WADDEN
Jaargang 58, Winter 2023
MAGAZINE van de waddenvereniging VERDWENEN SCHEPEN Op zoek naar wrakken in modder en archieven
WADLOPERS Over de magie van de zeebodem
PLEISTERPLAATS Wegrestaurant Waddenzee: onmisbaar voor trekvogels
Met deze handige snav wroet de wu el lp diep in de modder
De bodem leeft
Speciaal voor leden van de Waddenvereniging
Voordelen van het Groen & Fit Collectief
Voedingsbodem Kun jij je nog het moment herinneren dat je voor het eerst je voeten neerzette op de bodem van de Waddenzee? Bodem suggereert stevigheid, vaste grond onder je voeten. Op het wad is het wankelen en zoeken naar je evenwicht. Het wad zelf is ook niet meer in balans. Daar zorgen wij als mensen juist voor een gebrek aan evenwicht. Met het aanleggen van dijken en dammen, baggeren, bodemberoerende visserij en gaswinning grijpen we voortdurend in in een systeem dat zich juist vrij moet kunnen bewegen. Op dit moment staat daardoor de Unesco-status van de Waddenzee ter discussie. Het tij kan nog worden gekeerd. Niet de economie, maar de natuur moet op 1 komen te staan. Dat het niet ingewikkeld is om duurzamer met de wereld om te gaan en je daarbij tóch lekker kunt leven, laat Saskia van thegreenlist.nl zien in haar boek Niks nieuws, maar toch zal het je verrassen. Een leestip voor de komende wintermaanden. Ooit waren er plannen om een groot deel van de Waddenzee in te polderen. De vijftienjarige scholier Kees Wevers kwam in actie en riep op tot het oprichten van een Vereniging tot Behoud van de Waddenzee, de huidige Waddenvereniging. Zijn droom om ooit te kunnen wadlopen kwam uit. Drie wadgidsen van nu vertellen over hún motivatie om over slik en zand te lopen. Deze winter kun je met een van hen die ervaring delen. Een unieke ervaring. Laat deze WADDEN vooral een voedingsbodem zijn voor gedachtes over hoe de Wadden voor de toekomst behouden kunnen blijven. Voor onszelf en alle planten en dieren die er vaste grond hebben gevonden.
Inhoud tot op de bodem 04
20
27
32
IN DIT NUMMER
RUBRIEKEN
04 Restaurant voor trekvogels De bodem van de Waddenzee barst van de vetten en eiwitten
10 Eb & Vloed Berichten van het wad
12 Scheepswrakdetective Yftinus van Popta wroet in modder en archieven naar verdwenen schepen 18 Verdrinken versus verzanden In 5 vragen (en antwoorden): daalt of stijgt de bodem? 27 M eebewegen met de zee Hoe blijven de eilanden bereikbaar zonder eindeloos te baggeren? 32 De lokroep van slik en zand Over de magie van wadlopen 36 Minder vissen is beter Studie toont aan: bodemleven, vispopulaties én vogels hebben last van de garnalenvisserij
COVERFOTO: MARCEL VAN KAMMEN
16 Waddenwinkel Warm met de Harlingen-collectie 20 Een rijke winteroogst Fietsen langs kraampjes en boerderijwinkels 23 Jutten! Tafeltje-dek-je 40 Waddenleven Alles over bodemjagers 42 Unesco is bezorgd Werelderfgoedstatus van de Waddenzee is in gevaar 44 Geniet Wad Speciaal voor lezers: evenementen, acties en meer 46 Mijn waddenplek De duurzame liefde van Saskia Sampimon-Versneij voor Terschelling 47 Colofon WADDEN 4-2023 3
WULP
4
INFORMATIEF
Aan tafel! WADBODEM ALS CULINAIRE HOTSPOT VOOR TREKVOGELS
DRIETEENSTRANDLOPER
Voor trekvogels is de Waddenzee een van de belangrijkste pleisterplaatsen ter wereld. Miljoenen vogels overwinteren daar of slaan er in lente en herfst een voorraadje vet en eiwit op. De waddenbodem vormt daarbij de basis. TEKST: KOOS DIJKSTERHUIS FOTO'S: MARCEL VAN KAMMEN WADDEN 4-2023 5
LEPELA ARS
KANOET
WEGRESTAURANT WADDEN
Niet elke wadplaat is even rijk aan voedsel. Wadvogels hebben veel betere ogen dan mensen en weten de beste plekken te vinden. Ze kijken ook naar elkaar: waar veel vogels zijn, is vast iets te halen. Het wad kan veel, maar niet oneindig veel vogels voeden. Nieuwkomers en jonge vogels moeten soms genoegen nemen met minder goede plekken. Niet alleen qua voedselaanbod, ook qua risico’s. Dicht bij de kust is bijvoorbeeld meer risico op roofvogels. 6
INFORMATIEF
WADVOGELS OP EEN RIJ
bergeend • bontbekplevier • bonte strandloper • drieteenstrandloper • dwergstern eidereend • goudplevier • grote stern • kanoet • kleine mantelmeeuw • kluut • lepelaar noordse stern • regenwulp • rosse grutto • rotgans • scholekster • steenloper stormmeeuw • tureluur • wulp • zilverplevier • zilvermeeuw De Waddenzee wordt twee keer per etmaal overstroomd door de vloed. Uit de Noordzee stroomt vers water binnen, boven de ondiepe wadplaten remt de stroom af en dwarrelt zand en slib neer. Het slib blijft liggen als de zee wegebt. Op de droogvallende delen inspecteren vogels de buit in en op het slib: vissen, schelpdieren, krabben, wormen, zeesterren... Bij laagwater hebben de wadvogels een immens drooggevallen gebied tot hun beschikking. De hele winter, maar vooral in de nazomer en herfst, scharen trekvogels zich aan de rijke dis die de waddenbodem biedt.
Knisperende wadbodem Bodemdiertjes: daar weten vogels wel raad mee. Langs de waterscheiding tussen nat en droog zijn de meeste vogels te vinden. De bodem knispert daar van de wadpieren en zeeduizendpoten, die na een golfje water uitscheiden. Aan de minifonteintjes zien de vogels waar ze moeten pikken. Wadpieren verraden hun verstopplek door het gefilterde sediment uit te poepen – dan pruttelt er een hoopje zandkleurige slierten uit de bodem. De bodemdieren graven zich in om geen gemakkelijke prooi voor hun belagers te zijn. Die belagers, zoals rosse grutto’s, scholeksters en wulpen, diepen met hun lange snavels prooien uit het slik op.
Een lepelaar zwiept zijn snavel eveneens heen en weer en kan dankzij zijn formaat door iets dieper water waden. Lepelaars struinen vaak door slenken, geulen in het wad, waar ze garnalen opvissen, maar liever nog jonge platvisjes. Strandlopers, plevieren en steenlopers hebben korte snavels waarmee ze prooien vangen die op het wad of ondiep in de bodem leven. Het snaveltje van steenlopers is daarnaast ook heel stevig, waardoor ze op dijken en dammen tussen de stenen kunnen wroeten.
Nonnetjes zoeken Kantoetstrandlopers eten kleine schelpdiertjes, bij voorkeur nonnetjes. Die leven in tweekleurige schelpjes die ze ter verdediging muurvast sluiten, maar tegen de maagspieren van een kanoet zijn ze >
Soorten snavels De wulp is met zijn vijftien centimeter lange snavel kampioen opdiepen. De kromming in de snavel werkt perfect mee met de buigende beweging waarmee een wulp het zachte slik penetreert. De kluut heeft ook een lange, kromme snavel, die de andere kant opbuigt dan die van de wulp. Een kluut steekt die snavel dan ook niet naar beneden, maar zwiept hem over de bodem van ondiep water heen en weer om beestjes uit dat water te zeven.
ST EENLOPER
WADDEN 4-2023 7
INFORMATIEF
niet bestand. Kanoeten jagen bij eb op plekken waar de zee zich net heeft teruggetrokken. De bodem moet drooggevallen maar nog vochtig zijn. Ze zien de ondiep ingegraven nonnetjes niet, ze voelen die. Ze pikken in het zand en hun gevoelige snavelpunt vangt de door nonnetjes teruggekaatste schokgolfjes op. Scholeksters, meeuwen, steenlopers, bonte strandlopers en zilverplevieren scharrelen graag rond langs drooggevallen mosselbanken. Mosselbanken zijn rijk aan voedsel. Op deze banken leven allerlei andere soorten. Kokkels bijvoorbeeld, de favoriete prooi van scholeksters. Ook kokkels sluiten zich hermetisch, maar ze hebben een kwetsbaar plekje, waar een scholekster ze pikt en open wrikt. Scholeksters lusten ook mossels en andere schelpdieren.
T URELUUR
Zelfs Japanse oesters krijgen ze open, waarmee ze hun Engelse naam eer aandoen: oystercatcher.
Zoutbestendige ganzen Toen mossels en kokkels nog systematisch door fabrieksschepen werden weggehaald, werd de Waddenzeebodem zandiger. Voor vogels betekende dat voedselverlies, al is er bij bijna elke verandering wel een soort die ervan profiteert. Dankzij de verzanding kregen drieteenstrandlopers er foerageergebied bij. Drietenen zijn de enige strandlopers die vooral op zandstranden voorkomen. Ze dribbelen langs de waterlijn om strandvlooien en zeeduizendpoten te vangen als die zich roeren na een overspoelend golfje. Op hogere wadplaten, waar zeekraal en andere aan zout water aangepaste planten groeien, grazen bij eb rotganzen. Rotganzen zijn de meest zoutbestendige ganzen van Europa. Ze overwinteren langs onze kust, waarbij de Waddenzee favoriet is. Ze hebben een klier in hun snavel die het zout naar buiten werkt. Daarom hangt er vaak een druppel zout snot aan hun snavel. Als het wad overstroomt door het opkomende tij, trekken de rotganzen zich terug op kwelders of weilanden om verder te grazen of te dutten. Met hoogwater slinkt het foerageergebied van wadvogels drastisch. Dan verkassen ze naar kwelders, rustige stranden en duinen, hoge zandplaten, natuurgebieden of weilanden en akkers langs de kust. Dan kun je enorme groepen rustende wadvogels zien. Kop in de veren, één ingetrokken poot. Ze hebben hun rust nodig, dus vogelaars moeten afstand houden. Eidereenden hebben geen hinder van vloed, integendeel. Die grote, zwart-witte zeeeenden dobberen boven mosselbanken en duiken daar mossels en kokkels op.
