Line Nagell Ylvisåker
Verda mi smeltar Å leve med klimaendringar på Svalbard
Samlaget Oslo 2020
© Det Norske Samlaget 2020 www.samlaget.no Omslag: Johanne Hjorthol Førtrykk: Type-it AS, Trondheim Omslagsfoto: Roy Mangersnes/Samfoto/NTB Scanpix Forfattarfoto: Ragnhild Utne Kart: Line Monrad-Hansen Skrift: 10,7/13,6 pkt. Sabon Papir: 80 g Munken Print Cream, 1,8 Trykkeri: ScandBook AB, Falun Printed in Sweden ISBN 978-82-340-0231-1 Forfattaren har fått støtte frå Det faglitterære fond og Fritt Ord. Forlaget har fått støtte frå Fritt Ord.
Denne boka er trykt på miljøvenleg papir.
Innhaldsliste Forord Det rasar Svart regnhaust og nye skred Sov du vesle spire ung Klima på speed Byen Fangstmannen og paven Det livsviktige stjernestøvet Fjellet Tre i stein Det store paradokset Kongeleg uro Havet, fjordane og isen som forsvann Planter i is og permafrost Nesten bamsemums Farmor i snøstormen Får ikkje sikra alt Inn i trygge hus Tre år sidan livet
7 10 22 25 28 33 40 48 52 56 62 70 75 107 119 132 147 149 153
Etterord Kjeldeliste Takk
156 163 178
Forord Laurdag den 19. desember 2015 dundra snøen ned frå fjellet Sukkertoppen og inn i Longyearbyen, som nett var i ferd med å vakne. Ei to år gamal jente og ein familiefar døydde. Den 21. februar 2017 gjekk eit nytt skred frå same fjell og bles gjennom eit rekkehus. Det gjekk eit jordskred like ved kyrkjegarden og eit inn i byhundegarden etter kraftige regnvêr hausten 2016. Gong på gong vart folk i Longyearbyen evakuerte frå heimane sine når vatnet plaska ned så jorda seig og sprakk opp, når striregn gjorde snøsidene til sørpe vinterstid, og når vintervindane leste på med snø i fjellsidene. I 2006 byrja eg å jobbe som journalist i Svalbardposten. Det vart det varmaste året som var målt på øygruppa. Same året skreiv ein kollega at klimaforskarar varsla dramatisk temperaturauke på Svalbard dei neste hundre åra, over åtte grader i nokre område. Eg er usikker på om eg nokon gong las den artikkelen, i alle fall gjekk han ikkje inn. Ei grad varmare her og ei grad varmare der. Eg tenkte ikkje på det der eg susa rundt på skuter med vind i håret og frekner på nasen. Det er så vakkert, så vilt, krevjande og ekte. 7
Eg har høyrt dei gamle karane prate om isen som låg over heile den store Isfjorden. Om full peising tvers over til andre sida med hytter og fangststasjonar, om sel som fekk ungar på Adventfjorden like nedanfor byen. Før var innbyggarane i Longyearbyen isolerte frå isen la seg om hausten, til han gjekk om våren eller langt utpå sommaren. Dei siste åra har fraktebåtane gått heile året. Fjorden ligg mørk og open. Isen kjem tilbake, vêr, vind og føre har alltid variert, sa dei som hadde mange sesongar på skutersetet. Eg valde lenge å slå meg til ro med det, men no er eg ikkje roleg lenger. Me har bygd hus her i byen, fått to ungar, kallar dette for heime, og brått tok eg meg i å bli uroleg når det vart varsla uvêr. Mørketidene vart ekstra tunge med mykje regn. Eg investerte i fôra regnkåpe, tenkte på huset og om det var lurt å binde alle pengane her. Eg vart usikker på om det var trygt å gå i fjella der eg pleidde. Kjenslene byrja å ta overhand. Eg fekk behov for å ta grep, forstå kva som eigentleg skjer, korleis naturen heng saman, korleis klimasystemet fungerer, kva som vil skje med vêret her på øygruppa og i resten av verda om eller når Arktis smeltar. Ein av dei klissvåte, spegelblanke, mørke vinterdagane i 2018 bestemte eg meg for å nytte resten av året på å finne ut av dette. Dette er ei bok om korleis eg opplever klimaendringane, og om Longyearbyen, som no delvis er på flytte8
fot bort frå naturfarane. Er det mogeleg å sikre byen heilt for skreda, flaumane og ekstremvêret som det er varsla vil kome oftare i tida framover? Bør eg bli verande her med familien min?
