Norsk Litterær Årbok 2014

NLA 2014_Layout 1 27.08.14 13.21 Side 2

NLA 2014_Layout 1 27.08.14 13.21 Side 3

Norsk litterær årbok 2014 redaktørar heming gujord og per arne michelsen

det norske samlaget oslo 2014

NLA 2014_Layout 1 27.08.14 13.21 Side 5

Innhald

Innleiing 7 nora simonhjell «det er sånn med de beste diktene at de kommer fra andres landskap» Lyrikkåret 2013 13 kristoffer jul-larsen Sakprosaåret 2013 Grensegangar 41 lars handesten Frihed og skyld i det yderste Thule 59 trond haugen Den antiestetiske kritikken av Dag Solstad i perioden 16. september 2013 – 6. februar 2014 Om kritikkåret 2013 78 aasta marie bjorvand bjørkøy Hvorfor Odd er et egg?

98 henning howlid wærp Ishavsromanen som sjanger Om Lars Hansens I Spitsbergens vold (1926) 114 jørgen magnus sejersted Gravvariasjoner En lesning av Wergelands «Kvinderne paa Kirkegaarden» 137

NLA 2014_Layout 1 27.08.14 13.21 Side 6

norsk litterær årbok 2014

andreas gisle lombnæs Å skape seg selv Subjektets vilkår hos Dag Solstad 168 marianne røskeland Litteratur i leseopplæringas teneste?

Om litteraturen og litteraturfaget i skolen 195 sebastian köhler «Det gjelder å feste blikket» Kampen mot nihilismen i Karl Ove Knausgårds Min kamp 212 ronny spaans «Den nye norske myteskalden» Olav Aukrust og skapinga av eit nynorsk Noreg 227 eivind tjønneland Ronald Fangen og tantene i Bergen Biografisk myteskaping i litteraturhistorieskrivinga?

250 marte finess tretvoll Traumatiske minner og kulturell bearbeidelse Om vitneskildringene fra Utøya 264 christine hamm Ingenting skjer?

Tingenes vibrasjoner i Helle Helles Dette burde skrives i nutid (2011) 289 Bidragsytarar i NLÅ 2014 311

NLA 2014_Layout 1 27.08.14 13.21 Side 7

Innleiing

Norsk litterær årbok (NLÅ) er ein publikasjon med fleire ulike formål. Som namnet tilseier kjem ho ut årleg. I kvart nummer har vi med artiklar som vi redaktørar mellom oss kallar «årboksartiklane». Desse artiklane bestiller vi av skribentar som vi trur passar til oppgåva med å summere opp fjoråret innanfor visse felt. Det har vore ein slags tradisjon at NLÅ har med tre slike artiklar, som regel ein artikkel om prosaåret, ein om lyrikkåret og ein om kritikkåret. I år har vi med ein artikkel om sakprosa, ein om lyrikk og ein om litteraturkritikk.

Dei som skal skrive desse artiklane, står overfor ulike val.

Skal ein forsøkje å fange mangfaldet og skrive litt om mange av dei utgitte tekstane det førre året, eller skal ein velje ut dei ein tykkjer er best, og gi dei meir spalteplass? Skal ein finne nokre forfattarar som representerer ein trend eller ny tendens, eller skal ein fortsetje å skrive om dei som har vore ei tydeleg stemme gjennom mange år, og som held seg i det same sporet, og så bortetter. Vi gir forfattarane våre stor fridom på dette feltet, men det seier seg sjølv at om ein vel ytterpunkta, å skrive litt om rubbel og bit eller konsentrere seg om eit enkelt eksempel, så må ein kompensere med samanlikningar, linjetrekking og generaliseringar mm. for å komme i mål i visse om at ein har sagt noko essensielt om litteraturåret som var. Forfattarane våre har i år gripe fatt i dette på ulikt vis og på måtar som syner at dei er gode utøvarar i ein vanskeleg idrett. Vi meiner sjølv at desse artiklane gjer NLÅ til ein spesiell publikasjon. Det er ikkje mange publikasjonar som set av plass til ei slik form for dokumentasjon, og samla sett frå første utgåve i 1966, gir desse artiklane eit omfattande bilde av den norske litteraturen over eit langt tidsspenn.

7

NLA 2014_Layout 1 27.08.14 13.21 Side 8

norsk litterær årbok 2014

Med i årboksporteføljen er også ein artikkel om Nordisk råds litteraturpris. Det er ikkje sjølvsagt at vinnaren av denne prisen vert omtalt i den norske litteraturvitskaplege diskursen, i alle fall ikkje om vinnaren ikkje er innanlandsk. Her har NLÅ tatt på seg ei viktig oppgåve som formidlar. Tidlegare har dette vore vanskeleg fordi prisen vart utdelt på nyåret, ikkje så lang tid før vi måtte ha manus på plass. No er prisutdelinga flytta til hausten.

