Norske skrivereglar

Dødeboka ferdig_a 20.01.14 15.45 Side 6

Aud Søyland og Jan Olav Fretland

Norske skrivereglar Reglane du treng for å skrive på papir og skjerm

Innhald 4 Kvifor skrivereglar?

6 Brukarrettleiing

7 8 14 20 22 23 26 28 35 39 44 47 51 52 55 58 60

I | Dei ulike teikna

61

II | Bokstavane, tala og mellomromma

Punktum Komma Spørjeteikn Utropsteikn Kolon Semikolon Bindestrek Tankestrek Hermeteikn Apostrof Kursiv Utheving og understreking Skråstrek Parentes Aksentteikn Paragrafteikn

62 Stor og liten førebokstav 72 Taluttrykk 78 Mellomrom 82

III | Rettskriving

83 86 88 89 91 92

Samansette ord og uttrykk Orddeling Bindeledd i samansette ord og namn Å/og Enkel og dobbel konsonant Høfleg tiltale

93

IV | Ulike teksttypar

94 98 113 114

Brev Bokmanus Skilt Korrekturteikn

116

V | Å skrive på skjerm

117 Digital kommunikasjon blir no hovudregelen 117 Universell utforming på nett 119 Å leggje til rette for nettet 120 Å lage ein nettartikkel 126 Tovegs kommunikasjon på nettet 132 Å finne teikn i tekstbehandlingsprogram 134 VI | Tillegg 135 143 147 150 151 158

Forkortingar og førebokstavord Forklaring av nyttige omgrep Andre språklege hjelpemiddel Siterte kjelder Stikkord Ti reglar for god språkføring

Kvifor skrivereglar?

Er det så nøye om vi har med komma eller ikkje? Eller at vi følgjer reglane for stor og liten bokstav? Kvifor mase om binde­strek og tankestrek, og at forkortingane skal vere allment kjende?

Den viktigaste grunnen er sjølvsagt at teksten skal vere lett å lese. Er det langt mellom punktuma, og få komma, kan det fort bli vanskeleg å finne samanhengen i setninga. Vi kjenner vel alle dette dømet, som viser kor avgjerande eit komma kan vere: – Heng han, ikkje vent til eg kjem.

– Heng han ikkje, vent til eg kjem.

Så dramatiske følgjer får det vanlegvis ikkje om ein set teikna feil, bruker feil forkortingar eller eit rotete brevoppsett. Men det å meistre skrivereglar viser at du har god orden, og seier noko om korleis du arbeider. Når du sender ein jobbsøknad, kan det faktisk vere avgjerande at du set opp brevet på ein ryddig og korrekt måte.

Likeins gjer det eit godt inntrykk at du skriv namn på rett måte, at du følgjer standardreglar når du set opp litteraturlista i bachelor- eller masteroppgåva di, eller når du lagar tekstar som skal ha universell utforming (t.d. tekstar på nettsider og automatar som skal vere tilpassa personar med ulik funksjonsevne). Derfor har vi teke med ei grundig innføring i manusarbeid – og i reglar for ulike slags tekstar – ikkje berre på papir, men også på nett. Enno er reglane for formell e-post og heimesider noko uklare, men vi har prøvd å skriftfeste det som er god praksis.

Vi har begge arbeidd som språkrettarar heile vaksenlivet og kan etter kvart mange reglar utanboks. Likevel må vi stadig sjekke detaljar for å vere sikre. Derfor trur vi at ei bok som denne er nyttig for dei fleste. For at du skal finne fram så lett som råd, har vi laga eit omfattande stikkordregister bak i boka. Bruk det, og gje oss tilbakemelding på om det fungerer eller ikkje.

Boka blir utgjeven både på nynorsk og bokmål, men dei same tekstdøma frå skjønnlitteratur og sakprosa er brukte i begge utgåver. Reglane for teiknsetjing er jo dei same i begge målformer! Du finn altså svara i nynorskutgåva sjølv om du

4 | kvifor skrivereglar?

skriv ein bokmålstekst. Når det gjeld forkortingar, er nynorsk og bokmål ulike på enkelte punkt, fordi ordforrådet er litt ulikt i dei to målformene. I slike tilfelle står det ei tilvising til den andre målforma i lista.