TREKVOGELKALENDER
De bodem van de Waddenzee voedt miljoenen vogels. Voor een groot deel broeden die vogels in het Hoge Noorden. In nazomer en herfst trekken ze weg uit de bevriezende toendra’s. Sommige vliegen naar gematigde streken, andere naar tropische. Onderweg strijken veel vogels een tijdje neer om zich vol te vreten voor ze beginnen aan het volgende traject. Dat doen ze in rustige, voedselrijke gebieden. Op de trekvogelposter van de Waddenvereniging zie je precies wanneer welke vogels in het waddengebied te vinden zijn. Deze vind je op www.waddenvereniging.nl/trekvogelposter. 8
SCHOLEKSTER
Wadvogels leven niet op het ritme van dag en nacht, maar van eb en vloed. Op het wad kun je ’s nachts bij eb de jodelroep van wulpen en het opgewonden ‘tepiet!’ van scholeksters horen.
WANNEER OP HET WAD
KLUUT
In de lente komt het wad tot leven en zijn er verse, jonge prooien te vinden. Pas in de herfst neemt de productiviteit van het bodemleven weer wat af. Na herfststormen spoelt vaak nog een bonanza aan schelpdieren, krabben en wormen aan op eilanden en hooggelegen platen. In de winter zijn er minder wadvogels dan in de herfst, omdat vele in Afrika overwinteren. ’s Winters hebben wadvogels veel voedsel nodig om warm te blijven en besteden ze meer tijd aan voedsel zoeken. Het bespaart hen een lange reis. WADDEN 4-2023 9
& EB VLOED
t wad -
- nieu ws van he
Blijf op de hoogte van het laatste nieuws van de Waddenvereniging via www.waddenvereniging.nl/nieuwsbrief.
MIJKE BOS
TEKST: TESSA VAN BUSSEL EN JOJANNEKE DRIJVER
Wouter van der Heij benoemd tot waarnemend directeur De ledenraad maakte in de septembervergadering kennis met waarnemend directeur Wouter van der Heij, die Christine Wijshake heeft BERICHT opgevolgd. Bestuur en Christine VAN DE kwamen eerder samen tot de LEDENRAAD conclusie dat wat de Waddenvereniging nu nodig heeft, niet aansluit bij wat Christine brengt. Echt kennismaken hoefde eigenlijk niet, want Wouter is goed ingevoerd in de Waddenvereniging. Hij begon als vrijwillig wadgids en was lid van de ledenraad. Sinds 2009 is hij als mariene bioloog in dienst van de organisatie en veelvuldig in de media als het gezicht van de Waddenvereniging. Wouter: ‘De organisatie werkt gefocust door. Tegelijkertijd kijken we samen met bestuur en ledenraad naar welke toekomstige opgaven we zien.’ De ledenraad heeft veel vertrouwen in Wouter. Met hem willen we de blik op de toekomst richten, voor behoud van het wad en een toekomstbestendige Waddenvereniging.
10
CHRISJE VAN EK
Verdwijnen van de acceptgiro
Het is sinds enkele maanden niet meer mogelijk om te betalen per acceptgiro. Leden die voorheen hun contributiebedrag per acceptgiro betaalden, hebben wij daarom gevraagd over te stappen op betalen per automatische incasso. Hebben wij je nog niet kunnen bereiken? Het overzetten van de contributiebetaling via automatische incasso kan hier: www.waddenvereniging.nl/ blijvensteunen
Rechtszaak gaswinning
In 2022 verleende het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) een vergunning aan mijnbouwbedrijf ONE-Dyas voor het winnen van gas onder de Noordzee ten noorden van Schiermonnikoog. Het beginnen van nieuwe winningen van fossiele brandstof in tijden van klimaatverandering is ronduit onverstandig. Om de Parijse klimaatdoelen te halen, moet alle fossiele brandstof in de grond blijven zitten. Om een winning óók nog eens te starten in een kwetsbaar natuurgebied, vlak bij Werelderfgoed Waddenzee, is al helemaal onbegrijpelijk. Wij spanden daarom samen met andere natuurorganisaties een rechtszaak aan. Op 28 september was de eerste zitting en in januari 2024 is de tweede zitting. Blijf via onze nieuwsbrief op de hoogte over de uitspraak van de rechter. Meld je aan via: www.waddenvereniging.nl/ nieuwsbrief.
BESCHERMEN
begint bij beleven De noodzaak inzien van het beschermen van de Waddenzee begint vaak met de beleving ervan. Aan de hand van een aantal principes kun je de ervaringen tijdens een activiteit of een excursie sterker binnen laten komen bij deelnemers. Voorlichters van de Waddenvereniging volgden hiervoor dit najaar een Europese Erfgoed-interpretatietraining.
Deelnemers uit vijf verschillende landen die voorlichting geven over natuurlijk of cultureel erfgoed deden mee. De training biedt een waardevolle verdieping van onze kennis die we gaan gebruiken om onze activiteiten nog meer aan te laten sluiten bij de waarden van het gebied als Unesco Werelderfgoed en vooral de beleving van de deelnemers.
Echt?!
Gas- en zoutwinning, watervervuiling of intensieve visserij: natuurbescherming en -herstel staan steeds onderaan als er beslissingen worden genomen over het toestaan van schadelijke activiteiten in natuurgebieden. Gaan we op deze voet verder, dan is het op den duur gebeurd met de natuur. Niet de economie, maar de natuur moet op 1! Help de Waddenvereniging om écht verschil te maken. Deel onze oproepen of steun met een donatie: www.waddenvereniging.nl/echt. WADDEN 4-2023 11
Studenten van de Rijksuniversiteit Groningen zijn bezig met het vrij graven en documenteren van de bakboordzijde van het gezonken koopvaardijschip Queen Anne. Het 300 jaar oude scheepswrak werd in de Noordoostpolder gevonden en is tot nu toe de mooiste vondst van maritiem archeoloog Yftinus van Popta.
MARITIEM ARCHEOLOOG YFTINUS VAN POPTA
‘Scheepswrakken vertellen maar een half verhaal’ 12
INTERVIEW
KOEN BLOK KOEN BLOK
Eeuwenlang was de Waddenzee de Nederlandse poort naar de wereldhandel, met de Zuiderzee als voorsorteervak. Maritiem archeoloog Yftinus van Popta onderzoekt hoe de handelsvaart in de Nederlandse delta werkte. Niet alleen door in de modder te graven, maar ook in archieven. TEKST: DIEDERIK PLUG
Een metalen plaatje met daarop een kalender van 1921 en een advertentie voor een kachelfabrikant uit Haarlem, medio vorige eeuw gevonden in een scheepswrak. Dat waren voor maritiem archeoloog Yftinus van Popta genoeg vondsten om om een scheepsramp te reconstrueren. ‘Het bleek te gaan om de Reserve I, een stoomschip dat in september 1921 vanuit Zutphen onderweg was naar Sneek en zonk in de Zuiderzee. De bemanning werd gered door een vissersschip uit Lemmer. Ik heb de achterkleinzoon van de kapitein gesproken, ik heb foto’s van zijn overgrootvader en de schipper die hem heeft gered. Aan de hand van dat ene metalen plaatje heb ik een hele reconstructie kunnen maken van de ramp en de redding.’ En dat is precies wat Van Popta vindt dat maritieme archeologie hoort te doen.
7 dagen per week De 37-jarige Van Popta werkt aan de Rijksuniversiteit Groningen, is daarnaast freelance archeoloog en werkt bovendien voor een archeologisch bedrijf. Hij is vooral geïnteresseerd in de maritieme historie van de 19e en 20e eeuw. > WADDEN 4-2023 13
A VAN POPT YFTINUS
INTERVIEW
YFTINUS VAN POPTA G) (RU SEN S R TME OOR
Trossen touw
onnen Houten t
N T VA GER
‘Als je een schip opgraaft, tref je een
Het wrakke water
an et v rt ort Stua et p ne op h n An aar ngi et d koni el m se Lep Engel de
PODCAST
Yftinus van Popta maakt samen met podcastmaker John Hille de podcast Het wrakke water, over de persoonlijke verhalen en de drama’s achter een aantal scheepsrampen op de voormalige Zuiderzee. Deze podcast is onder meer te beluisteren via: www.hetwrakkewater.nl. 14
Want: ‘Gek genoeg weten we daar maar heel weinig over. Hoe die zeehandel functioneerde, hoe dat leven met en op het water er nou precies aan toeging, daar is maar weinig van overgeleverd. Ik probeer door de koppeling van historische bronnen en archeologie die informatie boven water te krijgen.’ Daar is hij zeven dagen per week mee bezig, het liefst op zijn eigen manier, soms in zijn eigen tijd of op vrijwillige basis: ‘Geen tijdsdruk, geen regels en wat dan ook, maar gewoon op het moment dat het mij uitkomt en volgens mijn eigen methode, zonder mensen om me heen die me vertellen hoe ik iets moet doen, dat werkt bij mij het beste. Als ik eenmaal in een onderzoek zit, kan ik het niet loslaten.’