Det gjorde at vi ikkje hadde med nokon artikkel om ein prisvinnar i fjorårets utgåve, men frå og med årets utgåve er vi tilbake på sporet. At vinnaren vert offentleggjort på hausten, gir oss betre tid, og om mogleg vil vi då kunne bestille artiklar som går grundigare til verks, og som ikkje berre presenterer prisvinnarane i all hast.

I boka er det vidare plass til om lag ti artiklar til, om dei innsendte manusa held seg innanfor det omfanget vi ønskjer. Litt upresist, og litt diskriminerande overfor årboksartiklane, kallar vi desse for «fagartiklar». No viser det seg at mange forfattarar har lett for å skrive langt og synest det er vanskeleg å kutte ned, men det er altså slik at om vi skal få med eit mangfald av artiklar, så kan ikkje artiklane vere så lange som helst. Desse artiklane er ikkje bestillingsverk, men det er fritt fram å sende inn manus til redaksjonen. NLÅ er ein såkalla publiseringskanal på nivå 1 i registeret for autoriserte publiseringskanalar. Det vil mellom anna seie at institusjonane som forfattarane jobbar i, kan få vederlag for artiklane om dei kjem med i det endelege utvalet.

Det vil også seie at alle desse artiklane vert vurderte av ein fagfelle. Fagfellane vert bedne om å gi ei vurdering av artiklane med tanke på om dei held den nødvendige kvaliteten. Vi har mange ubetalte fagfellar som gjer ein skikkeleg jobb. Etter at dei har levert vurderinga si, er det redaktørane si oppgåve å vurdere om det er tenleg å setje forfattarane i gang med revidering. Det er altså kvaliteten på artiklane, redaktørskjønnet, fagfellevurderingane og plassomsynet som avgjer om ein artikkel vert vurdert som publiseringsverdig. No skal ikkje vi vurdere sjølve fagfelleordninga her, men dette skal seiast: Det er sikkert mange som er nøgde med publikasjonspoenga ein kan få, men det er av mindre 8

NLA 2014_Layout 1 27.08.14 13.21 Side 9

innleiing

vekt. For oss som er redaktørar, er det mykje viktigare at ordninga bidreg til at artiklane, utan unnatak, fører til at artiklane vert betre. Vi får inn ulike typar vurderingar, nokre er kortfatta og generelle, andre er lange og går ned i detaljane. Nokre er krasse og andre er begeistra. Uansett gir dei artikkelforfattarane noko å jobbe vidare med.

Artiklane i årbokbolken blir altså til på initiativ frå oss. Når det gjeld artiklane i den vitskaplege bolken, er vi derimot prisgitt «marknaden» på det viset at vi må velje frå eit innsendt materiale. Vi kunne sjølvsagt ha valt å bestille artiklar også her, men der set økonomien klare grenser. Det gjer at vi kvart år er spente på om vi får inn nok artiklar, om dei har den rette kvaliteten og om dei står godt til kvarandre eller utfyller kvarandre på eit vis.

Vi er glade for at vi dei siste åra har fått fleire artiklar å velje mellom, sjølv om det ikkje er like greitt å refusere forfattarar.

NLÅ har utgivingsåret i tittelen. Det er likevel ikkje slik at det er eit krav at desse fagartiklane skal handle om dette eller det føregåande året (som årbokartiklane). Her er det nok at dei er døme på litteraturvitskapleg aktivitet i perioden boka omfattar.

Det er to diskusjonar som ofte kjem opp i dialogen mellom oss, forfattarane og fagfellane. Det første er om temaet er litteraturfagleg, og det andre er om artikkelen er vitskapleg.

I den første utgåva vi publiserte (2011), kom vi med nokre programliknande utsegner om at vi gjerne ville vere med på å utvide feltet for kva det gjekk an å skrive vitskapleg om i NLÅ. Med det sikta vi mellom anna til at vi i større grad ønskjer å opne NLÅ for artiklar om sakprosa, multimedial litteratur, barne- og ungdomslitteratur og litteraturdidaktikk. Vi meiner at utviklinga av nordiskfaget gir oss belegg for ei slik utviding. Vi har fått inn nokre slike artiklar, men ikkje i stort omfang. Det var heller ikkje meininga at slike tekstar skulle skyve bort dei klassisk litteraturvitskaplege tekstane. Og når vi ser på manusa vi får inn, så er vel det tradisjonsbundne like framståande som det nyskapande.