Det rasar Lunt i natten ligger byen, vernet om av høye fjell, glitrende som diamanter lik et jordnært stjerneveld. Som et gjenskinn av en himmel stjernestrødd i nordlysprakt. Det er som om skaperverket her er blitt tilendebrakt. – Hans Engebretsen
Kroppen sit heilt fast. Eli Anne Ersdal trur ho ligg på magen, kanskje under kjøkenbordet, for ho har knust treverk ved andletet. Ho kan røre litt på den høgre handa, og kjenne på nokre trebitar. Ein stad i snøen høyrer ho toåringen klynke. Så blir alt stille. Ho tenker at no er alle døde, dei to venene hennar og borna deira. No døyr ho, 33 år gamal, fem dagar før jul, den 19. desember 2015. Det hadde vore betre om ho døydde om sommaren. Far hennar fiksar ikkje dette. Ho må kome seg ut, prøver å grave litt med handa, men det er nyttelaust.
10
Det einaste ho høyrer, er lyden av sin eigen dødsangst. Panikk og hyperventilering hjelper ikkje. Ho veit det, så ho tvingar seg over i yogamodus, pustar roleg inn og ut og seier til seg sjølv: «No er det ikkje lov til å grave. Etter 15 minuttar i eit snøskred går sjansen for å overleve raskt nedover. Men du har trebitar framfor andletet, det gir deg ei luftlomme og ekstra tid. Om dei fire andre i huset er døde eller levande, får du tenke på seinare.» Denne laurdagen sit eg på leiketeppet i stova saman med ungane mine, Lotte på to og eit halvt og Nor som skal feire si første jul. Framfor kvar av dei ligg ein haug med gåver. Me har juksejulaftan, sidan sjølve dagen skal feirast med familie lenger sør. Den vesle rekkeleilegheita vår ligg i utkanten av sentrum, aust for utløpet til den tronge Longyeardalen. No har me byrja å bygge eit nytt og større hus vegg i vegg med det gamle, i enden av gata. Det første eg gjorde då eg vakna, var å sjå ut vindauget og ned mot dei første veggene som var reiste like nedanfor. Dagen før sende Meteorologisk institutt ut ekstremvarsel for vind, det første sidan 1997. Det kunne blåse opptil orkan med særs sterke vindkast. Kollegaene mine i Svalbardposten hadde vore på jobb mest heile natta. Taket hadde blåse av ei tom studentbrakke i Nybyen. Takplater hadde lausna frå skulen, blekkplater var røska av ei røyrgate ved galleriet, bilar hadde køyrt utfor, men ingen var skadde. Og veggene våre står. Heldigvis. No kan me nyta små barnehender, plundre med pakkeband og slurpe litt kaffi innimellom. 11
Brått hyler personsøkaren til mannen min, Trond. Det er den lyden me ikkje vil høyra, for han har ikkje brannvakt no. Det er slått full alarm til heile brann- og redningskorpset i Longyearbyen. Eg høyrer berre litt av meldinga, noko om skred og spisshus. Trond styrtar ut i gangen, hiv på seg klede og smeller att døra. Den blir ståande på gløtt etter han. Litt snø har kilt seg mellom døra og karmen, slik det ofte pleier. Då eg går for å lukke, ser eg Trond starte snøskuteren og røske han laus frå ei fonn på den andre sida av vegen. Bilen kan han berre gløyme. Gata vår er fylt med snø. Eg har aldri sett noko liknande. Klokka er snart 10.30. Eg slår på Macen og går inn på nettsidene til Svalbardposten og NRK Troms. Ingen informasjon. Eg trykker oppfrisk på nytt og på nytt, mellom bleieskift, amming og leik på golvet. Ein halvtime seinare blir første sak lagd ut. Situasjonen er kaotisk. «Politiet, brannmannskaper og andre hjelpemannskaper er på stedet for å få oversikt, og går fra hus til hus. Skredet har løsnet fra Sukkertoppen og gått ned mot spisshusene. Hvor store skader disse er påført, er uklart. Skredets omfang er heller ikke avklart, men politiet opplyser fra stedet at ti hus er tatt», står det. Kva betyr det? Eg klarer ikkje å sjå det føre meg. Eg tek bilete av nyhenda på dataskjermen og sender til familien på fastlandet så dei ikkje skal bli bekymra for oss: «Ti spisshus tatt av skred. Pappaen forsvann ut på snøskuter med full brannalarm for å hjelpe til, men alt er bra med oss. Skredet gjekk i ein annan del av byen. Ikkje skredfare her.»
