WADDEN magazine juni 2021 - jaargang 56

WADDEN PRIJS: € 2,50 JAARGANG 56, JUNI 2021

MAGAZINE OVER HET WADDENGEBIED

De

kracht van kleur Project Jut Een schone kustlijn op Terschelling

True colors De kleurrijke kant van de Wadden

Zilte groenten De revolutie begint op Texel

INHOUD Een bont kleurenpalet

Wadden in kleur Na het indrukwekkende A life on our planet – een noodkreet van de beroemde 95-jarige Britse bioloog en televisiemaker David Attenborough tegen de achteruitgang van onze biodiversiteit – keek ik dit voorjaar naar zijn documentaireserie Life in Color.

Hierin gaat het over de manieren waarop dieren gebruikmaken van hun kleuren.

In de eerste aflevering zie je hoe Costa’s kolibries in het Amerikaanse zuidwesten en geelkraagparadijsvogels in Nieuw-Guinea iriserende veren gebruiken om een partner aan te trekken. Je hoeft niet een wereldreis te maken om ditzelfde fenomeen te ervaren. De blauwborst licht ook schitterend op in bepaald zonlicht en kun je op veel plekken in het waddengebied zien. Wetenschapsjournalist Marcus Werner schrijft erover in dit WADDENmagazine.

Voor ons is kleur iets waarvan we genieten.

Daarom geven we tips voor kleurrijke plekken in het waddengebied. Voor iedereen die ervan houdt om die kleuren ook vast te leggen, is er goed nieuws. Met je foto kun je deze zomer mooie prijzen winnen!

De 100-jarige kunstenaar Jentsje Popma wijdde een groot deel van zijn leven aan het vastleggen van de kleuren van het Friese landschap. Toch ging het hem niet om het vastleggen van de schoonheid ervan. Net als Attenborough zag hij vooral de achteruitgang. De felle kleuren op zijn doeken zijn een waarschuwing.

Laten we vooral ook de kleurrijke rotzooi die met elk getij aanspoelt op onze kust, zien als een waarschuwing. De Waddenvereniging steekt met de projecten Clean Up XL en Jut de handen uit de mouwen in de strijd tegen afval. En jij kunt meedoen.

Jojanneke Drijver Hoofdredacteur

04

18

27

19

IN DIT NUMMER

RUBRIEKEN

04 Project Jut Op naar een schone kust van Terschelling

08 Uit de vereniging Nieuws en updates uit het hart van de Waddenvereniging

12 Clean Up XL De grote schoonmaak is begonnen

10 Smaak van de Wadden Zilte groenten op Texel

17 Waddenshoppen Ga afval jutten met onze nieuwe & herbruikbare Juttas 18 Kleurcontrasten De mooiste waddenkleuren + de jaarlijkse fotowedstrijd 27 E en bont gezelschap Van vlindervleugels tot ijsvogelveren: hoe ontstaan die fantastische kleuren?

34 Jentsje Popma wordt 100 jaar Kleurrijk kunstenaar vertelt over zijn geliefde waddentinten 40 Kleurcodes Satellietfoto’s in kleur meten de gezondheid van de Waddenzee

23 Wad4U Ik zie, ik zie, wat jij niet ziet 32 Ledenraad Nieuws en berichten 38 Waddenleven De kunst van camouflage 44 Geniet Wad Speciaal voor leden: korting, excursies en meer 46 Column Lutz Jacobi Kleurrijk gebied, kleurrijke mensen 47 Colofon

FOTO GROOT: HOLLANDLUCHTFOTO FOTO'S KLEIN: ANNEMARIE BERGFELD, MARCEL VAN KAMMEN, MERLIJN TORENSMA

WADDENmagazine 3-2020 2-2021 3

REPORTAGE

Ik jut,

jij jut,

wij jutten Nul afval op het strand en wad van Terschelling. Dat is het doel van project Jut. WADDENmagazine ging langs bij twee eilander ondernemers, die met hart en ziel met ons nieuwe project meedoen.

TEKST EN FOTO’S: ANNEMARIE BERGFELD

4

MAARTEN SJOERS ECO SAFARI TERSCHELLING gedempt - met elkaar, maar het In de vroege ochtend of avond, als beest raakt er niet door van de wijs. heel Terschelling óf nog in bed ligt ‘Dieren zijn niet bang voor machines’, óf aan de maaltijd zit, trekt Maarten weet Sjoers, ‘maar als we wandelaars Sjoers er met zijn gasten op uit. ‘Op waren, was hij allang weg geweest.’ die tijdstippen kom je weinig mensen tegen en zijn de dieren het meest actief.’

Zwanen en zonnedauw Als enige op het eiland kreeg Maarten We rijden over zandpad na zandpad, toestemming van Staatsbosbeheer door nat wilgenbos, een duintop op, om met zijn 100% elektrische wagen- en nog één. We zien de Noordzee, tjes de natuurgebieden in te trekken. we zien hazen, konijnen en nog meer Sjoers houdt het kleinschalig, anders vogels. Zwanen zelfs. Sjoers: ‘Die vindt hij er niks aan. In coronatijd is heb ik hier nog nooit gezien, zwanen het gedwongen nog iets kleinschazijn vogels van zoet water.’ Hij atliger. tendeert ons op het trillerige geluid Op een winderige zaterdagavond van rugstreeppadden in een duinvalin het voorjaar verwelkomt hij de lei die helemaal onder water staat.

Zuid-Hollanders Jolijn en Roderick ‘In de zomer is het hier droog, dan Guépin. Drie jaar geleden waren ze groeit er zonnedauw.’ Hij dist het ene in Zuid-Afrika op safari en het leek na het andere interessante weetje hen leuk dat ook op Terschelling te op, de Guépins hangen aan zijn lipdoen. In twee wagentjes vertrekt het pen. Jolijn: ‘We hebben vandaag al kleine gezelschap vanuit heel vaak tegen elkaar Lies. Australische hergezegd: wat is het hier ‘Terwijl je ontzettend mooi. Wij der Sinne zit prominent naast haar baasje op de geniet van de gaan zeker terugkomen, voorstoel. ‘Sinne is heel natuur help mét de kinderen. En dan goed in reeën zoeken’, boeken we een jutsafari je de natuur bij Maarten.’ introduceert Sjoers haar.

Sjoers verheugt zich mooi te Zelf is hij ook niet slecht op de jutsafari’s die houden’ in dieren zoeken. In hij straks gaat aanbiekorte tijd zien we een den. ‘Een paar keer het bruine kiekendief met een muis in zijn wagentje uit om afval te rapen is klauwen, een sperwer die een konijn ook een mooie break tussen al mijn heeft gevangen en een roodborstverhalen door. En hoe mooi wil je het tapuit die zijn geriedel vanuit de top hebben? Terwijl je geniet van de navan een struik laat horen. ‘Hij zit daar tuur, help je die natuur ook mooi te prachtig,’ fluistert Sjoers, ‘kenners hóuden en voorkom je bijvoorbeeld zouden een moord doen voor zo’n dat zo’n prachtige kiekendief plasfoto.’ Klik, klinkt het drie keer achter tic binnenkrijgt. Hij wijst naar de elkaar. Wij hebben hem! duinrand waarachter een dieprode Een fazant scharrelt op twee meter zon langzaam verdwijnt. ‘Is dat een afstand van onze ecowagentjes door safarizon of niet?’ Zuid-Afrika is er het helmgras. Wij praten - weliswaar niks bij. > WADDENmagazine 2-2021 5

REPORTAGE

Jutten voor een afvalvrije kustlijn Binnen het project Jut van de Waddenvereniging worden vanuit een groeiend netwerk van organisaties en ondernemers – activiteiten georganiseerd waarmee de kustlijn van Terschelling jaarrond zoveel mogelijk wordt schoongemaakt. De activiteiten zijn aangepast op waar het meeste afval ligt. Uiteraard wordt ook rekening gehouden met kwetsbare periodes en plekken in de natuur.

Het is de bedoeling om het project te zijner tijd uit te breiden naar de andere eilanden en de kuststreek.

Doe mee! Boek jouw jutactiviteit via www.ikjut.nl.

Op safari en naar de fabriek Zodra de coronamaatregelen het toelaten kan De Jut Fabriek weer gasten ontvangen en gaat Maarten Sjoers jutsafari’s aanbieden: ecosafari’s waarbij ook tijd is om de benen te strekken en afval te rapen. Aansluitend op de jutsafari kun je bij Vincent Kooijman van hun eigen geraapte afval een nieuw product maken. Liever op eigen houtje aan de slag?

Op www.ikjut.nl vind je naast een agenda met activiteiten ook actuele informatie over hoe en waar je als individu het beste kunt opruimen.

6

VINCENT KOOIJMAN DE JUT FABRIEK bezig dit granulaat tot nieuwe producten Toen zijn vrouw vroeg waar haar fiets te verwerken. Verschillende Terschellintoch was gebleven en hij moest bekenger winkels verkopen inmiddels schaalnen dat die bedolven was geraakt onder tjes, bloempotten, kapstokhaakjes en zijn verzameling plastic, wist Vincent boekenleggers van De Jut Fabriek. En Kooijman dat het tijd was de zaken grodaar haalt Merel al weer een onderzetter aan te pakken. De oprit naast huis ter van vers geperst plastic uit de mal. was ook al niet meer te zien door alle Vandaag maakt ze witte. De onderzetviskrattenen en -manden. Binnen een ters worden verkocht in setjes van de vijf halfjaar nadat hij samen met buurman kleuren van de eilander vlag.

Ivo Wiersma in de schuur achter huis De Jut Fabriek was begonnen, verhuisden de mannen hun onderneming naar een Anders denken loods op het industrieterrein van WestJe zou soms haast denken dat alle plasTerschelling. tic uit de Noordzee op het strand van Met zagen, shredders, verwarmingsTerschellinger terechtkomt, zo groot is injectoren, persen, mallen en niet te de ‘aanvoer’. Regelmatig gooit Kooijman vergeten een tiental vrijwilligers worden de laadbak van zijn 4x4 vol, maar zijn hier sinds een jaar nieuwe producten capaciteit is bij lange na niet genoeg. gemaakt van plastic afval. Zoals alle Sinds een jaar of twaalf is Stichting De Terschellingers zijn ook Vincent en Ivo Milieujutter actief op het eiland. Voorstrandjutters. ‘Na harde wind ga je naheen boden zij al hun onafbreekbare tuurlijk altijd even kijken wat er op het plastic aan bij de gemeentereiniging, die strand ligt. De mooie dingen het vervolgens naar de wal - een boeitje, een goed stuk moest afvoeren. Nu levert de ‘Wij zien hout - worden altijd meteen trekker van De Milieujutter plastic niet gemiddeld elke maand drie meegenomen. De rotzooi als afval blijft liggen. Wij vroegen ons tot vier bigbags af bij De Jut af hoe we dat een bestemFabriek. maar als ming zouden kunnen geven.

Kooijman wordt er iedere grondstof’ keer weer blij van. Net als Want dat spul moet zo snel mogelijk de natuur uit.’ De van de yoghurtbakjes die mannen gingen googelen en ontdekten eilanders komen brengen of de 1.500 dat het relatief eenvoudig is om zelf bloempotten die een dorpsgenoot overplastic te recyclen. Sindsdien kijken ze had. ‘Het is het anders denken dat het anders naar alles wat op de vloedlijn ligt. mooi maakt. Ik zie plastic en weet: daar Kooijman: ‘Het blijft natuurlijk rotzooi, gaan we wat bruikbaars van maken.’ maar wij denken nu: we maken het Natuurlijk wordt hij ook ‘allemachtig schoon en we gaan er iets moois van verdrietig’ als hij ziet hoeveel zwerfvuil maken. We zien het niet meer als afval er elke keer opnieuw op het eiland ligt. maar als grondstof voor een nieuw pro‘Aan de andere kant geeft mij dat ook de duct.’ Tegen de wand van De Jut Fabriek moed en kracht om te zeggen: wij gaan staan grote plastic bakken opgestapeld met elkaar zorgen dat we dit oplossen. met verschillende kleuren geshredderd Gelukkig merk ik dat mensen zich steeds plastic. Vrijwilligers Merel, Dave en meer bewust worden van dit probleem Storm zijn deze middag geconcentreerd en graag willen helpen.’

