198

GUNNAR GARFORS

198 mi reise til alle verdas land

Samlaget | Oslo

VERDSKART MED SIDETAL

ISLAND 242

SVERIGE 243 FINLAND 244

NOREG 49 CANADA 385 BAHRAIN 79 ISRAEL 143 LIECHTENSTEIN 94 LIBANON 205 LUXEMBOURG 92 MAKEDONIA 173 MONTENEGRO 347 PALESTINA 68 SLOVENIA 342 SAN MARINO 240 VATIKANSTATEN 78

USA 51

ESTLAND 194 LATVIA 250 LITAUEN 169

STORBRITANNIA 55 DANMARK 58 IRLAND 54 NEDERLAND 263

POLEN 271

BELGIA 195 TYSKLAND 265

237

354

KVITERUSSLAND 283 UKRAINA 291

95

235 96 390 ROMANIA 207 348 236 MONACO 188 GEORGIA 158 245 ANDORRA 239 ITALIA 272 259 PORTUGAL 184 ARMENIA 249 SPANIA 183 TYRKIA 115 HELLAS 171 SVEITS 93 FRANKRIKE 117

MALTA 180 TUNISIA 170

MAROKKO 116

398

KYPROS 186

IRAK 165

141

118 KEN LIK UB 409 REP KE NEVIS A 189 S D AN G BU 410 402 INIK ITTS O BAR NE ITI G OM K INA HA A O 208 AD N D AINT EN DE 9 IGU S GR NT INICA IA 40 A G O C BELIZE 187 M JAMAICA 121 DO INT LU CENT HONDURAS 338 SA T VIN 189 IN S 43 GUATEMALA 199 SA DO 79 O3 NICARAGUA 234 3 RBA BAG BA ADA EL SALVADOR 337 TO EN D OG GR A ID COSTA RICA 370 76 TRIN A3 129 YAN INAM PANAMA 349 VENEZUELA 119 GU SU R H BA

MEXICO 339

AM

AS

ALGERIE 311

256

LIBYA 289 EGYPT 178

VEST-SAHARA 258

CUBA 86

MALI 304

SENEGAL 257 KAPP VERDE 425 309

NIGER 139

ERITREA 274

TSJAD 72

319 AU 68 ISS A3 A-B INE INE GU GU 351 NE EO L 307 R RA 312 SIE ERIA EN LIB YST SK IN E NB E F EL

SUDAN 305

140

DJIBOUTI 345 NIGERIA 396

GHANA 157 TOGO 303 BENIN 135

COLOMBIA 261

SAUDI-ARAB MAURITANIA 226

DEN SENTRALAFRIKANSKE ETIOPIA 84 REPUBLIKK 133 SØR-SUDAN 229 KAMERUN 71

317 KENYA 296 53 KONGO 310 A 1 GABON 146 INE 149 RWANDA 231 E -G U IAL ÍNCIP R KONGO BRAZZAVILLE 233 R TO BURUNDI 341 P A V G EK ÉO OM ÕT TANZANIA 297 SA