Nå er ikkje stutte artiklar nødvendigvis det beste medium for innfløkte vitskaplege resonnement. Det er likevel viktig å halde det vitskaplege som eit kriterium for utveljing. Det er soleis van9

NLA 2014_Layout 1 27.08.14 13.21 Side 10

norsk litterær årbok 2014

skeleg å ta inn hovudsakleg parafraserande og innførande artiklar. Forfattarane må reflektere sjølvstendig, argumentere godt og grundig og komme fram til eit resultat. Dei må ha oversyn over faglitteraturen og ikkje bruke han selektivt. Dei må utvikle teori eller nytte eksisterande teori på ein overtydande måte, og i dei tolkande artiklane må det hermeneutiske handverket vere utført på ein god måte. Alt dette betyr ikkje nødvendigvis at vi berre vil ha A4-artiklar. Det er ein lang tradisjon i faget for vitskaplege essay som er meir springande og lause i forma, der forfattaren tar utgangspunkt i eit lite døme eller i altfor store tankar og tråklar seg gjennom teksten med vidd og kunnskap. Slike skrivarar må ha oversyn, men også aristokratisk mot til å plukke litt herfrå og derfrå av alt som dei veit, og setje det saman til eit samanhangande heile. Det er ein vanskeleg kunst å skrive gode essay av denne typen. Vi vil gjerne ha slike tekstar, men også desse tekstane vil verte vurderte utifrå den vitskaplege gehalten.

I årets utgåva har vi funne plass til artiklar om litteraturdidaktikk, ei bildebok for barn og eit litteraturhistoriografisk essay. I førre utgåve hadde vi med ein artikkel om Karl Ove Knausgård, som er av dei mest omtalte notidige forfattarane, og to om Dag Solstads forfattarskap, som høyrer til ein generasjon eller to før Knausgård. Også i årets utgåve er det artiklar om desse to forfattarane. At desse to forfattarane engasjerer litteraturvitarane, er kan hende ikkje til å forundre seg over. Den mest dagsaktuelle artikkelen lese med samtidsauge i årets utgåve, er kan hende likevel ein artikkel om vitneskildringane etter Utøyatragedien. I fjor hadde vi med artiklar om klassikarar som Uppdal og Bjørnson, medan vi år har med artiklar om Wergeland og Aukrust. Vi har tidlegare hatt med artiklar om polarlitteratur, og det har vi også funne plass til i år.

NLÅ har som retningslinje at halvparten av bidraga skal vere på nynorsk. Vi har òg i større grad enn før opna opp for artiklar skrivne på grannespråka. Vi ønskjer sjølvsagt også at fordelinga mellom kvinnelege og mannlege forfattarar er nokolunde jamn.

I fjor var det tilfelle, men likevel viste det seg at ingen av forfattarane skreiv om kvinnelege forfattarskap. I år har vi med både 10

NLA 2014_Layout 1 27.08.14 13.21 Side 11

innleiing

ein artikkel om den danske forfattaren Helle Helle og om barnebokforfattaren Lisa Aisato.

Neste års utgåve av NLÅ blir nummer 50 i rekkja. Då Leif Mæhle med Otto Hageberg som redaksjonssekretær skipa NLÅ, var det ikkje minst som ein stad for årviss dokumentasjon av norsk litteraturforsking gjennom ein oppdatert bibliografi. Då vi gjekk inn som redaktørar i 2011, var det i ei årbok som sa takk for laget til den bibliografiske tradisjonen. Vi veit her finst lesarar som saknar bibliografien, som snarvegen til det som til ei kvar tid skjer i norsk litteraturforsking. Den digitale tekstkulturen, og den digitaliserte bibliografien drifta av Nasjonalbiblioteket, gjorde likevel NLÅ-bibliografien til ein anakronisme. I 2011 var det like rett å avvikle bibliografien som det i 1966 var rett å grunnleggje han. På dette punktet har NLÅ tilpassa seg utviklinga i tekstkulturen. Og meir enn å sørgje over det som var, kan vi gle oss over dei bibliografiske moglegheitene som digitaliseringa og den profesjonelle staben på Nasjonalbiblioteket skaper.

Men utviklinga i tekstkulturen gir ikkje berre nye moglegheiter. Då Edda gav ut sin årgang nr. 100 i 2013, var det heller få som ville ta for gitt at her vil komme ein årgang nr. 200 i prenta form.

Eller ein årgang nr. 110 for den del. Dei spesialiserte forskingstidsskrifta går meir og meir over på digitale plattformer, og alle som nyttar dei aktivt som forskarar, veit at digitaliseringa på somme vis har letta forskingsarbeidet. Om dei prenta utgåvene av dei spesialiserte forskingstidsskrifta går inn, vil ikkje forskarane merke så mykje til det, då dei allereie no i høg grad nyttar tidsskrifta via digitale plattformer. For eit høgspesialisert forskingstidsskrift tykkjest sjølve mediet – trykt eller digitalt – å spele ei underordna rolle. Det er innhaldet som tel, og vilkåra for at dette skal vere tilgjengeleg for eit internasjonalt forskarsamfunn. Og overgangen frå det prenta til det digitale mediet er langt på veg saumlaus. Dei digitale utgåvene er langt på veg spegelbilete av tidsskrifta på prent.