WADDENmagazine 2-2021 7

Uit de vereniging Nieuws, aankondigingen, speciale acties voor leden & meer activiteiten van de Waddenvereniging. Blijf ook op de hoogte via de gratis digitale nieuwsbrief. Aanmelden: www.waddenvereniging.nl/nieuwsbrief.

TEKST: MARIEKE VAN DER HOEK EN BAUKJE VENEMA

Zeeforellen testen trekroute

In april zijn er ruim 140 gezenderde zeeforellen uitgezet in het Peizerdiep in Drenthe. De trekvissen worden gevolgd tijdens hun trek langs de stad Groningen naar het Lauwersmeer en uiteindelijk de Waddenzee. De grote vraag: is de trekroute weer begaanbaar voor deze iconische vissoort?

Langs de route zijn op verschillende locaties ontvangers geplaatst die de gezenderde vissen detecteren als ze langszwemmen. In de afgelopen jaren is er fors geïnvesteerd om alle

8

obstakels, zoals sluizen, stuwen en gemalen, in deze route passeerbaar te maken voor vis. Het is spannend om te zien of al deze investeringen voldoende zijn voor de zeeforel om z’n natuurlijke trekroute naar de Waddenzee weer te volgen. Het project Vissen voor Verbinding is een unieke samenwerking tussen natuurorganisaties, overheden, kennisinstituten en sportvissers. Lees verder op www.vissenvoorverbinding.nl.

De klimaatcrisis is de grootste uitdaging van onze tijd. Op zondag 14 maart waren wij dan ook breed vertegenwoordigd tijdens de landelijke actie Klimaatalarm bij de manifestatie in Leeuwarden. De Waddenvereniging kiest ervoor klimaatverandering zoveel mogelijk te beperken, maar tegelijkertijd ook te omarmen. We zoeken naar manieren om de druk op de Wadden te verlichten en we verkennen nieuwe mogelijkheden binnen een, door klimaatverandering ontstane, nieuwe situatie in het waddengebied.

Verder deed de rechter op 26 mei dit jaar uitspraak in de klimaatzaak tegen Shell waar de Waddenvereniging met een aantal andere natuur- en milieuorganisaties mede-eiser is. Wil je op de hoogte blijven van de uitspraak? Lees verder op www.waddenvereniging.nl/ klimaatzaakshell.

HENK POSTMA

HENK POSTMA

WAT DOEN WIJ VOOR HET KLIMAAT?

Binnen in het Waddenhuis

De Wadden en de Waddenvereniging worden door veel liefhebbers van het wad gesteund. Soms in praktische zin door zich als wadgids-vrijwilliger in te zetten gedurende de zomermaanden. Maar ook door een product of dienst aan te bieden via het nieuwe actieplatform www.voordewadden.nl.

Studenten van de Utrechtse Aardwetenschappen Vereniging GODOCO organiseerden een lezing, veiling en activiteiten waarvan de opbrengst wordt gedoneerd aan de Waddenvereniging. Als wetenschappers in opleiding zijn ze erg begaan met het milieu en vinden ze het belangrijk om zich in te zetten voor het waddengebied. Ben je benieuwd hoeveel ze met hun actie hebben opgehaald? Kijk dan op bit.ly/voordewadden.

Start vandaag ook een actie via www.voordewadden.nl, zodat we jouw actie in het zonnetje kunnen zetten.

EEN OPBRENGST OM TROTS OP TE ZIJN GEEF CADEAU! Op zoek naar een speciaal cadeau voor vrienden en/of familie? Of wil je dit jaar als organisatie eens iets anders geven aan je medewerkers of relaties? Geef dan een jaarlidmaatschap van de Waddenvereniging cadeau. Voor € 27 wordt de ontvanger een jaar lid van de grootste groep waddenliefhebbers in Nederland, ontvangt een welkomstcadeau naar keuze, krijgt 20% korting op unieke activiteiten en duurzame producten en natuurlijk 4x per jaar het WADDENmagazine, digitaal of op de mat.

Bestellen kan via www.waddenvereniging.nl/cadeaulidmaatschap.

In het magazine van maart vroegen wij jullie om een gift, om daarmee bij te dragen aan de ontwikkeling van de Wadwaaier-app. We zijn heel blij dat jullie ook deze keer weer met veel enthousiasme gereageerd hebben.

Tot nu toe hebben we € 26.351 ontvangen. Daarmee kunnen we van start met het zoeken naar de juiste partner om de applicatie mee te gaan bouwen. Het streven is om de app in de loop van dit jaar te lanceren en daarmee een nog grotere doelgroep op maat te kunnen bedienen. We houden je op de hoogte van de ontwikkeling via de maandelijkse nieuwsbrief en het WADDENmagazine.

MERLIJN TORENSMA

IN ACTIE!

Bij de Waddenvereniging werken 21 mensen Wie zijn ze, wat doen ze en wat drijft hen?

Een van hen is junior (project)medewerker LAURA STEIGENGA. Via haar werk wil ze haar liefde voor de waddennatuur doorgeven.

• Leeftijd: 31 • Opgeleid als: sociaal pedagogisch hulpverlener Woonplaats: Hallum

‘ Ik hoop waddenliefde over te brengen’ Gelijk maar de kernvraag: hoe belandt iemand met een achtergrond in de sociaal pedagogische hulpverlening bij de Waddenvereniging voor de publieksactiviteiten? Laura Steigenga, die sinds 2019 bij de Waddenvereniging werkt, vat de aanloop kort samen. ‘Tijdens een stage op de kinderafdeling van het Groningse Martini Ziekenhuis ontdekte ik hoe leuk het was om kinderen rond te leiden. Na mijn studie ben ik voor de Natuurschool natuureducatieve schoolreisjes gaan geven. Verder heb ik een aantal jaar een gastouderopvang gehad.’ O ja, ze is ook wadloopfan. ‘In 2020 heb ik mijn “erkenning tot wadloopgids” behaald.’

Dat ze bij de Waddenvereniging is betrokken bij de jeugdleden, de Werkgroep Excursies (WEX) en de Werelderfgoedweken is dus niet verwonderlijk.

Over haar waddenpassie zegt ze: ‘Mijn ouders namen mij als kind vaak mee naar de waddendijk, daar is mijn liefde voor dit gebied ontstaan.’

Voor de Waddenvereniging coördineert ze ook het project Jut. ‘Daarvoor regel ik onder meer de activiteiten om de kustlijn van Terschelling schoon te houden. Denk aan workshops met jutafval en jutsafari’s. Allemaal te vinden op www.ikjut.nl.’

Steigenga mag graag een beetje banjeren over wadplaten. ‘Op het eerste oog is er niets dan modder en slik, maar als je goed kijkt zie je zo veel leven. Het is mooi om tijdens een excursie over die rijkdom te vertellen. En natuurlijk hoop ik tijdens de excursies en in mijn werk iets van mijn waddenliefde over te brengen.’

WADDENmagazine 2-2021 9

N DE

DE SM

DE

N

AAK VA

WAD

Pionieren op Texel ZILTE GROENTEN EN ZEESLA

Begint de zilte revolutie op Texel? Marc van Rijsselberghe vecht niet tegen de verzilting van landbouwgronden maar zoekt uit welke gewassen goed groeien op zout of brak water.

‘We weten nu dat er op aarde 400 miljoen hectare meer grond voor landbouw beschikbaar is.’

TEKST: ANNEMARIE BERGFELD FOTO’S: MERLIJN TORENSMA

Als een fort staat de schapenboet in het open Texelse landschap bij Den Hoorn.

Links priemt het witte kerktorentje van het dorpje omhoog, daar weer achter glooit de duinrand. In de schapenboet houdt een man met een missie kantoor. Marc van Rijsselberghe (mocht de naam u bekend voorkomen: hij is inderdaad de vader van Olympisch windsurfer Dorian) pioniert al bijna twee decennia met zilte teelten.

Met de toenemende verzilting van landbouwgronden wereldwijd wordt het thema steeds urgenter. ‘Alleen in Groenland en het Amazonegebied is geen sprake van verzilting’, weet Van Rijsselberghe, ‘daar valt nog voldoende regenwater.’ Nu is wat hij doet met zijn bedrijf WADZILT algemeen aanvaard. ‘Maar in het begin werd ik als landbouwterrorist bejegend: “Die man gaat planten vermoorden met zout water!” De wetenschap stelde ook dat een zoutgehalte van 1,7 gram per kilogram water het maximum is waarin aardappelen geteeld kunnen worden. Daarboven kon je het vergeten. Maar samen met twee aardappeltelers aan de waddenkust ontdekten we dat bepaalde aardappelrassen het prima doen bij een saliniteit van 20 gram. Sterker nog, ze werden er zoeter en lekkerder van.’

Alle kleuren van de regenboog Van bieten en aardbeien tot bloemkool en parelgierst, Van Rijsselberghe onderzocht de afgelopen jaren van 2.500 planten hoe ze reageren op zout of brak water. Tomaten

die met zout water gevoed werden, gingen lekker ruiken, van de verschillende aardbeienrassen bleek 90% dood te gaan. ‘Ik vond dat superspannend. Wat gaan ze doen, welke redden het wel? Sommige klapten uit elkaar, andere gingen heerlijk geuren, een witte aardbeiensoort gaf in zout water een drie keer hogere opbrengst dan in zoet water.’ Planten in alle kleuren van de regenboog kwamen en gingen.

Nu richten de pionier en zijn team zich in hun veldlaboratorium bij vogelplas De Petten vooral op wortelen, aardappelen (volgend jaar liggen er 120.000 zakken zilte Texelse aardappelen in de Nederlandse supermarkten), zeesla (een wier) en groene groenten als zeebanaan, zeevenkel en ijskruid.

Interessante zeesla Het is een ritje van vijf minuten van de schapenboet naar de plek waar de groenten en wieren groeien. Zeven grote betonnen bakken vallen als eerste op als we het terrein oprijden. ‘Elke bak bevat 120.000 liter uit de grond opgepompt zeewater, waar zeesla in groeit’, vertelt Aad Kilijan, de chemicus van het team.

Met een lange haal van zijn arm hengelt hij een handvol frisgroene natte bladeren boven water. Het kostte de mannen drie jaar om te ontdekken wat de optimale hoeveelheden licht en voeding voor zeesla zijn en dat bemesting met biologische stikstof en fosfor de plant met 30% per week doet

groeien. Zeesla is een interessant gewas, vindt Van Rijsselberghe. ‘In de natuur, ook hier over de dijk, groeit het maar vier maanden per jaar. Maar onder onze gecontroleerde omstandigheden groeit het als kool. We houden het zelfs met vorst over.’

Pakistan en Bangladesh Hij ziet een grote toekomst voor dit wier.

‘Het is makkelijk te telen in zoute omstandigheden, het bevat veel gezonde voedingsstoffen en het is te gebruiken als natuurlijke bemester. En dan vergeet ik nog te zeggen dat het veel CO2 opneemt, het zou ook heel geschikt zijn voor biofilters.’

Begint de zilte revolutie op Texel? Als het aan Van Rijsselberghe ligt zeker. Naast WADZILT runt hij ook adviesbureau annex kenniscentrum Salt Farm Foundation.

Adviesaanvragen komen van over de hele wereld. Onder andere in Pakistan en Bangladesh begeleidde de stichting projecten om boeren over te laten stappen op de teelt van zilte aardappelen. ‘Het goede nieuws is: nu we weten dat zilte teelt heel goed mogelijk is, weten we ook dat er op de aarde 400 miljoen hectare meer grond beschikbaar is voor landbouw.’ Met de wetenschap heeft de Texelse onderzoeker niet altijd evenveel op. ‘Inmiddels kijkt de wetenschappelijke wereld wel anders naar het probleem, maar ik luister hoe dan ook liever naar wat de planten mij vertellen. En die hebben een verhaal waar de hele wereld wat aan kan hebben.’

Kijk voor nog meer smaak op www.waddenvereniging.nl/smaakvandewadden.

10

WAD LEKKER

PROEF! PROEF DE TEXELSE ZILTE KRUIDEN! Profiteer tot 1 augustus 2021 van 20% korting op het zilte kruidenpakket van WADZILT. Normale prijs € 35. Leden en lezers betalen nu € 28. Duurzame, biologische en heerlijke smaakmakers, gemaakt met zeewier en zilte groenten.

Door een unieke droogmethode zijn alle voedingsstoffen behouden. De plantjes zitten namelijk boordevol vitamines en mineralen. Dat maakt deze kruiden supergezond!