12
Meteorolog og oseanografistipendiat Eli Anne Ersdal var spent på kor mykje snø som hadde kome om natta. Frå vindauget såg ho at snøskutersleden hennar var snøa heilt ned utanfor hybelhuset på Blåmyra. Ho ville grave han laus og sjå på byen etter vêret. Ho fann fram søkestong og spade, før ho tok i ytterdøra, men det var uråd å få døra opp. Det låg snø i vegen. Ho såg ein mann ved rekkehusa på den andre sida av gata og ropte på hjelp. Mannen fjerna snøen, og Eli Anne kom seg ut av hybelbygget og inn i desembermorgonen. Ho vart heilt fascinert av korleis vinden hadde dandert snøen. På oppsida av vegen var den kanskje to meter djup og gjekk over bilane. På nedsida var det mest ikkje snø, bortsett frå den som hadde fokka seg ved inngangsdøra hennar. Ho let skutersleden vere og gjekk heller for å sjå etter snøskuteren som stod litt nærare sentrum. Den hadde heldigvis gått fri. Letta bestemte ho seg for å vente med å grave ut skutersleden. Ho ville heller ta imot tilbodet om kaffi som ho fekk av venen Malte Jochmann dagen før. Eli Anne sette kurs mot dei ikoniske spisshusa ved foten av fjellet Sukkertoppen, der Malte budde saman med kjærasten Elke Morgner og døtrene Elida (2) og Svala (8 veker). Det gjekk eit par framom henne. Eli Anne følgde spora deira så langt dei gjekk. Vidare vassa ho bort til det raude huset til venene, det første på høgre hand i andre rekke frå fjellet. Det lyste gult og varmt der inne, og ei julestjerne skein i stoveglaset. Vinden hadde løya. Berre nokre snøfjon flaug lett mot bakken. Då ho jobba som varslingsmeteorolog ved Meteorologisk 13
institutt i heimbyen Tromsø, var skredvarsling ei av arbeidsoppgåvene. I lysbobla frå byen såg ho bratthenget i Sukkertoppen. Det hadde bygd seg opp ein stor skavl der som hang meir ut enn han pleidde, som ein stor valk i fjellsida. Eli Anne trampa av seg snøen og banka på døra. – Skavlen har aldri før sett så hissig ut, sa ho på veg inn i gangen. Malte var på veg ut i det kvite med eldstedottera, men sette utfarten på vent for å ta ein kaffi til. Inne på kjøkenet prøvde Eli Anne å vise Elke skavlen, men ei gatelykt blenda for utsikta. Elke var koordinator ved Longyearbyen Røde Kors Hjelpekorps, og meir enn gjennomsnittleg oppteken av snø. Malte var geolog i gruveselskapet Store Norske og doktorgradsstipendiat ved Universitetssenteret på Svalbard. Alle ville ut og sjå på snøen, men først ein kaffi. Elke la Svala til brystet. Elida sat på ein tripptrappstol ved sida av Eli Anne, medan pappaen var kaffiansvarleg. – Vil du ha mjølk i kaffien? spurde han. – Ja takk, svara Eli Anne. Så eksploderte det. Ho vart slått tvers gjennom rommet og dundra hovudet inn i noko hardt. Først bakhovudet, så panna. Deretter kom det eit stille svusj, og ho skjøna at det var lyden av den siste snøen som fylte rommet. Malte rakk å tenke at det var rart fresen kasta snøen mot vindauget. Så stod han bom fast i kvit T-skjorte og joggebukser med om lag ein halv meter snø over hovudet. Han veit ikkje heilt korleis, men ved hjelp av lirking og kjempekrefter kom han seg laus. Snøen 14