ECUADOR 225

BRASIL 87 MALAWI 299

ANGOLA 392

PERU 383

ZAMBIA 357 BOLIVIA 145 ZIMBABWE 375 PARAGUAY 371

NABIBIA 313 BOTSWANA 316

MOSAMBIK 254

SWAZILAND 315

URUGUAY 246 CHILE 70 ARGENTINA 204

SØRAFRIKA 201

LESOTHO 252

RUSSLAND 268

ND 194 250 169

USSLAND 283

RAINA 291

KASAKHSTAN 19 MONGOLIA 372

A 207 GEORGIA 158

USBEKISTAN 27

285 ARMENIA 249

TYRKIA 115

OS 186

30

JAPAN 62

KINA 202 SØR-KOREA 366

AFGHANISTAN 33 IRAN 359

IRAK 165

141

NORD-KOREA 279

TURKMENISTAN 42

398

22

77

PAKISTAN 41

NEPAL 125

BHUTAN 89

EGYPT 178 QUATAR 80

BANGLADESH 81

361 INDIA 197

SAUDI-ARABIA 394

TAIWAN 60 MYANMAR 83

OMAN 388 ERITREA 274

THAILAND 178

JEMEN 397

DAN 305

154

FILIPPINENE 399

127

DJIBOUTI 345

VIETNAM 381

MIKRONESIAFØDERASJONEN 420

ETIOPIA 84

ØR-SUDAN 229 SOMALIA 160 317

SRI LANKA 415 MALDIVANE 176

KENYA 296

URUNDI 341

MARSHALLØYANE 191

PALAU 414 MALAYSIA 270 BRUNEI 350 378

KIRIBATI 286 NAURU 123

PAPUA NY-GUINEA 64

SEYCHELLANE 182 INDONESIA 128

TANZANIA 297

SOLOMON-ØYANE 421 KOMORANE 419

AUST-TIMOR 288

MALAWI 299

TUVALU 407

357

SAMOA 412

VANUATU 416

BWE 375 MOSAMBIK 254

MADAGASKAR 85 FIJI 417 MAURITIUS 180 AUSTRALIA 248

TONGA 423

SWAZILAND 315

LESOTHO 252

NEW ZEALAND 74

Til mamma Ruth Berit Stensletten Garfors og pappa Reidar Garfors. Alt i denne

boka som

omhandlar drikking og damer, er fri fantasi. Til søskena mine Øystein, Åsmund, Håkon, Åshild, Kjersti og Torunn. Beklagar all herding/plaging. Det vart berre gjort av storebrorkjærleik. Til alle mine reisefølgje, inkludert Adrian Butterworth, Andreas Huss, Andreas Munkelien, André Eilertsen, Anette Eide Røsandhaug, Arne Runde, Arve Grønnevik, Asbørn Havnen, Benedicte Bjarnoll Grønli Garfors, Bjarne Andre Myklebust, Camilla Krogh, Charlotte Lievens, Einar Solberg, Eira Witsø, Eirik Ødelien, Ellen Munden Paalgaard, Erlich D. Alpas, Espen Erikstad, Frode Nordeide, Haenim Kim, Hallvard Lid, Hans Kristian Fuglenes, Hans Olav Nome, Hans Sagosen, Hege Sikveland, Heidi Torkildson Ryste, Helge Fauskanger, Ingjerd Hansen, Jesper Hedner, John Bjarne Lium, John Christian Vie, Jørn Jensen, Kai Kilnes, Kenneth

Røsandhaug, Kjersti Herstad, Knut Øyvind Aasen, Kristine Sevik, Lee-Heidi Lauritzen, Marie Claire de Vries, Marius Arnesen, Mindy Halpern, Målfrid Hansen, Nicolai Drager, Nicolai Flesjø, Nicole Salazar, Oddbjørn Årvik, Oddleif Løset, Ola Akselberg, Pål David Blakely, Robert Karlsson, Roger Trinterud, Ronald Haanstra, Stian Krognes, Stig Sunde, Tay-Young Pak, Thomas H. Christensen, Thomas Weigård, Tom Robert Elvebu, Torgeir Halvorsen, Tor Egil Hovland, Trond-Ole Hjorthaug, Vegard Skjefstad, Wei-Ting Cheng, Willy Hansen, Yu Sun, Øystein Djupvik og andre eg har treft undervegs, og som har delt sine historier og opplevingar. Til dei eminente inspirasjonskjeldene Bernt Stensletten, Jules Verne, Orville Wright og Wilbur Wright. Tusen hjarteleg takk.

Reising er undervurdert.