Takk til Dag K. Ellingsen, som har omsett boka til bokmål og komme med nyttige innspel til begge utgåver. Takk til Direktoratet for forvaltning og IKT for at vi har fått bruke stoff frå deira nett Bruk boka som ei oppslagsbok, og kos deg! Å meistre reglar gjev ei god kjensle. leira og lærdal, januar 2015 Aud Søyland og Jan Olav Fretland

kvifor skrivereglar? | 5

Brukarrettleiing 1 Dette er ei oppslagsbok. Sjå fort over innhaldsregisteret og merk deg hovudpunkta, så veit du kva du kan finne i boka – når du treng det.

2 Bruk stikkordregisteret for å finne att det emnet du er på jakt etter. Handlar spørsmålet ditt om punktum i kombinasjon med eit anna teikn, finn du den aktuelle tilvisinga som underpunkt til punktum.

3 Under kapittel I Dei ulike teikna er dei viktigaste reglane under kvart emne trekte ut i ei ramme fremst i delkapittelet.

Tala i ramma finn du att nedanfor, der reglane er utdjupa med døme og fleire detaljar. I tillegg til dei nummererte punkta følgjer av og til nokre mindre viktige reglar. Dei er førte opp utan nummer.

4 Tekst under ei prikkete linje er døme på det som er omtala i kapittelet, henta frå ulike typar litteratur.

5 Eit par stader er * brukt framfor eit ord eller uttrykk for å vise at det ikkje er korrekt skrive.

6 Merk at boka har ei forkortingsliste, og bruk henne!

7 Enkelte grammatiske omgrep er forklarte på eigne sider bak i boka.

6 | brukarrettleing

I | Dei ulike teikna

hovedkapittel | underkapittel | 7

.

Punktum

punktum bruker vi 1 ved slutten av ei samanhengande utsegn 2 etter forkortingar, bortsett frå forkortingar for mål, mynt og vekt 3 etter ordenstal (rekkjetal) 4 i tidsuttrykk 5 for pause, tre prikkar 6 ofte ikkje i bildetekstar o.l.

7 ikkje i overskrifter

1 Punktum mellom setningar et grunnleggjande skiljeteiknet i skrift er punktum. Det blir D kalla stort skiljeteikn, og vi bruker det som skiljeteikn mellom heilsetningar. Hovudregelen er at vi set punktum der det er naturleg å ta ein pause. Men kva som er «naturleg», kan vi ha ganske ulike meiningar om. Somme liker lange setningar med komma og semikolon og tankestrekar før dei set punktum, mens andre bruker korte setningar.

I vanleg sakprosa bør hovudregelen vere at vi set punk­tum ved slutten av ei samanhengande utsegn. Den kan innehalde ei heilsetning, eller to eller fleire heilsetningar som er knytte saman med komma. Meir om heilsetningar s. 146.

™ Eit vanleg råd for godt språk er at ein ikkje skriv for lange setningar. Men det viktigaste er at setningane ikkje har for mange leddsetningar, og at dei heng godt saman. Her er eit eksempel på språk med god flyt, og punktum når det trengst: Det var dag éin i ei ny tidsrekning. Men teater­sjefen, Hulda Garborg, kunne bruke togturen til å tenkje attende på eit langt teater­strev. I to tiår hadde ho og mannen, Arne Garborg, sysla med denne planen. Han hadde første gongen tatt til orde for eit eige landsmålsteater etter å ha vitja det nyskipa teateret Freie Volksbühne i Berlin i 1891, som var skipa for at arbeidarar og såkalla vanlege folk skulle få tilgang til teaterkunsten. (Fidjestøl 2013, s. 17)

8 | dei ulike teikna | punktum

Punktum i forkortingar 2 Punktum blir òg brukt i forkortingar. Det skal vere punktum i alle forkortingar bortsett frå forkortingar for mynt, mål og vekt (kr, l, kg), og initialord (FN, KD).

