WADDEN magazine september 2020 - jaargang 55

WADDEN PRIJS: € 2,50 JAARGANG 55, SEPTEMBER 2020

MAGAZINE OVER HET WADDENGEBIED

de kunst van

herstellen Stikstof en natuurherstel Duinen halen weer adem

De smaak van de Wadden Helder goud uit dederzaad

Waddenleven Verrassende wereld van kleine kreeftjes

Kom in actie voor de Wadden De Wadden zijn ruig en prachtig, maar tegelijkertijd ook kwetsbaar. Ze verdienen bescherming.

Vind jij dat ook? En durf jij je nek uit te steken voor het mooiste natuurgebied van Nederland?

Kom dan in actie! Dat kun je doen door zelf een sponsoractie te starten voor de Waddenvereniging of door te doneren aan iemand anders die in actie komt.

Doe je ook mee?

www.voordewadden.nl

3514_Waddenvereniging_ADV_ActieWadden_220x129.indd 1

06-02-20 09:08

Met voordeel e d n a a n e k n e h c s Waddenvereniging

Ja, ik wil: de Waddenvereniging structureel steunen met een gift het waddengebied beschermen en behouden gebruikmaken van belastingvoordeel

Schenken met belastingvoordeel

Hoe werkt het?

Samen met u zetten we ons in voor het beschermen en behouden van het waddengebied. U kunt hier op een slimme manier aan bijdragen door te schenken met belastingvoordeel.

Dat kan door uw schenking vast te leggen als periodieke gift.

Als periodiek schenker kunt u uw bijdrage namelijk aftrekken van de inkomstenbelasting.

• de gift wordt voor 5 jaar of langer vastgelegd • de gift bedraagt € 50 of meer per jaar • de gift bestaat elk jaar uit hetzelfde bedrag

3629_Waddenvereniging_Adv_VoordeelSchenken_220x129.indd 1

Informatie en aanmelden Kijk op waddenvereniging.nl/periodiekschenken voor meer informatie en aanmelding.

07-02-20 13:46

INHOUD De kunst van herstellen

Veerkracht ‘De Wadden kunnen wel tegen een stootje.’ Deze uitspraak hoor je wel eens als iemand iets wil ondernemen waar de natuur last van heeft. Het is ontegenzeggelijk waar dat het dynamische waddensysteem over veerkracht beschikt.

Zo kan het de gevolgen van een harde storm, als miljoenen kubieke meters zand worden verplaatst, of een strenge winter, als al het leven in wadplaten bevriest, te boven komen. Maar zijn de ingrepen te heftig, dan is die natuurlijke veerkracht niet meer voldoende om er bovenop te komen.

Dat is bijvoorbeeld het geval bij het effect van indijkingen en de aanleg van dammen op trekroutes van de vissen in de Waddenzee. Daarom coördineert de Waddenvereniging een groot onderzoeksproject, waarin het herstel van de visstand centraal staat.

Hierover spraken we met een aantal jonge internationale onderzoekers.

In de duinen van de Waddeneilanden werkt Staatsbosbeheer hard aan het herstel van de oorspronkelijke vegetatie die erg te lijden heeft onder de vervuiling door stikstof.

Op Terschelling gingen we een dagje mee de duinen in.

Maar niet alleen de natuur dient over veerkracht te beschikken. Het is de vraag of de lokale economie, die voor een groot deel afhankelijk is van het toerisme, voldoende kan herstellen van de coronacrisis. We keken deze zomer eens rond bij een aantal bedrijven en onderzochten de veerkracht om een omslag naar duurzaam toerisme te maken.

En mocht u zelf eens aan de gang willen met de veerkracht van de Waddenzee, speel dan het mosselbankenspel van de middenpagina’s. Succes gegarandeerd.

Hans Revier Hoofdredacteur

27 20

36

34

IN DIT NUMMER

RUBRIEKEN

04 Het Swimway programma 3 jonge onderzoekers speuren naar antwoorden over het leven van waddenvissen

08 Uit de vereniging Nieuws en updates uit het hart van de Waddenvereniging

10 Ruben Smit over zijn burn-out ‘De natuur heeft mij flink te pakken genomen’ 17 Waddenshoppen De nieuwe waddenkalender met unieke foto’s van Ruben Smit 18 Lessen van de containerramp Onderzoeksraad voor Veiligheid stelt: ‘Vaarroutes bij waddengebied risicovol’ 20 Waddenkit voor kids Een nieuw excursiepakket speciaal voor gezinnen 27 K leiner, minder, bewuster Is kwaliteitstoerisme de toekomst? Drie ondernemers vertellen 36 S tikstof in de duinen De duinen op Terschelling ademen weer na natuurherstel

23 Wad4U Bouw een mosselbank!

32 Ledenraad Nieuws en berichten 34 De smaak van de Wadden Olie van dederzaad 41 Column Lutz Jacobi De kracht van repaircafés 42 Waddenleven Kleine kreeftjes 44 Geniet Wad Boeken, kunst, eten, apps, uittips, wandelen en meer 46 Voor de Wadden Wout Bakker is vogelwachter op Engelsmanplaat 47 Colofon

FOTO GROOT: OP HET WAD BIJ ZWARTE HAAN, MERLIJN TORENSMA FOTO'S KLEIN: MARCEL VAN KAMMEN, MERLIJN TORENSMA, FOTO FITIS

WADDENmagazine 3-2020 3

WETENSCHAP

Vissen

naar het onbekende Info: www. swimway .nl

In de Waddenzee lijkt flink minder vis te zwemmen dan vijftig jaar geleden. Over de exacte oorzaken is weinig bekend.

Via het bijzondere onderzoeksprogramma Wadddentools-Swimway Waddenzee wordt meer kennis verzameld over de waddenvissen.

Drie onder-zoekers vertellen wat zij hopen te ontdekken in de Waddenzee.

TEKST: MARCUS WERNER ILLUSTRATIES: ADOBESTOCK

Uit onderzoek van de laatste jaren blijkt dat het niet goed gaat met de visstand van de Waddenzee.

Er lijkt flink minder vis te zwemmen dan zo’n vijftig jaar geleden. Van diverse soorten zijn de gevangen exemplaren gemiddeld kleiner en echt grote vissen zijn zeldzaam.

Om het tij voor vissen in de Waddenzee te keren, is meer kennis nodig. Welke vissoorten gebruiken de Waddenzee, wanneer in het jaar, in welk stadium van hun leven en waar in de Waddenzee zijn ze te vinden? Met antwoorden op zulke vragen zijn in de toekomst beschermingsmaatregelen gerichter in te zetten en natuurherstelprojecten te plannen op

4

plekken waar die het meeste effect hebben.

In het onderzoeksprogramma Waddentools Swimway Waddenzee, een initiatief van de Waddenvereniging in samenwerking met de waddenprovincies, zeeonderzoeksinstituten NIOZ en Wageningen Marine Research, de Rijksuniversiteit Groningen en Sportvisserij Nederland, probeert een internationaal team van vijf jonge onderzoekers prangende vragen over waddenvissen te beantwoorden. Zij hopen op hun onderzoek te promoveren. Een gezonde visstand in de Waddenzee komt zo een stapje dichterbij. Drie van de promovendi vertellen over hun plannen, de onderzoeksvragen en zichzelf.

JENA EDWARDS - UIT CANADA -

‘In de hele Waddenzee gaan we een groot aantal vissen volgen met zenders en ontvangers, zoiets is nooit eerder gedaan’ • Onderzoekt: Welke delen van de Waddenzee gebruiken grotere vissoorten, waarvoor en wanneer?

Het lijkt geen toeval dat Jena Edwards (27) in dit programma de grotere vissen voor haar rekening neemt. Zo nam zij als vrijwilliger deel aan een onderzoek naar de bewegingen van witte haaien voor de kust van Zuid-Afrika. ‘Mooier kan het niet worden voor een zeebioloog!’, vertelt de geboren Canadese via Skype vanuit Canada. Edwards bestudeerde voor haar mastergraad de groenlandhaai, ook al een forse vis.

Het covid-19-virus zette een streep door het veldwerk, dat volgens plan deze zomer van start zou gaan. Nog thuis in Canada is zij begonnen met inlezen in de wetenschappelijke literatuur: ‘Zo raak ik alvast bekend met mijn onderzoeksobjecten en hun gedrag.’ Volgens plan zal Edwards de bewegingen van de vissoorten harder, zeebaars, zeeforel en ruwe haai door de Waddenzee gaan volgen.

‘Het zijn vissen met verschillende

plaatsen in het voedselweb.’

Edwards gaat twee technieken inzetten om de vier vissoorten te volgen.

Zogeheten akoestische zenders, twee centimeter grote capsules die worden ingebracht in de buikholte van door sport- en beroepsvissers gevangen exemplaren. De apparaatjes zenden geluidsignalen uit.

Ontvangers, die verspreid over de Waddenzee aan bijvoorbeeld navigatieboeien zijn gehangen, luisteren de signalen af. ‘We gaan een groot aantal zenders en ontvangers gebruiken, waardoor over de hele Waddenzee een flink aantal vissen te volgen is. Zoiets is nooit eerder gedaan.’ Daarnaast is het plan om vissen uit te rusten met kleine uitwendige apparaatjes die gegevens over temperatuur en diepte opslaan.

Bij terugvangst zijn deze data uit te lezen en te vergelijken met die van bestaande meetstations in de

Waddenzee. Zo ontstaat een beeld van waar de vis waarschijnlijk was.

De liefde voor het zeeonderzoek zat er bij Edwards vroeg in: ‘Op mijn vierde wilde ik al zeebioloog worden.’

Zij groeide op aan de ruige Canadese oostkust. ‘Het leven in zee is zo ánders. Dat fascineerde mij.’ Edwards bezocht haar toekomstige onderzoeksgebied toen zij op sollicitatiegesprek mocht komen op het Texelse zeeonderzoeksinstituut NIOZ. ‘Het uitzicht op de Waddenzee vond ik geweldig.’ De bewegingen van vissen door zee en het ‘waarom’ daarachter hebben Edwards grote wetenschappelijke interesse. ‘Dat maakt dit project, met de kans om vissen op zo’n grote schaal te volgen, zo boeiend.

En om interessante ontdekkingen te doen over tot nu onvermoede bewegingen van die grote vissen.’ >

WADDENmagazine 3-2020 5

WETENSCHAP

BASS DYE

- UIT DE VERENIGDE STATEN -

‘De combinatie van rekenen op de computer met fysische gegevens, met als doel natuurherstel, spreekt mij aan’ • Onderzoekt: Welke omgevingsomstandigheden zijn bepalend voor de overleving en groei van vissoorten van de Waddenzee in hun verschillende levensfases?

Dat Bass Dye (29), opgegroeid in het Amerikaanse Midwesten, zeeonderzoeker zou worden lag misschien minder voor de hand. Maar, vertelt hij via Skype: ‘Misschien ben je vooral geïnteresseerd in wat je niet kent.’

Vakanties in Florida brachten Dye in contact met de zee. Hij studeerde milieuwetenschappen in Iowa en aan de Gulf Coast-universiteit, Florida. In Florida ontwikkelde hij modellen om de verspreiding van de oesterlarven door zeestromingen in kaart te brengen. Dye: ‘De combinatie van rekenen op de computer met fysische gegevens, met als doel natuurherstel, sprak mij aan.’ Aan de universiteit van 6

Oregon bekwaamde hij zich verder in onderzoek naar de bewegingen van kleine deeltjes - dit kunnen ook vissenlarven zijn - in zee.

Dye kwam via zijn deeltjesonderzoek op het spoor van soortgelijk werk aan het NIOZ. Daar was hij van onder de indruk, waardoor hij uitzag naar een promotieonderzoek op dat terrein aan het Texelse zeeonderzoeksinstituut. Ook hij bezocht Nederland en het waddengebied voor het sollicitatiegesprek. De kennismaking was prettig: ‘Ik stapte er zelfs voor het eerst in mijn leven op een veerboot, die naar Texel! En het weer in Nederland lijkt op dat van Oregon.’ Dye gebruikt zijn deeltjesexpertise om een beeld te krijgen van welke delen van de Waddenzee belangrijk zijn als kinderkamer van nog nader te bepalen vissoorten. Zo hoopt hij grip te krijgen op de fysieke eigenschappen

van plekken die in trek zijn bij verschillende levensstadia van de vissen.

