Tokulturlæra i norsk historie

Tokulturlæra_Året 1814 15.12.15 14.49 Side 1

Tokulturlæra_Året 1814 15.12.15 14.49 Side 3

Jens Johan Hyvik

Tokulturlæra i norsk historie

Det Norske Samlaget Oslo

Tokulturlæra_Året 1814 15.12.15 14.49 Side 5

Innhald Kapittel 1 Kapittel 2

Kapittel 3

Kapittel 4

Kapittel 5

Tokulturlæra 7 Tokulturlæra i forskingslitteraturen 19 Tokulturlæra hos 1800-talshistorikarane 20 Tokulturlæra som fagleg perspektiv 22 Tokulturlæra som forskingsfelt 27 Røtene til tokulturlæra 33 Bønder og elite 33 Bondeopposisjonen etter 1814 36 Harmoniseringsforsøk og elitens kulturelle leiarskap 38 Status omkring 1850 41 Ivar Aasen og tokulturlæra 45 Forpostfekting – målstriden 1852–53 46 Aasens kultursyn 48 Aasen om nasjon og språk 51 Eit delt folk? 54 Embetsstandens framandheit 64 Landsmålets rett og skriftspråkets makt 66 Argumenterte Aasen for tokulturlæra? 70 Kor sentral var Aasen? 73 Gjennombrotet i 1860-åra 78 Studentersamfundet debatterer tokulturlæra 78

5

Tokulturlæra_Året 1814 15.12.15 14.49 Side 6

Johan Ernst Sars og debattane i Studentersamfundet 82 Motstand mot tokulturlæra 87 Kapittel 6 Ei moderat og ei radikal tolking 92 Moderat vidareføring i folkehøgskolemiljøet 93 Radikalisering i (delar av) landsmålsmiljøet 97 Arne Garborg og tonasjonslæra 101 Kultur eller rase? 105 Synet på minoritetane 107 Kapittel 7 Inn i politikken 111 Målsak blir politikk 111 Venstres ideologiske grunnlag 117 Yngvar Nielsens oppgjer med tokulturlæra 124 Riksmålssaka og tokulturlæra omkring 1900 127 Kapittel 8 Utsyn 135 Eit postkolonialt perspektiv 135 Noreg – ein postkolonial case? 139 Essensialisme, hybriditet, nasjon 141 Tokulturlæras betydning 147 Litteratur og kjelder 152 Register 162

Tokulturlæra_Året 1814 15.12.15 14.49 Side 7

KAPITTEL 1

Tokulturlæra «Dersom den ene Stand vil skille sig ud ifra Folket ved fremmedt Maal og fremmede Sæder», skreiv Ivar Aasen (1813– 1896), «da kan man ikke vente nogen rigtig Enighed længer; hellere kan man da vente at see to Partier, som forfølge hinanden med Spot og Had eller ialfald ikke kunne trives i Selskab med hinanden.» Men det fanst håp, meinte Aasen da han skreiv dette i 1857, eit håp som bestod i ei tilnærming frå eliten mot allmugen på allmugens premissar: Hvis derimod alle Stænder have lige megen Agtelse for Landets rette Skik og Maal, da er der Haab om en god Samvirken til fælles Gavn og Hygge for alle Parter, og tillige er der Haab om, at Landsskikken selv maa blive saaledes forbedret og befæstet, at den kan ansees som en Ære og Prydelse for enhver Stand i Landet (Aasen 1997b: 86–87).

Frå 1850-åra blei tokulturlæra, tankegangen om at det norske folket gjennom historia var delt i to kulturar, to stender, to folk eller to nasjonar, eit sentralt omdreiingspunkt i debattane som følgde av den norske nasjonsbyggingsprosessen. Tokulturlæra representerte ei bestemt oppfatning av den nasjonale, historiske utviklinga og korleis ho prega samtida. Talsmennene for læra var forankra i norskdom, målsak og venstre7

Tokulturlæra_Året 1814 15.12.15 14.49 Side 8

miljø og stod i opposisjon til det kulturelle og politiske hegemoniet embetsmennene hadde i det norske samfunnet.

Tokulturlæra blei ei ideologisk brekkstong mot dominansen til embetsstanden, men vekte òg motstand frå støttespelarane for embetsmannsregimet. Det handla om grunnlaget for utforminga av ein norsk kulturell identitet, men òg om grunnlaget for den politiske demokratiseringsprosessen.

Tokulturlæra beskreiv eit sentralt trekk – mange ville oppfatte det som det mest sentrale trekket – ved det norske samfunnet. Ho gjekk ut på at på den eine sida stod den tradisjonelle overklassen, embetsmennene og delar av borgarskapet, som var kjenneteikna av maktposisjonane sine, klassisk danning, tilknyting til det danske skriftspråket og familierøter i utlandet. På den andre sida fann ein bondebefolkninga, kjenneteikna ved røtene sine i bondestanden, folkeleg kultur, norsk talespråk og familiebakgrunn i Noreg. I samtida blei det ofte snakka om at det eksisterte ei «Kløft» i det norske samfunnet.