Dersom ei forkorting inneheld fleire ord, skal det oftast vere punktum mellom kvart ledd: dr.philos. m.a. o.l. f.eks. m.a.o. t.d.

Nokre forkortingar får punktum berre til slutt sjølv om dei om­ fattar fleire ord: moh. osv. ofl. pga.

Også forkorta lovtitlar skal ha punktum etter seg: offl. (offentleglova) fvl. (forvaltningslova liknl. (likningslova) Dersom ei forkorting står sist i setninga, skal det vere berre eitt punktum: I salaten har eg rucolasalat, gulrøter, mais, reddik, graskar­frø o.l. Nokre blad basilikum er prikken over i-en. + Meir om punktum i forkortingar s. 135. + Oversikt over gjeldande forkortingar i norsk s. 135.

Punktum etter ordenstal (rekkjetal) 3 Vi bruker punktum etter tal for å markere at det er eit ordens­ tal (rekkjetal) og ikkje eit grunntal: 13. januar Haakon 7.

Det skal vere mellomrom mellom punktumet og ordet som følgjer etter ordenstalet: 1. premie 3. søndag i advent

dei ulike teikna | punktum | 9

Ordenstalet kan vere ein del av eit ord, og då blir det knytt til etterleddet med bindestrek (fleire døme s. 31): 7.-klassing Vi tilrår likevel at samansetningar som består av eit ordens­tal og eit samnamn, blir skrivne med bokstavar: sjuandeklassing

Datoar skriv vi til vanleg med punktum, på ein av dei to måtane nedanfor (meir om datouttrykk s. 73): 14. januar 2014 14.1.2014

4 Punktum i tidsuttrykk Dersom tidsuttrykk inneheld siffer for timar, minutt og sekund, bruker vi punktum som skiljeteikn: Skulen begynte kl. 8.00. + Sjå side 73–75 dersom du vil vite meir om tidsuttrykk og andre taluttrykk.

Punktum for pause 5 I skjønnlitterære tekstar og meir personlege tekstar er det vanleg å markere tenkjepause eller noko usagt med tre punktum (prikkar). Det skal vere mellomrom før dei tre prikkane dersom dei erstattar eit ord: – Eg skal fortelje deg noko hemmeleg …, sa ho med låg stemme.

Dersom dei tre prikkane står for bokstavar som er utelatne i eit ord, skal det ikkje vere mellomrom: – Kom deg ut, for f…!

Dersom noko er utelate i eit sitat, set vi tre prikkar i skarpe klammer (hakeparentes): På begynnelsen av 80-tallet begynte norske barn å se på fjernsyn allerede i toårsalderen. […] Fjernsynsseingen i barneårene nådde sitt høydepunkt i 9- til 14-årsalderen, da barn så 2 timer og 20 minutter i gjennomsnitt hver dag.

(Alnæs 2000, s. 538)

10 | dei ulike teikna | punktum

Punktum i bildetekstar, figurtekstar, notar o.l.

6 I korte figurtekstar, bildetekstar, tabelltekstar og liknande som består av eitt ord eller eit setningsemne, er det vanleg å utelate punktum. Ein bildetekst, figurtekst eller tabelltekst som består av ei fullstendig setning, bør ha punktum til slutt.

Også i notar gjeld det at fullstendige setningar bør ha punktum.

™ isopor på ruta Dette er alltid like irriterande og ganske så ekkelt. Gni eit lite stykke isopor mot ei vindaugsrute og sjå kor galne folka som bur der, blir. Fint å prøve ein mørk vinterkveld. Berre ha fluktplanen klar når far i huset kjem springande …

Dette treng du: ein liten bit isopor Lukke til frå Rampejenta (Norsk Barneblad 2010/11, s. 15)

Ikkje punktum 7 Overskrifter Det skal ikkje vere punktum i overskrifter – sjå til dømes på overskriftene i denne boka.