Hoe hoe zout het er is, of hoe warm, bijvoorbeeld. Die kennis kan dan worden ingezet voor de bescherming of het herstel van delen van de Waddenzee met essentiële randvoorwaarden voor een goede groei en overleving van vissen.

De Amerikaan is enthousiast over een tweede deel van zijn onderzoeksproject, het in het laboratorium opkweken van vissen onder verschillende omstandigheden van bijvoorbeeld zoutgehalte, temperatuur en zuurgraad: ‘Zo komen we erachter onder welke condities zij het best groeien, wat weer kan worden gebruikt in de modellen. Dat ik naast computerwerk ook experimenteel werk ga doen, daar zie ik erg naar uit.’

MARGOT MAATHUIS - UIT NEDERLAND -

‘Vissen zijn mobiel, reageren sterk op hun omgeving en ze vormen een belangrijk deel van het voedselweb.

Dat is biologisch erg interessant’ • Onderzoekt: Welke delen van de Waddenzee gebruiken kleinere vissoorten die in scholen voorkomen en belangrijk voedsel zijn, en hoe verandert dit tussen seizoenen?

Nog heel weinig is er bekend over de bewegingen in de Waddenzee van schoolvormende vissoorten als haring, sprot en ansjovis, waar die soorten zich vooral ophouden en wanneer. Terwijl juist deze ‘pelagische’ vissen - dat zijn vissen die verder van de zeebodem leven - voedsel zijn voor grote vissen, sterns en andere visetende vogels.

Margot Maathuis (26) hoopt daar verandering in te brengen. Na haar afstuderen als zoetwater- en marienbioloog aan de Universiteit van Amsterdam werkte zij voor een ecologisch adviesbureau. ‘Maar het wetenschappelijke onderzoek bleef trekken’, vertelt Maathuis. ‘Ik wilde graag iets in de zee-ecologie. Het hoefde niet per se om vissen te gaan,

maar nu ik toch in de ‘vis’ zit, spreekt me aan dat vissen ook maatschappelijk van belang zijn. Vissers leven ervan, mensen eten ze. Daarbij zijn vissen mobiel, reageren sterk op hun omgeving en ze vormen een belangrijk deel van het voedselweb. Dat is biologisch erg interessant.’

Wie het cv van Maathuis bekijkt, krijgt wel een idee waarom juist zij voor de baan werd gekozen: jaren werkte zij als vrijwilliger voor bemonsteringsprogramma’s op het wad van het NIOZ, nam deel aan een Atlantische reis van NIOZ-onderzoeksschip Pelagia en is al sinds haar twaalfde sportduiker. Een door de wol geverfde zeegaand onderzoeker met enthousiasme voor het zeeleven, zoveel is duidelijk.

Maathuis gaat akoestische technieken inzetten om pelagische vissen op te sporen in de zeegaten tussen de eilanden. Dat gebeurt met een schip

dat is uitgerust met een geavanceerd ‘echolood’. Zo’n apparaat zendt geluidpulsen die teruggekaatst worden door vissen. Uit de ontvangen echo’s valt op te maken hoe groot en dicht een school vissen is, en is de locatie ervan bekend. Ook gaat Maathuis werken met op de zeebodem vastgemaakte echoloden. Met gegevens uit de twee echo-technieken kan een beeld worden verkregen van op welke diepte en hoeveel vis in het gebied zwemt. Het wordt nog spannend met de echo-apparatuur, zegt zij: ‘De Waddenzee is relatief ondiep en deze methode wordt meestal in dieper water gebruikt.’ Daarnaast valt nog niet te zeggen om welke vissoorten het gaat.

Om toch een idee te krijgen wat de echo-apparatuur ‘ziet’ zal ook regelmatig worden gevist met netten.

Maathuis zal de gevangen vissen sorteren naar soort en leeftijd. Het is duidelijk dat zij nog vaak op een onderzoeksschip te vinden zal zijn.

WADDENmagazine 3-2020 7

Uit de vereniging Nieuws, aankondigingen, speciale acties voor leden & meer activiteiten van de Waddenvereniging. Blijf ook op de hoogte via de gratis digitale nieuwsbrief. Aanmelden: www.waddenvereniging.nl/nieuwsbrief.

TEKST: TESSA VAN BUSSEL

WINNAARS FOTOWEDSTRIJD De winnaars van de fotowedstrijd uit het vorige WADDENmagazine zijn bekend! De uitslag én de winnende foto’s zijn te vinden op www.waddenvereniging.nl/fotowedstrijd.

WERKEN BIJ DE WADDENVERENIGING?

SAMENWERKING DWAALFILM WADDEN Alleen de geur ontbreekt. Verder waan je je écht op een eiland, kwelder, strand of wadplaat. Op de website www.dwaalfilmwadden.nl kun je vanuit huis ronddwalen door alles wat het waddengebied heeft te bieden. Al ronddwalend leer je van alles over de kracht van wind, water en getij en hoe planten en dieren zich voortdurend aan de seizoenen aanpassen. De Waddenvereniging deelt wekelijks een bijzonder natuurmoment op Facebook en Instagram. Alle filmpjes zijn te vinden via www.waddenvereniging.nl/dwaalfilm.

8

Lijkt het je leuk om te werken bij de Waddenvereniging? Met enige regelmaat zijn wij op zoek naar nieuwe collega’s.

Ook zoeken we geregeld stagiairs, bestuursleden, ledenraadsleden of vrijwilligers.

Houd onze website in de gaten en schrijf je in voor de nieuwsbrief om geen vacatures te missen! Info: www.waddenvereniging.nl/vacatures.

Geregeld worden wij verrast door extra donaties of giften, waar een bijzonder verhaal aan vastzit. Deze keer staan we eens niet stil bij een individueel verhaal, maar delen we juist graag hoe hartverwarmend het is, dat er de afgelopen maanden zoveel nieuwe leden zijn bijgekomen. Welkom allemaal! Wat blijft het toch fijn dat we met zo’n grote groep mensen samen kunnen opkomen voor het beschermen van het waddengebied.

MERLIJN TORENSMA

HARTVERWARMEND

winnen!.

GEEF DE WADDEN CADEAU Steeds meer bedrijven willen hun medewerkers of relaties een cadeaulidmaatschap van de Waddenvereniging schenken. Zo doe je samen iets goeds voor het mooiste natuurgebied van Nederland en de ontvanger van het cadeaulidmaatschap krijgt ook nog eens een welkomstcadeau én 4x per jaar WADDENmagazine. Het cadeaulidmaatschap is uit te breiden met een excursie op maat of producten uit de Wijs met de Waddenzee-winkel. Ook heel geschikt voor in het kerstpakket! Kijk voor meer informatie en bestellen op www.waddenvereniging.nl/cadeaulidmaatschap.

Kans maken op het T-shirt Wijs met de Waddenzee? En ook nog eens maandelijks het laatste waddennieuws ontvangen?

Schrijf je dan in voor de maandelijkse e-mailnieuwsbrief, waarin we je op de hoogte houden van de laatste ontwikkelingen in het waddengebied en wetenswaardigheden, wetenschappelijke inzichten en bijzondere activiteiten delen.

Inschrijven kan via www.waddenvereniging.nl/nieuwsbrief.

WADDEN EXCURSIE-KIT

SPECIAAL VOOR KINDEREN

Wat doe je als excursies in het waddengebied niet meer door kunnen gaan vanwege de coronamaatregelen? Dan bedenk je met elkaar een manier waarop bezoekers tóch op een leerzame en veilige manier de Wadden kunnen ontdekken. Mede dankzij de extra giften van onze leden en donateurs hebben we de WADDEN excursie-kit ontwikkeld. Hiermee kunnen bezoekers (jong en oud) zelfstandig op pad om de unieke waddennatuur te beleven en onderzoeken. Benieuwd wat er allemaal in de excursie-kit zit? Kijk op www.waddenvereniging.nl/excursie-kit.

Op blz. 20 in dit magazine lees je over de Wadgids voor Kids, hét ontdekboek over de Wadden voor kinderen tussen de 6 en 12 jaar. Maar wist je dat we nog veel meer informatie en activiteiten voor kinderen hebben? Op de website zijn onder andere een spreekbeurtpakket, zoekplaten en opdrachten te vinden: www.waddenvereniging. nl/jeugd.

Help ons met je mening

Wij willen graag zo goed mogelijk met onze leden communiceren.

Om te ontdekken of we dat nog steeds op de juiste manier doen, voeren wij een onderzoek uit onder onze leden. Wij zijn zeer geholpen met jouw mening en vragen daarom om je deelname. Vul de vragenlijst in via www.waddenvereniging.nl/onderzoek. Het kan zijn dat je dit verzoek al per e-mail van ons hebt ontvangen en de vragenlijst al hebt ingevuld. Dan hoeft dat natuurlijk niet nog een keer. Veel dank voor je medewerking!

WADDENmagazine 3-2020 9

INTERVIEW

Ruben Smit krabbelt op na een burn-out

‘De natuur heeft me heftig te pakken gehad’ Het leven van filmmaker Ruben Smit was een almaar doordenderende trein van plannen maken, reizen, fotograferen en filmen, pitches en premières - tot zijn lichaam aan de handrem trok. Hij ging zijn burn-out te lijf door terug te keren naar zijn roots: analoge fotografie. Een van de resultaten van die periode is de WAD-kalender, vol intieme landschapsbeelden met een diep-emotionele lading.

TEKST: DIEDERIK PLUG EN RUBEN SMIT

RUBEN SMIT

Ruben Smit (1971) is sinds 2003 natuurfotograaf en -filmer. Zijn natuurfoto’s leverden meerdere prestigieuze prijzen op en zijn eerste film, De nieuwe wildernis uit 2013, werd, net als de gelijknamige tv-serie, een hit. Ook WAD, overleven op de grens van water en land uit 2018, werd een succes. Sinds 2014 heeft Smit zijn eigen filmproductiebedrijf. Hij geeft ook lezingen over zijn werk.

Ruben Smit had altijd wel een project lopen, een idee om uit te werken of een geldschieter om te verleiden. Maar in 2019 liep alles spaak. ‘Ik leed al aan de ziekte van Lyme, dat was al vervelend genoeg’, vertelt hij. ‘En in maart van dat jaar kreeg ik opeens vreemde klachten: migraine, tintelende handen en armen, verminderd gezichtsvermogen, zelfs sporadisch uitval van mijn gezichtsvermogen, soms moeite met spreken - het was beangstigend.’

Teruggeworpen Burn-out, luidde de diagnose, en achteraf weet Smit de oorzaak maar al te goed. ‘De voorgaande jaren hadden veel van me geëist’, vertelt hij. ‘Vooral mijn film WAD heb ik echt uit de waddenklei moeten trekken; ik had geprobeerd die productie samen met andere producenten te maken, maar dat lukte niet. Toch wilde ik de film maken, desnoods alleen. Dat was een ongezonde situatie, bleek later. Die periode heeft een zwaar stempel op me gedrukt. Je zou al met al kunnen zeggen dat de natuur me

10

heftig te pakken heeft gehad’, zegt hij met een wrange glimlach.

‘Ik maakte een enorme tuimeling; ik moest mezelf opeens opnieuw uitvinden’, vertelt Smit met zachte stem. ‘Ik kon niet meer zijn wie ik wilde zijn, ik moest écht rustig aan doen, maar het viel me heel zwaar om niets meer omhanden te hebben. Ik was altijd bezig geweest met creatieve dingen, dat was mijn lust en mijn leven. Nu kon dat niet meer. Dat was niet alleen moeilijk voor mezelf, maar ook voor mijn vrouw en drie kinderen, die moesten aanzien hoe ik helemaal werd teruggeworpen op mezelf. Ik kon bijvoorbeeld niet makkelijk meer met mensen praten; ik vluchtte juist voor ze.’

Weer houvast Uiteindelijk vond Smit een manier om zijn demonen te lijf te gaan: ‘Ik besloot mijn oude analoge fotocamera op te diepen, zocht een paar doosjes met diafilm op en ging op pad in de natuur. Dat gaf me weer houvast, ik kon weer creatief bezig zijn >

NATUURGEWELD Vanaf het laatste duin overzie ik de Noordzee. De Noordwesterstorm brengt een depressie aan land. Drieteenmeeuwen zweven over de zeereep, door de storm aan land gebracht. Het helmgras zwiept wild om mij heen. Ik voel me nietig in dit natuurgeweld.