Ga jij ze proberen? www.wadzilt.nl/kennismaking-zilte-kruiden WADDENmagazine 2-2021 11

ACTUEEL

Zelf de containertroep te lijf gaan

Clean Up XL 12

Wie dacht dat de rommel van de containerramp met de MSC Zoe in 2019 inmiddels uit zee is, heeft het mis: er ligt nog 800.000 kilo afval in zee.

Tot verbijstering van onder meer de Waddenvereniging wordt dit afval niet meer geborgen. De oplossing: zelf het afval te lijf gaan via het project Clean Up XL. TEKST: KOEN MOONS FOTO’S: JOOST VAN UFFELEN WADDENmagazine 2-2021 13

ACTUEEL

‘Voor ons maakt het niet veel uit waar het afval vandaan komt, het hoort er sowieso niet’

De schok was groot toen in januari 2019 maar liefst 342 containers van de MSC Zoe overboord sloegen boven het waddengebied en de stranden van de eilanden langzaam volstroomden met duizenden artikelen, verpakkingsmateriaal en plastic bolletjes. Maar Ellen Kuipers, bij de Waddenvereniging verantwoordelijk voor het dossier Rampenbestrijding en Scheepvaartveiligheid, herinnert zich ook de eendracht onder vrijwilligers om de stranden snel schoon te maken. ‘Het was prachtig hoe mensen kwamen helpen om de rommel op te ruimen. Dat geeft ook wel aan hoe betrokken mensen zijn en wat het met ze doet als zo’n gebied vervuild raakt met rommel van zo’n containerschip.’

Natuurlijk spoelde slechts een deel van de vracht aan op de kust, een groot deel bleef drijven in zee of zakte naar de bodem. De eigenaar van het schip, Mediterranean Shipping Company (MSC), moest aan de bak: de boel moest worden opgeruimd. Rijkswaterstaat, de beheerder van de Noordzee en Waddenzee, stelde een ‘incidentlocatie’ vast van 3.000 km2, twee keer de provincie Utrecht. Het afval in dat gebied werd gedetecteerd en geborgen. Tenminste, een deel ervan. ‘Het gekke is dat verzekeringstechnisch alleen hun eigen afval mag worden geborgen’, merkt Kuipers op. ‘En op een gegeven moment kwamen ze tot de conclusie dat het niet meer rendabel was om de rest te vinden. Gevolg is dat ze de laatste 8 ton op de bodem laten liggen, en volgens de regels die er in de scheepvaart gelden mag dat dus ook. Dat is bizar. Alsof ik mijn afvalcontainer voor de deur van de buren omkieper en halverwege maar besluit op te houden met opruimen.’

14

Grote schoonmaak

Kuipers en collega’s wilden het er niet bij laten zitten.

‘Dit idee druist in tegen alles waar we voor staan, dus toen dachten we: misschien moeten we het zelf gaan bergen.’

Een wild plan dat desondanks al snel een serieus karakter kreeg. Samen met Stichting De Noordzee, Stichting Duik de Noordzee Schoon en de Natuur en Milieufederaties maakte de Waddenvereniging een goed onderbouwd plan en dankzij de deelnemers van de Nationale Postcode Loterij kan dit komende jaren worden uitgevoerd in het project Clean Up XL. Maar hoe gaat dat dan in zijn werk, als het voor de reder blijkbaar te moeilijk was? ‘Bij het opruimen gaan wij geen onderscheid maken tussen afval van de containerramp met de MSC Zoe en andere zooi die op de bodem ligt’, legt Kuipers uit. ‘Er ligt helaas ook heel veel troep dat eerder overboord is gegooid of gevallen. We horen van vissers zelfs verhalen dat er vrachtwagens liggen die overboord zijn geslagen. Voor ons maakt het niet veel uit waar het afval vandaan komt, het hoort er sowieso niet.’

‘Piepschuim was het ergste’ Bij het schoonmaken wordt optimaal gebruikgemaakt van de kennis en ervaring van verschillende partijen. Zo heeft Duik de Noordzee Schoon (zie kader) al vele jaren ervaring met opruimen van klein afval rond wrakken. ‘Dat zullen ze nu ook doen’, zegt Kuipers. ‘Heel veel klein afval blijft hangen achter wrakken, dus dat is een goede plek om klein spul te ruimen.

Erg belangrijk, want al dat plastic breekt alleen maar verder af in kleine stukjes, maar vergaat nooit echt. De microplastics komen uiteindelijk in zeedieren terecht.’

Voor het grotere werk worden bergers ingezet. Met sonar speuren zij de bodem af en halen grote dingen naar boven. Een van de bergers is BDS-Harlingen, die ook vlak na de containerramp al in actie kwam om alles op te ruimen wat de Waddenzee in kwam drijven. ‘Het piepschuim was het ergste’, zegt André Borsch, eigenaar van BDS-Harlingen. ‘Daarvan hebben we heel >

Duiken op klein afval Stichting Duik de Noordzee schoon is een organisatie van vrijwilligers die houden van wrakduiken én een bijdrage willen leveren aan een beter leefmilieu op wrakken. De stichting heeft na de ramp met MSC Zoe dertien oude wrakken ten noorden van Ameland en Schiermonnikoog ontdaan van verloren lading. ‘Wij proberen wrakken op de Noordzee schoon te houden, omdat ze ook begin van nieuw leven zijn, ze vormen een nieuwe habitat voor veel zeeleven’, zegt Sjoerd Veldkamp. ‘Die ervaring hebben we

ook ingezet bij de containerramp en gaan dat in Clean Up XL weer doen.’

Ook nu zullen ze vooral rond wrakken naar de bodem duiken. ‘Spullen die verspreid over de zandbodem liggen kun je nauwelijks verwijderen. Een losse jas, kledingrek of voetenbadje kun je met de sonar niet vinden, een wrak wel, en daaromheen verzamelt zich het afval. Er liggen honderden wrakken boven de eilanden, die gaan we stuk voor stuk aanpakken.’

WADDENmagazine 2-2021 15

ACTUEEL

Project Clean Up XL: hoe een wild plan serieus werd

veel van de dijk gehaald, maar je blijft het zien, het komt echt overal.’

Naast piepschuim haalde het bedrijf ook in woeste golven drijvende containers uit zee, zo is te zien op een populair filmpje dat destijds overal op internet en tv verscheen. Nu zal het vaker gaan om containers en ander materiaal dat op de bodem ligt. ‘Hoe we dat precies gaan aanpakken, moet nog uitgedacht worden. In elk geval moet een groot deel opnieuw gesonard worden. En het liefst gaan we als we iets vinden direct met de grijper en onderwatercamera’s naar beneden om het op te takelen.’

16

Een mooie zeebodem BDS-Harlingen had ook een belangrijke rol in het sorteren en recyclen van het afval.

Zelfs het zand dat nog in de ladingresten zat, is gezweefd, gecontroleerd en teruggebracht in zee. Het bedrijf denkt ook nu met de Waddenvereniging mee over het sorteren en indien mogelijk recyclen van het binnengebrachte afval.

‘De boel opruimen is niet het enige doel’, zegt Kuipers. ‘Belangrijk is ook om herhaling van een dergelijke ramp te voorkomen en het publiek, overheid en bedrijven bewust te maken van de ernst van afval in zee. Het minste wat we kunnen doen is hiervan lessen leren en proberen de

regels in de scheepvaart te veranderen.

Stichting De Noordzee helpt ons ook met het analyseren van het afval, kijken waar het vandaan komt om vervolgens met die stakeholders in gesprek te gaan. En Duik de Noordzee Schoon gaat filmbeelden maken. Zij kunnen laten zien hoe mooi de zeebodem kan zijn en wat er onder water leeft, maar ook hoe ernstig de vervuiling op sommige plekken is. Dat samen moet voor veel mensen toch wel duidelijk maken dat we hier iets aan moeten doen.’

Ga voor meer informatie over het project Clean Up XL naar www.waddenvereniging. nl/cleanupxl.

Al het afval geanalyseerd

CO2-neutrale operatie

Al sinds 2001 doet Stichting De Noordzee onderzoek naar hoeveel afval er op de Nederlandse Noordzeestranden ligt. Het doel van dit onderzoek is om inzicht te krijgen in de hoeveelheid, samenstelling en herkomst van het afval in zee en op het strand. Stichting De Noordzee brengt het afvalprobleem in kaart en toetst of bestaande en nieuwe maatregelen werken (bijvoorbeeld het verbod op plastic tasjes). De materialen die tijdens Clean Up XL worden geborgen, worden door Stichting De Noordzee in kaart gebracht. Zij analyseren met stakeholders het gevonden en geborgen afval om zo meer bewustwording te creëren.

Urker visser Hendrik Kramer heeft een bijzonder moderne elektrische viskotter laten bouwen die deels elektrisch kan varen waardoor 80% van de brandstof wordt bespaard. Ook beschikt zijn kotter over een moderne sonar om bijvangst te beperken. Mogelijk kan deze kotter ons helpen met het zoeken naar afval op de zeebodem. De meeste schepen die gaan bergen varen nog op fossiele brandstof. De CO2-uitstoot hiervan wordt gecompenseerd via de Regionale Koolstofbank Veenweidegebied van de Natuur en Milieufederaties. Met de regionale koolstofbanken worden grondeigenaren financieel gesteund die het waterpeil in hun gebied verhogen om het veen te behouden en daardoor CO2-uitstoot besparen.

KOOP WADDENPRODUCTEN EN STEUN DE WADDENVERENIGING!

NIEUW! NIEUW!

Harlingen vest

Op veler verzoek is de Harlingen visserstrui voor dames er nu in een heerlijk warm vest met rits. Gemaakt met een duurzame mix van garens op basis van gerecyclede lamswol.

• PRIJS € 139,95 • LEDENPRIJS € 111,95

Juttas

Kom in actie voor een schone kust!

Ga afval jutten met deze herbruikbare Juttas, gemaakt van 100% gerecyclede materialen. Een gedeelte van de opbrengst gaat rechtstreeks naar projecten voor een afvalvrije Waddenzee, waaronder het project Jut op Terschelling. Zo maak je met je aankoop op meerdere manieren het verschil voor de Wadden.

• PRIJS: € 39,95

WIJS MET DE WADDENZEE De Waddenvereniging ontwikkelt in samenwerking met het Nederlandse kledingmerk Blue LOOP Originals producten die gemaakt zijn met respect voor de kwetsbare Wadden. Met de verkoop ervan leveren we vervolgens een bijdrage aan het behoud en herstel van Werelderfgoed Waddenzee. Lees meer over onze filosofie www.waddenvereniging.nl/blueloop. Een selectie van onze duurzame producten vindt u op de bestelbon.

BESTEL GEMAKKELIJK EN SNEL OP WWW.WIJSMETDEWADDENZEE.NL OF VUL DE BESTELBON IN. Duurzame kwaliteitsproducten • Korting voor leden • Online bestellingen op werkdagen voor 15:00 uur besteld, dezelfde dag verzonden • Ook verkrijgbaar in verschillende winkels. Kijk voor de adressen op www.wijsmetdewaddenzee.nl • Klantenservice via 085 – 273 17 72 of webwinkel@wijsmetdewaddenzee.nl

REIN KOOYMAN

WIJS MET DE WADDENZEE

MERLIJN TORENSMA

doe mee aan onze fotowedstrijd

DE SCHOONHEID VAN

Bruingrijze wadplaten en een blauwgrijze zee.

Wie aan de Wadden denkt, heeft er niet meteen een kleurrijk beeld bij. Het tegendeel is echter waar. Bekijk deze zes fleurige voorbeelden maar eens. En ben je geïnspireerd geraakt: doe dan ook mee aan onze jaarlijkse fotowedstrijd.

TEKST: JOJANNEKE DRIJVER 18

KWELDER

Op Texel vind je ze bij bijna alle strandopgangen: strandhuisjes. Ze zijn maximaal 2,50 meter breed, 3,50 meter diep en 2,50 meter hoog. Maagdelijk wit voor verhuur, vrolijk gekleurd in eigendom staan ze in rijen naast elkaar. Ze worden gebruikt voor het gemak, voor het windscherm, de barbecue, strandstoelen. Elke week komt er wel weer wat bij in het huisje. En zo zijn ze aan het einde van het seizoen bijna te klein. Voor 1 oktober moeten alle spullen er weer uit en gaan ze naar het parkeerterrein. Daar wachten ze in een kluitje op het nieuwe seizoen.

