELIJK EN SNEL OP WWW.WADDENVERENIGING.NL/WINKEL OF VUL DE BESTELBON IN. Duurzame kwaliteitsproducten • Korting voor leden • Online bestellingen op werkdagen voor 15:00 uur besteld, dezelfde dag verzonden • Ook verkrijgbaar in verschillende winkels. Kijk voor de adressen op www.waddenvereniging.nl/winkel • Klantenservice via 085 – 273 17 72 of waddenvereniging@ideavelop.net

www. wadden vereniging .nl

Deining

De Waddenvereniging praat u bij over acties en actuele zaken rond het behoud van het waddengebied.

Vaker waddennieuws ontvangen? Een abonnement op de digitale nieuwsbrief is gratis: www.waddenvereniging.nl/nieuwsbrief.

ONDER REDACTIE VAN: HANS REVIER

HENK POSTMA

NASLEEP CONTAINERRAMP

AFVALKUNST ZoĂŤ de Ponie is een kunstwerk van Maria Koijck, gemaakt naar aanleiding van de containerramp. Het staat symbool voor al het plastic afval dat in zee terechtkwam. Het 5 meter hoge beeld is opgebouwd uit afval dat tijdens opruimacties verzameld is. ZoĂŤ de Ponie is dan ook een eerbetoon aan alle vrijwilligers die met opruimen hebben geholpen. Het Zeehondencentrum 18

Pieterburen heeft een symbolische stal voor het paard gemaakt, waarin de gevolgen van de ramp duidelijk zichtbaar zijn.

Begin augustus was het beeld ook op Texel te bezichtigen tijdens de Wadden Cleanup. Deze schoonmaakactie organiseerde de Waddenvereniging samen met Stichting De Noordzee, Vakantiepark de Krim en Zeehondencentrum Pieterburen.

STAGIAIR STAN

Op de zonovergoten stranden van de Waddeneilanden leek deze zomer de containerramp ver weg. Maar achter de schermen gebeurde in de nasleep nog van alles. De gesprekken tussen Rijkswaterstaat en vertegenwoordigers van de rederij MSC verlopen moeizaam. Tot grote ergernis van onder meer de eilandgemeenten is er nog geen zicht op een ordentelijke vergoeding van de gemaakte kosten voor het opruimen van alle rotzooi. Van de 342 containers zijn er 47 niet geborgen, ruim 800 ton rommel ligt nog ergens op de zeebodem. Het is niet duidelijk of dit nog geborgen kan of gaat worden. De Waddenvereniging vindt dat de rederij onvoldoende verantwoordelijkheid voor de gevolgen van de containerramp neemt. Naast het ruimhartig vergoeden van alle kosten zijn extra fondsen noodzakelijk voor het bestrijden van de gevolgen op lange termijn.

MARCEL VAN KAMMEN

4X EEN WADDENBELEVENIS • Vaar van 7 tot en met 11 oktober mee met de fotoreis van zeilklipper de Wilhelmina, leer van alles over het Werelderfgoed Waddenzee en krijg van waddenfotograaf Henk Postma alle tips & tricks voor een uniek fotoverslag.

Aanmelden kan via www.wadgenieten.nl.

•L eer in het weekend van 11 tot en met 13 oktober op Terschelling in de Folkshegeskoalle Schylgeralân van alles over Werelderfgoed Waddenzee. Met mooie en verhelderende presentaties en excursies om alle aspecten van de waddennatuur te ervaren.

Meer informatie: www.folkshegeskoalle.nl.

•E rvaar op 26 en 27 oktober de duisternis van de Waddenzee aan boord van zeilklipper de Willem Jacob. Varen, droogvallen én een nachtelijke wandeling rond het schip zorgen voor een unieke belevenis.

Boeken via: www.waddenvereniging.nl/agenda.

•L eer hoe je een goede kwaliteit oester herkent en raap oesters voor de kerst.

Met de zeiltjalk ‘Verandering’ van de Vissers van de Kust varen we op zondag 22 december naar een goed bereikbare oesterbank in het oostelijk waddengebied. Boek snel, want er zijn maar 12 plaatsen beschikbaar: www.waddenvereniging.nl/agenda.

HARTVERWARMEND Veel mensen en organisaties zetten zich op een andere manier in voor de Waddenvereniging. Bijvoorbeeld door geld in te zamelen met een sponsorloop of een bedrag te storten bij een jubileum. Stuk voor stuk hartverwarmende acties die laten zien dat de liefde voor het waddengebied groot is. Een greep uit de afgelopen tijd: Tijdens Oerol zamelt een eilandbewoonster geld in door aangespoelde My Little Pony’s te laten adopteren door het festivalpubliek. Zo haalt ze 285 euro op voor de Waddenvereniging.

De duurzaamheidscommissie van de Utrechtse Biologen Vereniging zamelt tijdens hun jaarlijkse dienstenveiling een prachtig bedrag voor ons in van 1.326 euro.

Jarige Facebookvolgers vragen geen cadeau voor zichzelf, maar starten een inzamelingsactie voor ons. Zo hebben wij al honderden euro’s mogen ontvangen.

Benieuwd naar meer verhalen? Of wil je zelf een actie starten? Kijk op: www.waddenvereniging.nl/hartverwarmend.

KRIJGT U GEEN GENOEG VAN ONS? Veel van ons nieuws en activiteiten delen we met u via dit magazine. In het geval van een urgente actualiteit (bijvoorbeeld de containerramp begin dit jaar) berichten we onze leden echter ook graag per e-mail. Zo bent u eerder op de hoogte en kunnen wij ons als vereniging sneller mobiliseren. Ook gebruiken we de email om u af en toe uit te nodigen voor speciale ledenactiviteiten die wij zelf organiseren.

Ontvangt u nog geen e-mails van ons en zou u dat wel graag willen? Stuur dan een mailtje naar info@waddenvereniging.nl met daarin uw naam, postcode, huisnummer en e-mailadres. Wij gebruiken uw e-mailadres uitsluitend voor bovengenoemde doeleinden.

WADDENmagazine 3-2019 19

BERICHTEN VAN

de Ledenraad SAMENSTELLING: JORIEN BAKKER EN THOMAS LEERINK

D

ANNA ZUIDEMA

OP

DA N GE A E

Buiten storm, wij zitten binnen Op 8 juni loeide een noordwester windkracht 8 over Harlingen. Tal van buitenactiviteiten werden geannuleerd, maar de ledenraad trotseerde de storm en vond een warm, droog en windstil onderkomen in het Waddenhuis voor de tweede formele vergadering van 2019.

De storm deed ons terugdenken aan het begin van dit jaar: containerschip MSC Zoe verloor een deel van zijn lading en een gigantische hoeveelheid spullen vervuilde het waddengebied. Directeur Lutz Jacobi praatte ons bij over hoe de Waddenvereniging het bergingsproces kritisch en nauwlettend blijft volgen, waarover u hebt kunnen lezen in de nieuwsbrieven.

20

Wij hebben als ledenraad ook onze zorgen uitgesproken over de stroperigheid om te komen tot ĂŠĂŠn beheerautoriteit voor de Wadden. We zijn verheugd dat de Waddenvereniging een noodoproep heeft gedaan bij UNESCO over de nalatigheid van onze regering in het beheer en behoud van het Werelderfgoed. Ook het waddendiner, waar een aantal ledenraadsleden mocht aanzitten, laat zien dat de Waddenvereniging continue aandacht vraagt voor een goed beheer van het mooiste natuurgebied van Nederland.

In de vergadering hebben we de jaarrekening en het jaarverslag van 2018 besproken en goedgekeurd. Deze

documenten vindt u op de website van de Waddenvereniging. De komende periode start de voorbereiding voor de ledendagen in april/mei 2020 - het jaar dat de Waddenvereniging 55 jaar bestaat. Om al een tipje van de sluier op te lichten: we gaan proberen dat jubileum te vieren op een schip, met een vaartocht over het wad. Meer informatie over inhoud en exacte data volgt.

Op 21 september is op Ameland de jaarlijkse bijeenkomst van bestuur, ledenraad en medewerkers van de Waddenvereniging, waarbij we elkaar bijpraten over actuele ontwikkelingen.

De volgende formele bijeenkomst van de ledenraad is op 14 december 2019.