På mange måtar var tokulturlæra eit uttrykk for ein folkeleg frigjeringsideologi. Tilhengjarane av læra ønskte å heve fleirtalet av det norske folket, bøndene, til kulturell og med åra politisk makt på kostnad av dei gamle herrane i landet.

Dei aksepterte ikkje (lenger) embetsstandens kulturelle, sosiale og politiske hegemoni og meinte tida var kommen til at den tradisjonelle eliten måtte tilpasse seg folket. Tankegangen var eit klart brot med elitære haldningar i opplysningstida og nasjonalromantikken. Desse tankane kjem tydeleg fram i dei ideologisk prega skriftene til Ivar Aasen frå 1850-åra, som vi òg skal gjere eit djupdykk i i denne framstillinga. Men fleire gav i større eller mindre grad uttrykk for tokulturlæra på same tid, i skrifter og på lærarmøte, og ho var etter alt å dømme ein tanke i tida. Det er vanskeleg å anslå kor stor oppslutning tokulturlæra hadde på ulike tidspunkt, men som vi skal sjå, spelte ho utan tvil ei sentral rolle i den norske nasjonsbygg8

Tokulturlæra_Året 1814 15.12.15 14.49 Side 9

ingsprosessen på 1800-talet, og fekk særleg stort gjennomslag i norskdom, målsak og venstremiljø.

Når tokulturlæra kunne vinne fram, var det òg fordi ho hadde røter i eldre førestillingar om ei todeling av det norske samfunnet mellom folk og elite, førestillingar som gjekk langt tilbake. Likevel markerte tilhengjarane av tokulturlæra frå omkring midten av 1800-talet ei ny form for opposisjon mot embetsmannsstyret. Tokulturlæra la vekt på kulturelle, nokon ville hevde nasjonale, skilje internt i den norske befolkninga.

Ikkje minst framheva ein oppfatninga om at eliten var framand overfor størstedelen av den norske befolkninga (bøndene). Dette skilde seg frå tidlegare oppfatningar, da haldningane var meir prega av ein tankegang om ulike stender innanfor samfunnet. Dessutan blei tokulturlæra framført med eit tydeleg perspektiv nedanfrå som skilde seg frå opplysningstanken i den norske eliten. Krav blei no fremja på folkets eigne premissar innanfor domene som tidlegare hadde høyrt til eliten: Folket – bøndene – representerte det opphavlege norske, dei måtte takast på alvor og få ein sentral plass i kjernen av den kulturelle og politiske nasjonen.

I denne framstillinga skal vi sjå på korleis tokulturlæra blei etablert, korleis ho blei uttrykt, og korleis og kvifor ho blei brukt i kulturell og politisk strid. Kort sagt, kvifor blei tokulturlæra så viktig, og kva fekk ho å seie for den norske nasjonsbyggingsprosessen? Mot slutten av framstillinga skal vi òg setje tokulturlæra slik ho blei utforma i Noreg, inn i ein større samanheng og diskutere om tankegangen ho representerte, kan forklarast ut frå forhold som òg er gyldige i andre samfunn.

Kva er ein nasjon? Spørsmålet har blitt stilt mange gonger, og svara varierer. Særleg sidan 1970- og 1980-talet har det utvikla seg ein omfattande teoretisk litteratur om emnet nasjonar og nasjonalisme, og innleiingsvis er det grunn til å gjere seg nokre tankar omkring dette spørsmålet og relatere det til tokulturlæra.

9

Tokulturlæra_Året 1814 15.12.15 14.49 Side 10

Den norske historikaren Øystein Sørensen (f. 1954) meiner ei moderne oppfatning av nasjonen inneheld tre sentrale kriterium. For det første har nasjonen eit politisk innhald. Det handlar om nasjonen som eit politisk fellesskap, der medborgarskap, politiske rettar og tradisjonen frå opplysningstida og den franske revolusjonen blir vektlagde. For det andre har nasjonen eit kulturelt innhald. Her finn vi det kulturelle innhaldet i nasjonsoppfatninga, og element som språk, historie, folkeminne, tradisjonar og førestillingar om felles avstamming kan trekkjast fram. Romantikken blir ofte trekt fram som ei viktig inspirasjonskjelde. Ved sida av desse to trekkjer Sørensen fram eit tredje kriterium, nemleg at nasjonen er skapt gjennom ein historisk prosess (Sørensen 1998).

Nasjonar er med andre ord ikkje evige fenomen som alltid har eksistert, dei er skapte gjennom menneskeleg tenking og handling i historia.

Sidan nasjonar er skapte gjennom ein historisk prosess og ikkje evige, snakkar vi om nasjonsbyggingsprosessar, altså korleis nasjonale fellesskap og identitetar har blitt til, formulert og definert. Nasjonsbyggingsprosessane handlar altså først og fremst om kognitive (medvitsmessige) forhold, identitet og ideologi(produksjon). Forskarar kan ha ulike oppfatningar om når sjølve nasjonsbygginga tok til, og kva slags grunnlag ho bygde på, men dei fleste er einige om at omkring slutten av 1700-talet byrjar ei moderne nasjonsoppfatning å gjere seg gjeldande, og at 1800-talet på mange vis er nasjonsbyggingas hundreår. Idet nasjonsbygginga skaut fart, snakkar vi ofte om nasjonalisme, som vi kan forstå som eit sterkare omgrep enn nasjonsoppfatning. I nasjonalismen blir tilhøyrsla til nasjonen overordna andre tilhøyrsler og identitetar og gjerne knytte til eit krav om nasjonalt sjølvstende der grensene for staten og nasjonen skal vere samanfallande.