Op de grens van land en zee vind je op sommige plekken begroeide stukken land die regelmatig overspoeld worden door zeewater. Dit zijn kwelders. In het waddengebied vind je ze langs grote delen van de vastelandskust en vaak aan de oostkant van de Waddeneilanden. In het voorjaar kleurt de kwelder frisgroen door het jonge zeekraal en is het Engels lepelblad met zijn witte bloemetjes een van de eerste soorten die bloeit. Wil je genieten van een echte bloemenweelde? Vanaf augustus kleurt het bloeiende lamsoor de kwelders prachtig paars, even later aangevuld door het lila van de bloeiende zulte (zeeaster).

Het sappige groen van zeekraal en schorrenkruid verandert langzaam in rood, geel en paars. Zo kan het vlakke kweldergebied wat herfstkleuren betreft gemakkelijk wedijveren met de kleurigste herfstbossen! > WADDENmagazine 2-2021 19

MARCEL VAN KAMMEN

INSPIRATIE

STRANDHUISJES

INSPIRATIE

HENK POSTMA

BOEIEN

HENK POSTMA

De ligging van geulen en prielen in de Waddenzee verandert continu onder invloed van de aan- en afvoer van water, zand en slib. Boeien, tonnen en bakens verhuizen mee. Met hun kleuren geven ze informatie. Een rode ton markeert de vaargeul links van de betonningsrichting (bakboord), groen betekent rechts (stuurboord). Waar twee vaarwegen samenkomen staan scheidingstonnen in rood en groen. Het patroon geeft aan welke vaarweg de hoofdweg is. Geel met zwarte tonnen duiden op een obstakel. De driehoeken bovenop geven aan via welke kant je moet passeren. In de haven van West-Terschelling vind je het betonningsterrein.

Hier worden heel veel boeien opgeslagen, een kleurrijk gezicht! Je kunt hier heel goed zien hoe groot boeien zijn, hoe dik de kettingen en hoe enorm de ankers waarmee ze worden vastgezet in de zeebodem.

KORSTMOSSEN

MARCEL VAN KAMMEN

Oude zeedijken, versterkt met zwerfstenen en basalt, zijn groeiplaatsen voor kleurrijke korstmossen met tot de verbeelding sprekende namen. Ze trekken opvallende strepen op de dijk. Bovenaan een grijze zone met struikvormige soorten, als gewoon en melig kusttakmos. Ze groeien op zure steensoorten en verdragen geen invloed van zeewater.

Daaronder, in de spatzone, een opvallende gele band, gedomineerd door korstvormige soorten als de citroenkorst en dooierkorst. Onderaan de dijken leven, tussen de zeepokken, zeewier en alikruiken, over het algemeen zwart gekleurde soorten als de zeepokkorst, de obscure wadkorst en vele soorten stippelkorst.

Bij moderne dijkverzwaringen wordt vaak beton gebruik in plaats van natuursteen. Hierdoor dreigt de karakteristieke korstmossenflora van oude dijken te verdwijnen. Lees hier meer over op onze website: www.waddenvereniging.nl/wadweten/10461korstmossen-op-oude-zeedijken.

ORCHIDEE De meest tot de verbeelding sprekende bloem in het waddengebied is de orchidee. In juni staan de meeste orchideeën in bloei en kun je van hun kleurenpracht en bijzondere vormen genieten. Je vindt ze op alle Waddeneilanden. In het 20

HENK POSTMA

HENK POSTMA

Lauwersmeergebied heeft Staatsbosbeheer een orchideeënroute gemaakt die je langs de mooiste orchideeënvelden leidt. Tot en met augustus kun je hier honderden bloeiende orchideeën vinden. De meest voorkomende zijn de brede orchis en de rietorchis. De orchideeën in het Lauwersmeer komen van oorsprong van de Waddeneilanden. Het zaad van de orchidee is zo licht, dat het met de wind wordt meegevoerd. De route is toegankelijk voor rolstoelen en rollators.

VISSERSCHEPEN In Nederland wordt al eeuwenlang gevist met verschillende soorten vissersschepen. De veelheid aan soorten en kleuren schepen in de waddenhavens levert prachtige plaatjes op. Aan de letters en het volgnummer kun je herkennen in welke thuishaven het schip ooit is ingeschreven. Letters die je vaak ziet zijn UK van Urk, LO van Lauwersoog of OL van Oostdongeradeel. Het betekent niet dat deze schepen ook altijd terugkeren naar deze thuishaven.

Sterker nog, er bestaan heel veel visserijnummers

van vissersplaatsen die er niet meer zijn of geen vissersvloot meer hebben. Dat zijn dan vaak gerestaureerde schepen. De vloot bestond vroeger uit veel kleine schepen. Die waren toen nog van hout en voeren met zeilen. Later werden het motorschepen van staal.

TIP Ben je in Lauwersoog, bekijk dan ook de opvallend gekleurde ‘strandhuisjes’ waarin visrestaurant Sterkenburg is gevestigd. Ontworpen door Nynke Rixt Jukema in samenwerking met Architectenbureau Knegt. Vanaf het hoge terras kun je genieten van een grandioos uitzicht: aan de zuidkant het Lauwersmeer en de jachthaven, aan de noordkant de Waddenzee en visserijhaven.

doe mee aan onze fotowedstrijd kijk op de volgende pagina voor meer informatie

WADDENmagazine 2-2021 21

WEDSTRIJD

MARCEL VAN KAMMEN

doe mee aan onze fotowedstrijd HENK POSTMA

De Waddenvereniging organiseert deze zomer voor de tweede keer een fotowedstrijd. Het thema is dit jaar ‘Kleur’. Laat je inspireren door de kleurrijke plekken en stuur jouw mooiste waddenfoto’s voor zondag 29 augustus 2021 naar ons op.

Ga naar: www.waddenvereniging.nl/ fotowedstrijd.

DOE MEE & WIN • 1e prijs: een fotoworkshop in het waddengebied op maat ter waarde van € 175.

• 2e prijs: jouw foto afgedrukt op plexiglas ter waarde van € 100.

• 3e prijs: een Wijs met de Waddenzee sweater ter waarde van € 74,95

HOLLANDLUCHTFOTO

Of je nu professioneel fotograaf bent of af en toe een foto maakt met je telefoon, en of je nu volwassen bent

22

of kind, iedereen mag meedoen aan de fotowedstrijd. Juist in deze tijd is het goed om er lekker op uit te gaan en de natuur te beleven. Door te fotograferen kijk je anders naar je omgeving en word je je soms nóg meer bewust van de schoonheid ervan.

DE JURY Je foto’s worden beoordeeld door een jury van deskundige waddenfotografen. Er wordt gekeken naar foto’s die opvallen in kwaliteit, originaliteit en compositie. Kies een bijzondere locatie voor je foto en creëer rust of spanning door te spelen met de positie van je onderwerp, het moment waarop je je onderwerp fotografeert, scherpte en onscherpte of belichting. Inspiratie nodig? Lees de 6 tips van onze huisfotografen Marcel van Kammen en Henk Postma voor natuurfoto’s met de wow-factor op onze website: www.waddenvereniging.nl/ fotowedstrijd-tips.

WAD4U Ruim baan voor de jeugd! Altijd in het hart van het WADDENmagazine: vier jeugdpagina’s. Dat geeft jonge (en óók oudere) leden de kans even snel waddeninformatie te tanken.

HEB JE EEN VRAAG, OPMERKING, GOED IDEE? SCHRIJF, BEL OF MAIL NAAR: 93693 WADDENVERENIGING POSTBUS 90, 8860 AB HARLINGEN TEL.: 0517-4 SBRIEF NIEUW JEUGD LE DIGITA DE JE E-MAIL: INFO@WADDENVERENIGING.NL WIL ONTVANGEN EN NOG MEER INFORMATIE? GA DAN NAAR WWW.WAD4U.NL EN MELD JE AAN! TEKST: LIDEWIJ KEMME

De meeste dieren hebben ogen, of in ieder geval lichtgevoelige orgaantjes.

Maar hoe die werken en wat ze daarmee zien, verschilt enorm. Hun ogen zijn perfect aangepast aan hoe ze voedsel zoeken, jagen of zich verdedigen. Mensen gebruiken hulpmiddelen om beter in het donker of de verte te zien.

Mensen zien in principe alle kleuren van de regenboog, maar dat kleurenspectrum is breder dan wij kunnen zien. Vóór rood komt infrarood licht. Er zijn dieren die met hun ‘infraroodblik’ ’s nachts de warmte kunnen zien die een prooi uitstraalt. Na violet komt ultraviolet licht, onzichtbaar voor ons, maar wel zichtbaar voor insecten en vogels. Bloemkelken stralen uvlicht uit, waardoor bijen zien waar ze moeten landen voor een portie nectar.

het beeld nemen ze veel sneller waar. Dat kun je goed gebruiken als je op een snel vliegende prooi jaagt, zoals libellen.

NSF

INFRAROODKIJKER

VERREKIJKER Goeie ogen heten niet voor niets arendsogen. Roofvogels zien acht keer scherper dan wij. Hun ogen hebben een grote hoeveelheid cellen in het netvlies, een soort ingebouwde verrekijker, zodat ze hun prooi al van veraf zien.

BEWEGINGSMELDER In vergelijking met insecten hebben mensen ‘langzame’ ogen.

Zij kunnen veel snellere flikkeringen waarnemen dan wij. Hun ogen bestaan uit heel veel lensjes, of facetten. Ieder facet ziet een klein stukje van het geheel en samen vormen die stukjes het hele beeld, net zoals een foto op een beeldscherm uit pixels is samengesteld. Hoe meer facetten, hoe scherper ze zien. Toch zien ze niet zo scherp als wij, maar veranderingen in

WADDENmagazine 2-2021 23

WAD4U

HENK POSTMA

Zulke bonte vogels als in de tropen kun je in Nederland niet zien…of? Nou, kijk maar eens! Deze vogels kun je allemaal in het waddengebied tegenkomen.

De GELE KWIKSTAART hipt graag in open veld. Op de kwelder is hij zo te zien niet bang voor natte pootjes.

is de zeldzaamste hier op de pagina, maar is zeker een foto waard.

HENK POSTMA

Bij de FAZANT is alleen het mannetje kleurig uitgedost, het vrouwtje moet het doen met een bruin (schutkleur) jasje.

TIP

De EUROPESE FLAMINGO is wat minder roze

HENK POSTMA

dan zijn Caribische broertje, maar nog steeds indrukwekkend.

26

PAUL COOLS

De BIJENETER

In juni is de natuur niet zuinig met haar verfdoos. Al die vrolijk gekleurde bloemen. Wist je dat je heel makkelijk zelf verf kunt maken van bloemen, bladeren en groenten? We hebben een paar recepten op een rijtje gezet.

Kijk op www.waddenvereniging.nl/kleuren voor tips en recepten.

BONTE PARADE

De kleurenpracht van de natuur is een inspiratiebron geweest voor talloze schilders en er is geen natuurliefhebber die er géén oog voor heeft. De kleuren van dieren en planten spelen een enorme rol in de ervaring van natuur. Maar hoe stelt de natuur haar kleurenpalet samen?

Wetenschapsjournalist Marcus Werner legt uit hoe de kleuren die wij zien in de natuur tot stand komen.

TEKST: MARCUS WERNER

iriserende structuren.

Iriserende kleuren, zoals die van de rug- en kopveren van de ijsvogel, vormen misschien wel de spectaculairste kleuren die in de natuur zijn te vinden.

Het metaalblauw van de ijsvogel lijkt eerder kunstmatig opgewekt dan dat het thuishoort in de wereld van de biologie. Lange tijd tastten wetenschappers in het duister over de verklaring voor zulk iriserend blauw en ook vaak groen in de natuur.

Onder meer door het werk van wetenschappers van de Rijksuniversiteit Groningen begint hier verandering in te komen. Zo werden veren van de borst, rug en staart van ijsvogels geanalyseerd onder een elektronenmicroscoop. Alle drie de veertypes bevatten in de baardjes (de vertakkingen van de baarden van veren, die weer vertakkingen zijn van de veerschacht)

aan de basis van de veerschacht korrels van het zwarte pigment melanine.

Dat verklaarde de grijze of grijs-zwarte kleur van de onderste delen van de veren.