Sexy wrakken Gelukkig zijn er genoeg projecten om zich in vast te bijten, want de maritieme archeologie heeft volgens Van Popta een inhaalslag te maken. Tot in de
vroege 20e eeuw was de Waddenzee zoals Van Popta het omschrijft ‘de poort naar de wereld, de snelweg naar de oceanen; de Zuiderzee was het verkeersplein waar al het scheepsverkeer overheen moest om die poort te bereiken’. Grote handelsschepen van overzee gingen – meestal voor de Rede van Texel – voor anker, waarna hun lading werd overgeladen op binnenschepen die via de Waddenzee en de havens aan de Zuiderzeekust de goederen verspreidden naar het binnenland en, via de rivieren, verder het Europese achterland in. Daarvan getuigen de vele honderden scheepswrakken in het IJsselmeer en de ingepolderde delen daarvan. Regelmatig wordt zo’n wrak gevonden – meestal in een van de polders – en dan zwelgen archeologen in de vaak boeiende vondsten die ze uit de klei trekken. Van Popta: ‘Scheepswrakken zijn sexy en indrukwekkend. Als je een schip opgraaft, tref je een momentopname aan van hoe het schip zonk. Alsof de tijd honderden jaren heeft stilgestaan. Maar het moet
YFTINU S VAN P OPTA
YFTINUS VAN POPTA
waterfles uit de Ardennen
Halfpon der
momentopname aan van hoe het schip zonk’
Digitaal detectivewerk Die verhalen komen niet alleen tot stand door in de bodem te graven. Er komt ook veel digitaal detectivewerk bij kijken. ‘Achter de computer kun je heel veel onderzoek doen. We bekijken niet alleen wrakken en gevonden objecten, maar bijvoorbeeld ook het landschap waarin het wrak ligt; het leggen van de onderlinge verbanden is heel belangrijk. Op die manier is het me de afgelopen vijf jaar gelukt zeven wrakken te identificeren, tegenover
vier wrakken die in de eerste 50 jaar sinds de inpoldering zijn gevonden.’ Daar zaten trouwens geen wrakken bij die een directe link hebben met de Waddeneilanden. Geen wonder, zegt Van Popta: ‘Er is maar weinig bekend over hoe het maritieme leven op de eilanden er uitzag. Ik heb in de archieven gezocht of ik schepen kon vinden die op de Zuiderzee zijn vergaan, waarvan de opvarenden van een van de Waddeneilanden kwamen. Ik kon maar één voorbeeld vinden, van een schipper van Terschelling die met zijn botter in 1876 op de Zuiderzee is vergaan. Dat laat zien dat die Waddeneilanden een soort eigen omgeving hebben van mensen die op het water leefden en werkten en met hun schepen ten onder gingen. Ik ga elk jaar meerdere keren naar Ameland en zoek altijd in de boekwinkels of iemand iets geschreven heeft over de maritieme historie van het eiland of de lokale scheepvaart, maar ik kom zelden iets tegen. Er moet nog veel meer onderzoek naar worden gedaan.’
Mooiste vondst Wat vindt Van Popta eigenlijk zijn mooiste verhaal tot dusver? ‘In 2018 werd bij Rutten, in de Noordoostpolder, een 300 jaar oud scheepswrak gevonden van een koopvaardijschip. Dat hebben we de Queen Anne genoemd, omdat we in het wrak lepels vonden met het portret van de Engelse koningin Anne Stuart. Dat is mijn mooiste vondst tot nu toe, omdat we het verhaal van dit schip compleet hebben kunnen reconstrueren: het kwam uit het mediterrane gebied, voer via de Straat van Gibraltar, de Atlantische Oceaan, de Noordzee en de Waddenzee naar de Zuiderzee, vermoedelijk op weg naar Amsterdam. Het zonk doordat het tijdens een zware storm vastliep op een ondiepte en werd stukgeslagen. Het wrak was heel compleet en bevatte meer dan duizend vondsten. Dat ik heb kunnen achterhalen wat er met dat schip is gebeurd, was geweldig. Daar ben ik heel trots op. Maar ik wil het wél zien te overtreffen!’
WADDEN 4-2023 15
ALLE AFGEBEELDE OBJECTEN KOMEN UIT DE QUEEN ANNE KOMEN
niet alleen draaien om bijzondere vondsten als goud of zilver of kanonnen, die vertellen maar het halve verhaal. Ik wil het héle verhaal kennen: om welk schip gaat het, wie waren de opvarenden, waar kwam het vandaan en wat was de bestemming? Hoe is het vergaan? En wat zegt dat alles weer over de manier waarop in de hele Nederlandse delta handel werd gedreven, over de mensen en gemeenschappen die afhankelijk waren van de handelsvaart?’
MIJKE BOS
1 HARLINGEN PLAID € 149,95
Gemaakt van gerecyclede wol
Met origineel Harlingen breipatroon
175 x 200 cm groot, heerlijk om onder weg te kruipen
16
Ben jij Wijs met de Waddenzee? Draag het uit met één van deze duurzame producten. Met jouw aankoop steun je het werk van de Waddenvereniging.
Wijs met de Waddenzee 4
WIJS SWEATER € 79,95
2
WADDEN MUTS € 39,95
3
HARLINGEN SCHIPPERSTRUI € 129,95 / HARLINGEN SCHIPPERSVEST € 139,95
1 De HARLINGEN PLAID is ideaal om onder weg te kruipen tijdens een koude dag. De plaid is 175 x 200 cm groot en je kunt hem ook gebruiken als bedsprei. Gemaakt van gerecyclede wol en gebreid in het unieke Harlingen design met de kenmerkende donkerblauwe kleur.
2 Met de WADDEN MUTS blijf je heerlijk warm. Deze muts bevat 60% gerecyclede wol. In één maat verkrijgbaar en geschikt voor zowel heren als dames. Op de muts is subtiel een logo geborduurd van de Waddenvereniging.
3 De HARLINGEN SCHIPPERSTRUI of het SCHIPPERSVEST bevat gerecyclede wol dat heerlijk zacht draagt. Het breisel van de trui is ideaal voor een koude winterdag op de Nederlandse Wadden.
4 De heerlijk zachte en comfortabele WIJS SWEATER is ideaal om te dragen op koudere dagen. Jouw favoriet voor op het Wad voor dames en heren.
Je kunt deze en meer producten bestellen in onze webwinkel of kopen in een van onze winkels. Voor bestellen en de adressen van onze winkels kijk je op www.wijsmetdewaddenzee.nl. Heb je vragen? Bel de klantenservice op 085 273 17 72 of mail met webwinkel@wijsmetdewaddenzee.nl. WADDEN 4-2023 17
ACTUEEL
Verzanden of 5 VRAGEN OVER VERZANDING,
Regelmatig verschijnen er nieuwsberichten over dichtslibbing en ophoging van de Waddenzee door zandhonger, maar ook over wadplaten die juist dreigen te verdrinken door zeespiegelstijging en bodemdaling. Hoe zit dat nou? TEKST: KOEN MOONS ILLUSTRATIE: ADOBESTOCK
1 WAT IS ZANDHONGER EIGENLIJK?
Zandhonger is een beetje een vreemde benaming, die het beeld oproept van een hongerig monster dat oneindig zand naar binnen slurpt. De term wordt echter gebruikt voor zeeën of zeearmen waar de stroming is veranderd, waardoor de balans tussen erosie en sedimentatie is verstoord. Er verdwijnen bijvoorbeeld happen uit de kust of van zandbanken, terwijl geulen juist opgevuld worden. In dit geval is het de Waddenzee die ‘honger’ heeft en zand vanuit de Noordzee haalt. Eigenlijk is ‘sedimenthonger’ een betere term, want het gaat om een mengsel van zand, klei en slib.
18
2 WAAR KOMT SEDIMENTHONGER IN DE WADDENZEE VANDAAN?
Twee keer per dag stroomt water (en daarmee ook zand, klei en slib) tussen de eilanden door de Waddenzee in en na zes uur weer terug naar de Noordzee. Er bestaat van nature een dynamisch evenwicht: er ontstaan en verdwijnen zandbanken en geulen, maar de verhouding tussen aanvoer en afvoer van sediment is ongeveer gelijk. Door bedijking, landaanwinning en uiteindelijk het afsluiten van de Zuiderzee en de Lauwerszee is daar de afgelopen eeuwen verandering in gekomen. De oppervlakte van de Waddenzee is met twee derde afgenomen, waarmee ook de stroming van het water afnam. Bij vloed komt er nog wel veel sediment uit de Noordzee naar binnen, maar de ebstroom is te zwak om al het sediment weer mee terug te voeren naar de Noordzee. Netto blijft er sediment achter in de Waddenzee.
3 WAT DOET DAT MET DE WADBODEM?
De veranderingen zorgen vooral in het oostelijke deel van de Waddenzee voor verzanding: er wordt namelijk meer sediment aangevoerd dan afgevoerd. Het gevolg is dat bodem omhoog komt. Diepe geulen slibben dicht, zoals de vaargeul bij Ameland. In de westelijke Waddenzee is sinds de afsluiting van de Zuiderzee vooral sprake van een toename in de getijslag (hoger hoogwater en lager laagwater). Hierdoor stroomt er rondom Texel en Vlieland juist meer water, terwijl aan de Friese Waddenzeekust de sedimentatie juist weer toeneemt.
meer lezen? Elke editie van het magazine WADDEN beantwoorden we vijf vragen over een ingewikkelde kwestie. Ga voor een overzicht van alle artikelen in deze serie naar www.waddenvereniging.nl/ vijfvragenover
verdrinken?
BODEMDALING EN ZEESPIEGELSTIJGING
5 HOE ZIT HET DAN MET DE BODEMDALING?
4 WAAROM IS ZEESPIEGELSTIJGING DAN TOCH EEN PROBLEEM?
Door klimaatverandering stijgt de zeespiegel, ook die van de Waddenzee. Volgens de laatste klimaatscenario’s van het KNMI in het ergste geval misschien zelfs met meer dan 1,5 cm per jaar. De zeespiegelstijging zorgt ervoor dat de netto sedimentatie in de Waddenzee toeneemt; de wadbodem groeit in principe mee met de zeespiegelstijging. Maar, er komt een omslagpunt waarop de bodemopbouw de zeespiegelstijging niet meer kan bijhouden. Wanneer dit gaat gebeuren is onzeker en verschilt per deel van de Waddenzee. Het komgebied bij Vlieland krijgt al rond 2030 te maken met zandplaten waarvan de randen langzaamaan niet meer droogvallen. Die van Ameland en Terschelling volgen enkele tientallen jaren later. Vogels krijgen zo een steeds kleiner gebied waar ze voedsel kunnen zoeken bij laagwater.