WADDENmagazine 3-2020 11

INTERVIEW

SCHADUWSPEL Ik word heel vroeg wakker. De zon moet pas over een paar uur opkomen. Het is nu al drukkend warm op deze zomerochtend. Door de duinen loop ik naar zee. Als de zon opkomt raakt het eerste licht de contouren van een jong duin op het strand. Door de lage zonnestand ontstaat een schaduwspel waarin de kleinste vormen van reliĂŤf zichtbaar worden.

12

ZEEMANSGRAF Na het springtij van de voorgaande nacht slenter ik over de zone die onderwater is komen te staan. De zee heeft een deel van het land weggenomen. Het helmgras is door de kracht van het water platgeslagen en deels begraven. Een zeemansgraf op het land.

en merkte dat er iets was veranderd. Het voelde weer net als de puberteit. Ik was heel onzeker over wat ik kon en deed; ik merkte ook dat ik heel anders keek naar het landschap dan vroeger.’

Spiritueel Al snel trok Smit weer naar het waddengebied. De landschapsfoto’s die hij met zijn Pentax 6x7-middenformaatcamera maakte, kregen een bijzondere betekenis voor hem. En niet alleen omdat je anders moet werken met een analoog toestel, legt hij uit. ‘Ik kreeg ook een nieuwe kijk op de natuur, een meer spirituele blik; als je daar zo gehavend door het landschap loopt, zie je alles anders. Ik had het gevoel dat ik het gebied nog nooit zo gezien had als nu. Ik dacht niet: wat een mooi plaatje.

Het ging me vooral om het gevoel dat ik bij dat plaatje kreeg. En dat gevoel, die sfeer wilde ik vastleggen.’ Gaandeweg raakte

Smit dieper in de ban van die nieuwe manier van kijken. ‘Ik zag de diepere laag van het landschap - de vergankelijkheid, leven en dood, maar ook de ongetemde groei, de kracht waarmee beschadigde natuur zich weet te herstellen. De Wadden zijn natuurlijk hét gebied om de symboliek van kracht en herstel te ervaren - en die ervaring te linken aan je eigen herstel.’

‘Als ik nu naar de foto’s kijk die ik daar toen heb gemaakt, is dat heel emotioneel’, zegt Smit. ‘Veel ervan hebben een speciale betekenis voor me. Ze vertegenwoordigen soms heel intieme momenten.’

Weg naar herstel ‘Ik zat in een diep gat en wist niet hoe ik eruit kon komen. Nu zit ik op de rand van dat gat en kan ik weer om me heen kijken’, zegt Smit over zijn weg naar herstel.

Maar die weg is nog lang, voelt hij. ‘Ik vertrouw mijn eigen lijf nog steeds niet;

de energie en het zelfvertrouwen moeten nog groeien.’ Toch richt hij de blik weer op de toekomst, geïnspireerd door de rust die hij hervond dankzij die goeie ouwe Pentax.

‘Ik wil op een minder stressvolle, energieverslindende manier gaan werken. En ik wil boeken, films en foto’s maken die dichter bij mijzelf blijven, die persoonlijker zijn.’

In navolging van de WAD-kalender denkt Smit erover om een fotoboek te maken met persoonlijke teksten over de afgelopen periode. Ook om mensen deelgenoot te maken van wat hij heeft doorgemaakt.

Omdat ze er misschien iets aan hebben voor hun eigen herstel.

Hij durft weer plannen te maken. Maar Smit haast zich duidelijk te maken dat het niet te gek moet worden. ‘Het is natuurlijk niet de bedoeling dat het feit dat ik iets wil doen met mijn burn-out een doel op zich wordt’, zegt hij gedecideerd. ‘Ik ben nu nog aan het overleven.’ > WADDENmagazine 3-2020 13

INTERVIEW

TAIGAWOUD VAN ZEEKRAAL Op de buitenste rand aan de jonge kwelder, de zone waarin leven en dood heel dichtbij elkaar liggen, groeit zeekraal. Ik kijk met verbazing naar het beeld aan mijn voeten. Een taigawoud in de wolken.

In werkelijkheid, zeekraal in zeeschuim.

14

EILAND Het water komt snel en bijna geruisloos. Het kruipt over de kwelder in mijn richting. Vlak voor me landt een groepje steenlopers op een eilandje van slijkgras. Voor heel even is het een veilige haven, na enkele minuten verdwijnt het eilandje onder water om er over een paar uur weer uit te verschijnen.

Sla om voor meer informatie over de WAD-kalender 2021.

WADDENmagazine 3-2020 15

INTERVIEW

METAMORFOSE Ik ben verrast. Nooit eerder was het me opgevallen. Hoe het melkkruid van kleur verschiet in de herfst. Een onopvallend plantje treedt opeens op de voorgrond. Een metamorfose van donkergroen naar feloranje.

Miniatuur herfst op de hoge kwelder.

16

WIJS MET DE WADDENZEE NIEUW !

KOOP WADDENPRODUCTEN EN STEUN DE WADDENVERENIGING!

EXCLUSIEF VOOR DE WADDENVERENIGING

WAD KALENDER 2021

12 maanden lang de Wadden aan de muur op 50x40 centimeter. Deze jaarkalender is gevuld met schitterende beelden en overdenkingen bij het landschap van ecoloog, filmmaker en fotograaf Ruben Smit. Pure fotokunst waarin de ziel van het waddenlandschap is vastgelegd.

Goed nieuws voor iedereen die de kalender bestelt: je ontvangt op jouw e-mailadres een link om alle 12 foto’s te kunnen downloaden als WADDEN achtergrond op je desktop, laptop of mobiel! Zo kun je er overál van genieten.

Levering begin december.

BESTEL VOOR 1 OKTOBER 2020 EN ONTVANG 10% EXTRA KORTING

Ledenprijs

31,95 28,75 Prijs

39,95 35,95 WIJS MET DE WADDENZEE De Waddenvereniging ontwikkelt in samenwerking met het Nederlandse kledingmerk Blue LOOP Originals producten die gemaakt zijn met respect voor de kwetsbare Wadden. Met de verkoop ervan leveren we vervolgens een bijdrage aan het behoud en herstel van Werelderfgoed Waddenzee. Lees meer over onze filosofie www.waddenvereniging.nl/blueloop. Een selectie van onze duurzame producten vindt u op de bestelbon.

BESTEL GEMAKKELIJK EN SNEL OP WWW.WIJSMETDEWADDENZEE.NL OF VUL DE BESTELBON IN. Duurzame kwaliteitsproducten • Korting voor leden • Online bestellingen op werkdagen voor 15:00 uur besteld, dezelfde dag verzonden • Ook verkrijgbaar in verschillende winkels. Kijk voor de adressen op www.wijsmetdewaddenzee.nl • Klantenservice via 085 – 273 17 72 of webwinkel@wijsmetdewaddenzee.nl

Word lid

ACTUEEL

WIKI

Containervaart brengt Waddenzee in gevaar

‘Nog grotere schepen, dat kan niet langer’ Bescherm het waddengebied beter tegen de mogelijke gevolgen van een ongeluk met containerschepen in de vaarroute ten noorden van de Waddeneilanden.

Dat concludeert de Onderzoeksraad voor Veiligheid naar aanleiding van de ramp met de MSC Zoe. Uit het onderzoek blijkt ook dat de nieuwste containerschepen te groot zijn om veilig langs de Waddenzee te varen.

TEKST: HANS REVIER

In de nacht van 1 op 2 januari 2019 verliest de MSC Zoe, een van de grootste containerschepen ter wereld, tijdens een noordwesterstorm vlak boven Terschelling, Ameland en Schiermonnikoog 342 containers. De stranden van de Waddeneilanden veranderden in vuilnisbelten en nog steeds spoelt rotzooi uit de containers aan (zie kader ‘800.000 kilo’).

Samen met Panama, de vlagstaat van de MSC Zoe, en de Duitse autoriteiten heeft de Onderzoeksraad voor Veiligheid de 18

toedracht van deze containerramp onderzocht en publiceerde in juni zijn bevindingen. Uit een minutieuze reconstructie van de gebeurtenissen blijkt dat het uren duurde voordat de bemanning door had wat er aan de hand was.

Het schip verliest op zes verschillende plekken boven de Waddenzee 342 containers en 3 miljoen kilo aan artikelen en verpakkingsmateriaal. Pas bij daglicht, als het schip al in Duitse wateren vaart, dringt de omvang van de ramp door.

Proeven in een bassin Naast de reconstructie van de gebeurtenissen heeft de Onderzoeksraad onderzocht hoe veilig de twee vaarroutes ten noorden van de Waddeneilanden zijn.

Daarvoor deed men met een scheepsmodel van de MSC Zoe proeven in een bassin.

Daaruit bleek dat, zeker tijdens stormen, dit soort grote containerschepen bloot staat aan enorme krachten.

Extreme slingerbewegingen door dwarsscheepse golven, golven die op de hoog

800.000 kilo zoek

opgetaste containers klappen, omhoog spuitend zeewater en het mogelijk raken van de bodem, zorgen er voor dat het materiaal waarmee de containers zijn vastgesjord het niet langer houdt en containers overboord gaan. Hierbij wreekt het zich dat het schip op stabiliteit is gebouwd en onvoldoende kan meebewegen met de golven.

Een situatie waarbij tijdens stormachtige weeromstandigheden containers worden verloren kan zich dus weer voordoen. Niet alleen op de route vlak langs de Waddenzee, maar ook op de meer noordelijk gelegen vaarroute.

Risicovolle vaarroutes De Onderzoeksraad constateert dat er een grote kans is dat een dergelijke

ramp opnieuw kan plaatsvinden. Voorzitter Jeroen Dijsselbloem: ‘De vaarroutes bij het waddengebied zijn risicovol bij noordwesterstorm, met name voor grote, brede containerschepen. Het verlies van containers zorgt voor vervuiling van het waddengebied en moet worden voorkomen. Het waddengebied is daarbij een internationaal erkend natuurgebied, om dit werelderfgoed te beschermen zou het voorzorgsprincipe leidend moeten zijn.’

Daarom adviseert de Raad de kwaliteitsstandaard voor het vastzetten van containers aan boord van de schepen te verscherpen. Ook beveelt de Raad aan internationale afspraken te maken om het gebruik van de zuidelijke route voor containervaart tijdens slecht weer te beperken. Deze aanbeveling is overgenomen in een aangenomen motie van de Tweede Kamer, die de minister vraagt containerschepen te verbieden om tijdens stormen gebruik te maken van deze route.

Grenzen aan de groei De Waddenvereniging vindt dat het rapport van de Onderzoeksraad aantoont dat de grenzen van de ontwikkeling van de containervaart zijn bereikt. ‘Verdere groei en nog grotere schepen, dat kan niet langer’, stelt Ellen Kuipers, die bij de

Nog steeds spoelen op de stranden van de Waddeneilanden spullen uit de containers aan. Het is bij lange na niet gelukt om alle rotzooi op te ruimen. Volgens schattingen ligt nog zo’n 800 ton aan rotzooi ergens op de bodem van de Noordzee. In verband met de hoge kosten is het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat gestopt met het bergen op zee.

Waddenvereniging het dossier scheepvaartveiligheid behartigt. ‘De grenzen van een veilig ontwerp voor schepen die onze kustwateren bevaren zijn allang overschreden.’

De Waddenvereniging vindt dat er ook meer moet gebeuren dan alleen het gebruik van de routes in internationaal overleg aan de orde stellen. ‘Verplicht dit soort schepen om tijdens slecht weer voor anker te gaan of een veilige haven op te zoeken. Je kunt daarvoor de bevoegdheid van de Kustwacht uitbreiden.’ Nu is het wachten op de reactie van verantwoordelijk minister van Infrastructuur en Waterstaat Cora van Nieuwenhuizen. Kuipers hoopt op krachtige maatregelen. ‘Dan is er in ieder geval nog iets goeds voortgekomen uit de containerramp.’