In de borstveren zaten de baardjes aan het uiteinde van de veer vol korrels oranje pigment, een verklaring voor het matte oranje van de ijsvogelborst. Maar in de baardjes van de veeruiteinden van rug- en staartveren van de ijsvogel zaten geen pigmentkorrels. Deze lieten een sponsachtig binnenste zien van holtes en schotten van enkele duizendsten van een millimeter groot. Het bleek dat weerkaatsing en verstrooiing van licht in deze zogeheten fotonische structuren in de verder kleurloze baardjes het iriserend blauw opwekt.

WADDENmagazine 2-2021 27

MARCEL VAN KAMMEN

INFORMATIEF

EEN

INFORMATIEF

spiegeltje , spiegeltje .

Een in het bos fladderend mannetje van de citroenvlinder valt op tientallen meters afstand al op. Dat komt in de eerste plaats door de gele kleur van de bovenkant van de vleugels van het mannetje (die van het vrouwtje zijn bleek geelgroen). Zoals vaker bij vlinders wordt de vleugelkleur voornamelijk bepaald door pigmenten in de minuscule schubben die het vleugeloppervlak bedekken. De vleugelschubben lijken weliswaar op visschubben, maar zijn veel ingewikkelder gebouwd.

Meestal zit er op een platte en massieve onderschub een dunne lamelvormige tweede schub. In die bovenste schub zitten microscopische richels en dwarsverbindingen. Binnen de vlinderfamilie van de witjes, waartoe de citroenvlinder behoort, lopen de richels en dwarsverbindingen kriskras door elkaar en 28

WIKIPEEDIA

De kleuren van de meeste bloemen uit het plantenrijk zijn het resultaat van korrels pigment in de cellen van de bloembladeren. Die geven de bloem zijn verzadigde matte kleur.

Sommige bloemen hebben echter een extra intense kleur. De boterbloem is met zijn ‘geler dan geelbloemen’ hier een voorbeeld van.

Onderzoekers van de Rijksuniversiteit Groningen maten met speciale optische apparatuur de lichtabsorptie en -verstrooiing van de bloembladeren van boterbloemen en bestudeerden stukjes bloemblad onder een elektronenmicroscoop.

Net zoals bij andere bloemen

ontlenen boterbloemen hun matte basiskleur aan in de cellen van de bloembladen opgehoopte pigmenten, in dit geval gelige carotenoïden.

Maar bijzonder aan de boterbloem is dat tussen de opperhuid van de bloembladen en de onderliggende cellen een dunne luchtlaag is te vinden. De opperhuid, één laag cellen dik en eveneens gevuld met carotenoïden, blijkt in combinatie met de luchtlaag te werken - ongeveer zoals een olielaag op een oppervlak, lipgloss op menselijke lippen bijvoorbeeld.

Licht aan beide kanten van de cellaag, op de grens tussen cellen en

ADOBE

bloemen met lipgloss.

lucht, wordt weerkaatst. Dit levert een bijzondere glans op. Omdat witte zetmeelkorrels in de cellen onder de luchtlaag óók licht weerkaatsen, reist licht twee keer door de opperhuid. De glans en de weerkaatsing in het binnenste van het bloemblad hebben een kleurversterkend effect.

chemische lichtval . verstrooien licht naar alle kanten. Dit geeft bij afwezigheid van pigment in de onderschubben het karakteristieke wit van de vleugels waaraan de vlindergroep zijn naam dankt.

Mét pigment ontstaat een pastelkleur – geel in het geval van de citroenvlinder – door de stof xanthopterine. Maar er is nóg iets dat het geel van het citroenvlindermannetje extra doet oplichten. Zoals intussen bij een reeks vlindersoorten is ontdekt, zijn in de bovenschubben de richels in parallelle lagen geordend. Daardoor gaan zij onder een bepaalde hoek invallend licht sterk weerkaatsen. Met zijn microscopische spiegeltjes op de vleugels haalt de citroenvlinder dezelfde truc uit als de gele reflectiestrips op de werkkleding van bijvoorbeeld wegwerkers.

‘Groen’ wordt vaak gebruikt als een ander woord voor ‘natuur’, die door de meeste mensen als prettig wordt ervaren. Geen wonder, want in natuurlijke of halfnatuurlijke gebieden is veel groen door de planten die er groeien. Dat planten als lamsoor een groene kleur hebben, heeft niets te maken met eventuele voorkeuren van mensen, maar met een chemisch proces dat voor planten letterlijk van levensbelang is.

Groene planten in de natuur gebruiken energie uit zonlicht om koolhydraten te maken uit water en koolstofdioxide uit de lucht.

Die koolhydraten vormen de brandstof voor álle levensprocessen van planten: de vorming van chemische bouwstenen als eiwitten en cellulose waaruit planten zijn opgebouwd, de groei en uiteindelijk nakomelingen, nieuwe planten dus.

Planten halen energie uit licht met het bijzondere biologische molecuul chlorofyl; bladgroenkorrels in bladeren van planten.

Ook andere delen van de plant zitten er vol mee. De chemische structuur van chlorofyl is zo uitgekiend dat het zoveel mogelijk energie uit zonlicht haalt. Blauw licht uit het ‘spectrum’ van lichtkleuren in normaal licht is het meest energetisch en daarom wordt voornamelijk dit licht door chlorofyl opgenomen. De overgebleven kleuren worden teruggekaatst en dit geeft een groene kleur. Het groen van planten is te danken aan een efficiënte chemische lichtval.

WADDENmagazine 2-2021 29

Wetenschappers braken zich al langer het hoofd over waarom klaproosbloemen zo’n intense rode kleur hebben, terwijl de bloembladen van deze plant maar drie cellagen dik zijn.

Weinig ruimte om grote hoeveelheden pigmentcellen in op te slaan, zo leek het, om door de weerkaatsing van rood licht het diepe rood te veroorzaken.

Het antwoord op het klaproosmysterie werd opnieuw geleverd door optisch en elektronenmicroscopisch onderzoek aan de Rijksuniversiteit Groningen. Bij de klaproos blijken de buitenste lagen cellen van de

bloembladen uitzonderlijk veel pigment te bevatten, een zogeheten anthocyanine. Dit verklaarde deels de intense kleur.

Het geheim van het intense klaproosrood blijkt echter te liggen in de middelste cellaag. Hierin weerkaatsen met lucht gevulde ongekleurde cellen (met kronkelige tussenliggende celwanden) het door het bloemblad reizend licht in alle richtingen. Dit licht treft zo opnieuw het in de buitenste cellagen opgehoopte pigment, met als resultaat een kleurversterkend effect als dat van de boterbloem.

Dit leverteen bijzondere glans op.

ADOBE

intens rood.

Omdat witte zetmeelkorrels in de cellen onder de luchtlaag óók licht weerkaatsen, reist licht twee keer door de opperhuid. De glans en de weerkaatsing in het binnenste van het bloemblad hebben een kleurversterkend effect.

peper en zout.

MARCEL VAN KAMMEN

De vacht van veel wilde zoogdieren is grijsbruin met een donkere ‘spikkeling’. Volgens wetenschappers is deze vachtkleur, agouti genaamd, de meest oorspronkelijke. Alle andere vachtkleuren van zoogdieren zijn hiervan afgeleid. Dit komt door slechts twee pigmenten die in de haren van alle zoogdieren zijn te vinden: eumelanine en phaeomelanine.

In een agouti-gekleurde vacht wisselen per haar banden eumelanine (zwart/bruin) en phaeomelanine (rood/ geel) elkaar af. Het effect is dat de vacht in zijn geheel grijsbruin kleurt. Het spikkeleffect ontstaat doordat van individuele haren aan het oppervlak van de vacht soms een eumelanineband is te zien en soms een phaeomelanineband.

30

Andere vachtkleuren van zoogdieren zijn het resultaat van veranderingen in de verhouding tussen eumelanine- en phaeomelaninebanden in de haren. Deze zijn deels genetisch bepaald en deels afhankelijk van omgevingsomstandigheden.

Naarmate het aantal banden phaeomelanine afneemt, kleurt de vacht naar bruin en uiteindelijk zwart.

Andersom kleurt de vacht, wanneer het aantal banden eumelanine afneemt, naar roodbruin. Verdere ‘bleking’ van beide typen melanine levert lichtgrijze, zilveren en uiteindelijk witte haren, dan wel rode, oranje en crèmekleurige haren.

Bij de ree is in winter de vacht van rug, flanken, hals en kop min of meer agouti-gekleurd. De buik is grijswit door bleking van phaeomelaninebanden en in iets mindere mate van eumelaninebanden. De omgeving van de anus is door nog verdere bleking geheel wit. In de zomer is de vacht door meer phaeomelaninebanden opvallend roodbruin. Buik en spiegel zijn eveneens door bleking lichter, maar met een gelige tint omdat relatief meer eumelanine is verdwenen.

Hoewel de kleur blauw alomtegenwoordig is in de zichtbare natuurlijk wereld om ons heen - de lucht is blauw, zeeën, meren en rivieren zijn blauw - is ‘echt’ blauw in de dierenwereld opmerkelijk zeldzaam. Een reden hiervoor is dat er van nature heel weinig blauw gekleurde mineralen zijn. Zo ontdekten mensen honderdduizend jaar geleden rode en gele okers voor hun rotstekeningen, maar wisten pas in de zesde eeuw voor Christus uit de blauwe halfedelsteen lapis lazuli kleurstof te maken.

Om bijvoorbeeld blauwe veren te

krijgen via het voedsel, zoals flamingo’s roze kleuren door hun dieet van garnalen vol rode zogeheten carotenoïden, is er in de natuur nauwelijks iets voorhanden. Planten en dieren gaan het maken van blauwe pigmenten uit de weg vanwege de fysica van licht, zo lijkt het.

Wil een chemische stof werkelijk blauw kleuren, dan is het nodig dat de stof rood licht absorbeert en daaruit energie opneemt, om dat vervolgens als blauw licht uit te zenden. Omdat rood licht weinig energie bevat, zijn voor deze truc complexe moleculen nodig die

voor een plant of dier kostbaar zijn om te maken.

Bij planten heeft minder dan 10% van de driehonderdduizend soorten blauwe bloemen en daarbij is de kleur het resultaat van het mengen van anders gekleurde pigmenten, zoals een schilder kleuren mengt. Onder dieren zijn blauwe veren, zoals bij de blauwborst, nagenoeg altijd te wijten aan microscopische structuren daarin of geven zij door reflecties de illusie van blauw.

WADDENmagazine 2-2021 31

MARCEL VAN KAMMEN

INFORMATIEF

true blue .

Uit de vereniging

Berichten van de Ledenraad

De ledenraad van de Waddenvereniging vertegenwoordigt de leden van de Waddenvereniging en houdt toezicht op het bestuur. De 16 gekozen leden denken ook mee over acties, bescherming en voorlichting. Zij ontvangen graag uw ideeën en suggesties. E-mail: ledenraad@waddenvereniging.nl.

Steun voor veiliger containervaart Dit voorjaar werd opnieuw bewezen dat de vaarroutes boven de Waddeneilanden niet veilig zijn bij harde wind en hoge golven. Het schip Baltic Tern verloor op 7 april vijf zeecontainers, waaronder een met gevaarlijke stoffen. Het is niet het enige incident. Voor de Waddenvereniging is de maat vol.

Ruim twee jaar na de ramp met de MSC Zoe is Werelderfgoed Waddenzee nog steeds niet goed beschermd. Diezelfde dag nog wordt er een petitie gestart waarbij de Tweede Kamer en verantwoordelijk minister Van Nieuwenhuizen worden opgeroepen nu eindelijk actie te ondernemen.

Geef het wad een stem De ledenraad heeft de ramp met de MSC Zoe nog scherp voor ogen. Marianne Wildenberg: ‘Op 5 januari 2019 zijn we met

32

een groep ledenraadsleden gaan opruimen op Terschelling. Ik was echt geraakt door alle mensen die direct bereid waren op te komen voor de Wadden.’ Astrid van de Weijenberg vult aan: ‘Vooral de hoeveelheid kleine stukjes plastic die we die dag op het strand en in de duinen tegenkwamen, vond ik schokkend.

De ramp was zoveel erger dan je op het eerste oog zag.’

Ook dit keer komt de Ledenraad meteen in actie. Marianne Wildenberg: ‘Dit soort petities vind ik belangrijk omdat de leden van de Waddenvereniging zich zo kunnen laten horen.