Op sommige plekken in de Waddenzee daalt de bodem doordat er onder de bodem gas of zout wordt gewonnen. Op korte termijn wordt het ‘gat’ dat ontstaat op een natuurlijke manier opgevuld met zand. Echter, dit betekent wel dat er netto meer erosie van de Noordzeekusten van de Waddeneilanden plaatsvindt. De bedrijven die naar gas en zout boren - en dus voor lokale bodemdaling zorgen - zijn verplicht een bepaalde hoeveelheid extra zandsuppletie in de Noordzeekustzone te bekostigen. Dit beïnvloedt vervolgens wel de bodemsamenstelling en heeft dus gevolgen voor het bodemleven. Daarnaast veroorzaakt deze bodemdaling op lange termijn een disbalans tussen zeespiegelstijging en het meegroeien van de wadbodem. Met het oog op de toch al ongunstige toekomstscenario’s is dat niet wenselijk.
WADDEN 4-2023 19
ES UT
ACTIEF
N
ADDE W
F
OO RO D
Langs de rijke oogst Winterstilte heerst op de Noord-Friese akkers. De oogsten van afgelopen zomer en herfst zijn echter volop aanwezig in de vele boerderijwinkels en kraampjes die je passeert tijdens deze fietstocht langs de waddenkust. TEKST: ANNEMARIE BERGFELD FOTO’S: ANNEMARIE BERGFELD E.A.
In de vijver van het Hemmemapark dobbert een paartje zaagbekken. Aan de schaduwkant van het met berken begroeide eiland ligt nog een vliesje ijs op het water. Vanaf de uitkijktoren zie ik dat de rijp op de weilanden rond het park snel verdwijnt onder de februarizon. De vrijwilligers van de dorpsboomgaard in Berlikum hebben de afgelopen weken zo’n driehonderd fruitbomen gesnoeid. Vandaag nemen ze de elzensingel onder handen. Peren, appels, pruimen, hazel- en walnoten brengt de boomgaard voort die ‘door het dorp’ wordt onderhouden. Vorig jaar was een geweldig jaar, herinneren Tjeerd Posthuma en Wijbrand de Graaf zich terwijl ze nijver doorwerken. Meer dan 2,5 ton plukten ze met z’n allen. Een groot deel van de oogst ging naar de Voedselbank, de vrijwilligers kregen allemaal een tas vol fruit en 2 ton werd aan Dykstra State geleverd.
BAKKEN VOL BONEN Ik kom net bij de boerderijwinkel in Menaldum vandaan gefietst waar Grietje Lautenbach me liet zien welke producten ze verkoopt, vrijwel uitsluitend lokaal en
regionaal. Vlees, eieren, zuivel, aardappelen, groenten, fruit, bier, chocola, noten, sappen, bakproducten... En dan niet een paar soorten, nee, alles in tientallen variëteiten. Er staan bakken vol met bonen: bruine bonen, Wieringer bonen, gele woudbonen, Friese tuinbonen, citroenbonen. Grietje staat even stil bij de lichtgroene Dik Trom-erwt, ooit een populair ras, maar daarna van de radar verdwenen. ‘Piet Hoekstra uit Sint Jacobiparochie heeft ‘m teruggebracht. Het is een grote, zoete erwt, heerlijk om erwtensoep van te maken.’ Om de enorme appeloogst van 2022 in de streek, inclusief die van Hemmemapark, kwijt te raken, ontwikkelde Grietjes dochter Hilly, die actief is in voedselinnovatie, drie nieuwe producten: Waadsap, Waadfris en Waadhap. Eerder al bedachten zij en haar collega’s de zwampasta, een pasta van oesterzwammen gekweekt op koffiedik. Pasta’s, natuurlijk... Ook die zijn in vele varianten te koop bij Dykstra State.
PASTINAAKSOEP Het is een windstille dag, perfect voor een winters fietstochtje. Lekker ook dat in deze streek niet al te veel bomen staan, bijna de >
SLA OOK DEZE ADRESSEN NIET OVER: • Anne-Famke’s Pleats in Stiens, pal aan de Dokkumer Ee, herbergt twee B&B-kamers, waar je zo vanuit je bed de tuin inloopt. Info: annefamkespleats.frl. • Saunacomplex De Zoutbron in Vrouwenparochie is ontspannen met een hoofdletter O. Het zout in het zoutwaterbad is afkomstig uit de eigen, natuurlijke bron. Met B&B. Info: dezoutbron.nl. 20
Bij restaurant De Zwarte Haan wordt de lunch op het beschutte terras geserveerd.
Bij een vakantie in het noorden hoort verse melk uit de tap van boerderij Noordzigt
WADDEN 4-2023 21
De grond is bezaaid met sneeuwklokjes en boerenkrokussen
Kirsten Zwijnenburg van Aerden Plaats in Oude Bildtzijl met Ouwe Sylster Keky.
hele dag voel ik de zon op mijn gezicht. De vroegere streekbewoners zouden ook wel gek zijn geweest als ze hier bossen hadden geplant. De zware kleigrond van de voormalige Middelzee en het opgeslibde land van polder ‘t Bildt behoren tot de meest vruchtbare van ons land, hier kon beter voedsel worden verbouwd. En dat is wat er nog altijd gebeurt. In de eerste maanden van het jaar liggen de akkers er niet op hun mooist bij, maar de oogsten van afgelopen zomer en herfst zijn ruim aanwezig in de vele boerderijwinkels en kraampjes langs de weg. Én op tafel. Op het beschutte terras van restaurant De Zwarte Haan eet ik een stevige pastinaaksoep met garnalen. ‘Onze groentes komen van Bildts Genot van Teun de Jong uit Sint Annaparochie’, wordt erbij verteld. ‘En de garnalen zijn duurzaam gevangen door de vissers van SOLT uit Zoutkamp.’
OUWE SYLSTER KEKY Je kunt niet in Zwarte Haan zijn en níet even ‘over de dijk’ kijken. Daar strekt het wad zich uit. Grote groepen kokmeeuwen, scholeksters en een enkele aalscholver rusten aan de rand van een kronkelende slenk. De rood-wit gestreepte Amelander vuurtoren lijkt vlakbij. Ik gun mezelf een kwartiertje op de dijk met dit heerlijke vergezicht. Als het tijd is om weer landinwaarts te trekken, sta ik even stil bij De Slikwerker. Dit standbeeld eert de mannen die met niets meer dan een schop en een kruiwagen het hele Bildt drooglegden. Cultureel bezoekerscentrum de Aerden Plaats in Oude Bildtzijl, deels gehuisvest in de voormalige Julianakerk (inclusief
FIET S ZELF DEZE FOODROUT E 22
vlindertuin, theeschenkerij, expositieruimte voor lokale kunstenaars, toeristisch informatiepunt, streekproductenwinkeltje en archeologisch steunpunt) vertelt het interessante verhaal van het ontstaan van ‘t Bildt en van de Friese waddenkust. In de theeschenkerij serveert vrijwilliger Kirsten Zwijnenburg thee met de plaatselijke specialiteit Ouwe Sylster Keky (cake) aan een dorpsgenoot die even komt buurten. De Keky wordt exclusief gemaakt door bakker Van der Wal in Stiens.
HET MOOISTE RIVIERTJE De weg Leeuwarden-Holwert is grofweg de grens tussen het oude land en het polderland dat op de Middelzee werd gewonnen. Langs de 13e-eeuwse Sint Vituskerk van Feinsum fiets ik dat oude land van terpen en kerkjes weer in. Nog vóór Leeuwarden volgen Britsum, Koarnjum en Jelsum: net als Feinsum zijn ook dit terpdorpen met kerken die hun oorsprong in de middeleeuwen hebben. Maar eerst is er nog Bartlehiem, dat zijn faam dankt aan de Elfstedentocht, en de Dokkumer Ee, misschien wel het mooiste riviertje van Friesland. Het fietspad loopt er pal langs. Mijn laatste stop is het park van Martenastate in Koarnjum, in de luwte van de stevige terpkerk. Rond het mini-kasteeltje met uivormige spits is de grond bezaaid met sneeuwklokjes en boerenkrokussen. In de eerste maanden van het jaar is dit park, net als dat van Dekema State in het naastgelegen Jelsum, een weelde van stinzenplanten, de vooruitgeschoven troepen van het voorjaar.
De beschrijving van de fietsroute Middelsee: oud en nieuw land aan de waddenkust (59 km) en informatie over (nog veel meer) food- en natuuradressen zijn te vinden op: www.waddenvereniging.nl/foodroutes.
Tafeltje-dek-je
Onder de talloze spaghettihoopjes op een drooggevallen wadplaat zitten wadpieren ingegraven. Zij filteren het zand en poepen het uit. In de wadbodem vind je ook wormen, schelpdieren en nog veel meer ‘ondergronds’ leven. De wadplaat is een rijk gedekte tafel voor vogels en zeedieren. Zelfs het tafelkleed is eetbaar. TEKST: LIDEWIJ KEMME
BRUINE MATTEN
ALAMY
Het ‘tafelkleed’ wordt gevormd door het bruingroene laagje dat je op een drooggevallen plaat vindt. Het bestaat uit eencellige algen, ze heten diatomeeën of kiezelwieren, die in water leven. Ze hebben allerlei bijna wiskundige vormen, die ze danken aan een glasachtig skeletje van
kiezel aan de buitenkant van de cel. Ze worden gegeten door zoöplankton, miniscule diertjes, die weer het eten zijn voor grotere dieren. Bij vloed kruipen de kiezelwieren een paar millimeter in de bodem om niet weg te spoelen en komen bij eb weer naar het licht. Zelf halen ze namelijk met hulp van zonlicht
hun voedsel uit een mengsel van CO2 en water. Daarbij komt zuurstof vrij en daarom zijn ze een belangrijke bron van zuurstof op aarde.