RENATE DE BACKERE

HENK POSTMA

Begin 2018 is de Ledenraad ingesteld, die de vroegere Algemene Ledenvergadering vervangt. De 21 gekozen leden vertegenwoordigen de leden van de Waddenvereniging en houden toezicht op het bestuur. De ledenraad houdt zich niet alleen bezig met financiën en beleid. We denken ook mee over acties, bescherming en voorlichting. En we zijn er om de band met de leden te versterken. We staan open voor ideeën en suggesties: ledenraad@waddenvereniging.nl.

De jeugd heeft de toekomst In mijn vorige column heb ik beloofd iedere keer een vraag aan de Ledenraad te beantwoorden.

Nu houdt het niet over qua vragen in onze mailbox (mailen dus!), maar we hebben toch een leuke ontvangen: wat kan de Ledenraad doen op het vlak van het ‘verjongen’ van het ledenbestand van

de Waddenvereniging? Want dat is eigenlijk wel nodig. Nederland vergrijst en de ledenbestanden van natuurorganisaties vergrijzen nog meer. Daar zijn allerlei redenen voor; daar ga ik nu niet op in. De vraag is wat wij kunnen doen. Het begint ermee dat we het onderwerp bespreekbaar maken met het bestuur. Toevallig hebben we dat tijdens onze

vergadering in juni nog gedaan toen we het over de jaarrekening hadden. Hoe staan we ervoor met bepaalde doelgroepen; waar zitten de stijgers en waar de dalers.

Waar ligt het aan dat jongeren van rond de twintig geen lid willen zijn? Daarna proberen we met het bestuur en de medewerkers mee te denken over acties die je zou kunnen nemen. Denk aan speciale - kortere - jongerenlidmaatschappen of werving op festivals.

En heel soms gaan we dan nog verder door in een thematische werkgroep, om onze kennis en kunde in te brengen, die in goede samenwerking met het bureau de voorstellen verder uitwerkt. En ik kan u zeggen, dit is heel leuk om te doen!

Zijn er onderwerpen, die volgens u (meer) aandacht van de Waddenvereniging moeten krijgen, laat het ons dan weten. Ook uw vragen ontvangen we graag via de mail op ledenraad@waddenvereniging.nl.

SIEM AKKERMAN

COLUMN VOORZITTER JORIEN BAKKER

Impressie van het waddendiner

Een vertegenwoordiging van de Ledenraad van de Waddenvereniging zat aan tafel tijdens het waddendiner in Perscentrum Nieuwspoort in Den Haag (zie ook het verslag op pagina 28-29). Op de website van de Ledenraad verhaalt ledenraadslid Astrid van de Weijenberg over haar belevenissen tijdens het etentje met waddenburgemeesters, Tweede Kamerleden en provinciale waddenprominenten. www.waddenvereniging.nl/ledenraad

WADDENmagazine 3-2019 21

COLUMN

MERLIJN TORENSMA

Lutz Jacobi

Als geboren Friezin en kleurrijk Tweede Kamerlid had ze al oog voor de Wadden. En nu staat ze als directeur aan het roer van de Waddenvereniging. In deze column deelt ze haar mening, belevenissen en ervaringen.

HET BLIJFT NOOIT ZOALS HET IS

Zekerheden gaan over in onzekerheden.

Vreugde wordt vermengd met verdriet.

Deze uitgave van het WADDENmagaLiefde en verliefdheid gaan voorbij. zine gaat over verandering: seizoenswisselingen, veranderingen in het politieke domein van de Wadden… Onze De Waddenzee leert ons dat wat voorbijgaat ook weer terugkomt. In die unieke Waddenzee verandert sowieso veranderingen zit juist een enorme vier keer per etmaal door eb en vloed. kracht. In de kernwaarden van het wad Droogvallen en weer onder water (duisternis, weidsheid, getijdenwerking, lopen. stilte) zit juist ook de kracht tegen de En dan de luchten boven het wad. bedreigingen.

Nooit hetzelfde!

Bij de viering van tien jaar Bij het woord ‘verandeWerelderfgoed Waddenzee ring’ kun je rustig stellen hebben we onze tien grootste ‘continue verandering’ van zorgen over de Wadden gede Waddenzee door het publiceerd. Tegelijkertijd zijn tijdsverloop, weersveranEn dan deringen, dag en nacht, de luchten dit kansen voor versterking.

Samen in verweer komen seizoenswisselingen. boven tegen de dreigende gas- en het wad. zoutwinning bij het wad, Dit doet me denken aan Nooit samen strijden voor aanpaswijlen mijn oude beppe singen in de zeeroutes voor (grootmoeder). Mogelijk hetzelfde! containerschepen boven de zag zij het leven als de dyWadden enzovoort, enzovoort. namiek van de Waddenzee.

Het maakt ons samen sterk.

Wat ik haar ook vertelde Hoop dat we over enige jaren of waarover wij ook sprazeggen: die zorgen zijn voorbij! ken, altijd eindigde ze met Het blijft nooit zoals het is. de woorden ‘it bliuwt nea sa it is’ (het blijft nooit zoals het is). Hierin zat naar Lutz Jacobi mijn gevoel een trieste ondertoon. Al Directeur Waddenvereniging het mooie in het leven blijft niet bestaan.

22

WAD4U Ruim baan voor de jeugd! Altijd in het hart van het WADDENmagazine: vier jeugdpagina’s. Dat geeft jonge (en óók oudere) leden de kans even snel waddeninformatie te tanken.

HEB JE EEN VRAAG, OPMERKING, GOED IDEE? SCHRIJF, BEL OF MAIL NAAR: 93693 WADDENVERENIGING POSTBUS 90, 8860 AB HARLINGEN TEL.: 0517-4 SBRIEF NIEUW JEUGD LE DIGITA DE JE E-MAIL: INFO@WADDENVERENIGING.NL WIL .NL NIGING NVERE ONTVANGEN? MAIL JE E-MAILADRES NAAR INFO@WADDE TEKST: LIDEWIJ KEMME

KWAL

Onderwaterbrandnetel

Nieuwe kwallen gespot

Kwallen zijn neteldieren: aan hun tentakels zitten netelcellen die een giftig pijltje afschieten wanneer je ze aanraakt. Zo vergiftigen ze hun prooi.

Ook als de kwal al op het strand ligt of de tentakels niet meer aan hem vastzitten, kunnen ze nog een tijdje steken. Sommige soorten behoren tot de allergiftigste dieren ter wereld.

Gelukkig komen die niet voor aan onze kust. Van enkele soorten zijn de pijltjes te zwak om door onze huid te dringen, van andere houd je een dag een (vervelend) jeukende plek. Wat je moet doen bij een kwallenbeet lees je op www.waddenvereniging.nl/kwallen.

Er worden nog steeds nieuwe soorten ontdekt, vooral in de diepste delen van de zee. Op 4.000 meter diepte filmden onderzoekers een lichtgevende kwal. Dit voorjaar werd voor ’t eerst de diepste zeebodem (op 11.000 meter) op aarde bereikt met een duikbootje. Dat leverde beelden op van een onbekend dier dat sterk op een kwal lijkt. De duikboot kwam ook een plastic tasje tegen…

WW W. NO AA .

HENK POSTMA

V GO

is een scheldwoord.

Niet zo gek als je denkt aan die drilpuddingen op het strand. Een beest zonder gezicht dat ook nog eens kan steken. Maar onder water ziet hij er prachtig uit. Door de randen van zijn scherm samen te trekken, perst een kwal water naar buiten. Zo beweegt hij zich zachtjes voort, geholpen door de stroming. Kwallen hebben geen skelet en bestaan vooral uit water.

Zodra ze aanspoelen, zakken ze in elkaar. Zien kunnen ze niet, maar ze hebben wel een soort mond midden onder hun hoed. Die is tegelijk ook hun poepgat.

WIKI

Heb jij deze zomervakantie nog een kwal gezien langs het strand?

Wat een bijzondere dieren zijn het toch. Wist je dat ze vooral uit water bestaan en dat sommige kwallen gemeen kunnen steken?

Speciaal voor jou: alles over kwallen.

LICHTGEVENDE KWAL

OORKWAL WADDENmagazine 3-2019 23

WAD4U STRANGER THINGS UIT DE ZEE HENK POSTMA

In de Waddenzee leven wel meer wonderlijke weekdieren.

In havens kun je de zakpijp vinden op een harde ondergrond.