TITUR REITH

Effecten van plastics Veel zorgen bestaan er over de effecten op de natuur van de miljoenen plastic bolletjes uit de containers die in Noordzee en Waddenzee zijn achtergebleven. NIOZ en Wageningen Marine Research onderzoeken dit. Naast het in kaart brengen van de verspreiding, worden experimenten uitgevoerd om de effecten te meten.

In dertig zoutwatervijvers zijn de polystyreenkorrels in verschillende concentraties in experimentele Noordzee- en Waddensystemen losgelaten. Zo zijn er bakken met alleen Noordzeewater, plankton en vissen, maar ook bakken met wadbodem waarin garnalen, schelpdieren en wormen leven. Dit onderzoek, waarvan de resultaten aan het eind van het jaar verwacht worden, is uniek in de wereld en geeft ook inzicht in de effecten van de plastic soep.

WADDENmagazine 3-2020 19

REPORTAGE

- Getest: de nieuwe Wadgids voor kids -

‘Het ruikt naar lavendel’ Speciaal voor waddenonderzoekers in de dop maakte de Waddenvereniging de Wadgids voor kids. Florian (11), Fabrice (11), Fenna (11) en de zusjes Alida (9) en Nynke (8) testten de gids als allereerste uit.

Een middagje vogelen, planten proeven en natuurkunstwerkjes maken op het wad bij Zwarte Haan in Friesland.

TEKST: JOJANNEKE DRIJVER FOTO’S: MERLIJN TORENSMA 20

Op de eerste pagina van de Wadgids voor kids staat een bucketlist van dingen die je ooit in je leven gedaan moet hebben: van een duin rollen, schelpen verzamelen, wadlopen, krabben vangen, vogels kijken, zwemmen in de zee, strandjutten en een vuurtoren beklimmen. Alida en Nynke kunnen daar al een heel aantal van afvinken.

Florian heeft alleen nog nooit een vuurtoren beklommen. Fenna en Fabrice hebben alles gedaan. ‘Nog maar nét’, zegt Fabrice.

‘Ik was een paar dagen geleden nog op Vlieland en toen kon je de vuurtoren in.

Boven kon je buitenom lopen en had je een heel mooi uitzicht over het eiland en

de Waddenzee.’ Het is duidelijk dat we te maken hebben met een uitermate geschikt testteam. En het beste is: ze hebben er zin in.

Vier buitenopdrachten Laura Steigenga, wadgids en medewerker voorlichting bij de Waddenvereniging heeft de opdrachten samengesteld die in de wadgids staan. Laura: ‘Het is een mix van knutsels, puzzeltjes en proefjes die je thuis kunt doen en activiteiten voor op het strand en langs het wad.’ De gids is bedoeld als aanzet om kinderen het waddengebied te laten ontdekken. ‘Met het >

Welkom voor jeugdleden De Wadgids voor kids is een uitgave van de Waddenvereniging en krijg je cadeau bij het afsluiten van een jeugdlidmaatschap. Ga naar: www.waddenvereniging.nl/ jeugdlid.

WADDENmagazine 3-2020 21

REPORTAGE

fenna.

florian. fabrice.

alida. nynke.

'Met de Wadgids voor kids hopen we kinderen én hun ouders te stimuleren om op pad te gaan. Er is zoveel te beleven!’ geven van excursies merkte ik dat als je gaat vertellen over een krab die vervelt of de snorkels van kokkels dat kinderen dan steeds meer gaan zien. Met de gids hopen we kinderen én hun ouders te stimuleren om op pad te gaan. Er is zoveel te beleven!’

De testgroep van vandaag gaat aan de slag met vier buitenopdrachten. Vanaf een uitkijkpunt bij Zwarte Haan is het prachtig vogels kijken. De kinderen draaien een keer helemaal in het rond en moeten vertellen wat ze rondom zien. Daarna wandelen ze de kwelder op en worden andere zintuigen geprikkeld: ze gaan het wad ruiken en proeven.

Laura geeft een takje zeealsem door. ‘Het ruikt naar lavendel!’, roept Florian. ‘Wat is het zacht’, vult Nynke aan. Het volgende plantje, zeekraal, kennen de meeste kinderen al. Fenna: ‘Vorig jaar was ik met school naar het waddengebied en vonden ze het heel raar dat ik een hapje nam. Ik vind het lekker.’ De meeste kinderen zijn het daar mee eens, maar Fabrice laat het even aan 22

zich voorbij gaan. ‘Ik heb het eerder al eens geprobeerd en vond het smaken naar chips met een kilo zout eroverheen.’

Natuurschilderij maken Dan worden de kinderen op pad gestuurd om materiaal te verzamelen voor een natuurschilderij. Alida en Nynke gaan meteen enthousiast aan de slag. Met schelpen, plantjes en bloemetjes maken ze samen een prachtige onderwaterwereld. Florian, Fenna en Fabrice zijn afgeleid door iets anders. Aan de rand van een geul staat een paar laarzen in het wad. ‘Kijk! Er staat water in! Dan moeten ze er al een tijdje staan’, roept Fenna. Spannend natuurlijk om te kijken tot hoe ver je kunt gaan zonder dat je zelf vast komt te zitten. Laura: ‘Dit is waarvoor de gids is bedoeld. Je gaat op zoek naar plantjes en komt dan tot veel meer ontdekkingen.’

De dag eindigt met het maken van een landschapstekening vanaf de dijk. Nynke tekent iedereen die mee het wad op was.

‘Ze wensen de bloemen goedemorgen, want die vond ik zo mooi.’ Florian vond het slik gaaf: ‘Ik had nog wel viezer kunnen worden!’ Allemaal vonden ze de dag veel te kort. ‘Jammer dat het alweer voorbij is’, roepen een paar in koor. Alida en Nynke rennen naar hun moeder met de wadgids in hun hand. ‘Kijk eens! Wij zijn de állereerste die de gids hebben gekregen.’

WADDEN excursie-kit Tip voor de herfstvakantie! De Wadgids voor kids maakt onderdeel uit van een gloednieuw excursiepakket waarmee gezinnen zélf het waddengebied kunnen ontdekken. Benieuwd wat er allemaal in de excursie-kit zit en hoe je kunt bestellen? Kijk dan voor meer informatie op waddenvereniging.nl/excursie-kit.

WAD4U Ruim baan voor de jeugd! Altijd in het hart van het WADDENmagazine: vier jeugdpagina’s. Dat geeft jonge (en óók oudere) leden de kans even snel waddeninformatie te tanken.

HEB JE EEN VRAAG, OPMERKING, GOED IDEE? SCHRIJF, BEL OF MAIL NAAR: 93693 WADDENVERENIGING POSTBUS 90, 8860 AB HARLINGEN TEL.: 0517-4 SBRIEF NIEUW JEUGD LE DIGITA DE JE E-MAIL: INFO@WADDENVERENIGING.NL WIL ONTVANGEN EN NOG MEER INFORMATIE? GA DAN NAAR WWW.WAD4U.NL EN MELD JE AAN! TEKST: LIDEWIJ KEMME

HENK POSTMA

EEN HECHTE GEMEENSCHAP

De mosselen op een mosselbank filteren het water en ‘poepen’ daarna de deeltjes weer uit: voedsel voor algen. Die worden weer gegeten door vissen, krabben en andere zeedieren die leven tussen de schelpen. De mosselbank dempt de stroming en kokkels vestigen zich in het rustige water erachter.

Zo vind je een rijk waddenleven op en om de bank, een gedekte tafel voor wadvogels!

Mosselen hebben een superlijm in hun voet waarvan ze sterke, elastische draden ‘spinnen’. Daarmee hechten ze vast aan de bodem en andere mosselen. Zo zitten ze stevig aan elkaar in speciale patronen, die het geheel nog hechter maken. Dat is wel nodig, want harde stroming en golven kunnen de bank wegspoelen.

Deze draden werken ook als een alarmsysteem: aan de trillingen herkennen de mosselen gevaar. Dan sluiten ze hun kleppen… of stappen op. Aan de draden hechten zich wieren, zoals blaaswier, dat ook weer dient als bescherming en voedsel voor zeedieren.

DE KOMST VAN DE REUZEN Na een ziekte onder de platte oesters stapten de oesterkwekers in Zeeland over op de sterke en snelgroeiende Japanse oester. Die kwam ook in de Waddenzee terecht en verspreidde zich snel. Zo’n reus eet het voedsel van andere dieren weg en vogels kunnen de reuzenschelpen moeilijk openmaken. Biologen waren daarom bang dat de mosselbanken helemaal zouden verdwijnen. Maar het liep anders.

Op de stevige ondergrond van de nieuwe oesterriffen vestigen zich dieren die een harde bodem nodig hebben, zoals zeeanemonen. Ook mosselen vinden nu in de beschutting van de grote schelpen een plekje en… scholeksters hebben geleerd hoe ze Japanse oesters kunnen kraken. Kijk op www.waddenvereniging.nl/mosselbank voor filmpjes.

WADDENmagazine 3-2020 23

WIKI

RIJKDOM OP DE BANK

RIJKSWATERSTAAT

ADOBESTOCK

In de Waddenzee worden de jonge mosseltjes opgevist, die worden opgekweekt tot de bekende Zeeuwse mossel. Maar de droogvallende mosselbanken, waar die mosseltjes groeien, waren bijna verdwenen. Waar die met rust worden gelaten door de vissers, herstellen ze zich weer.

WAD4U DE STERREN VAN DE ZEE

WIKI

Niet alleen mensen en vogels houden van mosselen, ook zeesterren eten ze graag.

Zodra de gewone zeester een opening in een mossel vindt, stulpt zijn maag naar buiten en dringt bij de mossel naar binnen, die hij vervolgens opslurpt.

De brokkelster eet gewoon de hele mossel op en poept de stukjes uit.

Deze zeesterren vind je in de Waddenzee.

WIKI

HENK POSTMA

BROKKELSTER

WIKI

WIKI

ZEESTER

KAMSTER

SLANGSTER 26

TIP Eet je wel eens mosselen?

Dan blijven er een heleboel mooie lege zwartblauwe schelpen over met een karakteristieke vorm.

Misschien leg je ze aan tafel al in een patroon. Dat kun je ook doen op het strand met aangespoelde mosselschelpen. Daarna maak je er een mooie foto van. Heb je zin om te knutselen? Met een lijmpistool lijm je ze snel op een ondergrond. Een uit karton gesneden hart bijvoorbeeld, of de strooien ring voor kransen die je in een tuincentrum koopt.

Of maak er een dier van.

We hebben wat ideeĂŤn voor je op een rijtje gezet op Pinterest. nl.pinterest.com/ Waddenvereniging

DANIËL MULDER

REPORTAGE

Camping it Dreamlan in Kollumerpomp

waddentoerisme naar de toekomst

‘Pak kleinschalig toerisme groots aan’

Dit voorjaar werd in één klap zichtbaar hoe afhankelijk het waddengebied is van toerisme. De coronacrisis noopt tot nieuwe inzichten: het kan ook kleiner, minder en bewuster.

Heeft kwaliteitstoerisme de toekomst? Drie bevlogen ondernemers over hun inzichten.

TEKST: CARLIEN BOOTSMA

>

WADDENmagazine 3-2020 27

De campinghouders Robert de Wit en Minke Schouten runnen natuurkampeerterrein It Dreamlân in Kollumerpomp, vlak onder het Lauwersmeer. De twee vonden hun droomplek in een Friese boerderij op een terp en besloten een kampeerterrein met duurzame accommodaties in te richten, om op die manier hun plek met anderen te kunnen delen.

Delen doen ze nog altijd. En wel hun droom voor een duurzame toekomst. Ze willen rekening houden met anderen die de aarde straks willen gebruiken. Ook voor hun kinderen Olke, Tjalle en Jikke. Duurzaamheid is een belangrijk deel van hun leven, het speelt door in alles wat ze doen: vanzelfsprekend ook in hun bedrijfsvoering. Het is voor De Wit en Schouten een levensovertuiging.

De twee pleiten ervoor dat de ondernemers in het waddengebied zich vooral op de duurzame toerist richten. Als alle ondernemers zich op dit type toeristen richten - hoogopgeleid en maatschappelijk betrokken - dan kan het Lauwersmeergebied best wel eens de grootste ecozone van Europa worden, hopen ze.

het nationaal park Lauwersmeer en het Dark Sky Park. En natuurlijk is het Unesco Werelderfgoed.