Forkortingar for mynt, mål, vekt Det skal heller ikkje vere punktum i forkortingar for mynt, mål og vekt: kr ml, dl, l, hl cm, dm, m, km g, hg, kg, t Initialord Initialord skal ikkje ha punktum (sjå s. 135): FN tv el. TV

dei ulike teikna | punktum | 11

Etter romartal Det skal ikkje vere punktum etter ordenstal (rekkjetal) dersom du skriv romartal: kong Haakon VII Etter tal i punktoppstilling Det skal ikkje vere punktum bak opplista tal til dømes i ei saksliste eller ei resultatliste: Dei fem mest populære jentenamna i 2014: 1 Nora/Norah 2 Emma 3 Sara/Sarah 4 Sofie/Sophie 5 Emilie Bøkene i Bibelen Etter bøkene i Bibelen skal det ikkje vere punktum, og det skal ikkje vere mellomrom etter kommaet: Matt 1,3 (Evangeliet etter Matteus) Hebr 2,7 (Brevet til hebrearane) Sitat inni sitat Dersom eit sitat som er ei full setning, blir sett i hermeteikn inni ei anna setning, skal det ikkje vere punktum i sitatet: Det var Snegle-Halle som sa «Drep meg, konge, men ikkje med graut», og ikkje Tormod Kolbrunarskald, som somme trur.

Bildetekstar, figurtekstar o.l.

Vi set normalt ikkje punktum etter ein bildetekst som ikkje er ei fullstendig setning (sjå punkt 6 ovanfor).

Foto: Aud Søyland NN 8. mai 1945 Strekpunkt Oftast skal det ikkje vere punktum i opplistingar, strekpunkt o.l., dersom opplistingane består av eitt eller nokre få ord. Er det derimot fulle setningar, er det naturleg med punktum. Sjå s. 101.

Framfor desimalar I engelsk blir punktum brukt som skiljeteikn framfor desimalar. I norsk bruker vi komma, sjå s. 16, 75 og 78. kr 552,50

12 | dei ulike teikna | punktum

Mellom siffergrupper Vi bruker heller ikkje punktum for å skilje mellom siffergrupper, men mellomrom. For å få siffergruppene til å halde seg samla kan du bruke fast ordmellomrom (sjå s. 76 og 132): 1 000 000 000 konto 2070 10 55915

Punktum saman med andre teikn

Punktum og hermeteikn Når ein replikk står i hermeteikn, skal punktumet vere innanfor hermeteikna: Den nye leiaren i idrettslaget sa: «Vi må få i gang kurs for å få folk ut.»

Punktum og punktum Når setninga sluttar med ei forkorting med punktum, skal det berre vere eitt punktum: Vi burde arrangere kurs i diagonalgang, skøyting, svingteknikk osv.

Punktum og komma Når ei forkorting med punktum eller eit ordenstal kjem framfor eit komma, skal punktumet stå: Dei som vil lære å køyre slalåm, snøbrett o.l., kan møte opp på kurset førstkomande torsdag.

Kjem de på kurs torsdag 1., får de ei innføring i vanleg langrennsteknikk.

Punktum og bindestrek Punktumet i eit ordenstal eller andre uttrykk med punktum skal vere med også når uttrykket står i ei samansetning med bindestrek: 3.-årsstudentane var i praksis og underviste 7.-klassane.

dei ulike teikna | punktum | 13

,

Komma

komma bruker vi 1 mellom sideordna setningar (setningar som er bundne saman med og, eller, men, for) 2 etter leddsetningar (setningar som begynner med då, når, etter at, dersom, fordi, som, sidan, viss) 3 før og etter unødvendige innskot 4 i opprekning 5 etter direkte tale 6 etter tiltaleord, svarord og utropsord 7 i desimaltal

Eit godt utgangspunkt er at vi skal setje komma der det fell «naturleg» å ta ein kort pause i setninga. Enkelte skjønnlitterære forfattarar er svært bevisste på at dei ikkje vil bruke mykje komma, fordi dei meiner det gjer teksten hakkete. Andre bruker komma oftare enn reglane tilseier. Vi kjem altså ikkje heilt i mål med den regelen. Den som skal skrive sakprosateks­tar, bør kunne dei grunnleggjande kommareglane.