nådde nesten heilt opp til taket ved kjøkenskapa, ikkje fullt så høgt ved vindauget. Utanfor var det heilt svart. Både husa og gatelyktene som pleidde å lyse opp gata, var borte. Hadde han mista heile familien sin no? Malte høyrde kjærasten rope. Med berre fingrar grov han fram hovudet hennar. Ho bad han finne noko å grave med. Det einaste han fann, var eit woklok som låg oppå eit av overskapa. Svala var riven ut av armane til Elke, men ho hadde høyrt babyen gråte. Ho kunne ikkje vere langt unna. Elke ropte: – Hald ut, vesle Svala, hald ut! Malte fann dottera der Elke hadde høyrt gråten, fekk henne forsiktig laus i mørkeret og la henne i leikegrinda i stova. Deretter grov han fram Elke. Ho sette seg i stova for å amme og roe den skrikande babyen. Det gjekk ikkje. Ho la dottera ned att, det var som ein brytar i hovudet skrudde henne over i ein annan modus. Dei måtte jo få alle ut! Elida låg framleis under snøen. Dei måtte finne henne og Eli Anne. Dei grov og grov. Fingrane svei. Garderobeskapet var blåse bort, men dei klarte å finne hanskar som passa Elke. Dei blåfrosne hendene til Malte grov vidare utan vern. Dei snakka ikkje saman, berre grov og grov og ropte om hjelp. Ein politimann dukka opp med spadar, men han forsvann for å få oversikt over situasjonen. Området var ikkje til å kjenne igjen. 5000 tonn snø hadde lausna frå Sukkertoppen. Brotkanten til skredet var 200 meter lang og mellom to og tre meter høg. 15
Elleve spisshus i Vei 230, fordelte på to husrekker, var trefte. Huset til Elke og Malte hadde blitt litt vridd, medan dei andre spisshusa hadde sigla mellom 30 og 80 meter med snøen. Alt stod hulter til bulter. Bilar, snøskuterar og restar av treverk var blanda inn i det kvite. I eit av dei andre husa delvis sat, delvis låg Anne Kristin Jakobsen fastklemt i snø, knust servise og vrakgods frå kjøkenveggen, men ho klarte å slå på sida av mikrobølgjeomnen. Ho slo og slo. I nabohuset vakna trebarnsfaren Tor Selnes av at snø og bygningsmaterialar gravla den nedste delen av kroppen hans. Han kjempa for livet, prøvde å verje seg. Så vart alt svart. Då han kom til seg sjølv, var ingen ting der det skulle. Tor kom seg laus, kraup ut og trakka på spikar på vegen. Splitter naken, med snø til livet, såg han at restane av det grøne spisshuset hans stod på feil plass. Det hadde surfa 80 meter nedover med snøen. Ungane, korleis hadde det gått med dei tre ungane? Tor ropte, han skreik etter eldstemann. – Ja, høyrde han der inne frå. – Lever dei to andre? spurde faren. – Ja, svara guten. Elke og Malte spadde og spadde, medan babyen hylte i rommet ved sida av. Så kom hjelpa. Elke gav frå seg spaden og styrta inn til yngstedottera. Ho tok av dei kalde bomullskleda og tulla henne inn i eit teppe. Det hadde gått ein halvtime sidan skredet gjekk. 16
Ho er ikkje religiøs, men sende ein tanke til Gud og bad om at Elida skulle vere i live. Eli Anne høyrde knirking i snøen og at Elke ropte. Ho prøvde å svare, men snøen kvelte all lyd. Panikken kom i bølgjer, men det hjelpte å kjenne på trebitane framom andletet med høgrehanda. I samband med eit kurs ved Universitetssenteret på Svalbard hadde ho lese gamle skredrapportar. Ho visste at det var skredfare i fjellsida over, at skred i teorien kunne nå husveggene i gata ovanfor. No låg ho heilt fastklemd og undra seg over at snøen verkeleg kunne gå så langt. Heilt inn i huset i andre rekke frå fjellet. Ho fraus. Den høgre handa som låg ved andletet, klarte å få tak i glidelåsen på den