INNHALD Verdas treigaste walkietalkie 11

Qatar 80

Ølveddemålet 13

Bangladesh 81

Reisereglar 14

Heilgardering 83

Kvifor eg hatar guidebøker 16

Myanmar (Burma) 83

Korleis denne boka er skriven 17

Etiopia 84

Stanlanda 19

Madagaskar 85

Kasakhstan 19

Cuba 86

Kirgisistan 22

Brasil 87

Usbekistan 27

Bhutan 89

Tadsjikistan 30

På interrail 92

Afghanistan 33

Luxembourg 92

Pakistan 41

Sveits 93

Turkmenistan 42

Liechtenstein 94

Der eg kjenner meg heime 49

Austerrike 95

Noreg 49

Ungarn 96

USA 51

5:1 # continentrun 114

Irland 54

Tyrkia, Asia 115

Storbritannia 55

Marokko, Afrika 116

Danmark 58

Frankrike, Europa 117

Taiwan 60

Den dominikanske republikken,

På heimebesøk 62

Nord-Amerika 118

Japan 62

Venezuela, Sør-Amerika 119

Papua Ny-Guinea 64

Aktivitet er den beste avslapping 121

Palestina 68

Jamaica 121

Chile 70

Nauru 123

Kamerun 71

Nepal 125

Tsjad 72

Kambodsja 127

New Zealand 74

Indonesia 128

Neppe tilbake hit med det første 77

Surinam 129

Kuwait 77

Malta 130

Vatikanstaten 78 Bahrain 79

6 | INNHALD

Trøbbel 133

Belgia 195

Den sentralafrikanske republikken 133

India 197

Benin 135

Guatemala 199

Niger 139

Sør-Afrika 201

Burkina Faso 140

Kina 202

Jordan 141

Argentina 204

Israel 143

Libanon 205

Bolivia 145

Romania 207

Gabon 146

Dominica 208

São Tomé og Principe 149

Ecuador 225

Ekvatorial-Guinea 153

Mauritania 226

Laos 154

Fyll, fanteri og litt te 228

Ghana 157

Sør-Sudan 229

Georgia 158

Rwanda 231

Somalia 160

Kongo-Brazzaville 233

Irak 165

Nicaragua 234

Litauen 169

Moldova 235

Tunisia 170

Serbia 236

Hellas 171

Tsjekkia 237

Kosovo 172

Andorra 239

Makedonia 173

San Marino 240

Turisthelveta på jord 175

Island 242

Maldivane 176

Sverige 243

Thailand 178

Finland 244

Egypt 178

Bulgaria 245

Mauritius 180

Uruguay 246

Seychellane 182

Impulsivitet sett i system 248

Spania 183

Australia 248

Portugal 184

Armenia 249

Kypros 186

Latvia 250

Belize 187

Lesotho 252

Monaco 188

Mosambik 254

Antigua og Barbuda 189

Bahamas 256

Barbados 189

Senegal 257

Hamster, hund og andre delikatesser 191

Vest-Sahara 258

Marshalløyane 191

Colombia 261

Estland 194

Albania 259

INNHALD | 7

Dress, stresskoffert og lobbyverksemd 263

Burundi 341

Nederland 263

Trinidad og Tobago 343

Tyskland 265

Djibouti 345

Russland 268

Montenegro 347

Malaysia 270

Bosnia-Hercegovina 348

Polen 271

Panama 349

Italia 272

Brunei 350

Eksentriske land med noko attåt 274

Sierra Leone 351

Eritrea 274

Kjærleik og giftarmål 354

Nord-Korea 279

Slovakia 354

Kviterussland 283

Zambia 357

Aserbajdsjan 285

Iran 359

Kiribati 286

Dei sameinte arabiske emirata 361

Aust-Timor 288

Sør-Korea 366

Libya 289

Guinea 368

Ukraina 291

Costa Rica 370

Slovenia 342

TIA – This is Africa 295

Paraguay 371

Kenya 296

Mongolia 372

Tanzania 297

Zimbabwe 375

Malawi 299

Guyana 376

Togo 303

Singapore 378

Mali 304

Grenada 379

Sudan 305

Vietnam 381

Liberia 307

Peru 383

Gambia 309

Canada 385

Kongo 310

Oman 388

Algerie 311

Kroatia 390

Elfenbeinskysten 312

Enkelt er keisamt 392

Namibia 313