BORSTELWORMEN
Wadpieren zijn borstelwormen, met een kop en en een lijf dat uit verschillende stukjes, segmenten, bestaat. Elk segment is voorzien van ‘borstels’: uitsteeksels die alle soorten borstelwormen verschillend gebruiken. Om te zwemmen of zich in te graven, een prooi te vangen of een vijand te vergiftigen, en om mee te voelen. Van de meer dan 11.000 soorten die er bestaan, komen er zo’n 200 voor in de Waddenzee. Ze komen er op allerlei manieren aan voedsel. De gestippelde dieseltreinworm is een aaseter en jaagt op kleine diertjes. De wadpier eet zand en voedt zich met het plantaardig afval daarin. Kokerwormen steken hun tentakels uit een zelfgemaakt kokertje van zand of stukjes schelp en filteren het water. En zelf zijn ze een lekker hapje voor grotere dieren.
KIJK VOOR FILMPJES OP: WWW.WADDENVERENIGING.NL/BODEMLEVEN WADDENmagazine 3-2021 23 WADDEN 4-2023 23
17
SPEELBORD: LIDEWIJ KEMME
ui
Sierlijke diatomeeën
Bekijk je de diatomeeën in een waterdruppel door een microscoop, dan vallen hun mooie vormen en patronen op. Leuk als inspiratie voor een knutseltip Alles wat je hiervoor nodig hebt, vind je in de keuken of een rommella. Deze hangers worden van zoutdeeg gemaakt, de patroontjes druk je met een willekeurig stuk gereedschap in het deeg.
WAT HEB JE NODIG?
•3 kopjes bloem • 1 kopje keukenzout • 1 theelepel olie • 1 kopje water
• koekjesvorm • glas • gereedschap naar keuze
Let op! Als je deze hoeveelheden gebruikt heb je een grote deegbal. Je kunt de hoeveelheden ook halveren. In folie gewikkeld blijft het deeg in de vriezer nog een tijdje goed.
D LI
EW
K IJ
EM
ME
ZO MAAK JE HET
• Kneed de ingrediënten goed door elkaar en voeg telkens een heel klein beetje water toe totdat het een grote bal wordt, die niet brokkelt maar ook niet nat is. • Bestuif je werkblad met bloem. Rol het deeg uit met een deegrol of een glas en steek er vormpjes uit. Voor de rondjes gebruik je een koekjesvorm of een glas met een dunne rand. • Nu kun je er patroontjes in duwen met bijvoorbeeld: de dop van een viltstift, de kop van een kruisschroef, een kammetje - van alles eigenlijk. • Maak als laatste een gaatje voor het touwtje met een staafje of de kop van een spijker. Je kunt het zoutdeeg aan de lucht laten drogen of op 100 graden in de oven. Zorg ervoor dat het niet bruin wordt, dan gaat het brokkelen. Zijn je diatomeeën goed droog, haal er dan een touwtje door (met of zonder kraal) om ze op te hangen. Je kunt ze eventueel met verf een kleurtje geven.
HEB JE EEN VRAAG, OPMERKING, OF EEN GOED IDEE? MAIL NAAR: INFO@WADDENVERENIGING.NL 26
WADDENmagazine 3-2021 26
Vervoersstroomstoring Bereikbaarheid van de eilanden moet duurzamer
In de smalle en ondiepe delen van de vaargeul Holwert-Ameland kunnen de komende en de gaande veerboot elkaar amper passeren, ondanks voortdurend baggeren. Sinds kort heeft Rijkswaterstaat ‘parkeervakken’ uitgebaggerd, opdat de schepen elkaar veilig kunnen passeren. Tijd voor een toekomstbestendige oplossing voor de bereikbaarheid van het eiland, vindt de Waddenvereniging. Sommige Duitse eilanden hebben al keuzes gemaakt. TEKST: ANNEMARIE BERGFELD
Alleen bij hoogwater kan de Frisia IX het eiland Juist bereiken. Een halfuur na vertrek uit het Oost-Friese Norddeich lijkt de passagiersboot de oostpunt van het eiland bijna te raken. Maar het duurt dan nog een uur voor hij de haven van het dorp, hemelsbreed nog geen zeven kilometer van de oostpunt, invaart. Terwijl in de donkerhouten salon obers in onberispelijk obertenue thee serveren, zien de passagiers op het bovendek hoe de boot met de onzichtbare geulen en prielen van de Waddenzee mee kronkelt. Aan stuurboord markeren berkenstaken met bijeengebonden takken de vaargeul, aan bakboord waaieren de takken wijd uit. De zandplaten onder > WADDEN 4-2023 27
PIETER DE VRIES
ACHTERGROND
De schepen in de vaargeul tussen Holwert en Ameland kunnen elkaar nauwelijks passeren.
ALAMY
Het eiland Juist van boven.
ALAMY
Bezoekers aan het eiland Juist worden vervoerd in door paarden getrokken huifkarren.
28
ACHTERGROND
'Dit is geen houdbare situatie: alles wat je wegbaggert, brengt de zee weer net zo hard terug'
Constante bodemberoering Tien minuten later meert het schip af. Eilanders en bouwvakkers spoeden zich naar hun gereedstaande Wippen, de hand- en fietskarren waar je op dit autovrije eiland niet zonder kunt. Voor de gasten staan Insel-Taxi’s te wachten: door paarden getrokken huifkarren. Ondertussen baggert tachtig kilometer westelijker Rijkswaterstaat de vaargeul tussen Holwert en Nes op Ameland. Om de verbinding met het eiland mogelijk te maken, wordt jaarrond vijf dagen per week gebaggerd. Dit heeft veel negatieve effecten op de natuur. ‘Door de constante bodemberoering en vertroebeling bevat het water weinig zuurstof en kunnen algen, die aan de basis van de voedselketen staan, zich niet goed ontwikkelen’, vertelt fysisch geograaf Bas Bijl van de Waddenvereniging. ‘Ook het bodemleven in en aan de rand van de geul wordt constant zwaar verstoord én door de vertroebeling wordt het vogels heel moeilijk gemaakt op zicht te jagen. Dit is geen houdbare situatie, temeer omdat de zee alles wat weggebaggerd wordt, net zo hard weer terugbrengt.’
Gescheiden vervoersstromen Verschillende partijen denken momenteel na over oplossingen. De Waddenvereniging ziet de meeste kans in een toekomstbestendige oplossing. Bijl: ‘De vervoersstromen ‘personen’ en ‘goederen’ zouden gescheiden moeten worden, met tegelijkertijd een ontwikkeling naar een autoluw Ameland. Op verschillende Duitse Waddeneilanden is van beide al sprake. Personenvervoer kan daardoor met lichtere schepen met minder diepgang. Zwaar transport vergt een zwaarder en dieperliggend schip. Zo’n schip kan dan op tij, voornamelijk tijdens hoogwater, varen. Natuurlijk moeten al deze schepen uiteindelijk op duurzame energie gaan varen, dat >
ANNEMARIE BERGFELD
water veranderen voortdurend van vorm en plaats, de geulen wandelen mee. Volgend jaar kan de route van de veerboot weer heel anders lopen. Nu zien de passagiers hoe de boot zich van het eiland afwendt, de voorsteven zelfs bijna naar het zuiden richt om vervolgens na nog een aantal bochten écht koers naar de haven te zetten. De laatste draai is een scherpe: het schip ligt vrijwel stil alvorens het een kwartslag om zijn as draait om de bocht te kunnen maken naar de geul die recht naar de haven leidt. Het majestueuze strandhotel Kurhaus (uit 1898) torent hoog boven de rode daken van het eilanddorp uit. ‘Och, herrlich’, verzucht een dame aan de reling.
Aankomst op het eiland Juist
WADDEN 4-2023 29
ACHTERGROND spreekt in deze tijd vanzelf. Een goede, betrouwbare en toekomstbestendige verbinding tussen het vasteland en Ameland, die de ecologie van de Waddenzee én de bereikbaarheid van het eiland ten goede komt, vergt tijd. Daarom moeten we zo snel mogelijk voor deze weg kiezen.’
Met de bus uit Leeuwarden
ALAMY
Bijl vervolgt: ‘Voor schoolkinderen, eilanders die voor hun werk naar de wal moeten of mensen die op het eiland werken, moeten er kleinere schepen komen die regelmatig, onafhankelijk van het tij, varen. Daarnaast zijn er de vele toeristen, die van groot belang zijn voor de eilandeconomie. Zij kunnen dan kiezen tussen een vast aantal afvaarten per dag. Wij denken graag mee. Zo kan er gekeken worden naar het extra faciliteren van toeristen. Bijvoorbeeld door ze de mogelijkheid te bieden om vanaf Leeuwarden een bus naar de haven te nemen om vervolgens, na een ontspannen overtocht, op een eiland met weinig autoverkeer aan te komen. Want: laten we Ameland vooral autoluw maken.’
Wipkarren op Juist
30
Brandweer en huisarts Niet alleen Juist, ook de Oost-Friese Waddeneilanden Baltrum, Spiekeroog en Wangerooge zijn autovrij. Op Juist beschikken alleen brandweer en huisarts over gemotoriseerde voertuigen. Voor de aanvoer van goederen voor supermarkt, horeca en de bouw, en voor de afvoer van vuilnis en voor alles daartussenin worden paard en wagen ingezet. De Waddenvereniging begrijpt het belang van de economieën op de Nederlandse Waddeneilanden heel goed. ‘Autovrij is vooralsnog geen optie, autoluw wel degelijk’, meent Bijl. ‘Voor de situatie tussen Holwert en Ameland die nu speelt, kan dat een groot deel van de oplossing zijn. Het is nodig dat we meebewegen met de natuurlijke dynamiek van de Waddenzee. Dat maakt de zee zelf ons ook steeds weer duidelijk.’
Dode zee Op sommige plekken is de Waddenzee nagenoeg doodverklaard door het baggeren van vaargeulen. Baggeren zorgt voor opwervelend slib en daarmee voor steeds minder zicht en zonlicht voor het leven in de Waddenzee. Het wordt hoog tijd om kritisch te kijken naar de noodzakelijkheid van alle baggerwerkzaamheden en waar mogelijk ze te voorkomen. Meer lezen? Info: www.waddenvereniging.nl/baggeren.