NLÅ finst ikkje i digital utgåve. Sant å seie har vi også vanskeleg for å sjå korleis ein saumlaust kan fase om ei årbok frå skrift på prent til digitalt medium. I dette høvet har NLÅ meir sams 11

NLA 2014_Layout 1 27.08.14 13.21 Side 12

norsk litterær årbok 2014

med litteraturhistoria som sjanger enn med dei spesialiserte forskingstidsskrifta med korte artiklar utan innbyrdes samanheng.

Hovudpoenget for oss er å vise fram heilskap og hovudlinjer i ei litteratur-, tekst- og mediehistorisk utvikling, og då finst ikkje eit fullgodt alternativ til boka i tradisjonell form, eller som i vårt høve til ein serie av årbøker på tvers av tiåra. Vi er bundne til skrifta og bokmediet i prenta form, som varande hardware i ei omskifteleg tid. Sant nok ønskjer vi å reflektere medieutviklinga, men vi ønskjer ikkje at medieutviklinga skal gjere det av med oss. Her står vi som røktarar av tekstkulturen i ein lagnadsfellesskap med røktarane av kulturlandskapet. Om ikkje konturane skal gå tapt, teigane gro igjen, må også tekstkulturen røktast jamleg og på tvers av generasjonane. Vi kan bli mest audmjuke når vi tenkjer på at vi sjølv går inn i den tradisjonen som blei broten opp og nyrydda av Leif Mæhle og Otto Hageberg for mest to generasjonar sidan i den første utgåva av NLÅ. Føresetnaden for kultiveringsarbeidet har då heile tida vore prioriteringar over offentlege budsjett. Sant å seie ottast ikkje vi så mykje for utviklinga i tekst- og mediekulturen. Her må NLÅ tilpasse seg ei utvikling som har gått i sprangvise fasar like sidan Gutenberg.

Då har vi større otte for ideologiske endringar og prioriteringar som i mangt har vendt seg imot kulturrøktarane på ulike felt. Så sjølvbyrge og tradisjonsmedvitne er vi som redaktørar av NLÅ, at vi gjerne vil levere vår odel vidare til neste ledd i redaktørkjeda, i like god stand som då vi sjølv tok over etter Jørgen Magnus Sejersted og Eirik Vassenden. Men vi må òg sanne at her finst føresetnader som vi ikkje sjølve rår over, som er bundne til prioriteringar som blir gjort på stader der vi sjølv ikkje har tilgjenge på anna vis enn gjennom røystesetelen.

I 2015 skal altså NLÅ komme ut med sin årgang nummer 50.

Vårt ønske for jubileumsutgåva er ikkje berre at det skal komme inn mange og gode manuskript til redaksjonen. Framfor alt ønskjer vi at NLÅ skal få grunnvilkår til å drive tidstilpassa røkting av norsk skriftkultur for mange redaktørledd framover.

Heming Gujord

Per Arne Michelsen 12

NLA 2014_Layout 1 27.08.14 13.21 Side 13

nora simonhjell «det er sånn med de beste diktene at de kommer fra andres landskap» Lyrikkåret 2013 Mangfaldet! Det er mangfaldet, den jamt gode kvaliteten og det store spennet mellom verka som slår meg når lyrikkåret 2013 ligg spreidd ut på bordet framfor meg. Om lag førti bøker. Frå dei tynnaste små kvite i konvoluttformat, til dei noko tjukkare med hard perm. Nokså jamn fordeling i målform og kjønn. Ei bok som korkje har start- eller sluttpunkt, og ei som er to bøker i ein kassett. Ho gøymer den vakkerkloke overskrifta.

Først sorterte eg bunken etter kjende namn og debutantar. Så etter forlag,1 deretter etter prisvinnarar og parentesar – for sjølv om det blir snakka om ein «gullalder for norsk poesi», finst det parentesar.2 Så sorterte eg etter dei eg burde ha lese tidlegare, og dei eg aldri hadde høyrt om (men som likevel var ute med si andre, tredje, eller endatil fjerde bok!). Med skamraude kinn las eg meg frå topp til botn i den eine bunken, og frå botn til topps i den neste. Dei omsette førde meg leande ut på kyrkjegardar eg gjerne skulle vore lenger på,3 og ut på vidder der eg virra meg vekk. Eg la vekk desse. I same bunken hamna «dikt i samling»bøkene og barnediktbøkene.