Angola 392

Swaziland 315

Saudi-Arabia 394

Botswana 316

Nigeria 396

Uganda 317

Jemen 397

Guinea-Bissau 319

Syria 398

Over stokk og stein 337

Filippinane 399

El Salvador 337

Haiti 402

Honduras 338

Langt til havs 405

Mexico 339

Tuvalu 407

8 | INNHALD

Saint Kitts og Nevis 409

Verdas 18 mest folkerike land

474

Saint Lucia 409

Verdas 21 minst folkerike land

475

Saint Vincent og Grenadinane 410

Verdas minste hovudstader

476

Samoa 412

Landa som grensar

Palau 414 Sri Lanka

415

til flest andre land

477

Landa med flest grensekilometer 477

Vanuatu 416

Landkombinasjonane

Fiji 417

med færrast grensekilometer

Komorane 419

Der folk drikk mest

478

Mikronesiaføderasjonen 420

Der folk røykjer mest

479

Salomonøyane 421

Verdas 20 farlegaste byar

481

Tonga 423

Verdas farlegaste land i tal på drap 481

Endeleg endevegs 424

Verdas farlegaste land

P3-morgen 424 Kapp Verde

425

Reiseteori og bakgrunn 430 Reisefilosofi 430 Kunsten å reise

per 100 000 innbyggjarar

478

482

Verdas farlegaste land, kombinert liste

483

Verdas tryggaste land i absolutte tal

483

med berre handbagasje

432

Kva eg pakkar

451

Kva eg har på meg

454

Verdas vakraste damer

Korleis unngå taxitrøbbel

454

Korleis finne billege flybillettar

455

BONUS: Kvar du har vore, og kva du har gjort 486

Verdas 25 minst besøkte land 458

Europa 486

BONUS: Geografilister til seine haustkveldar 470

Afrika 488

Verdas 25 mest besøkte land

470

Oseania 491

Mine 10 favorittstorbyar

471

Nord-Amerika 492

Mine fem favorittland

Verdas tryggaste land per 100 000 innbyggjarar

484 484

Asia 490

Sør-Amerika 493

i kvar verdsdel

471

Antarktis 494

Verdas 29 største land

473

Totalt 494

Verdas 24 minste land

474

198 takk

495

NOTABENE Boka er basert på faktiske hendingar, slik eg hugsar dei. Dialogane har blitt rekonstruerte så godt det har late seg gjere. Nokre førenamn er blitt endra.

Fulle namn er reelle, om ikkje anna er opplyst.

VERDAS TREIGASTE WALKIETALKIE | 11

VERDAS TREIGASTE WALKIETALKIE Eg har tenkt ein del på det. Ofte trigga av spørsmål frå vener og kjende.

Journalistar og ukjende. Kvar begynte eigentleg denne reiselysta?

Eg trur det starta med ein konvolutt ein gong seint på 70-talet. Konvolutten var umogeleg å ikkje kjenne att. Den var stor og kvit og tjukk, med blå- og raudstiplete linjer rundt kanten. Det stod «Par avion» med kvit skrift på ein blå firkanta bakgrunn nede i venstre hjørne. Frimerka var rare.

Dei hadde ikkje bokstavar, men krunglete teikn. Kinesisk, sa mamma. Eg var fire år gamal, og vi budde i Naustdal. Naustdal ligg like ved Førde, som dei vaksne kalla Noregs styggaste tettstad. Den gongen. No seier dei Noregs styggaste by. Bystatusen kom seint til indre Sunnfjord.

Mamma hadde teke bror min, då hadde eg berre éin, og meg på ein liten tur. Sytti meter ned den korte grusbakken frå Block Watne-huset i Øyrahaugen til den asfalterte kommunale vegen og vidare ned til det grøne postkassestativet. Det var alltid like spennande. Ville den spesielle konvolutten frå pappa liggje der i dag? Ein dag gjorde han det. Då sprang vi heim att.