Samen kunnen we het wad meer stem geven. Als de Waddenvereniging een campagne of petitie start over een belangrijk onderwerp, deel ik die ook altijd in mijn eigen kring. Als alle leden dat doen, kunnen we het wad sterker op de kaart zetten.’

stel je verkiesbaar als ledenraadslid De ledenraad van de Waddenvereniging is een enthousiaste en deskundige club van op dit moment 16 wadliefhebbers. Zij denken, praten en doen mee met de specialisten van het bureau en het bestuur van de vereniging. De huidige ledenraad is eind 2017 door de leden van de vereniging gekozen via een internetverkiezing, voor een termijn van vier jaar. Dat betekent dat de tijd er al bijna op zit en er aan het eind van dit jaar nieuwe verkiezingen aankomen.

Een aantal ledenraadsleden is enthousiast om door te gaan en stelt zich opnieuw verkiesbaar. Maar we zijn ook op zoek naar nieuwe mensen. Misschien iets voor jou?

Formele taken en adviezen De ledenraad heeft een aantal formele bevoegdheden. Denk aan de goedkeuring van het jaarverslag, het vaststellen van de begroting of de benoeming van bestuursleden. We zoeken mensen met verstand van financiën, maar ook als je kennis of ervaring hebt op het gebied van beleid en bestuur, milieu en ecologie, communicatie, marketing of fondsenwerving is jouw inzet van harte welkom. We denken ook mee over onder meer acties, bescherming, voorlichting en het verstevigen van de contacten met de achterban.

De kandidaatstelling voor de ledenraad sluit pas op 20 oktober.

Je hebt dus nog ruim tijd om erover na te denken. Nu al geïnteresseerd? Stuur een mailtje naar: ledenraad@waddenvereniging.nl.

HERBENOEMINGEN BESTUUR Een van de formele bevoegdheden van de ledenraad is het (her)benoemen van bestuursleden. De ledenraad is blij dat bestuursvoorzitter Kim van Nieuwaal en bestuurslid Eelke Folmer zich voor een tweede termijn blijven inzetten voor de Waddenvereniging.

Tegelijk met de herbenoemingen binnen het bestuur is de hele procedure van (her)benoemingen van bestuursleden aangescherpt. Jorien Bakker, voorzitter van de Ledenraad: ‘Op deze manier geven we nog beter invulling aan onze toezichthoudende rol.’

Blijf op de hoogte De petitie is op dit moment door ruim 9.100 bezorgde wadliefhebbers ondertekend. Minister Van Nieuwenhuizen heeft de Tweede Kamer na kritische vragen beloofd: ‘Ik blijf mij met kracht inzetten om die maatregelen uit te voeren en zodoende de veiligheid van de containerscheepvaart boven de Wadden te verbeteren.’ Heeft u de petitie gemist? Helaas hebben wij niet van alle leden een e-mailadres. Geef uw volledige contactgegevens aan de Waddenvereniging door via het contactformulier op de website en u wordt automatisch op de hoogte gehouden van belangrijke acties en aanbiedingen. www.waddenvereniging.nl/contact.

Herkozen bestuurslid Eelke Folmer is ecoloog. Hier op de Wadden voor het NIOZ met op zijn rug een drone waarmee vegetatiekaarten gemaakt worden van de wadplaten en lage kwelder.

WADDENmagazine 2-2021 33

JOJANNEKE DRIJVER

INTERVIEW

Biografie Jentsje Popma Jentsje Popma wordt op 30 september 1921 geboren. Hij groeit op in de crisistijd en volgt gedurende de oorlogsjaren een klassieke schildersopleiding aan de Academie voor Beeldende Kunsten in Rotterdam en de Rijksakademie van Beeldende Kunsten in Amsterdam. In de jaren na de oorlog kan de pas afgestudeerde Popma moeizaam werk vinden. Noodgedwongen ontwikkelt hij zich als monumentaal kunstenaar. Nog steeds kun je op veel plekken in Friesland, maar ook daarbuiten, zijn beeldhouwwerken en glas-in-loodramen vinden.

Vanaf eind jaren ’80 besluit hij zich als schilder geheel aan het landschap te wijden. Met zijn expressieve en kleurrijke werk vraagt Popma aandacht voor de schoonheid en voor de instandhouding van het landschap.

34

- 100 jaar Jentsje Popma -

‘De Wadden komen op je af’ De Friese kunstenaar Jentsje Popma viert dit jaar zijn eeuwfeest.

Als eerbetoon aan de schilder worden er dit jaar een tentoonstelling en boek gelanceerd. Een gesprek over vorm, kleur en betekenis.

TEKST: JOJANNEKE DRIJVER

Wolk boven de dijk ‘Dit is toch een aardig schilderijtje’, hij wijst naar een schildering van de kwelder.

‘In mijn auto ging ik er altijd op uit. Ik reed rond, zag iets, zette de auto aan de kant en ging dan direct schilderen. Meestal vanuit de auto, maar voor de Wadden zat ik vaak op de dijk. Ik schilderde wat ik zag.

Vorm en kleur.’ Dan, bedachtzamer: ‘Het wad is voor mij heel bijzonder: de dijk, de horizon, de lucht. De Wadden komen op je af, het werkt op je in. Zo’n wolk in dit landschap – hij wijst naar het schilderij De wolk die boven de dijk verscheen - dat is een expressief gegeven, zo’n enkele vorm.’

Op het schilderij De wolk die boven de dijk verscheen, snijdt een dijk het landschap in tweeën. In het midden van de dijk leidt een trap naar boven. Boven de dijk hangt één enkele wolk in de lucht. Ik vraag of het meer is dan een landschapsschildering. Of er ook een boodschap in zit. Popma: ‘Een schilder schildert wat hem aanspreekt.

Er zijn maar weinig kunstenaars die dijken schilderen, maar ik heb het veel vastgelegd, deze plek. Ik hou van de scheiding van het veld, het pad erheen en wat je

daar dan boven die scheiding uit ziet. Het is het landschap zelf wat indruk maakt.’

Het verhaal en de vogels Zo rond 2012 stopte Popma met schilderen. Een bijzonder schilderij, De vlucht naar het licht, maakte hij met in zijn gedachten mensen die een einde aan hun leven willen maken. ‘Het gat in de lucht is een soort ontvangst. Je kunt er ook een Christusfiguur in zien, die met zijn handen gespreid staat.’ Dan vertelt hij over Het Anker, een keramische wandsculptuur die hij in 1965 in opdracht van de Rooms-Katholieke Nijverheidsschool voor meisjes maakte en nog steeds te zien is aan de Archipelweg in Leeuwarden. ‘De Christusfiguur is een gegeven dat mij aanspreekt. Elke zondagmorgen rijd ik met de auto naar dit beeld, zoals een ander naar de kerk gaat. Christus vertelt een verhaal, de vogels brengen het verder. Alles heeft een betekenis. Je moet je er zelf mee verbinden.’ >

Anker, 1970, chamotteklei, hoofdgebouw Bisschop Müller Stichting, Leeuwarden (toenmalige Kath.

Nijverheidsschool voor meisjes).

REINDER HERDER

Het is voorjaar. De meidoorn in de tuin heeft frisgroen blad. Er hangen pinda’s in. De deur gaat open. Het is alsof je een museum binnenstapt. Het meubilair ademt de sfeer van de jaren ’30. Overal hangen schilderijen. Meteen rechts naast de deur is een miniatuur van zijn beeldhouwwerk Het Anker aan de muur bevestigd. Tijdens het gesprek met Jentsje Popma zal blijken hoe belangrijk dit kustwerk voor hem is.

Hij zit in een stoel in de kamer. De gaskachel in de hoek staat hoog. Popma wrijft over zijn pols, die blauw en opgezet is: ‘Er zit vocht in, dat doet mij zeer. Ik hoor ook niet meer zo best. Het is wel bijzonder dat je honderd jaar leeft.’

Speciaal voor mij heeft hij een boek opgezocht: ‘Daarin staan ook veel van mijn Waddenschilderijen.’ We bladeren door het boek, hij praat over zijn werk. Vragen verstaat hij nauwelijks. ‘Kijk’, zegt hij, wijzend naar een schilderij van een weide met knalgeel en blauw. ‘Dit is geen mooi landschap, dit is productielandschap. Gele tulpen en sloten waar geen leven meer in zit.’ De schilderijen van Popma zijn niet bedoeld als mooi plaatje. Ze zijn een uitdrukking van zijn zorgen over de achteruitgang van het Friese landschap door verslechtering van het milieu en de toenemende verstedelijking.

INTERVIEW

Het verhaal achter de kunstwerken REINDER HERDER

Wil je meer weten over de betekenis achter de kunstwerken van Popma?

Jan Henk Hamoen, theoloog, kunstkenner en bestuurslid bij Stifting Nijkleaster biedt exclusief voor leden van de Waddenvereniging een aantal rondleidingen aan.

Ga voor meer informatie en inschrijven naar: www.waddenvereniging.nl/jentsjepopma.

Boek snel, want er is slechts beperkt plek. Lezers van dit WADDENmagazine geeft hij nu alvast een voorproefje van die rondleiding.

Wandel mee langs 5 werken van de kunstenaar…

1 2

1. Wadden Buitendijks Wadden buitendijks, 1985, olieverf op board, 42x34 cm, particuliere collectie • ‘Popma gaat in dit schilderij met ruige streken te werk. In brede halen zet hij een sfeer neer van het wad met water, zand en lucht.

Zie ik daar in de verte één van de eilanden liggen? En wat zijn dat op de voorgrond?

Maar juist door die brede gebaren dwingt hij mij af te zien van het invullen van het beeld met kleine details. Ik voel de wind, ik adem de zilte lucht, ik zak weg in het zand.

Ik ben helemaal alleen en ga op weg naar de overkant om de elementen te ervaren.’

2. De Wolk die boven de dijk verscheen

REINDER HERDER

De wolk die boven de dijk verscheen, 2007, olieverf op paneel, 60x60 cm, collectie Stifting Nijkleaster • ‘Wolken, dijken. Het zijn beelden die Popma lief zijn en die hij met graagte op het doek vastlegde. Zo verbeeld nodigt het uit om stil te staan, te gaan zitten. Misschien wel juist doordat hij zo voorzichtig omgaat met kleur en nuance. Hij schreef er zelf eens bij: ‘Waar de dimensie van de materie eindigt, openbaart zich de eindeloze dimensie van de geest’.

Je zou zo bovenaan dat trapje willen gaan zitten en in stilte die eindeloosheid ervaren. Ik kwam een paar jaar geleden deze tekst van Popma tegen boven een 36

rouwadvertentie. En besefte ineens dat die fysieke ervaring bij het opgaan naar het wad bijna meditatief is.’

3. De vlucht naar het licht

5. Het Wad met zeeaster Het Wad met zeeaster, ong. 1990, olieverf op board, 46x38 cm, particuliere collectie • ‘De sfeer bij en op het wad kan heel verschillend zijn. Dat laten de schilderijen van Popma ook zien. Soms met een dreigende wolk, soms haast monochroom blauw en grijs. Maar soms ook met de vrolijke kleuren van de zeeaster en de frisse luchten.

Wat kunnen een paar streken lichtblauw en helder roze het beeld totaal veranderen.

3 Waarbij het roze en paars van de zeeaster mooi interfereren met het roze en lichtpaars van de lucht. Een schilderij om vrolijk van te worden. Kleuren doen iets met je, dat moge duidelijk zijn!’

4

In het spoor van Jentsje Popma In 2015 schonk Popma zijn atelier en al zijn nog in bezit zijnde werk aan de Stifting Nijkleaster om de bouw van een klooster in de buurt van Jorwert mede mogelijk te maken. Tot 2 oktober organiseert de stichting een overzichtstentoonstelling van zijn werk in de Grote Kerk in Leeuwarden. De tentoonstelling in de Grote Kerk in Leeuwarden is op maandag tot en met zaterdag gratis te bezoeken.

Kijk in verband met de coronamaatregelen eerst op de website van Nijkleaster (www.nijkleaster.frl) of de Grote Kerk (www.grotekerkleeuwarden.nl).

REINDER HERDER

Het Wad, 2012, olieverf op paneel, 62x74 cm, collectie Kamsteeg • ‘Over kleuren gesproken! Heeft u zo wel eens gekeken naar de luchten boven het wad? Popma neemt de uitdaging aan om die fascinerende luchten weer te geven en hij heeft er vele kleuren voor nodig. Onder een donkere lucht in de uiterste bovenkant zie ik daaronder natuurlijk wit en blauw; maar daarbij mengt hij groen en paars en geel en rood en alles door en naast elkaar. Het levert een tafereel op van beweging en van ruimte. Ruimte in beweging. En wie het wad maar een beetje kent, voelt een blik van herkenning.’