HENK POSTMA

De BROODSPONS bestaat uit heel veel kleine diertjes die samen een dikke plak vormen.

TIP

Ben jij wel eens geschrokken van een plastic tasje in zee omdat je dacht dat het een kwal was? De echte kwal was hier natuurlijk de persoon die het tasje in zee liet waaien.

Je kunt ook zelf een kwal maken van een plastic tasje, met een touwtje, een fles en wat inkt. Kijk op www.waddenvereniging.nl/kwallen hoe je dat doet. En… wees geen kwal, ruim op dat afval!

ZEEANEMONEN vind je

ADOBESTOCK

Op aangespoelde schelpen zit soms een ruw laagje. De resten van HONDERDEN POLIEPJES.

niet alleen in de tropen, de slibanemoon kun je ook op een wadplaat zien.

De oplossing van het raadsel op de middenplaat is ZEESTROMING. 26

WIJ WORDEN GESTEUND DOOR

Realisatie Vismigratierivier van start Door de aanleg van de Afsluitdijk werd ons land veiliger. Maar de 32 kilometer lange dijk vormt ook een barrière voor MILJOENEN TREKVISSEN. Trekvissen hebben namelijk zoet én zout water nodig om op te groeien en zich voort te planten. Dankzij de deelnemers van de NATIONALE POSTCODE LOTERIJ konden we een innovatief plan voor de VISMIGRATIERIVIER ontwikkelen.

In 2020 start de bouw van de KILOMETERSLANGE SLINGERENDE RIVIER voor vissen, dwars door de Afsluitdijk. Deze unieke oplossing zorgt voor een natuurlijke overgang en draagt zo bij aan een BETERE VISSTAND IN WADDENZEE EN IJSSELMEER. Voor het eerst wordt er een getijdenrivier op de grens van zoet en zout aangelegd.

De Waddenvereniging ontving ruim 7,1 MILJOEN EURO om dit BAANBREKENDE PLAN van de grond te krijgen en samen met haar partners te realiseren. Door financiering van DE LAATSTE KILOMETER kan het plan optimaal worden gerealiseerd. Met deze steun van de NATIONALE POSTCODE LOTERIJ werd ook het beleefconcept Blije Vis® ontwikkeld.

De BLIJE VIS® staat inmiddels wereldwijd symbool voor vismigratie. De Blije Vis maakt de dynamiek van eb en vloed en het onderwaterleven in de Vismigratierivier zichtbaar. Ook is er op Kornwerderzand een interactieve beleefexpositie ingericht in het Afsluitdijk Wadden Center. Het centrum is ook een prachtige nieuwe startlocatie voor het beleven van Werelderfgoed Waddenzee.

WADDENmagazine 3-2019 27

ACTUEEL Waddenprominenten bevolken Nieuwspoort.

Anke Bijlsma (theaterkerk Nes) en Jan Zijlstra (Holwerd aan Zee).

De liefde voor het wad gaat door de maag Als we in het kielzog van Lutz Jacobi in Nieuwspoort arriveren is het al een drukte van belang. Noorderlingen houden er van om op tijd te komen. In het Haagse heeft de directeur van de Waddenvereniging nog nauwelijks aan bekendheid ingeboet.

Her en der knuffelt ze met medewerkers van het Haagse perscentrum, slaat nieuw verkozen waddengedeputeerden op de schouder en omarmt Kamerleden met de Waddenzee in hun portefeuille.

waddendiner te organiseren. De viering van het feit dat 10 jaar geleden UNESCO de internationale Waddenzee aanwees als natuurlijk werelderfgoed én minder leuke zaken als de containerramp en de plannen voor gaswinning. ‘Af en toe moet je de Wadden naar Den Haag halen’, was de simpele conclusie van Lutz Jacobi. Dus staat de beleving van al het moois dat de Wadden bieden centraal tijdens het diner.

‘Haal het wad naar Den Haag’

Foto’s en filmclips van Ruben Smit luisteren de wat grijze zaal op. Restaurant Zuiver van Vlieland serveert aan de 140 gasten een vijfgangenmenu met waddenproducten en zanger Gerrit Breteler bezingt de schoonheid van de waddenkust.

Arno Brok, commissaris van de Koning in Friesland, heet iedereen welkom en verhaalt over zijn liefde voor het wad. En als klap op de vuurpijl maakt parlementair journalist Frits Wester ons deelgenoot van zijn verlangen naar een zeiltochtje op het wad onder Terschelling.

Veel mensen die aanschuiven tijdens het waddendiner kennen elkaar al van de verschillende overlegcircuits die het waddengebied omgeven. Om die bestuurlijke spaghetti te doorbreken is de instelling van één beheerautoriteit voor de Waddenzee een lang gekoesterde wens. En laat dat onderwerp nu net op de agenda staan van het algemeen overleg dat daags na het waddendiner in de Tweede Kamer wordt gehouden.

Maar er waren meer redenen om een 28

Liefde voor het wad

Beheerautoriteit Een paar dagen voorafgaand aan het waddendiner waren de plannen omtrent de beheerautoriteit voor de Wadden naar buiten gekomen. Kort samengevat: twee directeuren met een kleine staf, aangestuurd door een ‘opdrachtgeversoverleg’ met daarin vertegenwoordigers van de drie waddenprovincies en de ministeries van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit en Infrastructuur en Waterstaat. De beheerautoriteit krijgt geen bevoegdheden of geld, maar moet samenwerkingsovereenkomsten gaan sluiten met de huidige beheerders. Natuurorganisaties en andere belangengroepen krijgen een plekje in het omgevingsberaad onder voorzitterschap van Arno Brok. Dat beraad levert via zijn voorzitter inbreng in het bestuurlijk overleg waddengebied, waarin alle betrokken bestuursorganen vertegenwoordigd zijn.

Geen boter bij de vis Tijdens het waddendiner blijkt dat de wenkbrauwen over deze Haagse oplossing

Ook oud-burgemeester Jozias van Aartsen is een oude bekende van Lutz Jacobi.

Het wilddiner en aspergediner waren al bekende fenomenen in politiek Den Haag. Nu voegt zich daar ook het waddendiner bij. Een jaarlijkse bijeenkomst voor politici, bestuurders, natuurbeschermers en belangenbehartigers om, onder het genot van een waddenmaal, het wel en wee van het Werelderfgoed Waddenzee te bespreken. Hoofdredacteur Hans Revier is erbij.

TEKST: HANS REVIER FOTO'S: FRANK VAN DER LEER

voor de problemen van de Waddenzee nog aardig gefronst zijn. Men is blij dat eindelijk de kogel door de kerk is, maar betwijfelt ten zeerste of deze constructie echt een einde zal maken aan de bestuurlijke spaghetti.

De Waddenvereniging, de andere natuurorganisaties in de Coalitie Wadden Natuurlijk (CWN), de visserijorganisaties, de Waddenzeehavens en toeristische organisaties zitten allemaal op een lijn in hun reactie. In een gezamenlijke brief vragen ze zich af hoe je kan sturen op goed beheer van het Werelderfgoed Waddenzee zonder bevoegdheden en budget.

Ook het apart zetten van de stakeholders in een omgevingsberaad roept de nodige vraagtekens op. ‘Het opstellen van de gebiedsagenda gebeurt juist door overheden en stakeholders samen’, licht Ester Kuppen van de Waddenvereniging toe. Zij vertegenwoordigt de CWN in het overleg over het langetermijnbeleid voor het waddengebied (zie kader). ‘Daar zijn we het bijvoorbeeld eens geworden over

een visie voor het waddengebied in 2050.

Als je elkaar niet spreekt, is het lastig om het eens te worden. Als dat niet formeel geregeld wordt, zal het informeel moeten gebeuren. De bestuurlijke spaghetti krijgt dan misschien andere slierten, maar minder ingewikkeld wordt het niet.’

Toch weten de ministers Schouten van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit en

Van Nieuwenhuizen van Infrastructuur en Waterstaat de volgende dag tijdens het Tweede Kameroverleg hun voorstel tamelijk simpel overeind te houden. De Kamer is weinig kritisch en vraagt voor de beheerautoriteit geen boter bij de vis. Het blijft bij de tijdens het waddendiner en het algemeen overleg met de mond beleden liefde voor het wad.