‘Het zou toch geweldig zijn als het gebied de duurzaamste regio van Europa wordt.’ Volgens hem mag duurzaamheid tot in het extreme worden doorgetrokken. Hij zegt: Pak die kleinschalige groene recreatie groots aan. Dat is de weg voorwaarts.

‘Hier kun je duurzaam zijn’, zegt hij.

‘Als er een regio is waar het goed is in te passen, dan is het hier.’

Ondernemers kennen elkaar allemaal. Het is volgens hem vooral een kwestie van overtuigen. De Wit doet dat vooral door met mensen te praten over duurzaamheid. Maar, zegt hij, het gaat toch vaak snel weer over geld. Volgens De Wit zit het uiteindelijke verdienmodel vooral in de duurzaamheid naar de toekomst toe. ‘Als je de toekomst Het Lauwersmeergebied leent zich uitstekend voor kleinschalige groene recreatie.

‘Wij zouden dat heel graag willen’, legt De Wit uit. ‘Om twee redenen: ten eerste natuurlijk voor de duurzaamheid. En twee, om het gebied te positioneren en een bepaalde sfeer neer te zetten.’ Het gebied leent zich er uitstekend voor, meent De Wit. Het is uitgestrekt, dunbevolkt, uniek met de Waddenzee,

28

DANIËL MULDER

Extreme duurzaamheid

als doel houdt, betaalt het zich wel weer terug.’ Zelf stellen De Wit en Schouten 5 procent van hun omzet beschikbaar voor hun duurzaamheidsdoelen.

Waddengebied als ecozone ‘Wij beginnen gewoon’, zegt hij.

‘Natuurlijk, wij voelen ons ook wel eens een roepende in de woestijn.

Maar we lopen goed en dat maakt het gemakkelijker. Dat geeft financiële ruimte.’ De Wit zegt: ‘Als het waddengebied het tot een grote ecozone weet te schoppen, dan kan het tarief ook omhoog.’

‘Groot, groter, grootst moet het niet worden in het Lauwersmeergebied’, zegt hij. Liever zien ze meerdere kleinschalige recreatiebedrijven, zodat de kwaliteit van het gebied behouden blijft.

REPORTAGE Marloes Fopma in haar prikkelvrije eilandhuisje.

De verhalenjutter haar verhalen-atelier in Oosterend vertrekt ze met mensen naar de duinen, voor een wandeling en een vertelling bij het ochtendgloren, of juist bij zonsondergang.

Ze vertelt over eilander tradities. Over typische gebruiken en over de oude bewoners van het eiland: jutters, reddingsbootroeiers en boeren.

Fopma doet niets liever dan de liefde voor haar eiland delen.

Prikkelvrij huisje

Marloes Fopma zag afgelopen mei met veel genoegen de MS Holland de haven van Terschelling binnenlopen. Voor het vervoer naar Vlieland en Terschelling zette rederij Doeksen tijdelijk twee oudgedienden in: de MS Friesland en de MS Holland.

De schepen roepen bij haar - en vele andere eilanders - een nostalgisch gevoel op.

Zo kan het ook, denkt Fopma bij zichzelf. Niet met de sneldienst het wad over scheuren en aan alle pracht voorbij gaan, maar genieten van de overtocht. Geen haast.

Niet langer alsmaar vluchtig. Het past haar wel. Ook Fopma neemt graag de tijd. Als verhalenjutter heeft ze een zelfbedacht beroep waarin alles samenkomt. Vanuit

En ondanks dat: ‘Eigenlijk was het best prettig, zo’n maand rust.’ Het wordt volgens haar namelijk ieder jaar drukker.

‘Nu was er helemaal niets. En dat geeft meteen overzichtelijkheid.

Rust.’ Er was tijd om de bakens te verzetten. Om weer helder te krijgen wat belangrijk is. Zij en haar man Danny legden de laatste hand aan hun Eilandhuisje. Een tweepersoons ‘prikkelvrij’ huisje, zo duurzaam mogelijk gebouwd. Duurzaamheid staat bij de twee hoog in het vaandel. Voor de toekomst van de planeet, maar ook om hun gasten bewust te maken van wat er allemaal mogelijk is. In het huisje is uitleg te vinden over hoe ze het gebouwd hebben. ‘Als iemand denkt: oh interessant, duurzame verf, of wat is toch dat rubberwood? Of vlas als isolatie. Dan is ons doel bereikt.’

Ze zegt dat ze merkt dat het nu in de zomer - allemaal wat meer ontspannen is op Terschelling. De creativiteit van de vele ondernemers is aangesproken. ‘Er gebeuren wel dingen waarvan ik denk: waarom hebben we dat niet eerder bedacht?’ Het dorp ziet er gezelliger uit, bijvoorbeeld. Ondernemers werken meer samen. Een voorbeeld daarvan: een ontwerper op het eiland stelde voor om een menukaart te maken voor alle negen restaurants, waar je eten kon afhalen.

‘Het is nog nooit eerder gebeurd dat de negen restaurants op één flyer stonden.’ Zo’n zelfde flyer bestaat inmiddels ook voor de activiteiten op het eiland.

Interesse in vogels Fopma ziet nog een goede ontwikkeling: mensen zijn steeds meer bezig met wat ze om zich heen zien.

Ze zijn zich bewuster van hun omgeving. En daarnaast veel meer geïnteresseerd in vogels. ‘In grote delen van Nederland hebben mensen in huis opgesloten gezeten. Ze snakken naar buiten.’ Voor Terschelling betekent het drukte op de Boschplaat. De Wadden zijn nu nog populairder dan ze al waren. Of het genoeg is om het stille voorjaar goed te maken, is de vraag. Fopma vermoedt dat er - wat toerisme betreft - in de toekomst weinig verandert. ‘Daarvoor is de stop te kort geweest’, zegt ze. ‘De klap komt nog. Komende winter gaan de gevolgen ook hier meer zichtbaar worden.’ >

WADDENmagazine 3-2020 29

Scharrelen op het wad is - en blijft - een unieke ervaring.

Dat mag ook wel wat kosten.

De waddenschipper Er is weinig wat Waddenschipper Jacob van der Wal liever doet: het wad op. Varen. Mensen de pracht van het wad bij Schiermonnikoog laten zien. De immer veranderende geulen. De zandplaten en weidse luchten. Van der Wal is vanaf zijn 18e schipper. Het past hem als een oude jas. Sinds hij met zijn vrouw Anny aan de slag kon op de Boschwad is hun bedrijf ‘De Waddenschipper’ geboren. Inmiddels bestaat het niet meer alleen uit Jacob en Anny: ook hun drie kinderen Menno, Kees en Ingrid zijn onderdeel van de onderneming.

‘We hebben tot 1 juni stilgelegen’, zegt Van der Wal. ‘En dat baarde ons natuurlijk erg veel zorgen.’ Voor een man bij wie het zoute water bijkans door de aderen stroomt, is niets zo onnatuurlijk als aan de kade liggen. Vanaf die datum mocht er gelukkig weer gevaren worden, maar wel met groepen van een beperkte grootte. In eerste instantie kon de familie Van der Wal met slechts 30 man het ruime sop bevaren, terwijl ze 140 personen kwijt konden. Ze besloten toch uit te varen. Alles beter dan stil liggen. ‘Gelukkig werd het al snel wat ruimer’, zegt de schipper. De catering aan boord blijft vooralsnog gesloten.

Scharrelen op het wad Inmiddels vinden vooral de wadlooptochten gretig aftrek. ‘Er is een waterval aan boekingen ontstaan die nog altijd geen einde kent.’ Voor Jacob en de zijnen is en blijft het toch gek: ‘Voor ons in Friesland is

30

corona toch wat een vervan-mijn-bed-show. Ik ken niemand die corona heeft of heeft gehad. Maar toch mochten we een tijdlang niets.’ Van der Wal weet inmiddels dat de situatie - buiten Friesland - een stuk ernstiger was.

‘Mensen die met ons meevaren komen overal vandaan.’ Van hen hoort Van der Wal ook andere verhalen.

Hoe nu verder? Het is een vraag die ook bij Van der Wal door zijn hoofd spookt. Hij vaart nog altijd met kleinere aantallen. Maar dat hoeft volgens de schipper niet erg te zijn.

De prijzen voor rondvaarten in Lauwersoog zijn laag. Misschien wel te laag. Scharrelen op het wad is - en blijft - een unieke ervaring. Dat mag ook wel wat kosten.

Varen op waterstof?

De crisis heeft er flink in gehakt.

Maar een schipper is gewend vooruit te kijken, naar de verre horizon.

Zeker op het wad is verandering het enige gegeven. Lauwersoog wil dat in 2030 alle schepen varen op waterstof. ‘Maar dat is volgens mij een illusie’, zegt Van der Wal stellig. ‘Ik kan het niet mooier maken dan het is. Het is voor ons - kleinere schippers, die leven van kruimelwerk in de seizoenen - niet realistisch om geheel nieuwe schepen te bouwen.’

Want dat is wat er nodig is voor de omschakeling naar waterstof.

Van der Wal wil wel zo duurzaam mogelijk ondernemen. Dus bouwde hij een overkapping, waar hij zonnepanelen op plaatste en is hij

overgeschakeld op blauwe diesel.

‘Dat is in ieder geval geen fossiele brandstof meer. Het is gemaakt uit materiaal dat al aanwezig is. We stoten hierdoor minder CO2 uit, maar de brandstof is wel 20 procent duurder.’

Hij zegt er wel eerlijk bij dat hij niet alleen is omgeschakeld om ‘milieutechnische redenen’; ook economische redenen spelen een rol. Hij

zegt: ‘Ik wil in de race blijven. Onze gasten zijn veelal natuurminnende mensen die het van belang vinden dat er naar de waddennatuur is gekeken. We willen zelf de natuur ook zoveel mogelijk ontzien.’ Hij vat samen: ‘Ik hou ook ontzettend veel van natuur. En we moeten onder de streep ook uitkomen.’

Coördinator Waddenzee Werelderfgoed Sjon de Haan riep in het Friesch Dagblad op tot een herbeschouwing waddentoerisme. Hij schrijft: ‘Corona maakt de afhankelijkheid van het toerisme pijnlijk duidelijk. Maar het kan ook dienen als een reset van het toerisme. Het biedt een kans voor een transitie naar duurzaam toerisme.’ Deze tijd kan bepalend zijn. Het biedt een kans om na te denken over hoe we toerisme willen invullen op de eilanden en vaste wal. Het opvallende van toerisme in het waddengebied is dat sommige gebieden, zoals de eilanden, de grenzen van de capaciteit in zicht hebben. Terwijl in andere delen, langs de waddenkust bijvoorbeeld, sprake is van krimpgebieden en ondertoerisme.

WADDENmagazine 3-2020 31

HENK POSTMA

REPORTAGE

Ommezwaai door corona?

Uit de vereniging

Berichten van de Ledenraad De Ledenraad van de Waddenvereniging vertegenwoordigt de leden van de Waddenvereniging en houdt toezicht op het bestuur. De 17 gekozen leden denken ook mee over acties, bescherming en voorlichting. Zij ontvangen graag uw ideeën en suggesties. E-mail: ledenraad@waddenvereniging.nl.

FINANCIEEL JAARVERSLAG Samen met Foppe Huitema houdt Jan Ernst de Groot het financiële reilen en zeilen van de Waddenvereniging vanuit de ledenraad in de gaten. Belangrijk in dit verband is het jaarlijks door de ledenraad vaststellen van het financieel verslag.

‘Echt spannend was het niet’, vertelt De Groot. Tijdens het vooroverleg met de penningmeester, accountant en directeur hadden ze al geconstateerd dat de Waddenvereniging financieel gezond is en dat alle administratieve processen op orde zijn.

Toch ziet De Groot de toekomst niet zorgeloos tegemoet. ‘De Waddenvereniging is een relatief kleine organisatie, er komt mogelijk een recessie aan en het is niet te verwachten dat het ledental enorm gaat groeien.

Dus om ons belangrijke werk te blijven doen moeten we slimme dingen bedenken om de fondsenwerving op peil te houden.’ Een afvaardiging van ledenraad, bestuur en bureau is daarover plannen aan het maken.