ALAMY
Niet alleen Juist, ook de Oost-Friese Waddeneilanden Baltrum, Spiekeroog en Wangerooge zijn autovrij.
WADDEN 4-2023 31
ANNEMARIE BERGFELD
Naast autoluw, zijn voor veel Duitse eilanden de vervoersstromen ‘personen’ en ‘goederen’ gescheiden.
HENK POSTMA
ACTIEF
Wat beweegt de
wadloper ? Je nietig voelen. De uitdagingen van het wad te lijf gaan. De waarde van het gebied aan anderen overbrengen. Drie wadloopgidsen vertellen over hun motivatie om met groepen over slik en zand te lopen. Deze winter kun je het wadlopen zelf ervaren. TEKST: ANNEMARIE BERGFELD
Een bevroren Waddenzee komt zelden voor. Zout water bevriest - afhankelijk van het zoutgehalte - pas bij 1,9 tot vier graden onder nul. Op 8 februari 2012 was er door de aanhoudende vorst flinke ijsvorming op het wad. Een groep van 17 wadlopers trotseerde 32
die dag de kou en het ijs en wandelde vanaf de zeedijk bij Moddergat richting Eilander Bult. IJsschotsen waren bij de kustlijn door het getij over elkaar heen geschoven, verderop kon je over een bevroren harde zandlaag lopen. Hier en daar lagen grote, broze
ijspakken van soms wel een meter hoog. Daarna maakte het harde zand plaats voor bevroren slik. Tijdens het lopen zakten de wadlopers hier soms tot aan de knieën door het slik heen. De krachtige wind uit het oosten tot noordoosten zorgde ervoor dat het een stuk
Peter Laagland wadloopgids sinds 2018
‘IK HEB LIEVER ZAND DAN SLIK’ ‘Bij mij begint het altijd met de sportieve uitdaging. Kajaktochten, meerdaagse bergtochten, ik heb het graag spartaans. Op een dag lokte het wad: uitdagend, uitgestrekt en je bent er overgeleverd aan de grillen van de natuur. De eerste tocht die ik met mijn maat maakte, ging meteen naar Schiermonnikoog. Inmiddels heb ik er een sport van gemaakt zo veel mogelijk extreme tochten te lopen. Een van de laatste was van Terschelling naar de vaste wal én weer terug binnen één tij. De meeste tochten die ik gids, zijn ook niet de makkelijkste. Zodra
ik het wad zie, ben ik gelukkig. De leegte en uitgestrektheid blijven me fascineren. En hoe water, wind en zand het landschap voortdurend opnieuw vormgeven. Ik houd erg van zand, dat heb ik liever dan slik. Slik kost veel energie, met stevige grond onder de voeten kan ik goed tempo maken. Maar het is ook relatief, zonder het een was ik niet blij met het ander.’ • Info: www.avontuurlijkwadlopen.nl.
kouder aanvoelde dan de -4 graden op de thermometer. Desondanks genoten de deelnemers van een uitzonderlijke belevenis in een uitgestrekt poolgebied. Kijk op de volgende pagina voor een wadlooptocht in februari 2024. Zou het wad er weer zo winters bij liggen? WADDEN 4-2023 33
HENK POSTMA
Jan Kraster wadloopgids sinds 1974
‘DE BODEM IS HET BEGIN VAN DE WADDENZEE’ ‘Ik was nog maar acht jaar toen ik al met mijn vader meeging op tochten die hij gidste. Het avontuur, de sportieve uitdaging, na afloop gezellig met z’n allen een biertje in het Wapen van Hunsingo in Pieterburen... ik vond het geweldig. Toen ik 14 was, stond ik zelf ook al op de gidsenlijst. Ik hielp de EHBO-tas sjouwen of bracht mensen terug die niet verder durfden. In de loop der jaren is daar de liefde voor het wad bijgekomen en werd ik me steeds meer bewust van de waarde van het gebied. Dat probeer ik over te brengen op de mensen die ik meeneem. Ik wil ze duidelijk maken dat de
Waddenzee natuur moet blijven. Het is mooi om te zien wat het wad met mensen doet. Eerst kijken ze met een vieze blik naar de slikkige bodem met bruine vlekken. Als ik ze vertel dat niet bomen maar wieren zuurstofproducent nummer 1 van de wereld zijn, als ik ze laat zien welke beestjes in het slik zitten of hoe een zeester een garnaal opsmikkelt, dan kijken ze opeens met heel andere ogen naar de bodem en staan ze met de hand voor de mond van verbazing. En dan begrijpen ze ook dat de bodem het begin is van de Waddenzee.’ • Info: www.wadloper.com.
AANBIEDING
WINTERS WADLOPEN Op zaterdag 10 februari 2024 kun je van 14.00 - 18.00 uur mee met Jan Kraster voor een winterse wadlooptocht vanuit de Friese kustplaats Noordpolderzijl. Na afloop is er een warm drankje bij de vuurton. Mocht het weer niet meewerken, dan wordt uitgeweken naar zaterdag 9 maart. Lezers van het magazine WADDEN ontvangen 20% korting en betalen voor deze unieke ervaring € 25,- p.p. (reguliere prijs € 31,25). Aanmelden via www.waddenvereniging.nl/agenda
34
ACTIEF Martine Visser§ wadloopgids in opleiding
‘HEERLIJK OM TE PUZZELEN EN PIONIEREN’ ‘Lopen op het wad is zo fantastisch mooi! De weidsheid, de stilte, de rust, geen vervuiling aan de lucht... Ik voel me nietig op het wad. Een jaar of wat geleden begon ik tochten te lopen als deelnemer. Een gids merkte mijn enthousiasme op en vroeg of het gidsen niet iets voor mij zou zijn. ‘Kán dat dan?’, was mijn eerste reactie. In januari en februari heb ik mijn laatste theorielessen, in maart een gesprek met de opleidingscommissie en als zij vinden dat ik er klaar voor ben, mag ik mijn examen aanvragen bij de provincie. Na drie jaar opleiding hoop ik komend seizoen mijn eerste tochten als gediplomeerd gids bij Wadloopcentrum
Fryslân te begeleiden. Het liefst maak ik uitdagende, sportieve tochten zoals die naar Schiermonnikoog en het Rif, een zandplaat tussen Ameland en Schiermonnikoog. Ook de verkenningen die we in het begin van het seizoen doen, vind ik heel leuk. Vóór je met deelnemers op pad gaat, moet je wel precies weten wat er in de winter veranderd is aan de loop van de geulen en prielen en de locatie van zandplaten en slikvelden. Ik houd van de dynamiek, van de bodem die continu verandert. Dan moet je je route aanpassen, puzzelen en pionieren. Heerlijk vind ik dat.’ • Info: www.wadlopen.net.
WADDEN 4-2023 35
36
ACTUEEL
CRIS TOALA OLIVARES
NIEUW RAPPORT: garnalenvisserij heeft negatieve gevolgen voor de natuur
MINDER VISSEN IS BETER
Voor het eerst heeft een grootschalige meta-studie onomstotelijk aangetoond dat de garnalenvisserij op de Waddenzee nadelige effecten heeft op dieren die in en op de zeebodem leven, op vispopulaties en op beschermde vogels. Katja Philippart, directeur van de Waddenacademie, legt uit wat dit betekent. TEKST: DIEDERIK PLUG
Eind september kwam het rapport Beoordeling van ecologische effecten van garnalenvisserij op bodem en biota uit, geschreven onder de vlag van Wageningen Marine Research en de Waddenacademie in opdracht van het ministerie van Landbouw Natuur & Voedselkwaliteit (LNV). Het rapport heeft als doel om een compleet en betrouwbaar beeld te geven van de effecten van garnalenvisserij op de natuurlijke omgeving. ‘Dat was hard nodig, want dat was er tot nu toe niet’, zegt Katja Philippart, directeur van de Waddenacademie. ‘Tot nu toe lag er een Passende beoordeling garnalenvisserij Natura 2000 gebieden (in juli 2022 opgesteld door een consultancybureau in opdracht van de visserijsector, red.) gericht op de aspecten die (juridisch) relevant zijn voor de vergunningen voor menselijke activiteiten in Natura 2000 gebieden en die concludeerde: er zijn geen beduidende effecten van de garnalenvisserij op de > WADDEN 4-2023 37
HENK POSTMA
ACTUEEL natuurlijke kenmerken van de Waddenzee. Nu is alles wat we weten samengebracht door een brede groep van experts van verschillende universiteiten en onderzoeksinstituten, waarbij ook twee mensen uit de visserijsector zelf betrokken waren. Het is een breed gedragen, compleet overzicht van alle bekende onderzoeken op dit gebied met een grondige analyse van datgene wat wel en wat niet bekend is over de effecten van garnalenvisserij.’
worden verjaagd van hun voedselbronnen – al gaat dat laatste natuurlijk op voor alle schepen die op de Waddenzee rondvaren. Maar, en dat is de derde conclusie, ook is helder geworden welke kennis over ecologische effecten van garnalenvisserij wel belangrijk, maar (nog) niet beschikbaar is.’ Daarmee doelt Philippart onder meer op de ‘cumulatieve’ effecten: de combinatie van de effecten van garnalenvisserij met die van andere menselijke activiteiten op de Waddenzee.