For å kunne forstå kvar det skal vere komma, må du vite kva ei heilsetning og ei leddsetning er. Treng du å repetere det, kan du slå opp på s. 146. I døma nedanfor er ­leddsetningane skraverte.

Komma mellom sideordna setningar 1 Det skal vere komma mellom to sideordna heilsetningar, det vil seie at dei er bundne saman med og, eller, men, for: Napoleon Bonaparte utnemnde seg sjølv til keisar i 1804, og han styrte Frankrike fram til 1814.

Napoleon ville leggje Europa under seg, men stormaktene allierte seg mot han.

Det skal som hovudregel vere komma mellom to sideordna leddsetningar: Napoleonskrigane er namnet på konfliktane som føregjekk i tida 1800–1815, og som Napoleon stod bak.

14 | dei ulike teikna | komma

Kommaet bør likevel sløyfast mellom to leddsetningar dersom subjunksjonen (i dømet nedanfor fordi) ikkje blir teken opp att: Fordi Danmark-Noreg var i nøytralitetsforbund med Russland og Storbritannia såg det som ein trussel mot sine handelsinteresser, gjekk Storbritannia til angrep på København i 1807.

2 Komma etter leddsetning Det skal vere komma etter ei leddsetning når ho står først i heilsetninga (om leddsetningar, sjå s. 146): Då Napoleon tapte krigen mot dei andre stormaktene, var Danmark-Noreg på taparsida.

Også etter ei innskoten leddsetning, til dømes innleidd med som, skal det vere komma: Avtalen som danskekongen hadde inngått med Napoleon, førte til at han måtte gje frå seg Noreg til Sverige.

3 Komma før og etter unødvendige innskot Det skal vere komma både før og etter ei som-setning som kan utelatast utan at det går ut over innhaldet: Noreg, som vart ei brikke i spelet mellom Danmark og Sverige, ville heller bli ein sjølvstendig nasjon.

Av og til kan komma før innskotet gje ei anna meining enn om vi droppar kommaet. I dette tilfellet er det ein del av nordmennene som er imot unionen: Nordmennene som var imot unionen med Sverige, sørgde for at Noreg fekk sin eigen nasjonalbank og eit sjølvstendig pengevesen.

I dette tilfellet er alle nordmenn imot unionen: Nordmennene, som var imot unionen med Sverige, sørgde for at Noreg fekk sin eigen nasjonalbank og eit sjølvstendig pengevesen.

Også ved andre typar unødvendige innskot skal det vere komma: Fredsavtalen i Kiel, den såkalla Kieltraktaten, forplikta Danmark til å gje frå seg Noreg til Sverige.

dei ulike teikna | komma | 15

4 Komma i opprekning Når vi reknar opp fleire jamstilte ord, skal det vere komma mellom dei: Riksforsamlinga på Eidsvoll vedtok at Noreg skal vere eit fritt, sjølvstendig, udeleleg og uavhendeleg rike.

5 Komma framfor utsegnsverb Vi bruker komma etter direkte tale (merk at kommaet skal stå etter siste hermeteikn): «Einige og tru til Dovre fell», ropte eidsvollsmennene då forhandlingane under riksforsamlinga på Eidsvoll var avslutta.

6 Komma etter tiltaleord, svarord og utropsord Det skal vere komma etter tiltaleord, svarord og utropsord: – Ola, har du høyrt om Christian Magnus Falsen?

– Ja, det er han som blir kalla far til Grunnlova.

7 Komma i desimaltal På norsk skal det vere komma framfor desimalar i taluttrykk: Det gjekk med 2,6 tonn rug for å brødfø eidsvollsmennene i seks veker. + Komma i tilvisingar til andre tekstar: Sjå s. 106 f. + Komma i brev: Sjå s. 96–97. + Komma ved dato: Sjå s. 73. + Komma i desimaltal: Sjå s. 75.