Så sorterte eg bøkene tematisk. Eg vart teken med på fødslar og ned i barselsengene, inn i forskjelligarta familiar, ut gjennom blødingar, inn i orgel, ut i skogen og ned i dei vondaste sjukesengene. Eg tryna i nypløgde plogfurer, sumde i hav og i Den engelske kanal, møtte litt trist matematikk, og teoriar om både det eine og andre, før eg nesten sprengde skallen mot formelleik.

Litt i ørska byrja eg skrape saman tankane, og bestemte meg for å gå utanom parentesane. I denne artikkelen vil eg derfor prøve å vise noko av mangfaldet.4 13

NLA 2014_Layout 1 27.08.14 13.21 Side 14

norsk litterær årbok 2014

Den aller modigaste Nils Christian Moe-Repstad (f. 1971) gjer i dobbelsamlinga Teori om det eneste. Bok 1 og Bok 2, eit verkeleg tungt poetisk løft.5 Han debuterte i 1996 med samlinga Nå, og dette er den sjuande boka hans. Moe-Repstads forfattarskap er konsis og krevjande. Årets bøker er samla i ein grå pappkassett med vitskaplege illustrasjonar av dyr og fossil. Bok 1 er grøn med geometriske figurar, medan bok 2 har eit fotografi av ein gutunge som seglar åleine i ein liten båt på havet. Fotografiet er privat, står det i kolofonen, og kanskje er det forfattaren sjølv som ti-tolvåring som sorglaus seglar?

Den første av teoribøkene liknar mest på det han har gjort tidlegare. Uttrykket er knapt. I nesten minimalistiske meditasjonar blir det skapt ei opptakt mot ei form for evolusjonsteori. Den vitskaplege diskursen er ei ramme som med ujamne mellomrom blir broten opp av sivilisasjonsmarkørar som eit lyrisk eg prøver å skrive seg opp mot. Det er som om eg-et prøver å skape ein tydelegare samanheng mellom det natur- og kulturskapte, samstundes med at det kroppslege stummar stemma.

Teori om det eneste. Bok 2 er annleis i forma. Ho svarar der den første teier. I lange forteljande dikt møter vi ein by (Kristiansand), ein familie og ei medisinsk historie. 19 år gamal vart Nils Kristian Moe-Repstad lam frå nakken og ned i ei stupeulykke.

Teori om det eneste krinsar heile tida kring denne skilsettande erfaringa. Å skrive at dikt er «hudlause» er ein poetisk klisjé, men faktisk er dette ordet det einaste eg sit att med etter å ha lese, gråte og kjempa meg gjennom bok 2. Historia som blir fortalt her, gjer eit sterkt inntrykk.

Det er Moe-Repstads kompromisslause bruk av det lyriske registeret, og den poetiske skaparkrafta som gjer at historia om korleis den livsglade, sterke guten i ein kropp som legane sukkar over: «akuttmottaket, en sang / det er synd at denne kroppen er ødelagt / det er synd at denne kroppen er ødelagt», blir ei av dei aller modigaste og mest samansette verka eg har lese på svært, svært lenge. Det er uhyre modig av Nils Christian Moe-Repstad 14

NLA 2014_Layout 1 27.08.14 13.21 Side 15

nora simonhjell

å skrive så tett på eigen kropp og eigne livserfaringar. Ope, direkte, knalltøft og aldri sentimentalt. Omskapinga av liv til tekst, skjer på ein måte som verkeleg viser poesiens potensial.

Moe-Repstads mot finst i dei nådelause konstruksjonane og eit kompromisslaust krav: «alt jeg krever, er fortellingen om et sant landskap»: «det er ingen redusert erstatning i blodet mitt» jeg kunne åpnet Katarina den stores årelatning: «tapp det tyske blodet så bare det russiske er igjen» men jeg vil renses av en fysiker dekkes av rent sølv brenne meg gjennom atmosfærene forkulles og knuses mot jordskorpen og settes sammen igjen av arkeologer som finner marg fra den 5. virvelen i nakken og ser at jeg er dikter de vet hvordan jeg døde og hvordan jeg lever de finner biter av titan og kirurgisk stål og under mikroskopene er jeg det reneste mennesket de har sett så jeg er takknemlig for de sterile inngrepene for graden av renhet i metallene jeg vet hvordan atomene beveger seg i fast stoff og fornemmer lettheten og tyngden av et menneske i skrift så dette er et jeg? skal kjenne hvordan det skrevne penetrerer Hud, fett, muskler, organer, bein, celler, nerver og lage standarder for måling av sørgelige og lykkelige på kroppens tilstander i skriften så dette er et jeg?