- Toekomst van het wad In de Gebiedsagenda Wadden 2050 geven alle bij de Wadden betrokken partijen hun visie op de toekomst van het waddengebied. Daarbij hoort een programma van maatregelen hoe die visie tot stand gebracht gaat worden. Er is overeenstemming op de visie op 2050, maar er zijn nog wel discussiepunten. Bijvoorbeeld over wat dat betekent voor delfstofwinning, visserij, buitendijkse bebouwing en landschappelijke inpassing van zon- en windenergie. Tijdens het algemeen overleg heeft de minister van IenW aangegeven dat de gebiedsagenda richtinggevend is voor het Rijk. Begin 2020 moet hij klaar zijn. Meer weten over de gebiedsagenda?

Kijk op: www.gebiedsagendawadden2050.nl.

WADDENmagazine 3-2019 29

Waddenleven

In de serie Waddenleven reist hoofdredacteur en waddenkenner Hans Revier langs een verrassende groep dieren of planten van het wad.

Deze keer: SLAKKEN.

FOTO FITIS

TEKST: HANS REVIER

Kalkhuizen

Slakken zijn de enige weekdieren die ook op land leven. De meeste soorten leven echter in zee en in het zoete water. Slakken kenmerken zich door een gespierde voet aan de onderzijde van het vaak langwerpige lichaam, waarmee ze zich over een slijmlaag voortbewegen. Ter bescherming maken veel soorten van kalk een huisje waarin ze zich kunnen terugtrekken. Onder slakken komen zowel vleesetende rovers als planten- en algeneters voor. Om te eten hebben slakken een radula, een met scherpe tandjes bezette tong. Daarmee schrapen ze algen op of boren gaatjes in huisjes van andere slakken.

30

Honderdduizend Ze zijn klein, maar met heel veel. Soms komen meer dan 100.000 WADSLAKJES per m2 wadbodem voor. Daar grazen ze op de algenmatten. Samen met andere kleine dieren als het slijkgarnaaltje vormen ze ideaal voedsel voor bijvoorbeeld de bergeend, die de slakjes met zijn speciaal gevormde snavel opslobbert. Bij hoogwater blijven ze met behulp van een slijmbelletje drijven en nemen wind en golven ze mee.

1

2

3

4

5

6

FOTO FITIS

2 Van bovenaf lijken de huisjes van de TEPELHOORN op een tepel. Het zijn roofslakken die het voorzien hebben op andere weekdieren. Ze maken daarvoor met hun radula een gaatje in de schelp van hun prooi en zuigen het leeg.

FOTO FITIS

1 Overal op dijken langs de kust, maar ook op oesterbanken, vind je ALIKRUIKEN. Pak je een alikruik op, dan verstopt het dier zich in zijn huisje en sluit dat af met een kalkplaatje. Schud je een paar slakjes in je hand, dan komen ze tevoorschijn. Door de beweging denken ze dat ze in het water zijn.

6 KEVERSLAKKEN komen al sinds het cambrium (500 miljoen jaar geleden) voor. De langzame dieren hebben als schelp acht dakpansgewijs liggende kalkplaatjes. Net als pissebedden kunnen ze zich ter bescherming oprollen.

KEITH HISCOCKCOR WIKI

5 Slakken zonder huis heten naaktslakken. In de Waddenzee komt de VLOKKIGE ZEESLAK voor. Deze forse slak eet anemonen. De netelcellen van de anemonen hecht het dier ter bescherming aan de vlokken op zijn rug.

Deze vlokken dienen ook als kieuwen.

FOTO FITIS

4 Een relatieve nieuwkomer in de Waddenzee is het MUILTJE. De huisjes van deze slakken lijken op pantoffels.

Vaak zitten de muiltjes op elkaar, soms wel met twaalf exemplaren. Het bovenste, jongste dier is het mannetje. Daaronder zitten de vrouwtjes.

FOTO FITIS

3 De WULK is verreweg de grootste slak (max. 12 cm) die leeft in onze kustwateren. Deze aaseter en rover kan uitstekend ruiken en scharrelt op de zeebodem zijn kostje bij elkaar. Door gifstoffen uit de aangroeiwerende verf in de scheepvaart zijn de aantallen sterk teruggelopen.

MEER WETEN OVER SLAKKEN IN NOORD- EN WADDENZEE? Op de website van de stichting ANEMOON, www.anemoon.org , kun je veel informatie vinden.

WADDENmagazine 3-2019 31

REPORTAGE

5 vragen Dit najaar bedenken we het activiteitenprogramma voor 2020. Denk in vijf vragen met ons mee! Ga naar: www.waddenvereniging.nl/2020

Op onderzoek in de haven

10 jaar Werelderfgoed Wad De Waddenvereniging viert 10 jaar Waddenzee Werelderfgoed met een uitgebreid programma van activiteiten en excursies. Want: wat het waddengebied zo bijzonder maakt, ervaar je het beste als je er middenin staat. Op Vlieland konden bezoekers zelfs gratis mee op excursie. Bij het vallen van de avond ging de openluchtbioscoop van Podium Vlieland open en werd de WADfilm van Ruben Smit vertoond.

TEKST: JOJANNEKE DRIJVER FOTO’S: HENK POSTMA 32

Er op uit

Postma lopen! Geniet jij van de foto’s van Henk Het excursieseizoen is nog niet afge eis. ber kun je met hem mee op foto zeilr in dit magazine? Van 7 t/m 11 okto Er even e. grafi foto shop work een hij geeft Een midweek te lang? Op 16 oktober chelling Ters op end week goed lderf Were Wadden helemaal tussenuit ben je met het Nacht van de nacht van 26 op 27 oktober is de van 11 tot en met 13 oktober. En dan: wad te ervaren. laat om daar de duisternis van het de Nacht. Zeil mee naar een wadp genda.

Boek nu: www.waddenvereniging.nl/a

Op de steiger in de jachthaven van Vlieland staan een paar witte emmertjes en liggen netten klaar. De kinderen die vandaag mee zijn, rennen er meteen op af.

‘Kijk! Daar zit een dikke krab. Zullen we die vangen?’ De negenjarige Bram Beek en zijn even oude campingvriendje Mateo van Beek hebben hem razendsnel te pakken.

Krabben en andere dieren vangen doen ze elke dag op het strand. Wadgids Ingmar Rondeel hoeft ze niets uit te leggen. ‘Dit is een mannetje!’, weet Bram. ‘Dat kun je zien aan de vuurtoren op zijn onderlijf.’

Het plassertje De krab kent iedereen, maar dan houdt Ingmar een vreemd bruin, rubberachtig ding omhoog dat hij voorzichtig van een van de steigerpalen heeft afgehaald. ‘Dit is een zakpijp. Die wordt ook weleens het plassertje genoemd.’ Hij knijpt zachtjes in een van de uitsteeksels. Een grote straal water spuit er uit en spat de deelnemers nat. Hilariteit en verbazing alom over dit doedelzakvormige dier dat uit niet meer lijkt te bestaan dan een instroom- en uitstroomopening.

denzee

We liggen op onze buik op de steiger en kijken wat daar allemaal leeft. Op de steigerpalen zie je mosselen, allerlei soorten wieren en anemonen. En in het heldere water kun je kwallen, kleine vissen en garnalen zien zwemmen. ‘Kijk! Ik heb twee zeenaalden gevangen!’ Mateo rent met zijn schepnet over de steiger. Wadgids Ingmar Rondeel helpt om de beestjes er voorzichtig uit te halen. In de witte emmer zijn ze goed te zien. ‘Dit is familie van het zeepaardje, dat kun je wel zien aan de snuit.’

Mensen zijn geboeid door alle verhalen.

‘Ik had geen idee dat er zoveel leven in de haven te vinden zou zijn, terwijl het helemaal vol ligt met schepen,’ zegt iemand na afloop.

Zaal 2 Tegen schemer wandelen we naar Zaal 2 van Podium Vlieland - een natuurlijke arena in het bos. Onderweg ontmoeten we de dertig deelnemers die met een andere gids gingen sleepnetvissen en zien we ook een hele grote groep nieuwe mensen. Ze dragen stoeltjes, zitzakken en picknickkleden met zich mee, hun bioscoopstoel voor deze avond. Voor een euro kun je ook een aangespoelde stoel van de MSC Zoe huren.

Vanuit de rode bus van Bojan Bajic, de eigenaar van Podium Vlieland, straalt een zacht schijnsel waarmee de WADfilm op groot scherm wordt geprojecteerd. Dan is het middernacht en klinkt er applaus. Voor de film, maar vooral ook voor het waddengebied dat zo’n 200 bezoekers deze avond wat beter hebben leren kennen.