Ideeën van de leden zijn daarbij van harte welkom.

32

WISSELINGEN BESTUUR Een van de taken van de ledenraad is het benoemen van de leden van het bestuur van de Waddenvereniging. Tijdens de reguliere vergadering van de ledenraad op 8 juni is het bestuurslid Rudolph de Jong voor een tweede termijn (tot en met 2021) benoemd. Ook is gesproken over de opvolging van bestuurslid Harmen de Jong, die binnenkort het bestuur gaat verlaten. Voor de invulling van deze vacature is door de ledenraad, in overleg met het bestuur, begin juli een profiel opgesteld en een sollicitatiecommissie ingesteld. Naar verwachting vinden na de zomer gesprekken met de kandidaten plaats en zal de definitieve benoeming in december plaatsvinden.

Op www.waddenvereniging.nl/vereniging/organisatie/bestuur is meer informatie te vinden over het bestuur.

MEERJARENBELEIDSPLAN Een belangrijk moment. Op 8 juni stelde de ledenraad het Meerjarenbeleidsplan 2021-2025 van de Waddenvereniging vast. De ledenraad kan zich vinden in het voorstel om de komende jaren veel prioriteit aan de klimaatverandering te geven. ‘Dat is de grootste bedreiging van de waddennatuur’, stelde voorzitter Jorien Bakker in het overleg met bestuur en directie. Ook waardeert de ledenraad het accent dat op herstel van de onderwaternatuur wordt gelegd. De ledenraad waarschuwde dat de Waddenvereniging geen toerisme-organisatie moet worden, maar kon zich uiteindelijk goed vinden in de mix van beleidsbeïnvloeding en voorlichting over het Werelderfgoed die uit het beleidsplan spreekt.

Het Meerjarenbeleidsplan is vanaf 1 oktober te downloaden via www.waddenvereniging.nl/beleidsplan.

CATRINUS VAN DER VEEN.

Mosselvissers aan het werk.

MOSSELZAADVISSERIJ: WAT VINDT U? De ledenraad vervult een aantal formele taken als goedkeuring van jaarverslag, controle op de financiën of het benoemen van bestuursleden. Soms komt een onderwerp aan de orde waarbij de ledenraad ook een oordeel geeft over de inhoud van het beleid. Het convenant over de mosselzaadvisserij is zo’n onderwerp.

In 2008 waren mosselvissers hinderlijk aanwezig bij de algemene ledenvergadering van de Waddenvereniging op Wieringen. Zij protesteerden tegen voorgenomen juridische procedures over de mosselzaadvisserij in de westelijke Waddenzee. Jonge wilde mosseltjes worden dan opgevist om te worden opgekweekt tot consumptierijpe Zeeuwse mosselen. Maar deze mosseltjes zijn ook vogelvoedsel en de visserij veroorzaakt schade aan de bodem.

Uiteindelijk werden de vissers, het ministerie en de natuurbescherming het eens over een convenant.

De visserij kreeg de tijd om alternatieven voor de

bodemberoerende mosselzaadvisserij te ontwikkelen, het ministerie beloofde te investeren in natuurherstel en de natuurbeschermers zagen af van juridische procedures. Afgesproken werd om in 2020 de bodemberoerende visserij volledig te beëindigen. Maar dat is niet gehaald.

Op dit moment is maar 35% van de visgebieden gevrijwaard van visserij. Nu is onderhandeld over een nieuw convenant. De vissers krijgen meer tijd en extra geld voor alternatieven en het ministerie steekt meer geld en energie in natuurherstel. In september en oktober worden de mosselvissers en de leden van de betrokken organisaties over dit akkoord geraadpleegd. de mosselvissers en de leden van de betrokken natuurorganisaties. Ook de ledenraad van de Waddenvereniging zal zich hierover uitspreken.

Wilt u ook uw mening geven? Neem dan contact op met de ledenraad.

WADDENmagazine 3-2020 33

N DE

DE SM

DE

N

AAK VA

WAD

Olie van dederzaad HELDER GOUD MET LICHTE KOOLSMAAK

Tseard Wilman heeft twee beroepen waarbij hij een collectie bewaakt: als mediathecaris én als boer. Vanuit een voormalige melkfabriek in Ee runt hij in vrije middagen en weekenden met zijn vader een tuin- en akkerbouwbedrijf. Daarbij richt hij zich voornamelijk op het in ere herstellen van oude Friese rassen. ‘Ik hou van geschiedenis, maar ik doe het vooral voor het in stand houden van de biodiversiteit.’

TEKST: JOJANNEKE DRIJVER FOTO’S: MERLIJN TORENSMA

Enkele honderden jaren voor onze jaartelling stroomde water vanuit de Lauwerszee via een slenk diep het Friese landschap in. Aan de oever van wat nu bekendstaat als het Dokkumer Grootdiep ontstond een verhoging in het landschap, een zogenaamde kwelderwal, waarop later terpen werden gebouwd. De bewoners teelden er gewassen als gierst, emmerzaad, tuinbonen én dederzaad, ook wel huttentut genoemd. Die laatste werd geperst. De olie werd gebruikt om in te bakken, koud verwerkt in gerechten en gebruikt als lampolie of smeermiddel. De stengels van de plant waren weer geschikt als bezem of zelfs schuurspons.

Een provinciale weg verbindt tegenwoordig de terpdorpen Engwierum en Ee met elkaar. De akkers van Tseard Wilman aan de kant van de weg kun je niet missen.

Het geel steekt fel af tegen de dreigend donkere lucht en de effen groene graslanden eromheen. ‘Hier heb ik op 1 hectare 10 kilo dederzaad gezaaid. Ik denk dat dit het grootste veld is in Nederland.’ Hij is net terug uit Dokkum, waar hij overdag laptops beheert en leerlingen begeleidt in een mediatheek op een middelbare school.

In een vale trui en werkbroek overziet hij zijn akker. Op zijn pet staat Fryslân. Wilman: ‘Het is dit jaar historisch droog. Ik denk dat nu een derde in bloei staat. Als je goed kijkt, zie je overal kleine plantjes staan die nog op moeten groeien. Dat wordt straks een machtig gezicht.’

Blauwe en rode aardappelen

Koolachtige smaak

Dederzaad was er 2.000 jaar eerder dan koolzaad en raapzaad, maar raakte in de vergetelheid. Wilman: ‘De opbrengst van koolzaad is veel hoger.’ Toch is er een goede reden waarom Wilman voor dederzaad kiest. ‘Als je van één gewas meerdere soorten plant, behoud je diversiteit. Stel, er komt een ziekte in, dan kan het goed zijn dat een net iets andere soort resistent blijkt te zijn. Het telen van oude rassen is dus behoud voor de toekomst.’ Het bedrijf, volgens Tseard ‘een uit de hand gelopen hobby’ waar hij naast zijn reguliere baan in Dokkum ‘zijn rust terugvindt’, draait op oude Friese gewassen. ‘We zijn maar klein, dus dan moet je specialistisch zijn. Ik heb hier ook aardappelen die blauw of rood zijn van binnen.’

De hommels vliegen af en aan, hun poten vol met stuifmeel. Over een paar weken moet er zo’n 750 kilo aan piepkleine bruine zaadjes uit de uitgebloeide bloemetjes rollen. Dan is het tijd om er olie van te maken.

Jacob Wilman, de vader van Tseard, vult zo’n vijftig flessen per dag met lijnolie van vlas, koolzaadolie en binnenkort honderden met dederzaadolie. Het goedje wordt verkocht in de eigen winkel, op streekmarkten en zelfs op Texel. ‘Ik heb daar gisteren weer 100 liter heen gebracht met mijn vrouw. Daar maken we dan een dagje uit van.’

Trots laat hij zien hoe de machine werkt.

‘Via een wormwiel wordt de olie van het zaad gescheiden. Dan krijgt het drie keer de tijd om te bezinken. Op die manier worden de moleculen niet vernield en krijg je hele schone olie.’ Dan pakt hij er een stoeltje bij en tapt een flesje vol. ‘Ik tril wel een beetje, dus mijn vrouw plakt de etiketten erop.’ En dan: ‘Kijk eens wat een prachtig heldere olie dit is!’

Normaal gesproken nemen we de proef op de som, maar omdat dit het allereerste jaar is dat er weer dederzaad op Friese grond bloeit, waarvan de olie pas over een aantal weken gemaakt wordt, moeten we Tseard op zijn woord geloven. ‘De smaak van dederzaadolie is heel goed. Het heeft een lekker lichte, koolachtige smaak. Koolzaad zit soms tegen het walnootachtige aan. Ik kan niet wachten om het weer te proeven!’

PROEF! Als alles goed gaat, zijn de eerste flessen dederzaadolie vanaf september te verkrijgen. Houd daarvoor de website in de gaten. Bij vertoning van dit magazine ontvang je 15 procent korting per fles in de eigen streekwinkel It âldemolkfabryk aan de Stienfeksterwei 30A in Ee.

Kijk voor nog meer smaak op www.waddenvereniging.nl/smaakvandewadden 34

WAD LEKKER WADDENmagazine 3-2020 35

HENK POSTMA

REPORTAGE

Stikstof en duinherstel op Terschelling

De duinen krijgen

36

Aan de hand van een duindoornwortel laat Freek Zwart zien dat hier in een jaar wel een meter zand verstoven is.

IER S REV HAN

weer adem Ook de waddennatuur heeft sterk te lijden van de overmaat aan stikstof die in natuurgebieden belandt. Vooral de duingebieden staan onder druk.

Maar door plaggen, begrazen en laten verstuiven komt de dynamiek in de duinen terug en kan de natuur zich weer herstellen. Met oudmedewerker van Staatsbosbeheer Freek Zwart bezocht hoofdredacteur Hans Revier een aantal veelbelovende projecten.

TEKST: HANS REVIER

Als je met Freek Zwart (70) over Terschelling fietst, krijg je een niet-aflatende stroom van anekdotes te horen. Tijdens zijn 43-jarige carrière bij Staatsbosbeheer is hij bij veel projecten op het eiland betrokken geweest. Hij verhaalt over veranderende visies op het bosonderhoud, de hoog oplopende discussies over fietspaden en recreatieterreinen en de rol van de weerbarstige eilander politiek.

In 1977 arriveerde de geboren Drent op Terschelling als tijdelijk inventarisatiemedewerker, bracht het archief van Staatsbosbeheer op orde en ging nooit meer weg. ‘Toen ik bij > WADDENmagazine 3-2020 37

REPORTAGE

- Tapuitenland -

MARCEL VAN KAMMEN

De door zijn witte stuit opvallende tapuit is een kenmerkende broedvogel van de Nederlandse zandgronden.

De vogels houden vooral van open, schrale, zandige en insectenrijke gebieden en broeden in holen in de grond.

In 1970 telde Nederland nog zo’n 3.000 broedpaartjes tapuiten. Daarna verdween de soort echter uit grote delen van Noord-Brabant, Limburg en het kustgebied. Vermossing en vergrassing van de broedgebieden onder invloed van stikstofneerslag speelden een belangrijke rol bij deze sterke achteruitgang. Nu broeden nog zo’n 250 tot 300 paartjes in Nederland en vormen de duingebieden van de Waddeneilanden en verstuivende zandgronden in Drenthe de laatste bolwerken.

De tapuit is een echte zichtjager en vindt zijn prooi door een typisch rennen, stoppen en pikken. Aanvankelijk waren het de konijnen die gebieden geschikt hielden voor broedende tapuiten. Die hielden de vegetatie kort, zodat de tapuit al rennend makkelijk zijn favoriete voedsel, insecten als de

38

junikever of de rozenkever, kon vinden.

Daarnaast vormen oude konijnenholen een ideale nestgelegenheid. Maar de konijnen konden de verruiging niet bijhouden. Bovendien was de konijnenstand door virusinfecties in sommige jaren erg laag.

Door herintroductie van begrazing en meer dynamiek aan te brengen nam de verruiging af, verjongde de helm en kreeg het duinroosje meer ruimte.

Hierdoor verbeterde de voedselsituatie voor de tapuit. De larven van de junikever leven namelijk van de wortels van jonge frisse helm en de rozenkever van het duinroosje. Dit actieve duinbeheer had succes.