15

NLA 2014_Layout 1 27.08.14 13.21 Side 16

norsk litterær årbok 2014 ferdig med bevisstløshet og begravelser som flyter i vannskorpen kadavre og vrak hengt på veggen som familiebilder

Prisvinnaren: Orgelsjøen Forfattarskapen til Øyvind Rimbereid (f. 1966) skaut for alvor fart da han gjekk frå prosa til lyrikk med Seine topografiar ved tusenårsskiftet. Orgelsjøen er den sjette samlinga hans. Han har både fått Kritikarprisen6 og Gyldendalprisen i år.7 Orgelet er ein kompleks metafor og gjennomgangsmotiv i samlinga. Ho har i tillegg til ein prolog og ein epilog8, tolv langdikt. Fire av desse er skrivne på oppdrag. Orgel finst i mange former, har mange tonar, både svært lyse og svært djupe. Rimbereid nyttar orgelet både konkret og metaforisk. Prologen handlar om belgen. Belgen som ligg under orgelet, får lufta i sirkulasjon og orgelet til å lyde. Blir han ikkje sett i rørsle, av arbeid, er orgelet stumt og lydlaust. Orgelarbeidet, lydlaginga, blir såleis ikkje berre bølgjande musikk (Bach), knytt til den teknologiske utviklinga (t.d. fabrikkar, telefonen) og til utviklinga av filosofiske tankar (Hegel) og samfunnssystem. Historia lagar lyd.

I den biografiske teksten «Å bygge et orgel. Gottfried Heinrich Gloger 1710–1799», tek han utgangspunkt i den tyske orgelbyggarens liv. Han bygde fleire orgel i Noreg på syttenhundretalet. Mellom dei er orgelet i Kongsberg kyrkje. Det er det største barokkorgelet i Norden. Gloger lei av kroniske pengeproblem og var jamt jaga av kreditorar. Slik blir orgelet også knytt til forholdet mellom enkeltpersonen og overmakta. I ei strofe les vi: «For orgelet feirer staten […] for under konserten / har staten alt vokst seg større».

I diktet om dei «usynlege» orgla finn vi det sterkaste diktet i samlinga. Eg tillèt meg å sitere dette lange diktet, sidan det i tillegg til å vere eit godt dikt, også viser korleis Rimbereid arbeider med sansingar og forskyvingar. Frå den nakne sårbare barne16

NLA 2014_Layout 1 27.08.14 13.21 Side 17

nora simonhjell

kroppen spenner han opp historiske og filosofiske perspektiv. I det nære og personlege ligg det alltid opningar mot det større, samfunnsmessige og sosiale. I pristalen da Rimbereid fekk Gyldendalprisen sa Tom Egil Hverven (2014): «Orgelsjøen vrimler av umistelig liv. Boka minner om menneskers, planter og dyrs gjensidige avhengighet og sårbarhet – det hele formulert i et poetisk, oppfinnsomt språk uten like i norsk samtidslitteratur.»

IX Svingende, grønne mai.

Flatet ut i et EKG-apparat på en operasjonssal der en to år gammel gutt ligger utspent på et kryss med femogtyvegradersblod en svært varm dag i mai og alt er åpent, brystkassen med tvingende klemmer rundt hjertet som lyser fiolett opp i dagen uten slag, ingen bølge som sprer seg jevnt fra siniusnuten øverst i hjertet badet i kalium som hos den moderne henrettede i Kina mens ni grønnkledde står i ring i ni timer eller går i små sirkler.

Og i skalpellen dirrer mange ulykker og tråden som skal sy sammen, er så tynn at selv ikke edderkoppen ville ha trodd på den.

Bare nålen tror blindt!

Den syr sin søm.

Og syr alltid like godt.

Også om den skulle sy på vrangen og tvers gjennom en trehjulssykkel som står klar og sy den fast til mørket og fullstendig omvendt.

17

NLA 2014_Layout 1 27.08.14 13.21 Side 18

norsk litterær årbok 2014 En bølgende søm gjennom to umulige kransarterier og ut i et venterom hvor det finnes tretten bilder og fem slags bønner, men bare to fremtider hvor den ene kan høres som skrik fra en helt annen fløy, arabisk og som først stilner idet et vindu slås igjen.

Og den andre?

Det er den fremtiden som skal ha alt og som lover alt, men som ikke kan ha alt og love alt uten selv å ha et slik, og som derfor mest er som en tone fra orgelet som ikke finnes.

På jakt etter samanheng Skotredd kan ein ikkje vere når ein les Kristin Berget (f. 1975) si tredje diktsamling Hennes ansikt. Klart arbeider ho vidare innanfor dei strenge rammene dei to første bøkene hennar, loosing Louise (2007) og Der ganze Weg (2010), har teikna opp. Det dreier seg om krevjande kroppar og queera kjønn, lengtande litteraritet, etisk-estetisk eksistensialisme og valdsverkjande verkelegheit.