Eg fekk opne konvolutten. Øystein ville også, men han var berre to og eit halvt år gamal. Berre fireåringar fekk opne slike brevkoffertar. Inni låg det kvite ark med mange ord på. Dei var til mamma. Ho måtte tyde dei seinare, først var det høgtlesing. Av og med pappa. Eg sette inn kassetten i spelaren og trykte på «play». Øystein smilte forventningsfullt. Pappa si stemme var høg, tydeleg og klar. Pappa var langt vekke. Han jobba som skipslege på eit cruiseskip som segla på den andre sida av verda. Eg skjønte ikkje heilt korleis, for jorda var jo rund, så då måtte cruiseskipet Royal Viking Sea vere opp ned. Det var ikkje så viktig. Pappa jobba der, og han snakka til oss. Som i walkietalkie. Men med ekstremt lang responstid. For vi svara sjølvsagt på den same måten. Vi las inn ein kassett, og mamma sende den attende til Asia. For at postkontoret skulle levere den til den andre sida av jorda, trong konvolutten mange frimerke. Dei fleste var av kong Olav.

Både Øystein og eg er fødde i Hammerfest, så vi snakka finnmarking på kassetten. Med mamma som inspirasjonskjelde i bakgrunnen. Vi visste ikkje alltid kva vi skulle seie. Men det gjorde pappa på sine kassettar. På Ankenes-dialekta si fortalde han med innleving om Den kinesiske muren, om Den forbodne byen og om båtar som folk måtte stake oppover elvane. Dei

12 | VERDAS TREIGASTE WALKIE TALKIE

hadde visst ikkje årer der. Der var det folk som hadde skeive auge og var gule i huda. Pappa fortalde om grizzlybjørnar i Alaska, om ridande politimenn i Canada og gutar som stod på brett med hjul under i California.

Det var fantastiske historier frå land langt vekke. Dei gjorde inntrykk.

Eg hadde ikkje noko reelt val. Inspirasjon frå ein pur ung barndom kombinert med ekstrem nysgjerrigheit og meir energi enn dei fleste. Det var reisande eg skulle bli. Reisande til alle land i heile verda. Som den første i Noreg. Og som den yngste amatøren i verda. Nokre få andre har vore yngre.

Dei har hatt reising som heiltidsgeskjeft. Profesjonelle, altså.

Galskap? Kanskje, men ei interessant form for galskap. Har eg fått høyre.

Det har også hjelpt at eg alltid har hatt eit sterkt ønske om å finne ut av saker og ting sjølv. Til mamma si store fortviling. Ikkje berre hadde ho sju ungar å oppdra, i tillegg dreiv den eldste og masa heile tida. Det gjekk sjeldan to minutt utan at eg spurde «koffor?». Og eg stoppa ikkje med det.

Eit kvart svar førte til oppfølgingsspørsmål. At eg skulle bli ekstrem i reising, overraska ho neppe. Og ho var framsynt nok til å oppdra oss til å vilje utforske sjølve, til å prøve og feile. Til å ikkje gå for det enkle, det trygge, det som aldri blir minneverdig.

– Mamma, vi vil ikkje overnatte i telt. Det er vått og kaldt!

– Då hugsar de det, og det blir eit minne. Tenk så keisamt det ville vere om alt var heilt vanleg, alltid.

Truleg dei visaste orda eg nokon gong har høyrt.

Fotball spelte eg frå eg var ein knyttneve stor. Mykje trening eliminerte rastlausheita og heldt energinivået relativt normalt. Men det vart aldri meir enn andredivisjon med Førde IL og prøvespel for Plymouth Argyle i engelsk andredivisjon. Når eg sidan slutta med lagspel, vart fotballen bytt ut med fly. Mange fly. Og i 2004 oppdaga eg stanlanda. Dei sju landa i verda som sluttar på -stan.

Det gjorde sitt til at eg fann ut at impulsivitet og minimalt med planlegging er den einaste måten å reise på. For mykje planlegging har drepe millionar av ferieturar, fordi det tek vekk oppdagartrongen og nysgjerrigheita. Det er ikkje mogeleg å planleggje alt. Om du planlegg for mykje, vil du irritere dine medreisande. Fordi ting aldri eller sjeldan går som planlagt.