™ I sakprosatekstar følgjer vi kommareglane, men skjønnlitte­rære forfattarar står friare. Jon Fosse er ein av forfattarane som bruker lite komma og punktum i tekstane sine, som eit verke­middel for å skape driv i teksten: Asle seier at i dag blenkjer fjorden og det er ikkje så ofte, seier han og så ser dei ein fisk spretta og han seier at det var nok ein laks og stor det var han, seier han og Alida seier at det var her dei skulle ha budd og så seier han at dei kan nok ikkje setja bu så nær Bjørgvin og ho seier at kvifor ikkje og han

16 | dei ulike teikna | komma

seier at dei kan det berre ikkje, nokon kan koma til å finna dei og ho seier at gjer no det noko og han seier at ho hugsar då vel korleis dei kom seg til Bjørgvin og ho seier det med båten og han seier ja det òg (Fosse 2014, s. 123)

Ein vanleg kommafeil Ein vanleg kommafeil er at folk ikkje set komma etter ei leddsetning. Det skal alltid vere komma etter ei leddsetning som står fremst i heilsetninga. Særleg gløymer mange å setje komma etter ei innskoten setning som begynner med relativordet som: Den grunnlova som eidsvollsmennene vedtok 16. mai 1814, er blant dei eldste grunnlovene i verda som framleis er i bruk.

Ofte er som utelate, men det skal likevel vere komma etter leddsetninga: Den grunnlova eidsvollsmennene vedtok 16. mai 1814, er blant dei eldste grunnlovene i verda som framleis er i bruk.

Ikkje komma Ikkje komma før siste ledd i opprekning I ei opprekning skal det ikkje vere komma før det siste leddet.

Der skal det i staden stå «og»: Då Danmark gav frå seg Noreg til Sverige, var ikkje dei tidlegare norske områda Grønland, Island og Færøyane medrekna.

Uttrykk innleidde med for å Ein ganske vanleg kommafeil er at ein set komma etter eit uttrykk som er innleidd med for å eller etter å ha.I Dei to setningane nedanfor tyder det same, men berre den siste har ei leddsetning framfor ei heilsetning: For å kunne bruke Grunnlova i unionen med Sverige måtte Stortinget revidere henne.

For at Grunnlova skulle kunne brukast i unionen med Sverige, måtte Stortinget revidere henne.

I. Ei anna utfordring ved uttrykk som begynner med «for å» og «etter å ha», er å bruke rett subjekt. Det er subjektet i heil­­setninga som òg er subjekt for verbet etter «for å» og «etter å ha».

dei ulike teikna | komma | 17

«For å kunne bruke» inneheld ikkje noko verb i presens eller preteritum, og er derfor ikkje ei setning. Dermed skal det ikkje vere komma der. Tilsvarande med etter å ha: Etter å ha revidert Grunnlova var Stortinget lite villig til å endre lova igjen.

Etter at Stortinget hadde revidert Grunnlova, var det lite villig til å endre lova igjen.

Ei setning som begynner med «for å», kan likevel innehalde ei leddsetning, og då blir det komma etter leddsetninga – der som elles: For å få fram folkemeininga etter at Stortinget hadde gjort vedtak om å oppheve unionen, vart det arrangert ei folkerøysting 12.–13. august 1905.

Her er «etter at Stortinget hadde gjort vedtak om å oppheve unionen» ei leddsetning, fordi ho inneheld eit verb i presens.

Sjå meir om heilsetningar og leddsetningar s. 146.

Andre setningsliknande ledd Lengre ledd i starten på ei setning skal ikkje ha komma etter seg utan at dei utgjer ei leddsetning. Leddet må som nemnt ovanfor innehalde eit verb i presens eller preteritum for å vere ei leddsetning: Samanlikna med tida som del av det danske eineveldet fekk Noreg større fridom i unionen med Sverige.

Eitt subjekt med fleire verbal Når fleire verbal står til same subjekt, skal det som hovud­ regel ikkje vere komma: Unionen med Sverige vart innført i 1814 og varte til 1905.

Er det mange ord mellom dei to verbala, kan du likevel ha komma, særleg viss dei to verbala er ganske sjølvstendige: Unionen med Sverige vart innført ved stortingsvedtak 4. november 1814, og vart formelt oppløyst då den svenske riksdagen godkjende Noreg som eigen stat 16. oktober 1905.

18 | dei ulike teikna | komma