Save the date: Wildernisfilmweekend Eén eiland, drie dagen, zes films. Al jarenlang organiseert de Waddenvereniging in samenwerking met ROOTS magazine en Podium Vlieland twee wildernis filmweekenden op Vlieland. De ideale combinatie van natuur en cultuur! De data voor 2020 maken we in december bekend. Schrijf je in voor onze e-mailnieuwsbrief en wees als eerste op de hoogte!

De inschrijvingen voor deze filmweekenden gaan vaak razendsnel. Ga naar: www.waddenvereniging.nl/nieuwsbrief.

WADDENmagazine 3-2019 33

HENK POSTMA

50

JAAR

MARCEL VAN KAMMEN

LAUWERSMEER

De havens van Lauwersoog

De casarca, een exotische eendensoort, ruit zomers in het Lauwersmeer

Op weg naar 2050 In 2019 is het 50 jaar geleden dat de Lauwerszee werd afgesloten. Zout water werd zoet.

De afsluiting vormde de geboorte van het Lauwersmeer. Nu ligt op de voormalige zeebodem een nationaal park vol vogels en orchideeën.

In deel 3 van een vierdelige serie: sleutelen aan de toekomst van het Lauwersmeergebied.

TEKST: BAS BIJL 34

‘Wij leven, wonen en werken in een heel bijzonder gebied, waar we trots op zijn.

Het is het eeuwenoude kustlandschap, vol cultuurhistorische elementen en met meer ongrijpbare ingrediënten als rust, weidsheid en duisternis. Oorspronkelijk de natuurlijke overgang van zoet rivierwater naar de zoute Lauwerszee.’ Zo omschrijven de vijf initiatiefnemers van het Manifest Lauwerskust, een toekomstvisie op Lauwerskust voor 2050 en verder, het Lauwerskustgebied.

De Lauwerszee, ooit een van de estuaria van de Waddenzee, waar eb en vloed tot aan Dokkum en de stad Groningen reikten, is sinds 1969 beteugeld en het afgesloten Lauwersmeer geworden. Vijftig jaar later is er sprake van wereldwijde klimaatverandering, met daarbij een verwachte forse zeespiegelstijging van 20 cm tot wel 1 meter in het jaar 2100.

Daarnaast is er sprake van een flinke bodemdaling in het gebied. De veiligheidsopgaves die dit met zich meebrengt om onze deltanatuur te beschermen, maar bijvoorbeeld ook de toenemende verzilting van de kustregio, biedt kansen voor het Lauwerskustgebied. Daarom hebben de vijf initiatiefnemers uit het gebied zich nu verenigd om te komen tot een toekomstvisie voor het gebied: een gebiedseigen economie met de ecologische draagkracht als basis.

VERDIEPING

HENK POSTMA

Reeën en ganzen in het Lauwersmeer

In de rietvelden broedt de blauwborst

Pionieren aan de kust Met de Lauwerskust wordt het ruime overgangsgebied rondom het Lauwersmeer bedoeld, vanaf de zoute Waddenzee tot in het zoete boezemgebied van Groningen en Friesland. Globaal van Holwerd via Dokkum, Kollum, Zoutkamp tot aan Pieterburen. De mensen die dit gebied in de afgelopen eeuwen hebben ontgonnen lieten een pioniersmentaliteit zien, die nu nog steeds in het gebied aanwezig is. De eerste bewoners pionierden op wierden en terpen. Landbouwgrond werd veroverd op de zee. De zoute kwelders zijn steeds verder ontwikkeld en behoren nu tot de beste landbouwgronden van Nederland. Vijftig jaar geleden werd met de aanleg van een afsluitdijk de zoute Lauwerszee veranderd in een zoet meer. In de afgelopen decennia zijn er bedrijven in Lauwersoog vanuit het niets opgebouwd tot bloeiende ondernemingen.

Manifest Lauwerskust De initiatiefnemers van het Manifest Lauwerskust hebben allen een speciale band met het Lauwersmeer en de omgeving. Ze zijn in het gebied werkzaam in de sectoren natuur, landbouw, visserij, recreatie en duurzaam ondernemen. Het manifest is opgebouwd uit vijf bouwstenen en een concreet zevenpuntenplan. De bouwstenen

in het kort: Natuur: de kracht van het oorspronkelijke landschap benutten, waarbij waterveiligheid en natuur hand in hand gaan.

Landbouw en visserij: een economie op basis van ecologie. Niet meer uit de natuur halen dan deze kan leveren en zodanig dat we er blijvend gebruik van kunnen maken.

Duurzame energie: lokaal energie opwekken, zoals getijde- en zonne-energie, maar ook waterstof produceren om de Lauwerskust en een deel van de Waddenzee fossielvrij te maken.

Imago versterken op basis van unieke kwaliteiten: rust, ruimte, weidsheid en duisternis, maar ook een eeuwenoud landschap zijn dé unieke kwaliteiten die het gebied kunnen versterken. Bijvoorbeeld voor de sector recreatie, met de focus op de bewuste en geïnteresseerde recreant.

Bottom-up aan de slag: de toekomst van de Lauwerskust moet door en voor de mensen in het gebied ingevuld worden.

Door deze werkwijze te versterken, ontstaat er een unieke breed gedragen lokale beweging.

Plannen voor morgen en verder Aan de hand van de bouwstenen zijn er concrete voorstellen gedaan om nader uit te werken, zoals:

1. Het gebied klimaat-adaptief maken: het Lauwerskustgebied op een natuurlijke wijze inrichten, waarbij klimaatverandering en zeespiegelstijging opgevangen worden.

2. Het realiseren van een permanente vismigratie tussen zout en zoet is een duurzame verbetering van de Waddenzee.

3. Een proeftuin Lauwerskust voor waterstof innovatie: ontwikkel pilotprojecten met een op waterstof aangedreven garnalenkotter, excursieboot en landbouwtractor.

4. Innovatie op landbouwgebied, onder andere concreet inzetten op zouttolerante en zilte teelten.

Om serieuze en duurzame stappen te kunnen zetten op korte en langere termijn is het noodzakelijk om samen met overheden, maatschappelijke partijen, bewoners en ondernemers uit het gebied het Manifest Lauwerskust uit te werken tot een duidelijk actieplan. Het manifest is op het symposium 50 jaar Lauwersmeer overhandigd aan de regionale bestuurders, met de afspraak om in het najaar van 2019 samen te werken aan een verdere concretisering van de duurzame toekomst van Lauwerskust.

Het Manifest Lauwerkust is in te zien via: www.waddenvereniging.nl/lauwerskust.

WADDENmagazine 3-2019 35

WETENSCHAP

ANNA ZUIDEMA

PADDENSTOELEN IN DE LUCHT

ANNA ZUIDEMA

‘Op een rustige zomerdag kunnen er honderden kleine stapelwolken ontstaan, maar als de atmosfeer onstabiel is, kunnen die kleine stapelwolken doorgroeien tot enorme exemplaren, soms hoger dan 15 kilometer: de cumulonimbus. De bovenkant bevat onscherpe, draderige vormen of witte vlakken.

Boven die hoogte bolt de wolk niet verder omhoog, maar spreiden lucht en wolk zich uit in horizontale richting. Zo ontstaat een aambeeld of paddenstoelvormige wolk. De cumulonimbus is een echte buienwolk. Grote kans dat die onweer veroorzaakt!’

WINDVEREN VOORSPELLEN WEER ‘Deze cirruswolken bestaan voornamelijk uit ijs en komen op zo’n 6 tot 12 kilometer hoogte voor. Je ziet ze als windveren of sluierwolken boven het land zweven. Vaak zo dun dat ze het zonlicht nog doorlaten. Ze hebben een draderige structuur en je ziet ze vaak als het nog mooi weer is. Als de cirruswolken uit het westen komen en snel compacter en36dichter worden, zijn ze ook vaak een voorbode van slecht weer.’

ANNA ZUIDEMA

WIT OP BLAUW ‘Dit is de cumuluswolk of bloemkoolwolk. Mijn favoriet! Deze stapelwolken zijn de meest voorkomende wolkensoort. Als de zon schijnt, ontstaan er door de opwarming van het aardoppervlak opstijgende warme luchtstromen die thermiek of convectie worden genoemd. Naarmate de vochtige lucht in de stijgende thermiekbellen hoger komt, koelt het steeds verder af totdat uiteindelijk de waterdamp condenseert tot waterdruppels, waardoor een witte stapelwolk ontstaat als een zichtbare witte pruik bovenop de onzichtbare thermiekbel.’