Op Terschelling ontwikkelde zich een gezonde broedpopulatie tapuiten van 50 tot 60 paar. Daarmee broedt nu zo’n 20 procent van alle Nederlandse tapuiten in de duinen van Terschelling.

Staatsbosbeheer begon, kende ik Terschelling al vanuit de Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie en mijn opleiding aan de tuinbouwschool in Frederiksoord.

We gingen hier op excursie en verbleven in een kampeerboerderij op Oosterend.

Via de Provinciale Planologische Dienst ben ik uiteindelijk op Terschelling beland.

Ze konden mijn ervaring met milieukarteringen en broedvogelinventarisaties wel gebruiken.’

Blinkende stuifkuilen In 2017 vierde Zwart zijn 40-jarig jubileum met een speciale tentoonstelling over de Boschplaat. Dat gebied, waarover hij in 2010 een boek publiceerde, ligt hem na aan het hart. Door de corona bleef zijn pensionering bij een ‘anderhalve-meterbiertje’ met de naaste collega’s. Zwart is er de man niet naar om rustig te genieten van de oude dag. Hij inventariseert als vrijwilliger nog steeds de broedvogels en denkt na over een publicatie over de geschiedenis van Staatsbosbeheer op Terschelling.

We zijn nog niet van de fiets af en het duingebied Eldorado (oostelijk deel van de Noordsvaarder) ingelopen of de eerste tapuit, met zijn opvallende witte stuit, laat zich zien. Deze, in Nederland steeds zeldzamer, broedvogel doet het goed in de duingebieden van Terschelling (zie kader ‘Tapuitenland’). Voor Freek Zwart

Duinviooltje

HEN KP OS T

A M

een teken dat het terugbrengen van de dynamiek in de duinen door onder andere begrazing en verstuiving effect heeft. Hij wijst op de grote stuifkuilen die verderop blinken in het felle zonlicht. ‘Daar hebben we in het kader van de Programmatische Aanpak Stikstof alle vegetatie verwijderd, zodat het zand weer gaat verstuiven. Dat is pas zo’n anderhalf jaar geleden en we zien nu al effecten.’

HEN KP OS T

A M

Zandblauwtje

HEN KP OS T

HEN KP OS T

Duinroos

A M

A M

Zandblauwtjes In de omgeving van de stuifkuilen is de vegetatie inderdaad opvallend veranderd. Hier groeien het gras en helm niet kniehoog, maar worden schapenzuring en duinroosjes afgewisseld met zandblauwtjes en duinviooltjes. Daartussen vinden we her en der plukjes buntgras en het grijs rendiermos.

‘Toen ik begon in 1977 constateerde een opzichter dat de duinen groen werden. Dat >

- StikstofHet RIVM meet ook op de Waddeneilanden de hoeveelheid stikstof die op de bodem en in het water terechtkomt. Volgens een recent rapport van de Waddenacademie zijn het vooral de beschermde duingebieden en de kwelders waar de kritische waarden voor de stikstofbelasting worden overschreden. Maar omdat de hoeveelheden, vergeleken met de rest van Nederland, relatief laag zijn hebben natuurherstelprojecten in de duinen veel kans op succes. Het rapport van de Waddenacademie is te downloaden via publicaties op www.waddenacademie.nl.

WADDENmagazine 3-2020 39

HEN KP OS T

REPORTAGE

Terreurbegrazing Met uitzicht op Noordzee en Waddenzee eten we op een duintop een boterham. We zijn op Arjensduin, het duingebied halverwege West-Terschelling en Midsland. Hier vond een rigoureuze ingreep plaats. Het dennenbos, ooit begin 20ste eeuw aangelegd om verstuiving tegen te gaan, werd gekapt en de dikke laag dennennaalden verwijderd. Geiten houden de vegetatie nu kort en op verschillende plekken kan het zand weer stuiven. Draagvlak voor dergelijke maatregelen bij de eilander bevolking is wel een aandachtspunt.

‘Eeuwenlang hebben de Terschellingers geprobeerd verstuiving tegen te gaan. Dus moeten we laten zien en uitleggen waarom deze projecten zin hebben.’ Uit de foto’s van verschillende verstuivingsprojecten en het commentaar op de sociale media van eilanders blijkt dat dit draagvlak groeit.

Waar mogelijk houdt Staatsbosbeheer ook rekening met de cultuurhistorie.

‘Dit gebied werd in het verleden intensief door de eilanders gebruikt’, vertelt Zwart even verderop aan de rand van Landerumerheide. Hier graasden ooit tientallen geiten, die verhinderden dat het heideveld langzaam in bos veranderde. Toen de begrazing stopte kregen de dennen en de 40

Amerikaanse vogelkers een kans en onder invloed van de stikstofneerslag nam de vergrassing enorm toe. Zwart: ‘We hebben toen terreurbegrazing toegepast.’

Staatsbosbeheer liet het gebied zeer intensief met geiten en schapen begrazen, waardoor het hoog opgegroeide helmgras sterk afnam en zand weer kon verstuiven.

De vogelkers verdween, de heidevegetatie keerde terug en de tapuit ging weer broeden.

Dynamische natuur In de nattere, kale delen groeien nu zeldzame planten als moeraswolfsklauw, dwergvlas en oeverkruid. Om dit alles in stand te houden graast hier nu permanent een kleine groep pony’s en geiten. Zwart vindt dit een mooi voorbeeld van hoe oud cultuurhistorisch medegebruik van het duingebied kan bijdragen aan herstel van natuurwaarden. Toch hoopt hij dat in andere delen van het eiland de dynamische natuur meer de ruimte krijgt. ‘Uiteindelijk moet je niet te veel willen sturen en vastleggen. Dan krijg je boekhoudnatuur. Het natuurlijke systeem moet zo veel mogelijk zijn gang kunnen gaan.’

WI KI

kwam door de vergrassing onder invloed van de stikstofneerslag. Eigenlijk moet zo’n binnenduinrand door het buntgras, het rendiermos en het kale zand er paarsgrijs gaan uitzien.’ Het is niet genoeg om in de stuifkuil eenmalig de hoge vegetatie en de dikke humuslaag te verwijderen.

Door de wortelresten kan helm weer gaan groeien en wordt het zand weer snel vastgelegd. ‘Je moet dergelijke gebieden actief blijven beheren. Door bijvoorbeeld begrazing. Maar je kunt ook samen met vrijwilligers de opkomende helm uit de stuifkuil verwijderen.’ Hij voegt daad bij woord en trekt een forse helmplant uit het zand.

A M

Het grijs kronkelsteeltje, ook wel tankmos genoemd, gedijt goed bij een hoge stikstofbelasting.

Het overgroeit het open zand en verdringt korstmossen en de bloemrijke vegetatie.

Bij overstuiving verdwijnt deze soort.

- Nu doorpakken! In de laatste 70 jaar is in Nederland een hoeveelheid stikstof neergeslagen die vergelijkbaar is met 11.000 jaar natuurlijke depositie. Met uitsluitend actief beheer, zoals in de duingebieden van de Waddeneilanden, kun je dit probleem niet oplossen. Bestrijding aan de bron, zoals landbouw, industrie en verkeer, is noodzakelijk. Daarom hebben de gezamenlijke natuur- en milieuorganisaties er bij het kabinet en de Tweede Kamer op aangedrongen dat in 2030 de stikstofuitstoot in Nederland met ten minste de helft verminderd wordt. Afspraken om dit te bereiken moeten juridisch afdwingbaar worden vastgelegd. Samen met natuurherstelmaatregelen en het tot stand brengen van een stevig natuurnetwerk (verbinden van gebieden) moet dit leiden tot een forse kwaliteitsverbetering van de Nederlandse natuur.

Als geboren Friezin en kleurrijk Tweede Kamerlid had ze al oog voor de Wadden. En nu staat ze als directeur aan het roer van de Waddenvereniging. In deze column deelt ze haar mening, belevenissen en ervaringen.

REPAIRCAFÉ WADDEN?

Veel van onze spullen die kapot gaan, worden echter niet meer hersteld. Ze Rond 15 jaar was ik, en verdiende in die gaan linea recta naar de stort, terwijl tijd een centje bij door voor klasgenoze met een kleine moeite hersteld hadten en vrienden kapotte spijkerbroeken den kunnen worden. Voor de mensen op te lappen. Het was destijds hip om met een kleine portemonnee en de rond te lopen met lappen in onze oude, ‘niet-weggooiers’ onder ons verbleekte jeans. Ik zijn er inmiddels repaircafés vroeg twee gulden vijfVerstoringen in wijken en dorpen. Dit is tig per lap en de spaarzeker een kentering in onze pot vulde zich aardig. in de Totdat de naaimachine waddennatuur ‘weggooi-samenleving’ en duidt op een herwaardevan mijn moeder door zijn heel ring van onze oude spullen. mij werd gemold en mijn moeizaam te Herstellen vraagt kennis bijbaantje als hersteller herstellen en vaardigheden en in de van spijkerbroeken einrepaircafés blijken meer dan digde. Hierbij zij vermeld voldoende handige mensen rond te dat ik helemaal niet goed kon naaien, lopen, die je kapotte apparaat weer aan maar dat deed er blijkbaar niet zo toe. de praat krijgen.

Als je een beetje handig bent, kom je Maar herstel in de natuur is een heel gauw een heel eind. Je lekke fietsband ander verhaal! Onze waddennatuur is plakken, een lamp weer aan de praat een complex ecosysteem en de verkrijgen, een autoaccu vernieuwen, een storingen daarin zijn heel moeizaam te beschadigde muur of deur plamuren en herstellen. bijverven... dit alles gaat me lukken.

WADDENmagazine 3-2020 41

MERLIJN TORENSMA

COLUMN

Lutz Jacobi

Waddenleven

In de serie Waddenleven reist hoofdredacteur en waddenkenner Hans Revier langs een verrassende groep dieren of planten van het wad.

Deze keer: KLEINE KREEFTJES. TEKST: HANS REVIER FOTO'S: FOTO FITIS

Poten rondom

Talloze diersoorten behoren tot de kreeftachtigen. De krab, de kreeft en de garnaal zijn de meest bekende vertegenwoordigers in het waddengebied. Daarnaast zijn er veel soorten waarvan je in eerste instantie het bestaan niet vermoed had. Zoals de kleine kreeftjes die behoren tot de amfipoden. Daar bestaat geen goede Nederlandse naam voor. Rondompotigen is de letterlijke vertaling. Toch zijn de amfipoden de meest voorkomende kreeftachtigen in Noordzee en Waddenzee. Over de hele wereld zijn nu zo’n 4.600 verschillende soorten ontdekt.

42

Ruisend wad Wie op een mooie windstille zomerdag stilstaat op een slikkige wadplaat, kan een zacht geknisper horen. Dit ‘ruisen van het wad’ wordt veroorzaakt door tienduizenden SLIJKGARNAALTJES die in een tunneltje in de modder wonen. Daar verzamelen ze met hun lange tentakels voedsel, voornamelijk kiezelwieren. Per dag kan een slijkgarnaal wel 4.000 kiezelwiertjes verorberen. Op hun beurt zijn deze kreeftjes weer een belangrijke voedselbron voor bergeenden en kluten. Ook vissen versmaden een lekker hapje slijkgarnaal niet.

1 De AASGARNAAL lijkt een beetje op een gewone garnaal, maar is dunner heeft geen scharen en geen looppoten. Je vindt ze soms in getijdenpoeltjes, waar ze zich met hun pootjes vasthouden aan stenen of wier. Om zich goed te verstoppen kunnen ze hun lichaamskleur veranderen van doorzichtig tot bijna zwart.

2 Op een aangespoelde bruinvis of walvis kun je parasitaire kreeftjes tegenkomen.

De WALVISLUIS voedt zich met de huid, het vet en het bloed van een walvisachtige. Deze enkele centimeters grote parasieten leven vooral op verzwakte dieren.

1

2

3

4

5

6

3 In aangespoelde zeepaddenstoelen of oorkwallen bevindt zich af en toe een KWALVLO. Onder de huid van de kwal leven ze van de eiermassa of van het voedsel dat de kwal opeet. Soms zie je kustvogels, op zoek naar kwalvlooien, aangespoelde kwallen stukpikken.