5

WADDENmagazine 2-2021 37

REINDER HERDER

4. Het Wad (nr. 1030)

ART REVISITED, TOLBERT

De Dreiging / De flecht nei it ljocht, 2006, olieverf op paneel, 60x60 cm • ‘Als ik naar dit schilderij kijk, zie ik het Friese landschap met zijn dijken, wegen, sloten. Daar speelt zich het leven af. Linksboven een wolk die dreigend boven het landschap hangt - er is geen leven dat niet ook zulke wolken kent. Vlakbij die donkere wolk een brede baan van wit licht dat uitstraalt naar de dijk. Ik kijk naar het spel tussen het lichte en donkere groen op de dijk. Een lichtgroen spoor in het landschap. Dat spoor verbeeldt voor mij de hoop, oplichtend gras voor de wandelaars op pad. Dat er licht is op je pad, dat iemand je zal zien?’

Waddenleven

In de serie Waddenleven staat altijd een verrassende groep dieren of planten centraal.

Deze keer, vanwege het thema kleur: CAMOUFLAGEKUNSTENAARS.

XXXXXX

TEKST: KOEN MOONS

Onzichtbaar

Felle schutkleuren

Waar veel planten en dieren kleuren gebruiken om op te vallen en zo bestuivers of partners te lokken, zijn er ook veel dieren in het waddengebied die juist niet willen opvallen. Camouflage beschermt ze tegen hongerige rovers, of maakt ze als predator juist onzichtbaar voor hun prooi. En die schutkleuren hoeven niet altijd grijs en grauw te zijn; ook felle en flitsende kleuren kunnen camoufleren.

38

Het vrouwtje van de BONTBEKPLEVIER is zelf al haast onzichtbaar als ze op haar onopvallende nestje op het strand zit, maar ook de gecamoufleerde eieren zijn nauwelijks van zand te onderscheiden. Hetzelfde geldt voor de zandkleurige ruggetjes van de kuikens. Nadeel: op Texel zette een wildkampeerder eens zijn tentje boven op zo’n onzichtbaar nest.

5 De GEWONE KAMELEONSPIN is een zeldzaamheid in het waddengebied, maar mag hier niet ontbreken. Dankzij een knalgeel pigment wacht hij ongezien op een gele bloem nietsvermoedende insecten op.

Verhuist de spin naar een witte bloem, dan wordt hij binnen zes dagen wit.

6 De BOT is net als andere platvissen perfect aangepast aan het leven op de bodem. Zijn bruin-groenige bovenkant maakt hem moeilijk zichtbaar op verschillende soorten bodems. Zijn vlekkerige witte onderkant geeft hem een schutkleur als hij hoger zwemt.

WIKIPEDIA

2

MARCEL VAN KAMMEN

3

4

JELGER HERDER

4 Hij is spierwit, die schattige pup van de GRIJZE ZEEHOND. Toch dient het oogverblindende wit in ijzige noordelijke streken als schutkleur. De jongen worden midden in de winter geboren, dus ook op het wad vallen de jongen soms weg tegen een besneeuwde zandplaat.

JELGER HERDER

3 De schilden van STRANDKRABBEN hebben eindeloos veel variatie in camouflage. De krabben van het wad lijken op hun modderige omgeving, terwijl krabben uit poeltjes van rotsachtige kusten contrastrijke patronen hebben waardoor hun lichaamsomtrek slecht waarneembaar is.

1

ADOBESTOCK

2 Hij wordt op Texel, Vlieland en Terschelling de laatste jaren steeds vaker gezien, en dat is best een prestatie. Het GROENTJE is namelijk een vlinder die met opgevouwen vleugels maar moeilijk te onderscheiden is van een fris groen blaadje.

Ook voor hongerige vogels.

MISJA SMITS / BUITEN-BEELD

1 De ZEEKAT of sepia is een meester in camouflage. Deze inktvis verandert in enkele seconden de kleur, patroon én structuur van de huid en gaat op in de omgeving. Soms doen de mannetjes juist het tegenovergestelde, om een concurrent of een vrouwtje te imponeren.

5

6

MEER WETEN OVER DIEREN EN PLANTEN IN HET WADDENGEBIED? De Wadwaaier van de Waddenvereniging geeft veel informatie.

Te koop in onze webwinkel: www.wijsmetdewaddenzee.nl.

WADDENmagazine 2-2021 39

Kleurcodes kraken

O

W

N

Z

De biologische gezondheid van het water van de Waddenzee is af te lezen aan de hoeveelheid fytoplankton in het water en het gehalte aan zwevend zand en slib. Ook het totaal aan opgeloste organische stoffen speelt een rol. Het nemen van watermonsters is echter tijdrovend en duur. Tegenwoordig wordt de waterkwaliteit van de Waddenzee daarom steeds vaker ‘gemeten’ via het maken van kleurenfoto’s door satellieten.

TEKST: MARCUS WERNER

Schiermonnikoog.

Rottumerplaat.

lauwersmeer .

40

WETENSCHAP

WATER INSIGHT

juist.

borkum.

Dit is een foto van de satelliet Sentinel 2. Deze satelliet kan veel verschillende kleurtinten apart zien, wat nodig is om de verschillende stoffen in het water te onderscheiden. Om dit plaatje te maken zijn alleen rood, groen en blauw gebruikt.

Op deze foto is goed te zien dat zand, bijvoorbeeld op de stranden, een heldere kleur geeft.

Dat komt omdat het veel van het zonlicht reflecteert. Hierdoor hebben de wadplaten en de delen waarin veel zand en slib is opgelost, zoals de Eems, ook een heldere kleur. Ver van de kust af, in de Noordzee, kleurt het water veel donkerder door afwezigheid van zwevende deeltjes. Ook in de diepere geulen tussen de eilanden in is minder zand opgelost in het water. Ten noorden van Borkum zie je 'wolken' van zand en slib die met de ebstroom zijn meegevoerd uit de Waddenzee.

De groenige kleur duidt op aanwezigheid van fytoplankton, de bruinachtige kleuren duiden op opgelost organisch materiaal of organisch slib. Het Lauwersmeer is opvallend donker van kleur, omdat daar minder reflecterend zand of slib in het water zit en meer absorberende stoffen zoals fytoplankton of opgelost organisch materiaal.

Deze nemen het licht op als een spons, waardoor er minder licht wordt teruggekaatst naar de satelliet en het er donker uit ziet.

WADDENmagazine 2-2021 41

>

O

W

N

Z

Rottumerplaat.

zuide schiermonnikoog.

Dit is een kaartje van de concentraties slib of zand in het water, gebaseerd op een foto van de Sentinel 2 satelliet.

Eerst werd de gemeten hoeveelheid licht gecorrigeerd voor de invloeden van de atmosfeer, daarna werd met een algoritme de concentratie in het oppervlaktewater berekend. Om de eilanden en de kust heen en bij enkele hoge platen zijn geen concentraties berekend omdat deze delen droog stonden toen de satellietfoto werd gemaakt.

Al ruim honderd jaar trekken onderzoekers, die de ‘waterkwaliteit’ van zoete en zoute wateren willen bepalen, eropuit gewapend met monsterflesjes. Die laten ze op de te onderzoeken plek in het water zakken en vollopen. De zo genomen watermonsters gaan in de zorgvuldig dichtgeschroefde flesjes mee naar een laboratorium om te worden geanalyseerd.

Gebruikelijk in het waterkwaliteitsonderzoek zijn metingen van het gehalte chlorofyl-a in het water. Chorofyl-a is het belangrijkste bestanddeel van het 42

‘bladgroen’ waarmee planten zonlicht omzetten in het celmateriaal waaruit zij bestaan. Het fytoplankton, de minuscule eencellige ‘planten’ van zee en zoetwater, doet dat precies zo.

De hoeveelheid chlorofyl-a zegt dus iets over de hoeveelheid fytoplankton in het water. Fytoplankton vormt het basisvoedsel voor al het andere waterleven.

Een zekere hoeveelheid fytoplankton in het water is dus gunstig, als voedselbron.

Maar te veel fytoplankton kan schadelijk zijn. De rotting en afbraak van dood

fytoplankton na een ‘bloei’ kan het water zuurstofloos maken en is daardoor dodelijk voor veel ander waterleven.

Hulp van satellieten Het meten van het gehalte aan opgewervelde zand- en slibdeeltjes is nog zo’n standaardonderdeel van het onderzoek naar de waterkwaliteit, evenals de bepaling van de concentratie opgeloste organische stoffen. Zwevend zand en slib maken het water troebel. Dat houdt het zonlicht tegen dat zeegrassen en wieren

WETENSCHAP

WATER INSIGHT

Rottumeroog.

erduintjes.

tegenwoordig een stormachtige ontwikkeling door. Dit gebeurt aan de hand van de kleuren op door satellieten genomen foto’s van waterlichamen. Hommersom is een van de wetenschappers die hielp technieken ontwikkelen om dit mogelijk te maken. Na haar promotieonderzoek over het onderwerp werkt zij bij Water Insight, een bedrijf dat zulke technieken verder perfectioneert.

Kleurtinten

nodig hebben om te groeien. Opgeloste organische stoffen, afkomstig uit verteerd dood zeeleven of uit van landbouwgrond gespoelde mest, zijn voedsel voor bacteriën die, wanneer zij te snel groeien, ook zuurstofloos water kunnen veroorzaken.

‘Watermonsters ter plekke nemen en de analyse in het laboratorium kost veel tijd en geld’, vertelt Annelies Hommersom.

‘Een ander manco is dat de methode meestal alleen iets zegt over een beperkt deel van een waterlichaam. Het is onmogelijk om overal waterflesjes in het water te laten zakken.’

Het alternatief, vanuit de ruimte met satellieten waterkwaliteit meten, maakt

Sinds de lancering van onder meer satellieten van de Europese ruimtevaartorganisatie ESA in 2015 en 2017, die foto’s kunnen maken met een verbeterde resolutie, zijn waarnemingen mogelijk aan de waterkwaliteit van ondiepe kustwateren zoals de Waddenzee. Eerder was dit lastig. Onder meer door de relatieve troebelheid van het water en de dynamiek van getijden en stromingen. De ESAsatellieten vliegen op een hoogte van ongeveer 800 kilometer meerdere keren per dag om de aarde. Daarbij maken zij foto’s van het aardoppervlak met een camera die in grote lijnen te vergelijken is met een consumentencamera, maar die gevoelig is voor verschillende golflengten licht. Hommersom: ‘In plaats van alleen rood, groen en blauw ziet zo´n satelliet verschillende tinten daarvan.’

‘Je kunt relatief makkelijk met een satelliet het gehalte chlorofyl-a in water meten’, legt Hommersom uit. ‘Het chlorofyl neemt uit het ‘witte’ zonlicht vooral blauw en rood licht op en dat geeft een groene kleur.’ De ‘groenheid’ van water op een satellietfoto levert dus een maat voor de hoeveelheid chlorofyl bevattend fytoplankton.

Toch ligt het ingewikkelder omdat in het water allerlei andere stoffen ook licht opnemen. Hommerson: ‘Water zelf absorbeert bijvoorbeeld rood, geel en groen, waardoor het er blauwig uit ziet. Zand reflecteert diverse kleuren sterk waardoor

het water een lichte kleur krijgt. Slib en opgeloste organische materialen absorberen juist het blauwe en deels het groene licht, en water met veel van deze stoffen ziet er daarom donker en bruin uit.’

Vingerafdruk van kleur In de analyse van satellietfoto’s gaat het erom om met wiskundige technieken algoritmen - de door de satellietcamera waargenomen kleuren te koppelen aan bepaalde stoffen en pigmenten. Elke stof of pigment absorbeert licht van alleen bepaalde golflengten en heeft zo zijn eigen vingerafdruk van kleuren die het opneemt. Wat niet wordt geabsorbeerd, ‘ziet’ de satellietcamera. Daarnaast is het zaak dat wolken worden herkend die licht tegenhouden en dat ook de grenzen tussen land en water worden opgemerkt – in het geval van de Waddenzee de grens tussen een zandplaat en water. ‘Inmiddels zijn de algoritmen die hiervoor worden gebruikt daar al behoorlijk goed in’, verzekert Hommersom.