Lekkere luchten Door de lage horizon, het specifieke licht en de aanwezigheid van veel water krijgt op de Wadden zelfs een doodnormale wolk iets magisch. Pier Siebesma is wolkenexpert van het KNMI en professor aan de TU Delft. Hij gidst ons door het wolkenlandschap van het werelderfgoed.

TEKST: MARRIT VAN DEN AKKER WADDENmagazine 3-2019 37

WETENSCHAP

ANNA ZUIDEMA

KUNSTWERK IN DE LUCHT

ANNA ZUIDEMA

‘Dit is de altocumulus undulates, ook wel ribbelwolk genoemd. Ze zijn met hun grijs en witte lagen een kunstwerk in de lucht. Door het verschil in lagen ontstaat een patroon dat lijkt op golven of ribbels van water.’

LICHTBUNDEL VAN DE ZON ‘Dit zijn geen wolken maar wel een prachtig weersverschijnsel aan de lucht.

De jakobsladder heeft ook prachtige andere namen zoals: wolkenstralen of zonneharp. Ze ontstaan als er een lichtbundel van de zon door een gat in de bewolking valt, in een omgeving met voldoende schaduwpartijen van de bewolking.’

Wolken gezocht Heb jij mooie foto’s van wolkenluchten boven de Wadden?

Deel ze met ons via #waddenwolken op Facebook of Instagram of stuur ze naar community@waddenvereniging.nl.

DREIGENDE SCHOONHEID

SYTZE SCHOUSTRA

ANNA ZUIDEMA

‘Een shelfcloud, letterlijk plankwolk, is een soort wolkenkraag die af en toe aan de voorzijde van een onweerswolk ontstaat. Vooral bij snel doortrekkende onweersbuien en voldoende wind kan deze wolkenkraag zich ontwikkelen. Vaak gaat de doortocht van deze shelfcloud gepaard met rukwinden. Na de passage gaat het dan ook vaak fel regenen of hagelen en koelt het flink af. Soms kan een shelfcloud een zeer dreigend uiterlijk aannemen, schitterend!’

EEN GLOED VAN PARELMOER ‘Parelmoerwolken: in december 2018 was dit bijzondere weersverschijnsel te zien boven Nederland. Het zijn wolken die zeer zelden worden waargenomen in ons land. Ze ontstaan op een hoogte van zo’n 20 tot 30 kilometer. Normaliter ontstaan er geen wolken op deze grote hoogte, tenzij het daar koud genoeg is (rond –78 oC) waardoor zelfs de minieme hoeveelheden waterdamp zo hoog in de atmosfeer kunnen condenseren tot zeldzame parelmoerwolken. De parelmoerengloed is alleen vlak na zonsopgang of voor zonsondergang te zien.

De zon staat dan zo laag dat deze de wolken van onderaf beschijnt. Als er dan een gat in de bewolking valt zie je deze mooie gloed.’

WADDENmagazine 3-2019 39

N DE

DE SM

DE

N

AAK VA

WAD

Groninger aalbessen GOUD VAN DE WADDEN

Alles is goud op de biologische boerderij van de familie Havenga aan de zomerdijk bij het Groninger Kloosterburen. Boer Hero Havenga de Poel: ‘Wat we van het land halen heeft een gouden kleur: het graan, het mosterdzaad, onze witte aalbessen.

En goud is goed in het Gronings.’

TEKST: JOJANNEKE DRIJVER FOTO’S: MERLIJN TORENSMA

Het is zinderend warm wanneer we aankomen bij de schitterende boerderij van Landgoud. Rijpend graan wuift zachtjes in de wind, erboven draait een buizerd lome rondjes. Met een temperatuur van meer dan dertig graden wanen we ons op het Franse platteland. Met zijn strooien hoed past boer Hero Havenga de Poel perfect in het plaatje. ‘We zijn net klaar met het oogsten van de witte aalbessen. Dat moest vanochtend meteen gebeuren, want het suikergehalte is nu precies goed voor onze wijn.’ Dan, breeduit lachend. ‘Gisteren was ik nog met mijn gezin en caravan op vakantie in Parijs.’ Frankrijk dus, al verraadt de dijk op de achtergrond dat we toch écht in het waddengebied zijn.

Een fles per struik De witte aalbessen zijn de reden dat we zijn afgereisd naar deze prachtige uithoek van het Groninger land. Een vergeten vrucht die hier vaste bodem heeft gevonden. Havenga de Poel: ‘Bij alle boerderijen op de Groninger en Friese Wadden stonden vroeger rode, zwarte en witte aalbessenstruiken. Daar werden jams en sappen van gemaakt. Het is een mooi gebruik dat wij weer nieuw leven in willen blazen.’ Er staan 2.500 aalbessenstruiken 40

in de klei, daarin is Landgoud nog steeds de enige. Van iedere struik komen kilo’s bessen. In elke fles Blanka wijn is minimaal een kilo fruit verwerkt.Terwijl de boer een paar glazen en een gekoelde fles Blanka haalt, wordt de plukmachine - een Engels exemplaar uit 1974 - schoongemaakt en is vader Ale Havenga druk bezig om alle geoogste bessen op een kar te laden. ‘Alle bessen gaan vandaag nog bij -18 graden in de vriezer. Omdat ze geoogst zijn met de machine, zijn ze allemaal een beetje gekneusd. Als we ze gaan gebruiken, komen de suikers daardoor nog beter tot hun recht. En dat komt de smaak van de wijn ten goede.’ Havenga de Poel vergelijkt die met een Duitse Riesling. ‘Het is een lichte wijn met een frisse zoete smaak en een hele kleine sprankeling.’ De frisse tinteling blijkt heerlijk op deze zomerse dag.

Van adviseur naar producent Het is mooi om te zien hoe de hele familie op deze oogstdag meehelpt op de boerderij. ‘We trekken echt samen op. Mijn vader is een echte agrariër en ondernemer, mijn zwager is designer en maakt de website en de etiketten en mijn vrouw schrijft de teksten. Zo zet iedereen zijn eigen kennis en kunde in.‘ Voor Havenga de Poel is het

dit jaar voor het eerst dat hij zich fulltime op het bedrijf richt. ‘Ik ben vijftien jaar adviseur geweest van burgemeesters, wethouders en gedeputeerden.’ Hij lacht om mijn verbaasde gezicht. ‘Het was geen midlifecrisis hoor! Het is net als bij wijn.

Alle goede dingen moeten rijpen.’

Lokaal actief Liever noemt Hero Havenga de Poel zich ook geen boer, maar voedselproducent.

En daarin zit voor hem al het verschil.

‘Heel veel boeren produceren voor de wereldmarkt, ik vind het belangrijk dat ik direct contact heb met de consument.

Daarom denken we hier in eindproducten. Wij maken wijn, geen aalbessen. Zo proberen we de voedselketen zo lokaal mogelijk te houden.’ Daarbij wordt er nauw samengewerkt met bedrijven in de nabije omgeving. Onze Blanka-wijn wordt al jaren geschonken bij meerdere restaurants in het noorden, zoals toprestaurant Piloersemaborg in Den Ham. Met Groninger ondernemers ben ik nu in gesprek om ook een mooie frisdrank van aalbessen te maken en dit jaar gaan we onze producten op meer plekken in de regio verkopen,’ vertelt Havenga de Poel trots. ‘Zo blijven we pionieren.’

WAD LEKKER

Kijk!

Ben je benieuwd naar de Blanka-wijn van aalbes en kruisbes?

Of de vele andere producten van het biologische akkerbouwbedrijf Landgoud? Op de website www.landgoud.nl kun je zien waar de producten te koop zijn.