4 Als je op het strand een pakketje aangespoeld zeewier in de vloedlijn optilt, kunnen tientallen beestjes wegspringen.

Dat zijn strandvlooien, die van het rottend wier eten. Een STRANDVLO kan goed springen, wel meer dan een meter, en goed zwemmen als het hoogwater wordt.

5 Wandelend geraamte, hongerlijdertje, teringlijdertje: allemaal namen voor het SPOOKKREEFTJE. Dit opvallend magere en langgerekte kreeftje vangt met zijn lange poten allerlei plankton uit het water.

Het diertje is te vinden tussen het wier en sponsen die op de palen van jachthavens groeien.

6 Om niet op te vallen tussen het wier is het JASSAKREEFTJE bont gekleurd. De jassa bouwt zijn eigen huisje, een kokertje.

Mannetjes en vrouwtjes leven in aparte kokers. Het mannetje is te herkennen aan een opvallend grote tweede schaarpoot.

MEER WETEN OVER KREEFTACHTIGEN? Op de website www.anemoon.org van de Stichting Anemoon kun je meer informatie vinden over deze kreeftachtigen en andere dieren en planten in Noordzee en Waddenzee.

WADDENmagazine 3-2020 43

Genietwad

VAN HET WAD: WEBSITES, BOEKEN, APPS, KUNST EN MEER TEKST: PAULA ZUIDHOF

kijken.

lezen.

‘Koele Wateren’ in Harlingen

Het Hannemahuis in Harlingen heeft tot en met 25 oktober de expositie Koele Wateren, schatten uit het Rijks in huis.

Op de foto het schilderij Kalme Zee van Hendrik Willem Mesdag. Een bezoek zeker waard! Voor wie niet in de gelegenheid is om persoonlijk kennis te maken met het Hannemahuis als centrum voor Harlinger Kunst en Historie, heeft het museum in coronatijd een aantal youtubefilmpjes online gezet, gepresenteerd door directeur Hugo ter Avest en ‘museumkid’ Margriet. Ze onthullen geheimen en betekenissen van schilderijen en voorwerpen die in het Hannemahuis te zien zijn. De filmpjes zijn aan te klikken op de website van het museum: www.hannemahuis.nl.

doen.

Terschellinger mondkapjes

Door het coronavirus is een mondkapje een must in het openbaar vervoer, dus ook op de boot naar Terschelling. De veelkleurige vlag van Terschelling is verwerkt in een drietal mondkapjes, te koop bij de VVV Terschelling, ook online te bestellen bij www.webwinkelterschelling.nl. Prijs: € 7,95 (hartje) en € 9,95. Een deel van de opbrengst gaat naar een goed doel op het eiland.

44

Jaarboek vogels op TEXEL Sinds 1997 geeft de Vogelwerkgroep Texel een jaaroverzicht uit, waarin bijzonderheden en wetenswaardigheden over aantallen broedvogels en doortrekkers op Texel. In 2019 bleef het aantal weidevogels zorgen baren, daarentegen werden er nog nooit zoveel broedende huiszwaluwen geteld.

Het boekje is voor € 10,00 te koop bij onder andere de Texelse boekhandels en de VVV. Bestellen kan door overmaking van € 13,50 (incl. verzendkosten) op rekening NL46INGB0008417822 t.n.v.

Vogelwerkgroep Texel te Westerbork onder vermelding van: ‘Bestelling jaaroverzicht 2019’, met naam en postadres.

Alle activiteiten van de Waddenver eniging vindt u in de agenda op onze webs ite: www.waddenvereniging.nl.

kijken.

actief.

‘Langzaam’ op Ameland

Ook dit jaar is november weer kunstmaand op Ameland, onder voorbehoud van coronamaatregelen.

Kijk daarvoor altijd even op de website www.kunstmaandameland.com. Het thema voor 2020 is Langzaam. Naast de vele open galerieën en ateliers worden workshops, filmavonden, rondleidingen en lezingen georganiseerd, verspreid over het hele eiland. Langzaam als thema kun je zien als een benoeming van tijd of gevoel. Op de foto een schilderij van Merel van Engelen, een van de tientallen kunstmaandexposanten voor november 2020.

kijken.

Thuis genieten van Terschelling

Strandpaviljoen De Branding is bekend bij veel vakantiegangers. Het paviljoen is het hele jaar open, ook bij regen en ruig waddenweer. Het is een geliefde plek voor ‘diner aan zee’, hoog op palen. Het uitzicht is er fantastisch. Op het dak van het paviljoen staan webcams die iedereen realtime een kijkje geven op Terschelling. Hoe is het weer bij De Branding? Zitten er nog mensen op het terras? Hoe is de wolkenlucht bij storm op komst? Kijk op www.strandpaviljoendebranding.nl en klik op webcam.

Nieuwe wandelthema’s op SCHIER

November is ‘kunstmaand’ op Ameland en ‘wandelmaand’ op buureiland Schiermonnikoog. Kunst en wandelen zijn vaste waarden geworden voor deze minder populaire vakantiemaand. De wandelaars zullen in november 2020 op Schiermonnikoog een aantal nieuwe wandelthema’s aantreffen, zoals de cultuurhistorische ‘walvisvaartwandeling’.

Vanwege het beperkte aantal plaatsen is reserveren per wandeling aanbevolen. Alle informatie en prijs voor deelname is te vinden op www.vvvschiermonnikoog.nl/wandelmaand.

kijken.

Stuurhuis Schulpengat Het stuurhuis van veerboot Schulpengat is terug op Texel.

Meer dan 25 jaar vervoerde de boot bewoners, bezoekers en auto’s tussen Den Helder en veerhaven ’t Horntje. Najaar 2018 begon het schip aan z’n laatste reis naar Gent in België, waar het werd gesloopt. Het stuurhuis bleef gespaard en werd weer teruggevaren naar Texel. Volgend jaar zal het grote stuurhuis onderdeel zijn van een expositie over Texels Eigen Stoomboot Onderneming (TESO) in Maritiem en Juttersmuseum Flora, Pontweg 141A, De Koog. In het museum is dit jaar nog een tentoonstelling te zien over de containervaart.

Tickets reserveren: www.juttersflora.nl.

WADDENmagazine 3-2020 45

Voor de wadden De Wadden zijn ruig en prachtig, maar tegelijkertijd ook kwetsbaar. Gelukkig zetten allerlei mensen zich met hart en ziel in om het gebied te beschermen. WOUT BAKKER bijvoorbeeld. Enkele malen per jaar bezoekt hij als vrijwillige vogelwachter het eiland Engelsmanplaat. ‘De dagen vliegen daar voorbij.’

TEKST: DANIËL MULDER

‘ Er is weinig, maar je ziet veel’ In het leven van Wout Bakker is de zee altijd ‘in de buurt’. Zo werkt hij bij Deltares, een kennisinstituut voor onderzoek op het gebied van water en ondergrond.

‘We doen onder meer onderzoek naar de invloed van golven op sluizen en dijken, bijvoorbeeld op dijken die zijn begroeid met planten. Dan kijken we op welke manier de vegetatie de golfdemping beïnvloedt.’

Volgens Bakker valt dit werk onder ‘ecoengineering’, ook wel ‘building with nature’ genoemd. En ja, dan experimenteert hij ook wel eens in een schaalmodelopstelling met een dijk en golven in een grote bak met water. De ‘zee’ dus.

En dan is er nog de Waddenzee, die hij jaarlijks meerdere keren bezoekt als vogelwachter. ‘Sinds 2009 ben ik als vrijwilliger voor Staatsbosbeheer actief op 46

Engelsmanplaat, het onbewoonde eiland tussen Ameland en Schiermonnikoog.’

De vogelkennis die daarvoor handig is, sijpelde al vroeg door omdat zijn vader eind jaren zeventig ook vogelwachter was op hetzelfde eiland. ‘In mijn jeugd verbleven we er zomers weleens een weekje: mijn vader, moeder, broer en ik. Veel spelen en zwemmen natuurlijk, maar ook bladerde ik soms wel door een vogelboek. Zo gaandeweg heb ik wel wat opgepikt.’ Wat voor een vogelaar hij is? ‘Ik heb wel een scherp oog voor vogels, maar ik spring niet voor een sneeuwuil in de auto. Ik houd van het toeval.’

Mijmeren en alert zijn Vanaf zijn twintigste ging hij zelf als vogelwachter naar Engelsmanplaat. ‘Op het vaste land heb je veel afleiding, maar Engelsmanplaat is zand, zee, vogels en een huisje. Het gekke is: juist omdat er zo weinig is, zie je heel veel. Naast de taken als wadwacht, vliegen de dagen er voorbij. Je kijkt een tijdje naar een waterstroompje of je mijmert wat en tuurt naar de lucht. En dan heb je nog de vogels. Daar ben ik natuurlijk wel alert op. Vooral de dwergstern en noordse stern zijn prachtig om naar

te kijken. Zeker als ze dichtbij het huisje ineens naar een visje duiken.’ Ook mooi is het als bij afgaand tij de vogels langzaam met de waterlijn meelopen. Dan komen ze vlak langs het huisje en kun je de details van een groenpootruiter of rosse grutto fantastisch bekijken.’

Het tellen van vogels vindt Bakker niet zo ingewikkeld, maar ‘je moet er natuurlijk wel je hoofd bij houden’. En hebben die tellingen nou zin? ‘Het is zeker nuttig, er kan zo toch worden ingeschat of bepaalde maatregelen effect hebben. Maar of ik nu wel of niet tel: de natuur gaat haar eigen gang, dat vind ik er zo mooi aan.’

Naam: Wout Bakker • Geboren: 1990 Woonplaats: Amsterdam Info: www.staatsbosbeheer.nl/natuurgebieden/ engelsmanplaat

kom in actie ! steun een project: www.voordewadden.nl

HENK PPOSTMA

WAT BRENGT DE TOEKOMST?

WADDENmagazine

WADDENmagazine, juni 2020, nummer 3.

Verschijnt 4 keer per jaar.

Uitgave van de Waddenvereniging E-mail: info@waddenvereniging.nl ISSN 0 166-4824

Trekvogels komen en gaan.

Dat zal altijd wel zo blijven.

De rest lijkt onzeker.

In het komende nummer proberen we een blik in de toekomst te werpen.

Hoofdredactie: Hans Revier Eindredactie: Fanny Glazenburg, Daniël Mulder Redactie: Corina van der Meulen, Lidewij Kemme, Jojanneke Drijver, Marcus Werner Vormgeving: Très Melis Correcties: Sijka Rispens Druk: Pijper Media, Groningen Plaatsing van artikelen van niet-redactieleden betekent niet dat de vermelde meningen en beweringen het inzicht van de redactie weergeven. Overname van artikelen na overleg met de hoofdredactie.

Waddenvereniging Postbus 90, 8860 AB Harlingen Droogstraat 3, 8861 SR Harlingen Tel. 0517-493693, E-mail: info@waddenvereniging.nl www.waddenvereniging.nl Bankrekening: NL83 RABO 0342 4256 33 BIC: RABONL.2U De Waddenvereniging stelt zich ten doel het waddengebied te beschermen en te behouden voor de generaties na ons. De vereniging doet dit via politieke lobby, beleidsbeïnvloeding, juridische acties en voorlichting.

Een lidmaatschap geldt voor een kalenderjaar (12 maanden). Opzeggingen dienen schriftelijk te geschieden voor 1 november. De jaarlijkse contributie bedraagt minimaal 27 euro voor leden (2,50 euro per maand). Jeugdleden tot en met 17 jaar betalen minimaal 18 euro per jaar.

Giften en legaten Velen geven de Waddenvereniging iets extra’s.

Deze giften vormen een onmisbare steun voor ons werk. Wilt u een gift, periodieke schenking of erfstelling regelen? Doordat de Waddenvereniging een instelling ‘ten algemene nutte’ is, geeft dit fiscale voordelen. Indien u meer informatie wilt, neem dan contact op met de Waddenvereniging.

Het WADDENmagazine wordt gedrukt op FSC© gecertificeerd papier. De kunststoffolie is 100% afbreekbaar (biofolie) en levert na verbranding geen schadelijke reststoffen op.

Het werk van de Waddenvereniging wordt gesteund door de Nationale Postcode Loterij.

www. wadden vereniging .nl

Ga voor nieuws, acties en verenigingszaken naar

www.waddenvereniging.nl WADDENmagazine 3-2020 47