For når du legg ein plan, så får den eit namn. Plan B. Medisinen heiter kreativitet og impulsivitet. Ver open for nye impulsar, og dei vil kome.

Eg bestemte meg for å besøkje alle land i verda i 2008. Då hadde eg nesten gått tom for stanland, og eg trong eit nytt mål. For å få eit slikt prosjekt

ØLVEDDEMÅLET | 13

til på såpass kort tid har eg vore avhengig av to pass. Som norsk statsborgar kan eg få duplikatpass om jobben krev det. Og det har den gjort, sidan eg reiser ein del til utlandet. Om hovudpasset mitt ligg på ein ambassade og ventar på visum, er eg nøydd til å ha eit tilleggspass å reise med. På det travlaste brukte eg opp begge passa på 18 månadar. Då var dei fulle av stempel, og eg henta to nye.

Det å reise til alle verdas land kan verke som den ultimate egotrippen.

Og det er det.

Men det er ikkje nødvendigvis arrogant eller dekadent. Ikkje nødvendigvis.

Eg har prioritert å reise, å bruke alle pengane mine og det meste av fritida mi på det. Ein hobby må ein jo ha. Andre samlar på frimerke og brukar mykje tid og ressursar på å få tak i akkurat det eine spesielle. Før det blir putta i ein bankboks. Det er så enkelt med eit frimerke. Enten har du det, eller så har du det ikkje. Med reising er det annleis. Reiser resulterer i ulike opplevingar. Dei både varer evig og vil alltid vere mine. Sjølv utan bankboks.

ØLVEDDEMÅLET Mannen heiter Ola Akselberg. Vi har jamlege diskusjonar, kranglar og feidar. Med han som kompis treng eg ikkje gifte meg. Han gneg meir enn fire koner i kor. Ifølgje muslimske vener. Det er bra han bur på Nordstrand.

Eg høyrer han sjeldan heilt ned til Bislett, der eg bur i den kortaste gata i hovudstaden. Henrik Klausens gate. Det var på eit vorspiel der eg fortalde Ola om planen min. Den store, gilde reiseplanen.

– Ola, eg skal reise til alle land i heile verda.

– Alle land? Kor mange land er det?

– 197.

Det var i 2009, to år før Sør-Sudan si innmelding i FN skulle auke talet til 198. Eg hadde ikkje fortalt nokon om planen det første året. Eg frykta hard stigmatisering.

– Hahaha … det klarer du aldri!

– Nei vel?

Eg strekte ut handa.

– Skal vi vedde?

– Du klarer det i alle fall ikkje før du er 40.

14 | REISEREGLAR

Handa var framleis utstrekt. Ola tok ho, og veddemålet var eit faktum.

Det stod om heider, ære, hornmusikk og øl. 197 øl. Ein for kvart land. Eg hadde då vore i 85 land. Dei neste seks åra måtte eg altså innom 112 nye land for å vinne.

I juli 2011 feira Sør-Sudan sjølvstende, og målet vart endå vanskelegare.

Det var kanskje derfor eg fekk Ola med på å leggje ved ei flaske rom i veddemålspotten for land nummer 198. Så vidt. Ola er ein sta kar, men det går an å diskutere med han. Som regel. Bortsett frå når det kjem til sauehovudlaga hans som han har arrangert kvart år i januar sidan tidleg på 2000-talet. Går du glipp av to sauehovudlag, uansett grunn, er du bannlyst for deltaking igjen i all framtid. Vidare er det straff for ikkje å ete opp hovudet ditt. Då ventar gult kort og eit saueauge, og om du nektar å drikke akevitt ved sida av, blir du gruppetrakassert. Alle veit at dei risikerer å bli bannlyste neste år om dei ikkje tek del. Sauehovuda hans er så gode at han eigentleg kan halde oppe regimet utan risiko. Ola sitt kallenamn gav seg eigentleg sjølv i dei Seinfeld-tider. «The Sheep Nazi».