Men nasjonsbyggingsprosessane hadde òg grunnlag i viktige samfunnsendringar og teknologiske og andre innovasjonar, 10

Tokulturlæra_Året 1814 15.12.15 14.49 Side 11

for eksempel boktrykkjarkunsten, den vitskaplege revolusjonen, statsbygging og administrative endringar, og dessutan betre kommunikasjonar og industrialisering – kort sagt oppbrotet frå det «gamle» samfunnet og overgangen til det «moderne». Desse strukturelle endringane var med på å leggje grunnlaget for den moderne nasjonen. Benedict Anderson (f. 1936) trekkjer for eksempel fram samanhengen mellom boktrykkjarkunsten, kapitalisme og overgangen til bruk av nasjonale folkespråk i skriftkulturen som medverka til å etablere nye og sosialt sett breiare fellesskap (Anderson 1996).

Ernest Gellner (1925–1995) legg vekt på at industrialiseringa førte til grunnleggjande endringar i måten samfunnet organiserte seg på (Gellner 1998). Nasjonen blei dermed òg eit svar på og ein konsekvens av endringar i djupstrukturane i den vestlege verda.

Eit kort oversyn over hovudtrendar i nasjonalismeforskinga kan vere ein nyttig bakgrunn å ha med seg. Den britiske sosiologen Anthony D. Smith (f. 1939) har skilt mellom fire hovudretningar (Smith 2010, Glenthøj 2012). Den første er primordialistane, som meiner at nasjonar er evige fenomen som alltid har vore til stades i historia. Dei kan vere meir eller mindre synlege eller skjulte, men dei har alltid eksistert. På 1800-talet var dette ei vanleg oppfatning blant intellektuelle og andre som sjølve var aktive nasjonsbyggjarar i si tid, men retninga har lita støtte blant forskarar i dag. Den andre er perennialistar. Dei meiner at nasjonar ikkje er eit evig fenomen, men at dei kan komme til syne fleire gonger opp gjennom historia og lenge før moderne tid, for eksempel i mellomalderen. For det tredje er nasjonalismeforskinga dei seinare tiåra prega av modernistane, som understrekar at nasjonar er skapte og moderne fenomen. Sentrale namn er Benedict Anderson, Ernest Gellner og Eric Hobsbawn (1917–2012).

Den fjerde retninga er etnosymbolistane. Dei har viktige fellestrekk med modernistane og meiner at nasjonane i og for 11

Tokulturlæra_Året 1814 15.12.15 14.49 Side 12

seg er moderne fenomen. Likevel representerer dei ein kritikk av modernistane, i det dei framhevar at moderne nasjonar har djupe historiske røter. Ein sentral etnosymbolist, Anthony D. Smith, framhevar for eksempel at moderne nasjonar byggjer på etniske fellesskap som vi finn langt tilbake i historia (Smith 1986). Eit anna sentralt namn i denne retninga er John Hutchinson (f. 1949). Fleire av forskarane som er nemnde her innanfor den modernistiske og etnosymbolistiske retninga, har tverrfagleg bakgrunn innanfor humaniora og samfunnsfag, men felles for dei er ei interesse for historiske studium og (naturlegvis) nasjonalisme.

Kva kan så nasjonalismeteori bidra med for forståinga vår av tokulturlæra?

For det første, tokulturlæra handla om kulturelle og nasjonale forhold, men blei òg politisk i kampen mot embetsmannsstyret. Her kan nasjonalismeteorien bidra til å kaste lys over samanhengen mellom det kulturelle og det politiske i nasjonsbyggingsprosessen. Forskjellen mellom ei politisk og ei kulturell nasjonsoppfatning har ofte blitt brukt som ein analytisk inngang til å studere nasjonal identitet. Med Øystein Sørensens omgrep har det vore ei sentral problemstilling for å skilje ulike nasjonsoppfatningar frå kvarandre om den nasjonale identiteten byggjer på tanken om eit «sjølvstyrt» folk (politisk) eller eit «særeige» folk (kulturelt) (Sørensen 1998: 22). Som analytisk skilje er spørsmålsstillinga nyttig, men samtidig er det grunn til å framheve at dei fleste er einige om at den moderne nasjonen og nasjonalismen har kulturelle røter i ei eller anna form. Dei fleste er også einige om at sjølv om det er viktig og nyttig å skilje mellom politisk og kulturell nasjonalisme, kryssar ofte grensene mellom dei to formene kvarandre i det verkelege livet (Alter 1989). I nasjonsbyggingsprosessen er det i det heile ein nær samanheng mellom kultur og politikk, og som Anthony D. Smith skriv, er «the conjunction of culture with politics, a key element of nationalism itself» (Smith 1986: 156).

12