Sorter ammunisjonen etter kaliber har skutt inn våpenet Nettene går med til Todesfugen rense kruttslam fra geværløpets sluttstykke og kammeret Vet ikke om forskjellen mellom død og død er tydeligere enn den mellom liv og død Når søstre forlater hverandre

18

NLA 2014_Layout 1 27.08.14 13.21 Side 19

nora simonhjell jakter de hverandre fortsatt i drømme Oljer løpet setter geværet klart ved utgangsdøra

Det lyriske subjektet ordnar sakene sine og legg ut på jakt. Ho er på veg ut i skogen, der hjortedyra finst, og der det finst klare reglar for kva ein kan skyte, og kva ein ikkje kan skyte. Ku og kalv er tabu, men kalvar som «etterlater mødre rautende inn i skogen», er lov. Jakta er konkret, aldri by-romantisk, men meir ein nødvendig samanheng som blir gjenteken, haust etter haust. Eg-et jaktar åleine, men finst også i ein annan samanheng. Like viktig og stor som skogen er litteraturen på tvers av landegrenser og språk. Her jaktar ho på søstrer.

Boka er så kvit og blank, og formatet lite. På framsida berre forfattarnamnet, tittelen og sjangernemninga. På baksida, eit frimerkestort svartkvitt fotografi av noko som liknar eit gresk tempel, eller ein paviljong. Dødsfugen, «Todesfugen», det blir referert til i opningsdiktet er Paul Celans dikt. Slik skapar Berget eit intertekstuelt band, ikkje berre til ein av dei heilt sentrale modernistiske diktarane, men også til ein tematisk motivkrins av krig, skuld, vondskap og andre former for destruksjon. «Åpner du først døren mot Celan, er hvitheten og mørket to sider av same sak. Melken, livet, volden, døden. Næring og avmagring griper inn i hverandre og krever at boken gir sitt offer til litteraturen på den mest seriøse måte», skreiv Jens Wabø i ei grundig melding av Hennes ansikt. For ja, Berget er ein ambisiøs poet.

«Bildet på baksiden er av Le Temple de l’Amié», står det på kolofonsida. I eit av dei første dikta, der eg-et får form av eit fabeldyr i ein draum, blir vi førte inn i tempelet og møter «Nathalie» som «kysser mine androgyne øyne». Forblinda byrja eg leite etter huset og kvinna, og nokre tastetrykk seinare står eg andsynes eit stort hol i lesinga mi. Nathalie Clifford Barney (1876–1972) var ein open lesbisk amerikansk forfattar som budde i Paris i etterkrigstida. På fredagskveldane heldt ho salongar i det 19

NLA 2014_Layout 1 27.08.14 13.21 Side 20

norsk litterær årbok 2014

før nemnde tempelet, og soga seier at heile det kunstnarlege Paris gjekk der. Slik blir det skapt ei queer-historisk line mellom Berget, Barney og den antikke poeten Sapfo: «Jeg leste hele boken hennes / så skrev jeg». Det heile krinsar kring sex, vald, kjærleik og død. Jakta går føre seg i skogen, i skrifta og i det sosiale. Det lyriske eg-et skjuler seg, dekkjer seg til, kler seg naken og kryp på skothald. Ho ser og seier.

Det må ikke bli stille.

Stemmen Stemmen mot stemmen Å være et vitne Å tale eller ikke […]

Munn er det beste ordet for munn

Ansiktet hennar blir såleis meir eit samansett ansikt av ulike (kvinnelege) erfaringar og ulike dilemma på tvers av historie og tekst. Kroppen og det kroppslege dannar kjernen kring refleksjonane: «Hver dag reiser jeg den ene kroppen / som et kontinuerlig restaureringsarbeid». Å seie. Å teie. Å skrive. Å jakte på (dei moglege poetiske, politiske, sosiale, historiske, kjønna) sanningane er Bergets bytte.

Hysj Hysj heiter Camilla Groths (f. 1973) andre diktsamling. Ho har same formatet og dei same glansa kvite permane som Bergets bok. Einaste forskjellen på omslaga er at tittelen står midt på framsida hos Groth, og at det er bilete av ei vanleg husfluge ved tittelen. Baksida er heilt kvit og skinande. Kvifor skal ein hysje på flugene, eller er det flugene som hysjar på oss?