Bewezen effecten
Pijnlijke keuzes
Het rapport trekt drie belangrijke conclusies, vertelt Philippart: ‘Ten eerste staat vast dat de garnalenstand te lijden heeft onder ‘groeioverbevissing’; er worden te veel nog kleine dieren gevangen, die beter nog even hadden kunnen doorgroeien. Dit betekent ook dat als er minder zou worden gevist, uiteindelijk de totale vangst groter wordt. Ten tweede is nu duidelijk dat de bodemberoering door de garnalenvisserij wel degelijk een effect heeft op dieren die in en op de bodem leven, dat bijvangst vispopulaties aantast, vooral die van schol, en we zien dat beschermde vogels (zoals de zwarte zee-eend) door verstoring
Volgens Philippart is het zaak dat nu alle partijen samenwerken aan een oplossing: ‘Ik hoop op een scenario waarin wij als Nederland aan onze verplichtingen jegens Natura 2000 gebieden kunnen voldoen, maar waarin vissers ook nog een normale boterham kunnen verdienen. Daarvoor zijn heldere keuzes nodig. Keuzes die geloofwaardig zijn voor alle partijen en die gelden voor de lange termijn. Iedereen moet kunnen gedijen op basis van de afspraken die gemaakt gaan worden. Alle partijen én de natuur. Maar als dat niet lukt, dan zullen er (mogelijk pijnlijke) keuzes gemaakt moeten worden door de minister.’
STANDPUNT WADDENVERENIGING ‘De visserij moet beter worden afgestemd op het bodemleven’ Nederlandse garnalenvissers die werken in Natura 2000-gebieden doen dat onder een zogeheten gedoogbeschikking; de vergunning voor de vissers is begin dit jaar verlopen. In afwachting van een nieuwe vergunningprocedure is de gedoogbeschikking per 1 oktober verlengd tot begin 2025. De vissers kunnen dus op de oude voet doorvissen, al moeten ze hun schepen wel voorzien van katalysatoren of schonere motoren. De Waddenvereniging is uit protest tegen de verlenging van de gedoogvergunning uit het overleg gestapt met de vissers en het ministerie over de toekomst van de garnalenvisserij en onderzoekt of via de rechter de gedoogregeling kan worden teruggedraaid. De Waddenvereniging wil dat er bindende afspraken komen over waar, wanneer en hoeveel er in de 38
Waddenzee op garnalen mag worden gevist. Belinda Burtonshaw, mariene bioloog bij de Waddenvereniging: ‘Garnalen worden gevangen door met vistuig over de zeebodem te ‘schrapen’, waardoor de zeebodem keer op keer centimeters diep wordt omgewoeld, soms hetzelfde stuk wel dertig keer per jaar. Zo krijgt de zeebodem geen kans te herstellen. De garnalenvisserij moet dus beter worden afgestemd op het bodemleven. Wij vinden dat er sowieso niet meer zou moeten worden gevist op de slibrijke bodems, waar het meest gevoelige, langlevende bodemleven zich bevindt, zoals wormen, mosselen en schelpen. Dit rapport toont aan dat de schade door de garnalenvisserij daar het grootst is. Het rapport laat bovendien zien dat het ook in het belang van de garnalenvissers zelf is om minder te vangen.’
VERDIEPING Op www.waddenvereniging.nl/garnalenvisserij vind je het volledige rapport Beoordeling van ecologische effecten van garnalenvisserij en biota en meer achtergrondinformatie over garnalenvisserij en het effect op het bodemleven van de Waddenzee.
WADDEN 4 -2023 39
Waddenleven
In de serie Waddenleven staat altijd een verrassende groep dieren of planten centraal. Deze keer, vanwege het thema bodem: BODEMJAGERS.
JENA EDWARDS
TEKST: KOEN MOONS
Leven van de bodem
De Waddenzee zit vol leven, dus ook vol voedsel. Het is immers eten en gegeten worden. Maar niet alleen in het water begeven zich jagers en potentiële prooien, ook op en in de bodem krioelt het van plantjes en dieren die een smakelijk hapje kunnen vormen voor predatoren. Voor deze dieren is de bodem een voedselparadijs... 40
Deze jonge ruwe haai werd gevangen bij Ameland aan de Nederlandse kust van de Noordzee tijdens een wetenschappelijke visexpeditie voor het project Swimway Waddenzee. Dit onderzoek was gericht op het vangen van volwassen ruwe haaien voor tagging en tracking om de rol van de Waddenzee als kraamkamer voor deze soort te verduidelijken. Meer informatie over dit project vind je op www.swimway.nl.
Bodemslobberaar We kennen vooral beelden van haaien die vlak bij het wateroppervlak zeehonden en schildpadden te grazen nemen, maar de RUWE HAAI – die ook in de Waddenzee voorkomt – zoekt zijn voedsel voor een flink deel op de bodem. Naast (plat)vissen eet hij inktvisachtigen, krabben en kreeften. Zelfs zeesterren en zee-egels slobbert hij van en uit de bodem.
5 Een soort die de bodem op een bijzondere manier voor zijn voedsel gebruikt is de SCHELPKOKERWORM. Het dunne borstelwormpje lijmt zand en stukjes schelp aan elkaar tot een koker, met bovenin tentakels die voedsel uit het water vangen: algjes en overheerlijke stukjes dood dier. 6 De TONG gaat ‘s nachts op jacht en zoekt met de draadvormige tastzintuigen bij zijn bek de bodem af naar wormen, kleine kreeftachtigen en kleine schelpdieren. Overdag ligt hij verborgen onder het zand, in de hoop dat hij niet zelf een prooi wordt.
FOTO FITIS
FOTO FITIS FOTO FITIS
4 Of ze nou in de bodem verstopt zijn of niet, de EIDEREEND weet kokkels met gemak uit de bodem te vissen. Hij slikt de schelpen in zijn geheel door. Zijn sterke spiermaag kraakt de kokkelschelpen in stukjes, waarna het schelpengruis wordt uitgekotst.
2
3
4
ROY VROUWENVELDER
3 De WADPIER zoekt niet naar voedsel in de bodem, hij eet voor het gemak de bodem zelf op. Zijn lichaam is in staat voedselrijke algen en dode resten van planten en dieren uit het bodemmateriaal te filteren. De rest poept hij als schoon zand weer uit.
1
ROY VROUWENVELDER
2 De VEELKLEURIGE ZEEDUIZENDPOOT of zager kruipt door de slikkige bodem en pakt bijna alles wat hij tegenkomt: van algen tot slakjes en kleine wadpieren. En als het zo uitkomt, lust hij ook wel een andere veelkleurige zeeduizendpoot.
FOTO FITIS
1 In ondiepe delen van de Waddenzee is de bodem grotendeels bedekt met een groen of bruin laagje algen. Een glibberige bedoening, maar een feestmaal voor het minuscule WADSLAKJE. Met zijn ruwe tong likt hij de wadbodem schoon.
5
6
MEER WETEN OVER DIEREN EN PLANTEN IN HET WADDENGEBIED? De Wadwaaier van de Waddenvereniging geeft veel informatie. Te koop in onze webwinkel: www.wijsmetdewaddenzee.nl. WADDEN 4-2023 41
HENK POSTMA
Unesco bezorgd over
WERELDERFGOED WADDENZEE TEKST: TESSA VAN BUSSEL
Vanwege zijn wereldwijd unieke geologische en ecologische waarden staat de Waddenzee op de Unesco Werelderfgoedlijst. Nergens anders ter wereld bestaat er zo’n dynamisch landschap met een veelheid aan leefgebieden, gevormd door wind en getijden. Het gebied is een van de laatste grootschalige bij eb droogvallende ecosystemen waar natuurlijke processen blijven functioneren. De biodiversiteit op wereldschaal is mede afhankelijk van de Waddenzee. De achttien landen in het Unesco-werelderfgoedcomité hebben formeel besloten dat de Duitse en Nederlandse regering de werelderfgoedstatus van de Waddenzee op het spel zetten als zij mijnbouw onder de Waddenzee blijven toestaan. Dit besluit is genomen omdat er zorgen zijn over het behoud van het Wereld- erfgoed Waddenzee. 42
Het Werelderfgoedverdrag (1972) kent Operational Guidelines die de werking van het verdrag regelen. Die richtlijnen geven onder andere de mogelijkheid aan iedereen die dat wil, de zorgen over het beheer van een werelderfgoed onder de aandacht van Unesco te brengen. De Waddenvereniging was een van de organisaties die dit de afgelopen jaren deed over het beheer van de Waddenzee als werelderfgoed. Unesco heeft de Nederlandse regering een flink aantal ‘huiswerkopdrachten’ meegegeven, die vóór 1 februari 2024 bij het werelderfgoedcomité moeten worden ingeleverd. Wij zullen er als Waddenvereniging natuurlijk op toezien dat dit ook daadwerkelijk gebeurt. Bekijk de huiswerkopdrachten op: www.waddenvereniging.nl/unesco.
ACHTERGROND WADDEN 4-2023 43
Genietwad
Ontdek de Wadden met waardevolle belevenissen. Lezers van WADDEN profiteren van speciale acties en aanbiedingen. Een overzicht van alle activiteiten vind je op www.waddenvereniging.nl/genietwad. CRIS TOALA OLIVARES
TEKST: JOJANNEKE DRIJVER EN BAUKJE VENEMA
MILIEUJUTTEN OP TERSCHELLING -15 T/M 20 FEBRUARI 2024 -
Al jaren organiseren we samen met Stayokay Terschelling het milieujutten. Zo doe je iets goed voor de natuur en verblijf je tijdens de voorjaarsvakantie op het prachtige eiland Terschelling. Voor het milieujutten hebben we een speciaal juttersarrangement samengesteld inclusief overnachting met uitgebreid ontbijt, lunch, diner en activiteitenprogramma. Je kunt zelf bepalen hoeveel dagen je wilt komen. Afhankelijk van het tij wandelen we in de ochtend of middag samen met wadgidsen van de Waddenvereniging over het strand en door 44
de duinen voor speciale vondsten én het opruimen van afval. Wist je dat je tijdens het wandelen op locaties komt waar je normaal niet mag komen? De rest van de dag kun je zelf invullen of meedoen aan activiteiten die speciaal voor de milieujutters worden georganiseerd. e Lezers van WADDEN ontvangen 20% KORTING op het juttersarrangement. Kijk voor het programma en boek met de kortingscode WADDEN via www.waddenvereniging.nl/genietwad.