høghalsa ullgenseren. Ho drog han opp så langt det gjekk. Kanskje kunne det hjelpe mot kulden. Etter ei stund høyrde Eli Anne nye lydar. Folk og spadar, men dei var langt, langt borte. Ho pusta. Inn og ut. Inn og ut. Brått hadde ho luft og redningsarbeidarar over seg. – Me var fem. Eg høyrde Elida klynke like i nærleiken av meg, sa ho og fekk ei hand på skuldra frå ein av redningsarbeidarane. – No har me deg, sa han. Då brast det for henne. No skulle ho ut. Ho måtte ut for at redningsarbeidarane skulle kunne kome til staden der toåringen truleg var. Det hadde gått 38 minuttar sidan snøen rasa ned. Eli Anne var slått tvers gjennom rommet og inn i kjøkenbenken, i den nest øvste skuffa, den med skarpe 17
kjøkenknivar i. Heldigvis låg dei med spissen inn mot veggen. Ho vart følgd gjennom skredområdet utan sko, sett på ein snøskuter og køyrd til sjukehuset. Like etter fann gravelaget Elida. Ho låg med ryggen inntil kjøkeninnreiinga i tynt ullundertøy under to meter hardpakka snø. Golvet der var pressa ned 40 centimeter. Då ein brannmann knipsa henne på kjaken, byrja toåringen å lage lyd. – Barneskrik blir aldri meir det same, sa ein av redningsarbeidarane seinare. Han reiv laus ei skapdør frå kjøkenet. Den gjorde nytta som båre. Trond kom heim seint på kvelden. Auga hans fortalde om tragedie. Redningsarbeidarane hadde høyrt at Anne Kristin Jakobsen banka på mikrobølgjeomnen, og etter 38 minuttar vart også ho graven ut. Men då ho, Eli Anne og Elida vart henta ut av skredområdet, var tre personar fordelte på to hus framleis sakna. Søstrene Pernille (3) og Nikoline (2) Røkenes budde i spisshusrekka nærast fjellet. Jentene var på veg ut for å ake på rattkjelkane dei hadde fått i julegåve på forskot. Dei byrja å kle på seg i yttergangen medan faren var på do. Då foreldra, berre sekundar seinare, styrta til for å sjå etter jentene, var gangen borte. Der han skulle ha stått, var det berre luft og snø. Ei lang kjede med frivillige, klare til innsats, strekte seg frå skredområdet og nedover langs Hilmar Rekstens vei. Folka i første line spadde snøen bakover og nytta motorsag gjennom bygningsrestar i skredmas18
sane. Etter 1 time og 55 minuttar fann redningsmannskapa yngstejenta Nikoline i den hardpakka snøen. Åtte minuttar seinare vart storesøstera graven ut. Begge vart sende med ambulansefly til sjukehuset i Tromsø. Det gjekk over tre timar før Atle Husby vart funnen på soverommet sitt under hardpakka snø og bygningsmaterialar. Han var aleine i huset då snøen kom ned. Dei tre borna var i huset til mor si litt lenger borte i Lia denne dagen. Dei var fysisk uskadde, men likevel fanga i det kvite marerittet. Dagen etter trilla eg ut i gatelyset og brøytekantane for å sjå, for eg klarte ikkje å forstå. Lyskastarar lyste opp brotkanten i fjellsida. Husa stod hulter til bulter. På vegen fekk eg vite at vesle Nikoline nok ikkje kom til å klare seg. Det var ikkje til å fatte. Både Nikoline og Pernille hadde gått i barnehagen til dottera mi. Der åt me frukost saman nesten kvar morgon. Nikoline døydde, men storesøstera er eit mirakel. Heile byen stilte opp då alarmen gjekk. Dei spadde, laga mat, passa ungar, køyrde ambulanse, gjorde klart sjukehuset, opna flyplassen, informerte, trøysta og gav husrom og utstyr til dei som var evakuerte. I lang tid etter skredet klemte folk kvarandre på butikkane og i kafear, snakka saman og såg kvarandre inn i auga. Ikkje alle blikk var som før. Det var minnestunder, gravferder og folkemøte med informasjon om kva som hadde skjedd, og om eit skredvarslingssystem som no skulle på plass. Det tok lang tid før eg forstod omfanget av katastrofen, og at det kunne gått mykje verre. Det var til saman 19