De algoritmen voor het bepalen van de concentraties chlorofyl-a en zwevend slib worden steeds verfijnder. Dit gebeurt onder meer aan de hand van watermonsters genomen op het moment dat de satellieten overkomen, of daar zo dichtbij mogelijk. Hommersom: ‘Inmiddels kunnen we met behoorlijke zekerheid iets zeggen over de hoeveelheid fytoplankton in het Waddenzeewater en het gehalte aan zwevend slib. Het zou mooi zijn als dit soort satelliettechnieken meer worden ingezet. Ze geven een veel beter inzicht in de waterkwaliteit van een groot wateroppervlak en in korte tijd. En het milieu is erbij gebaat: schepen die nodig zijn om watermonsters te nemen, stoten CO2 uit en voor sommige van de laboratoriumanalyses zijn schadelijke chemicaliën nodig.’

WADDENmagazine 2-2021 43

Genietwad

De Waddenvereniging hanteert de actuele RIVM-richtlijnen. Geplande activiteiten kunnen geannuleerd worden als de maatregelen daar om vragen.

TEKST: JOJANNEKE DRIJVER EN BAUKJE VENEMA

MARCEL VAN KAMMEN

2 PAGINA'S VOL LEDENVOORDEEL

20 %KOR TIN G VO OR LED EN

Werelderfgoedexcursies deze zomer Genieten van de zonsondergang midden op het wad, afval opruimen op de zandplaat Simonzand of wadlopen tijdens volle maan: de Waddenvereniging hoopt je dit jaar met een reeks exclusieve Werelderfgoedexcursies weer mee te kunnen nemen naar bijzondere plekken in het waddengebied.

Nieuw dit jaar is een wadloopexcursie voor het hele gezin. Kinderen vanaf 8 jaar kunnen mee om het wad bij Moddergat te ontdekken. De excursies organiseren we samen met lokale ondernemers en worden begeleid door een Werelderfgoedgids van de Waddenvereniging.

Kijk op www.werelderfgoedweken.nl voor het volledige aanbod. Leden van de Waddenvereniging ontvangen 20% korting op excursies.

PS Kom alvast in de stemming! Bekijk een reeks mini-documentaires van onze wadgidsen op ons YouTube-kanaal.

RENATE DE BACKERE

EXC LU SIE F VO OR LED EN

Jeugdmiddag 4 september Weet jij wat er gebeurt met een plastic flesje dat in zee belandt? En hoe het komt dat veel vissen plastic in hun maag hebben? Tijdens deze jeugdmiddag vertellen we je alles over plastic soep en de dieren in de Waddenzee. Ook ga je zelf aan de slag en mag je een stukje meevaren op hét onderzoeks- en aandachtsvlot Sterke Yerke IV. We organiseren deze middag exclusief voor de jeugdleden van onze vereniging vanaf 8 jaar. In augustus ontvangen alle jeugdleden per e-mail of post bericht hoe je toegangskaartjes kunt bestellen. Er is beperkt plaats. Jeugdleden jonger dan 8 jaar ontvangen een speciale verrassing via de post.

Word jeugdlid voor 1 augustus 2021 voor € 18 per jaar via www.waddenvereniging.nl/jeugdlid voor meer informatie over de jeugdmiddag.

44

BEN JE WIJS MET DE WADDENZEE?

20 %KOR TIN G VO OR LED EN

Draag het uit met deze producten uit onze webwinkel.

Ga naar www.wijsmetdewaddenzee.nl of gebruik de bestelbon in dit magazine. Leuk om te kopen en cadeau te geven!

Etmaal op het wad 26 juni Op zaterdag 26 juni vieren we de 12e verjaardag van Waddenzee Werelderfgoed. Speciaal voor deze gelegenheid bieden wij eenmalig een unieke vaar- en droogvaltocht aan. Tijdens deze tocht maak je gedurende één etmaal (dus 24 uur) mee wat dit gebied zo uniek maakt. We gaan zeilen, droogvallen met het schip, sterrenkijken en maken de volgende ochtend bij zonsopkomst een prachtige wadwandeling. Daarna zeilen we terug naar vertrekhaven Harlingen.

Deze tocht bieden we aan in samenwerking met Schipperscoöperatie Historische Zeilvaart in Harlingen. Een Werelderfgoedgids van de Waddenvereniging begeleidt de reis. Er is veel aandacht voor de bijzonderheden van het nachtelijk wad. Kijk op www.waddenvereniging.nl/dagvanhetwad voor meer informatie en aanmelden.

Leden van de Waddenvereniging ontvangen 20% korting op deze unieke reis over het wad.

EXC LU SIE F VO OR LED EN

Filmarrangement Silence of the Tides september 2021 In het vorige magazine vertelden we over deze speciale filmarrangementen exclusief voor leden. De planning was om deze in mei en juni te organiseren. Jammer genoeg zijn de bioscopen door het coronavirus nog niet open. Daarom hebben we ze vooralsnog gepland voor september 2021. Kijk op www.waddenvereniging.nl/ voorleden voor actuele informatie.

Begin augustus ontvangen alle leden waarvan het e-mailadres bekend is in onze ledenadministratie, een digitale uitnodiging voor het bestellen van toegangskaartjes. Wil je deze uitnodiging niet missen? Geef je gegevens door via www.waddenvereniging.nl/silenceofthetides.

1 2 3

20 %KOR TIN G VO OR LED EN

1

WADDENKALENDER 2022

In vervolg op het grote succes van vorig jaar, brengt de Waddenvereniging ook in 2022 een speciale Waddenkalender uit. Dit jaar werken we samen met een fotograaf van wereldformaat. In twaalf schitterende beelden op A2-formaat is de unieke wildernis én kwetsbaarheid van het waddengebied vastgelegd. De kalender is pure fotokunst aan de muur.

Een prachtig cadeau voor jezelf of een ander.

• PRIJS € 39,95 • LEDENPRIJS € 31,95.

2

SWEATER ‘WIJS MET DE WADDENZEE’

Een gestileerde meeuw, zon en gebogen horizon: het is al meer dan 50 jaar het krachtige beeldmerk van de Waddenvereniging. Op onze vernieuwde Wijs met de Waddenzee-sweater is het beeldmerk in wit geborduurd. Verkrijgbaar voor dames en heren in de kleur donkerblauw.

Laat zien dat je Wijs met de Waddenzee bent!

• PRIJS € 79,95 • LEDENPRIJS € 63,95.

3

WADDEN EXCURSIE-KIT

Zélf de natuur van de Wadden ontdekken? Het kan met de WADDEN excursie-kit. Samengesteld door onze wadgidsen voor kinderen van 6 tot en met ongeveer 12 jaar en hun (groot)ouders. De kit bevat opdrachten en materialen om op onderzoek uit te gaan als je in het waddengebied bent, maar is ook goed thuis te gebruiken als voorbereiding op een bezoek aan de Wadden. • PRIJS € 22 • LEDENPRIJS € 18,50.

WADDENmagazine 2-2021 45

COLUMN

MERLIJN TORENSMA

Lutz Jacobi Als geboren Friezin en kleurrijk Tweede Kamerlid had ze al oog voor de Wadden. En nu staat ze als directeur aan het roer van de Waddenvereniging. In deze column deelt ze haar mening, belevenissen en ervaringen.

KLEUR VAN HET ONEINDIGE

beschrijft een wadlooptocht met Kees Mijn favoriete kleuren zijn zwart en wit. Wevers, de oprichter van de Waddenvereniging. In 1965, als 16-jarige Kleurkenners zeggen mij dat dit geen scholier uit Kortenhoef, plaatste hij kleuren zijn. Jammer dan. In de winter een oproep in verschillende dagbladen draag ik zwart, op mooie zomerdagen om de Waddenzee tegen inpoldering en loop ik in het wit. Ik sta nooit voor de indamming te beschermen. ‘Hier lijkt klerenkast met de vraag: ‘Wat zal ik de wereld ver weg’, zegt hij eerst als ze vandaag eens aantrekken?’ Simpeler een eind van de kust vandaan gelopen kan het niet. Mijn beppe (oma) zei vroezijn. En later, uitkijkend over het wad: ger vaak tegen mij: ‘Wat ben je toch ‘Hier ligt alle schoonheid van de hele altijd mooi stemmig gekleed.’ wereld.’

In mijn eigen woning geldt In het bestaan van de hetzelfde kleurenpalet.

Het is basic ingericht in In het bestaan Waddenvereniging is de zwart en wit met weinig van de Wadden- kijk op het wad 180 graden gedraaid; van een gespullen. Ik voel mij daar vereniging is bied dat gezien werd als het beste bij: opgeruimd de kijk op het ‘onland’ tot werelderfen strak. Het is een rustwad 180 graden goed. De oud-voorzitter punt in mijn verder drukke gedraaid van Unesco beschrijft het leven. mooi in het voorwoord: Ook de Wadden zijn voor ‘Ik maak mij druk over mij – en voor heel veel de waarden die vaak niet tastbaar of andere mensen – een rustpunt in het zichtbaar zijn, maar wel van wezenlijk leven. Maar achter die rust, ruimte en belang voor een gezonde samenleving. natuur leven talrijke kleurrijke emoties Een handjevol wadlopers hebben ons en verlangens. Daar gaat het boek De destijds overtuigd van de unieke rust, kleuren van het wad. Van bedreigde zee ruimte en natuur in het gebied.’ tot werelderfgoed over dat Kester Ik blijf deze kleurrijke waddenliefhebFreriks in 2015 schreef ter gelegenheid bers immer dankbaar voor deze strijd van het 50-jarig bestaan van de Wadvoor de oneindige Wadden. denvereniging. Het eerste hoofdstuk

46

MARCEL VAN KAMMEN

WADDENmagazine

WADDENmagazine, juni 2021, nummer 2.

Verschijnt 4 keer per jaar.

Uitgave van de Waddenvereniging E-mail: info@waddenvereniging.nl ISSN 0 166-4824 Hoofdredactie: Jojanneke Drijver Eindredactie: Fanny Glazenburg, Daniël Mulder Redactie: Corina van der Meulen, Lidewij Kemme, Koen Moons, Marcus Werner Vormgeving: Très Melis Correcties: Lidewij Kemme Druk: Pijper Media, Groningen Plaatsing van artikelen van niet-redactieleden betekent niet dat de vermelde meningen en beweringen het inzicht van de redactie weergeven. Overname van artikelen na overleg met de hoofdredactie.

Waddenvereniging Postbus 90, 8860 AB Harlingen Droogstraat 3, 8861 SR Harlingen Tel. 0517-493693, E-mail: info@waddenvereniging.nl www.waddenvereniging.nl Bankrekening: NL83 RABO 0342 4256 33 BIC: RABONL.2U De Waddenvereniging stelt zich ten doel het waddengebied te beschermen en te behouden voor de generaties na ons. De vereniging doet dit via politieke lobby, beleidsbeïnvloeding, juridische acties en voorlichting.

In beweging In september brengen we een ode aan het waddenlandschap met aandacht voor de natuurlijke processen die het landschap elke dag opnieuw vormen. We kijken terug hoe de mens zich God waande op deze vruchtbare kleigronden en blikken vooruit. Kan de mens het tij nog keren in de strijd tegen klimaatverandering?

Een lidmaatschap geldt voor een kalenderjaar (12 maanden). Opzeggingen dienen schriftelijk te geschieden voor 1 november. De jaarlijkse contributie bedraagt minimaal 27 euro voor leden (2,50 euro per maand). Jeugdleden tot en met 17 jaar betalen minimaal 18 euro per jaar.

Giften en legaten Velen geven de Waddenvereniging iets extra’s.

Deze giften vormen een onmisbare steun voor ons werk. Wilt u een gift, periodieke schenking of erfstelling regelen? Doordat de Waddenvereniging een instelling ‘ten algemene nutte’ is, geeft dit fiscale voordelen. Indien u meer informatie wilt, neem dan contact op met de Waddenvereniging.

Het WADDENmagazine wordt gedrukt op FSC© gecertificeerd papier. De kunststoffolie is 100% afbreekbaar (biofolie) en levert na verbranding geen schadelijke reststoffen op.

Het werk van de Waddenvereniging wordt gesteund door de Nationale Postcode Loterij.

www. wadden vereniging .nl

Ga voor nieuws, acties en verenigingszaken naar

www.waddenvereniging.nl WADDENmagazine 2-2021 47