LEEUWARDER CO UR AN T
ICONISCHE SLACHTEMARATHON - ZATERDAG 15 JUNI 2024-
Ben jij gek op wandelen of hardlopen in combinatie met natuur, cultuur en historie? Op zaterdag 15 juni gebeurt er iets bijzonders op en rond de eeuwenoude Slachtedijk in Friesland. Ruim 10.000 wandelaars en hardlopers maken een tocht van 42 kilometer over deze voormalige dijk. Hardlopers kunnen ook kiezen voor een halve marathon. Elke kilometer kun je genieten van kunst, cultuur en het Friese weidse landschap. De Slachtemarathon is, naast de Elfstedentocht, een icoon in Friesland. Het is voor het eerst in acht jaar dat er
weer een Slachtemarathon wordt gehouden. De marathon start bij de Waddenzeedijk en is dit jaar extra feestelijk vanwege 15 jaar Unesco Waddenzee Werelderfgoed. De Waddenvereniging zorgt voor een speciale invulling van de start voor elke deelnemer. e Voor de lezers van WADDEN zijn er 500 deelnametickets met € 5,- KORTING beschikbaar. De ticketverkoop start op 13 januari 2024. Bestel snel jouw tickets met de kortingscode WADSLACHTE15 via: www.waddenvereniging.nl/genietwad.
FJOERTOER OP TERSCHELLING - 22 EN 23 MAART 2024 –
Bij de Fjoertoer geniet je van de prachtige natuur van Terschelling. Op zaterdagavond 23 maart wandel je op het eiland door polder, bossen, duinen en over het strand. Wanneer het donker wordt, wijzen bakens van vuur en licht - gemaakt door kunstenaars van het eiland - de juiste koers. En natuurlijk finish je bij de enige echte fjoertoer: de Brandaris. De Fjoertoer is geen gewone wandeltocht, maar een belevenis en heeft drie uitdagende afstanden van 12, 17 en 22 kilometer, die grotendeels in het donker worden afgelegd. Ben je vrijdagavond 22 maart ook al op het eiland: dan biedt de Waddenvereniging bij Tjermelân (Oosterend) een Dark
NIKS NIEUWS, TOCH VERRASSEND
Het is niks nieuws dat het niet goed gaat met onze planeet. Het tegengaan van klimaatverandering is ook voor het waddengebied van het allergrootste belang. Als waddenliefhebber weet auteur Saskia Sampimon-Versneij (zie ook pag. 46) dat als geen ander! En de oplossing? Dat is ook niks nieuws! We hebben alles al, we weten alles al. Met het boek Niks nieuws, maar toch zal het je verrassen laat Saskia van thegreenlist.nl je zien dat duurzamer leven juist hartstikke leuk en zinvol is en dat je nog steeds evenveel avonturen kunt beleven en lekker kunt leven. Ze geeft fijne, duurzame opties die makkelijk uitvoerbaar zijn. Zo kan iedereen Wijs met de Waddenzee zijn. Het boek is voor € 34,95 verkrijgbaar in onze webwinkel www.wijsmetdewaddenzee.nl. De auteur doneert 1% van de opbrengst aan de Waddenvereniging.
Sky-wandeling aan om deelnemers de échte duisternis te laten ervaren. Voorafgaand aan de wandeling geven we een presentatie over het belang van duisternis voor de Wadden. Op deze manier vragen we aandacht voor het belang van het beschermen van deze unieke waarde. Start is vanaf 19:30 uur en aanmelden kan via onderstaande website. e Voor de lezers van WADDEN zijn er een aantal startbewijzen met 20% KORTING voor de Fjoertoer op 23 maart beschikbaar. Bestel snel jouw startbewijs met de kortingscode WADDEN12, WADDEN17, WADDEN22 (code per afstand) via www.waddenvereniging.nl/genietwad. Op is op. WADDEN 4-2023 45
Mijn wadden plek TEKST : DANI
ËL MU
HENK POSTMA
LDER
Verliefd, getrouwd, een bezinningsplek, afscheid van een dierbare of dat ene vakantiemoment; veel mensen hebben in het waddengebied een plek die ze koesteren. Voor duurzame lifestyle-expert SASKIA SAMPIMON-VERSNEIJ is dat Terschelling. ‘Ik ben verliefd op dat eiland, ik noem het niet voor niets als favoriete vakantiestek in mijn boek.’
Terschelling heeft alles Natuurlijk wist Saskia Sampimon-Versneij (1983) door al het klimaatnieuws wel dat het niet goed ging met de aarde. Maar toen ze ongeveer vier jaar geleden haar leven langs de duurzaamheidsmeetlat hield, daalde het besef echt in: ‘Als iedereen op de wereld zou leven zoals ik, hebben we vier aardes per jaar nodig. Toen besefte ik dat ik mijn leven moest veranderen.’ Ze ging op zoek naar manieren om duurzamer te leven, een extra motivatie is haar 8-jarig zoontje: ‘Het cliché klopt: als je een kind krijgt, verandert je blik op de wereld.’ In 2020 richtte ze thegreenlist.nl op, een ‘laagdrempelig online magazine voor mensen die duurzamer en bewuster willen leven’. 46
Ook begon ze een Instagram-pagina (instagram.com/thegreenlist.nl) die is uitgegroeid tot een community met ruim 25.000 volgers. In maart dit jaar stopte ze met haar baan bij ABN Amro, waar ze werkte aan communicatiecampagnes. Nu is ze fulltime bezig om als duurzame lifestyle-expert en ‘greenfluencer’ haar boodschap op een originele en inspirerende manier naar buiten te brengen. ‘Via tips en verhalen probeer ik mensen te inspireren duurzamer te leven en groenere keuzes te maken. Dat is soms lastig, ik weet er alles van. Ook ik zit nog geregeld in een klimaatspagaat.’ Een voorbeeld waar ze mee worstelt is vliegen. ‘Ik ben dol op reizen en ik zeg niet dat ik nooit meer vlieg, maar door mijn duurzame zoektocht ontdekte ik dat je vlak bij huis ook prachtige bestemmingen hebt. Zo ben ik echt verliefd geworden op Terschelling. Het eiland is zo dichtbij en tegelijk ben je helemaal weg. Terschelling heeft alles voor
ieder type vakantieganger: het is charmant en klein genoeg zodat je alles kunt fietsen, maar groot genoeg om er te verdwalen in de natuur. Op culinair vlak kan het zich meten met een grote stad. En als ik op Terschelling ben, doe ik altijd een paar excursies, onder meer van de Waddenvereniging.’ Het Waddeneiland duikt dan ook op als groene reisbestemming in haar net verschenen boek Niks nieuws, dat bomvol staat met verrassende tips om thuis bewuster en duurzamer te leven. ‘Het gaat over kleding, spullen, opruimen, digitaal detoxen, voeding, de natuur, ons energie- en waterverbruik, het huishouden, kinderen, geld en nog veel meer.’ En leuk: van de verkoopwinst doneert ze 1% aan de Waddenvereniging.
Heb jij ook een plek op de Wadden die je koestert en wil je dat verhaal delen met lezers van WADDEN? Laat het ons weten via: community@waddenvereniging.nl
JEROEN HOFMAN
WADDEN
WADDEN, winter 2023, nummer 4. Verschijnt 4 keer per jaar. Uitgave van de Waddenvereniging ISSN 0 166-4824 Hoofdredactie: Jojanneke Drijver Eindredactie: Daniël Mulder, Caroline Vogel Redactie: Annemarie Bergfeld, Tessa van Bussel, Koos Dijksterhuis, Lidewij Kemme, Koen Moons, Diederik Plug, Baukje Venema Vormgeving: Très Melis Correcties: Lidewij Kemme Beeldredactie: Renate de Backere Druk: Pijper Media, Groningen Plaatsing van artikelen van niet-redactieleden betekent niet dat de vermelde meningen en beweringen het inzicht van de redactie weergeven. Overname van artikelen na overleg met de hoofdredactie.
WINTERS WAD
Een bevroren Waddenzee is zeldzaam. Fotograaf Jeroen Hofman zag het aan de andere kant van deze besneeuwde dijk bij Oudeschild. Het is de openingsfoto van de Wadden Kalender 2024. Ga je in februari met ons mee (zie pagina 34) om zelf het winterse wad te ervaren?
Waddenvereniging Postbus 90, 8860 AB Harlingen Noorderhaven 60, 8861 AP Harlingen Tel. 0517-493693, E-mail: info@waddenvereniging.nl www.waddenvereniging.nl Bankrekening: NL83 RABO 0342 4256 33 BIC: RABONL.2U De Waddenvereniging stelt zich ten doel het waddengebied te beschermen en te behouden voor de generaties na ons. Een lidmaatschap geldt voor een kalenderjaar (12 maanden). Opzeggingen dienen schriftelijk te geschieden voor 1 november. De jaarlijkse contributie bedraagt minimaal € 27,- voor leden (€ 2,50 per maand). Jeugdleden tot en met 17 jaar betalen minimaal € 18,- per jaar. Giften en legaten Velen geven de Waddenvereniging iets extra’s. Deze giften vormen een onmisbare steun voor ons werk. Wilt u een gift, periodieke schenking of erfstelling regelen? Doordat de Waddenvereniging een instelling ‘ten algemene nutte’ is, geeft dit fiscale voordelen. Indien u meer informatie wilt, neem dan contact op met de Waddenvereniging.
WIJ WENSEN IEDEREEN EEN PRACHTIGE START VAN EEN NIEUW WADDENJAAR !
WADDEN wordt gedrukt op en verpakt in FSC gecertificeerd papier. Het werk van de Waddenvereniging wordt gesteund door de Nationale Postcode Loterij.
Ga voor nieuws, acties en verenigingszaken naar
www.waddenvereniging.nl WADDEN 4-2023 47
KAMERMUZIEK OP SCHIERMONNIKOOG 9-14 MAART 2024 30 kilometer fietspad, 18 kilometer strand, meer dan 300 vogelsoorten én de grootste klassieke talenten uit binnen- en buitenland. Beleef concerten, natuurexcursies, lezingen, sterrenwandelingen, documentaires en workshops tijdens de voorjaarseditie van het Schiermonnikoog Festival.
www.schiermonnikoogfestival.nl