tjuefem personar i dei elleve husa som vart tekne av skred. Ti av dei vart fanga i snøen. Åtte overlevde. Elida vart send med ambulansefly til sjukehuset i Tromsø, der vart ho vurdert som frisk og fin og åt nysnø. Me vart rådde til å fortelje vesle Lotte på to og eit halvt kva som hadde skjedd, for at ho ikkje skulle fantasere fram ein røyndom som var verre. Me fortalde at snøskred hadde teke hus, at Elida hadde vore i det eine, men at det hadde gått bra med ho, at to var døde, at Nikoline var ei av dei. Ho skjøna det på sitt vis, og snakka mykje om barnehageveninna. Seinare vart ho engsteleg då det byrja å blåse. Ho ville ikkje lese meir i boka om trollet som har frose fast i isen og blæs uvêr slik at husa i byen byter plass. Me fortalde at menneska har lært no. At no er det nokon som passar på at det ikkje skal bu folk i husa når det kan gå skred. Me snakka ofte om døden. At me sikkert kjem til å bli skikkeleg gamle, slik som oldemor. – Men ikkje alle. Ein kan vere uheldig. Nikoline var veldig uheldig, sa ho då. Naturen på Svalbard har alltid vore vill, vakker og lunefull. Fleire har omkome ute i terrenget, dei har gått i bresprekkar, gjennom isen, i snøskred, frose i hel, drukna og blitt angripne av isbjørn. Det ville var også noko av det som drog i meg då eg kom. Å lese brear og sjøis, lære kameratredning i kajakken, lære å skyte med signalpistol og rifle. Ein må alltid vere skjerpa ute på tur, men i byen var eg trygg. Heilt til den 19. desem20
ber 2015. Sjølv då tenkte eg på skredet som ei tragisk enkelthending. Rapportar tilbake til 1992 fortel om fare for snøskred i Lia. Rapportane foreslår sikring, eller skredvarsling og evakuering av bustader i området. Då klimaprognosar på byrjinga av 2000-talet viste at det ville bli varmare vintrar og meir snø framover, vart styresmaktene informerte om at skredfaren kunne auke. Longyearbyen lokalstyre og grunneigaren Store Norske, som i si tid bygde husa, vart ikkje samde om kven som hadde ansvaret for å sikre. I 2008 skreiv dei ein avtale om at dei var ueinige, og sende saka vidare til kvart sitt departement. I slutten av 2013 vart det klart at Noregs vassdrags- og energidirektorat skulle få ansvaret her, slik som på fastlandet. Våren etter gjekk dei i gang med å kartlegge ulike naturfarar. Etter den 19. desember 2015 fekk styresmaktene kritikk. Folk var sinte for at permanent skredsikring ikkje var på plass, for at ingen tenkte på å evakuere hus under stormen som var meld, for at leigetakarar i spisshusa ikkje eingong var informerte om at dei budde i skredfarleg område. Nokre reagerte på at ingen lenger følgde med på kor mykje snø som la seg i bratta bak husa. Tidlegare stod det jo målestakar der. Spesialeininga for politisaker konkluderte seinare med at det ikkje var grunnlag for å straffe nokon. Det tok ikkje lang tid før skredet òg vart sett inn i ein større samanheng.