WADDENmagazine 3-2019 41

Genietwad

VAN HET WAD: BOEKEN, APPS, WANDELINGEN, ETEN, KUNST EN MEER TEKST: PAULA ZUIDHOF

Kijken

GEERT JOB SEVINK

Actief

Kunst in Beweging

Struuntocht langs DE DOLLARD Na een intensieve verbouwing is bezoekerscentrum Dollard bij Termunten weer geopend. Dit informatiecentrum van het Groninger Landschap is gevestigd in een karakteristieke, voormalige boerderij aan de dijk. Boven in het bezoekerscentrum is een uitkijkpunt dat zicht biedt op het rijke vogelleven in polder Breebaart. Er zijn verschillende activiteiten voor zowel kinderen als volwassenen, zoals de Struuntocht langs de Dollard op zondag 24 november van 13.30 tot 15.30 uur, die vooral in het teken staat van milieu-educatie. Tijdens de tocht wordt afval verzameld en opgeruimd.

Adres: Dallingeweersterweg 30, Termunten. Info: www.groningerlandschap.nl.

Actief

NACHTWANDELING

De Nacht van de Nacht, op 26 oktober, wordt weer een drukke nacht (of avond) waarin activiteiten worden georganiseerd om de nachtelijke duisternis en stilte te kunnen beleven. Een daarvan is de ‘nachtwandeling’ van Pieterburen naar de zeedijk, heen en terug van schemering naar volledige duisternis. De wandelaars ervaren op deze donkere avond de bijzondere sfeer in de polder, op de kwelders en de dijk. De wandeling wordt begeleid door gidsen en zal ongeveer twee uur duren. De organisatie is in handen van het Groninger Landschap. Deelname: € 3,00, beschermers en kinderen tot 12 jaar halve prijs.

Aanmelden: www.bit.ly/2IAjN50. Alle nachtactiviteiten: www.nachtvandenacht.nl.

42

November is Kunstmaand op Ameland. Meer dan honderd kunstenaars uit binnen- en buitenland exposeren op bijzondere locaties, verspreid over het hele eiland. Het thema voor editie 2019 is ‘Kunst in Beweging’. Opvattingen over kunst evolueren, er ontstaan nieuwe genres en er ontwikkelen zich andere kunstvormen, waardoor het idee over de functie en de aard van kunst verandert.

Het programma wordt elk jaar uitgebreider, naast diverse soorten beeldende kunst zijn er concerten, poëzieavonden, workshops, films, literaire avonden en meer.

Info en reserveren: www.kunstmaandameland.com.

Alle activiteiten van de Waddenvereniging vindt u in de kalender op onze website: www.waddenvereniging.nl.

Luisteren

App

Herfstconcert

Waddenland Routeland

Het Terschellinger mannenkoor de West Aleta Singers, nu zestig man sterk, werd opgericht in 1974. De naam West Aleta is afkomstig van het beruchte wijnschip dat 12 februari 1920 strandde op de Noordergronden bij Terschelling en het eiland letterlijk overspoelde met wijn. Dit historische verhaal zie je terug in het logo van het koor. Dirigent is Sjoerd de Boer uit Franeker. Naast vierstemmige zeemansliederen zingt het koor geestelijk, populair en klassiek repertoire én Terschellinger liederen op oorspronkelijke en soms geleende melodieën en teksten in een van de dialecten van Terschelling. Het Herfstconcert van de West Aleta Singers wordt gehouden op 3 oktober, 20.00 uur, in wijkgebouw ET-10 in Midsland.

Lezing Historische navigatie & de scheepschirurgijn Twee lezingen, twee onderwerpen, één spreker. Dr. Rob Leemans, ongeval- en oorlogchirurg met een nautisch verleden, vertelt voor de pauze over de geschiedenis van navigatie op zee. Aan de hand van historische zeekaarten en ander beeldmateriaal neemt hij zijn toehoorders mee langs de ontwikkeling van verschillende navigatietechnieken.

Na de pauze belicht hij het werk van de oude scheepschirurgijn, die wonden en zweren verzorgde, botbreuken zette en aderlatingen deed, alles binnen de beperkingen van het schip. De lezingen vinden plaats in het Hannemahuis in Harlingen op woensdag 30 oktober om 20.00 uur. Zij-ingang Sint Christoffelsteeg. Toegang: € 5,00. Aanmelden: Museum Hannemahuis, e-mail: museum@harlingen.nl.

www. wadden vereniging .nl

Met de nieuwe app Waddenland Routeland verken je op interactieve wijze de regio Waddenland, gelegen ten noordwesten van de stad Groningen, door middel van wandelroutes, fietsroutes en vaarroutes.

Onderweg komt leuke, nuttige en handige informatie in beeld door middel van film, geluid, tekeningen en kaartmateriaal. Ook de horeca op de route verschijnt in beeld op het moment dat je in de buurt bent van een theeschenkerij, restaurant, camping of B&B. De app is nog niet compleet, het is de bedoeling dat het aantal routes wordt uitgebreid. De route-app is te downloaden in de App-store en Google Play.

Proeven

Amusetour Ontdek ‘Vlieland Culinair’ tijdens een amusetocht langs eilandrestaurants. Bij elk adres verwennen de koks hun gasten met heerlijke kleine hapjes, waarbij een goede wijn wordt geserveerd. Vlieland opent op zaterdag 28 september, van 12.00 tot 17.00 uur, een

nieuwe reeks Amusetours, die daarna door het hele land gehouden worden. Kaarten voor de Amusetour op Vlieland kosten € 54,50 per persoon, te bestellen op www. amusetour.nl. Op het eiland zelf zijn kaarten te koop in de Vakantiewinkel, Dorpsstraat 52.

WADDENmagazine WADDENmagazine3-2019 2-2019 43

Genietwad Kijken Dikke Dame Een Dikke Dame van vijf meter hoog staat nu nog moederziel alleen op de dijk bij Holwerd, maar dat duurt niet lang meer. Het is de bedoeling dat ze nog vóór het eind van 2019 gezelschap krijgt van een Dunne Dame. De Dames vormen samen het kunstproject ‘Wachten op Hoog Water’ van de Friese kunstenaar Jan Ketelaar. De beelden horen bij ‘Sense of Place’, onderdeel van Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018. Er staan nog een paar kunstwerken op de wachtlijst, zoals ‘Drie Streken’ van Marc van Vliet en ‘Camera Batavia’ van Arjen Boerstra. Wie de Dikke Dame in volle omvang wil bekijken kan om te parkeren Grândyk 9 in Holwerd aanhouden. Het beeld is dan in zicht.

Beleven

Doen

Kunst en vliegwerk

Naar de Balg op Schier

Op 11 en 12 oktober is het vliegerweekend op Terschelling. Op het Noordzeestrand West aan Zee laten verschillende teams tientallen vliegers op in alle soorten en maten. De grootste is zo’n 20 meter. Ook worden er windspelen georganiseerd: hoe ver komt een airglider? Krijg jij een skidiver in het midden van de roos? Haalt een aerobic rocket football de dertig meter? In de middag zijn er clinics powerkiten en blokarten. Als afsluiter van de zaterdag wordt bij Stayokay ‘s avonds de lucht versierd met verlichte vliegers. Ook zondag is nog een vliegerdag.

44

De Balgexpres, een forse trekker met buswagen, neemt je mee naar de uiterste oostpunt van Schiermonnikoog: de Balg. Na een rit over het strand stap je uit op een weidse strandvlakte en krijg je een half uur om rond te kijken. Neem je verrekijker mee, want er zijn hier vaak, op afstand, zeehonden te zien. De Balg is een goede plek om schelpen te zoeken. Omdat hier diepe geulen vlakbij het eiland komen, spoelen er bijzondere schelpen aan.

Je kunt er ook wulken vinden en barnsteen. Kaartjes zijn online te boeken op www.natuurmonumenten.nl. Kijk daar ook voor actuele vertrektijden en prijzen.

Alle activiteiten van de Waddenvereniging vindt u in de kalender op onze website: www.waddenvereniging.nl.

Lezen De eerste wandelaar Deze zomer verscheen het boek Eiland in de nevel over Pieter Kikkert, de eerste wandelaar op Texel.

Schrijver is Lodewijk Dros, zelf een Texelaar. Zijn boek geeft een beeld van het leven op het eiland rond 1800. Pieter Kikkert (17751855) hield zich bezig met schilderkunst, literatuur, theologie en politiek. Hij had een hekel aan haast, hij wandelde liever, om goed na te kunnen denken. Lodewijk Dros toont aan dat er een rechtstreekse lijn loopt van de Romantiek naar onze eigen tijd met zijn natuurbeleving, massatoerisme en identiteitshonger. Eiland in de nevel is geïllustreerd met originele tekeningen uit Pieter Kikkerts schetsboeken, wandelkaarten en zelfs een vergeten ouderwets Texels gerecht. Boom Uitgevers, € 22,50. ISBN: 9789024418961.