Boka startar med ein notis frå Tønsberg Blad, 9. januar 2010.9 «Kvinne funnet død etter fire måneder». Der les ein om ei 87 år gamal kvinne som har blitt funnen død i si eiga leilegheit etter at 20

NLA 2014_Layout 1 27.08.14 13.21 Side 21

nora simonhjell

naboane tykte det var rart at juleblomstrane framleis sto utanfor døra hennar: «Kommunelegen anslår at kvinnen har ligget der i omtrent fire måneder og at hun trolig har dødd en naturlig død».

Ein stille katastrofe.

Med dette utgangspunktet rissar Groth opp ei poetisk verd, der ei dotter går inn og kler på seg kåpa til den døde kvinna.

Gjennom kåpa, tinga, møblane og flugene som finst i leilegheita (for det kjem fluger når kroppar blir liggande), prøver ho å finne tilbake til, eller kome til kjennskap med, kven den døde kvinna var: ei mor, (mor hennar?), ei dotter, eit gamalt menneske med levd liv, verkjande fingerledd, avbrotne samtalar, minne, håp, låg trygd og lengslar: «Hvor er den som holder styr / på alle aldre i kroppen», blir det spurt i eit av dei tidlege dikta. Kva blir igjen av eit liv? Lukta av mennesket i kåpa? Men kva skjer når det ikkje lenger luktar av mor i kåpa?

Jeg samler på fluene.

I en innringet notis i mors gule avis står det at de er våre kusiner og har identisk muskelvev med mennesker.

Jeg må samle nok og sette dem sammen til en trøstende søster eller en munn jeg kan synge i.

En ny skulder.

Samle nok til en strykende hånd, nok til å gå til butikken og nok til å bære posene hjem.

Dette er det sentrale diktet i samlinga. Dikta til Groth har denne varlegheita for metonymiske detaljar og forunderlege samanstillingar. Slik vidarefører ho den borande metoden som også prega debuten Nature Boy (2008). Likskapen mellom fluger og menneske blir forsterka ved at boka er illustrert med ei rekkje (8) vitskaplege teikningar av forskjellige flugers anatomi. Slik veks det fram ein ny genealogi der eg-et proklamerer at det er i slekt med 3x15 forskjellige typar fluger.10 Flugene surrar. Groth, derimot, stadfestar at ho er ein poet ein bør vere merksam på.11 I Vekta av lyset har Hanne Bramness (f. 1959) samla ei rekkje 21

NLA 2014_Layout 1 27.08.14 13.21 Side 22

norsk litterær årbok 2014

dikt og prosadikt. Titteldiktet, som også er det første i samlinga, er eit prosadikt, der ei mor «Hun har en krans av sol rundt panna» må løfte hovudet høgt i det ho ber ei lita barnekiste «den veier ingenting» inn i kyrkja «noen uker før dåpsdagen i mai».

Groth tok utgangspunkt i eit langt liv ført til endes. Bramness i eit liv, avslutta før det fekk byrje. Mørket, einsemda og det heslege kring den gamle kvinnas død. Det uskuldsreine, klare skinande, kvite vårlyset kring barnet. To ytterpunkt. To lagnadar. To liv. To ulike poetiske former. To poetar i kvar sin ende av forfattarskapa, men likevel ein samanheng. Ein samanheng mellom viljane: viljane til å utforske det ubehagelege og uforståelege til endes. Ein samanheng i dei finstemde språklege nyansane, og ein samanheng i måtane dei begge usentimentalt utforskar det sorgfulle.

Kva ord skal ein nytte når? I den klassiske retorikken er kairos omgrepet for talesituasjonen. Kva slags tidspunkt ein tale skal framførast. I den niande diktsamlinga si held Torild Wardenær (f. 1951) fram utforskinga av dei «arvestykka» som ho starta med for to samlingar sidan. Ho er ein av dei mest markante lyrikarane vi har i Noreg i dag. Ho skriv innanfor ein tydeleg modernistisk tradisjon og plasserer det lyriske eg-et inn ein kosmologisk samanheng. Framtidsperspektiva er vidopne, det same er fortidsperspektiva. Dei poetiske undersøkingane hennar er både knytte til subjektive diskursar, ulike kvinnefellesskap (mødregenealogiar) og vitskaplege rom. I eit av dikta sukkar det lyriske eg-et; «Jeg forstår ikke, jeg er strandet igjen». Det er i skjeringspunkta mellom dei ulike språklege moglegheitene for forklaringar, refleksjonar, sansingar, metafysikk, kjærleik og medkjensle det blir spennande å lese henne. Titteldiktet lyder: Passord: Kairos I kroppsmassen drifter glitter- og grenseceller fritt, de fyrer av sted etter sted, vil lekke ut til evigheten, bort fra livsverket, men jeg oppretter et nytt passord, kort og ubrytelig, beskyttet fra begynnelse til slutt med uendelighetstegnene: ∞Kairos∞

22