Luisteren Liedjes van Toon

www. wadden vereniging .nl

Doen

Maurice, de zoon van Toon Hermans, treedt op in theater & restaurant De Toegift @Klif 12 in Den Hoorn op Texel. Hij zingt, samen met Astrid Cattel en begeleid door pianist Harrie Herfst, de liedjes van zijn beroemde vader die in 2000 overleed. Een voorstelling over harmonie, passie en beleving met muziek, poëzie en verhalen. Toon Hermans noemde zichzelf een clown, meer feestneus dan wijsneus. In die traditie laat Maurice zijn vader herleven in herinneringen en onvergetelijke liedjes. Zondag 1 december, aanvang 16.00 uur. Zie voor het volledige theaterprogramma en reservering www.detoegift.com.

Jutten aan tafel De avonden worden weer lang, tijd om een nieuw bordspel te spelen. Bij Strandjutters gaat het erom welke strandjutter de meeste buit verzamelt. Het spel is mooi vormgegeven, er hoort een ‘echte’ vrachtboot bij. Dit schip is met goederen op weg naar New York.

Het stormt. Door onverwachte technische problemen, zandbanken en woeste golven kapseist de vrachtboot en de goederen slaan overboord. Even later dobbert de lading in zee. Nieuwsgierige strandjutters verzamelen zich rond de tafel en om de goederen wordt gestreden. Prijs: € 34,00. Voor verkooppunten zie www.mountblue.world.

Actief

De GROTE trek

‘Tussen Slik en Zand’ heeft zich ontwikkeld tot een populair en gezellig wandelevenement op Ameland. Op 19 oktober gaat alweer de 9e editie van start, met routes van 11, 18 en 25 kilometer.

Tussen Slik en Zand heeft Waddenzee Werelderfgoed als inspiratiebron, dit jaar met het thema De Grote Trek, waarbij Ameland bekeken wordt door de bril van de trekvogel en een nieuwe kijk geeft op zowel het eiland als de vogels die er langstrekken. Voorinschrijven kan tot en met 7 oktober, na-inschrijving (zonder bootticket) kan tot het maximum aantal deelnemers van 2250 wandelaars is bereikt. Voor alle info: www.tussenslikenzand.nl.

WADDENmagazine 3-2019 45

In actie

Al vanaf de oprichting in 1965 zetten vrijwilligers zich in voor de Waddenvereniging.

Ze geven voorlichting, helpen bij acties en evenementen of zijn wadgids. Zonder hun hulp kan de Waddenvereniging haar werk niet goed doen. TITUS REITH is een van de circa 100 enthousiaste vrijwilligers. ‘Mijn lezing is een wadexcursie in een zaaltje.’

TEKST: DANIËL MULDER

Waddenvereniging en de man die daar werkte vertelde prachtige verhalen. Toen besloot ik, ik was 15 jaar, lid te worden.

Het lidmaatschap betaalde ik van mijn eigen zakgeld.’

Ultieme vrijheid

Naam: Titus Reith • Geboren: 1961 • Woonplaats: Deventer Vrijwilliger sinds: 1979 • Functie: werkgroep Lezingen

De lol van lezingen Zelfs in koffiehuis Starbucks in Zwolle hangt er een waddengevoel rond Titus Reith. Zeker, het T-shirt dat hij draagt met daarop een grafische print van de vijf vuurtorens van de Waddeneilanden helpt beslist, maar er is meer. Het wad is simpelweg onderdeel van zijn wezen geworden na talloze vakanties, excursies én veertig jaar vrijwilligerswerk voor de Waddenvereniging. Met een stralende lach: 46

‘Inmiddels ben ik lid voor het leven.’

Het vrijwilligerswerk begon in 1979 met de organisatie van een fietstocht van Den Helder naar het Deense Esbjerg. ‘Mijn rol daarin stelde nog weinig voor hoor, ik dacht een beetje mee en hielp wat in de organisatie.’ Het wad zelf kreeg hem al eerder in zijn greep: ‘Mijn ouders namen mij als kind mee naar Vlieland. Daar was een winkel met allerlei spulletjes van de

Reith geeft nu zo’n vijf keer per jaar een lezing over de Wadden, maar daarvoor deed hij vrijwillig allerlei andere klussen.

Zo reed hij in 1981, met nog een paar andere mensen, twee weken lang met een Ford-bus allerlei markten af met een waddenkraam. ‘We sliepen op campings, konden zelf de route bepalen en alles regelen.

Ultieme vrijheid’. In 1986 ben ik begonnen bij wat nu de WEX (Werkgroep Excursies) is. Daar heb ik het wad écht leren kennen.

Ook heb ik nog een tijdje voorlichting gegeven vanaf een zeilschip.’

De werkgroep Lezingen, opgericht in 1997, bestaat uit vier mensen. Samen bestrijken ze heel Nederland. Reith geeft lezingen in de ruime omgeving van zijn woonplaats Deventer. ‘Vrouwenorganisaties, ouderen-, aquarium-, en natuurverenigingen en soms scholen, een verzoek voor een lezing komt vaak uit die hoek. Meestal vertel ik over het werelderfgoed of over de schoonheid van het wad, maar ik kan ook prima een half uur uitgebreid over de krab vertellen. Sowieso vind ik de kreeftachtigen leuk. Eigenlijk is mijn lezing een soort wadexcursie in een zaaltje. Het leukst vind ik om over de ecologie te vertellen, hoe alles in elkaar grijpt. Het doel van de lezingen is vooral om de Waddenvereniging onder de aandacht te houden.’

MARCEL VAN KAMMEN

WADDENmagazine

WADDENmagazine, september 2019, nummer 3.

Verschijnt 4 keer per jaar.

Uitgave van de Waddenvereniging E-mail: info@waddenvereniging.nl ISSN 0 166-4824 Hoofdredactie: Hans Revier Eindredactie: Fanny Glazenburg, Daniël Mulder Redactie: Corina van der Meulen, Lidewij Kemme, Frank Petersen, Jojanneke Drijver, Marrit van den Akker, Marcus Werner Vormgeving: Très Melis Correcties: Sijka Rispens Druk: Pijper Media, Groningen Plaatsing van artikelen van niet-redactieleden betekent niet dat de vermelde meningen en beweringen het inzicht van de redactie weergeven. Overname van artikelen na overleg met de hoofdredactie.

Waddenvereniging Postbus 90, 8860 AB Harlingen Droogstraat 3, 8861 SR Harlingen Tel. 0517-493693, E-mail: info@waddenvereniging.nl www.waddenvereniging.nl Bankrekening: NL83 RABO 0342 4256 33 BIC: RABONL.2U De Waddenvereniging stelt zich ten doel het waddengebied te beschermen en te behouden voor de generaties na ons. De vereniging doet dit via politieke lobby, beleidsbeïnvloeding, juridische acties en voorlichting.

Een lidmaatschap geldt voor een kalenderjaar (12 maanden). Opzeggingen dienen schriftelijk te geschieden voor 1 november. De jaarlijkse contributie bedraagt minimaal 27 euro voor leden (2,50 euro per maand). Jeugdleden tot en met 17 jaar betalen minimaal 18 euro per jaar.

Giften en legaten Velen geven de Waddenvereniging iets extra’s.

Deze giften vormen een onmisbare steun voor ons werk. Wilt u een gift, periodieke schenking of erfstelling regelen? Doordat de Waddenvereniging een instelling ‘ten algemene nutte’ is, geeft dit fiscale voordelen. Indien u meer informatie wilt, neem dan contact op met de Waddenvereniging.

Dynamische Wadden

Stormen verplaatsen enorme hoeveelheden water en zand.

Delen van duinen en kwelders verdwijnen, geulen slibben dicht.

In de winter ervaar je de dynamiek van het wad op zijn best.

Het WADDENmagazine wordt gedrukt op FSC© gecertificeerd papier. De kunststoffolie is 100% afbreekbaar (biofolie) en levert na verbranding geen schadelijke reststoffen op.

Het werk van de Waddenvereniging wordt gesteund door de Nationale Postcode Loterij.

www. wadden vereniging .nl

Ga voor nieuws, acties en verenigingszaken naar

www.waddenvereniging.nl WADDENmagazine 3-2019 47