Trass i ulike reisepreferansar har vi også reist ein del saman. Medan eg likar meg best i område utan ein einaste guide, turistbuss eller bamseklubb, så får Ola hetetokt og sveittebyer om han ser eit utanlandsk skilt. Heldigvis er eg knakande god til å omsetje. Og Ola akklimatiserer seg kjapt. Som regel. Ein gong inviterte eg han med til Tsjad. Blikket eg då fekk i retur, tala eit tydeleg språk. Han meinte eg høyrde heime på ein stad som syslar med lêrreimar, tvangsinnlegging og medisinar på resept.

REISEREGLAR Kvifor tel eg 198 land? Det er mange måtar å telje landa i verda på. fifa har til dømes 209 medlemmar. Fotball-organisasjonen tel ikkje Storbritannia som eitt, men som fire (Nord-Irland, Skottland, England og Wales). Og Vatikanstaten er ikkje medlem, medan Amerikansk Samoa, Tahiti og Færøyane er det. Framleis innan sportsverda ser vi at ioc har 204 medlemsland. fn på si side har 193 medlemsland og 2 observatørland. Eg har valt å nytte fn som utgangspunkt.

Eg tel alle 193 fn-medlemmane.

Eg tel òg dei 2 fn-observatørstatane. Det vil seie Vatikanstaten og Pale­ stina.

REISEREGLAR | 15

Ytterlegare 3 land er anerkjende av ei rekkje av dei 195 nemnde ovanfor.

Eg tel derfor også Kosovo, Vest-Sahara og Taiwan.

Det gjev totalt 198 land.

Av dei har eg besøkt 196 dei siste 11 åra i tillegg til eitt i 1992 og eitt i 2000. Eg har reist åleine i 87 av dei 198 landa og med minst ein annan person i dei resterande 111. Bror min Øystein har vore med til flest land med 36, etterfølgd av kompisane Andreas Munkelien med 23 og Asbjørn Havnen med 17. Alle desse tre og ni andre var med til det siste landet, der prosjektferdigstillinga vart feira fire dagar til ende.

I 2012 vitja fire vener frå Nederland, Sverige og Australia 17 land på 24 timar ved hjelp av bil. Saman med venene mine Tay-young Pak og Øystein Djupvik prøvde eg å slå rekorden i mai 2014. Det vart med tangering, så vi må finne oss i å dele verdsrekorden med dei som først sette han. Enn så lenge.

Eg får òg ofte spørsmål om korleis eg tel eit land. Svaret er enkelt og greitt. Eg må ha gjort noko i landet, og eg må ha minst ei historie å fortelje.

Historia må ha meir substans enn at eg gjekk tre steg over grensa. Oppfølgingsspørsmålet er nesten alltid det same.

– Reknar du mellomlanding på ein flyplass?

Det gjer eg ikkje. Reknar du å ha ete på ein restaurant om du tilfeldigvis var innom for å seie hei til ein ven mellom forretten og hovudretten hans?

For meg tel det heller ikkje å reise gjennom eit land på ein buss, i eit tog eller i ein bil. Eg kan ha opplevd mykje moro på tog gjennom Polen, Italia og Mongolia, men eg har i mine auge ikkje vore i eit land utan å ha hatt beina på bakken. Enkelte reknar til og med ei ultrakort mellomlanding for at flyet skulle fylle drivstoff, som å ha vore i eit land. Andre igjen krev stempel i passet eller at du har hatt minst ei tå på bakken. Det gjer at minst 11 land på éin dag er mogeleg ved hjelp av fly. Og altså 17 land på 24 timar ved hjelp av bil.

Ein slik måte å telje på tykkjer eg er vel tynn, men i verdsrekordforsøk er det meste lov.

Det viktigaste er å lage sine eigne konsistente reglar. Og sjølv om eg no skulle bestemme meg for å telje ein slik minimumsstopp, så hadde det vore ubrukeleg keisamt. Det same meiner eg sjølv om ein er inne på transittområdet på ein flyplass.

Neste spørsmål brukar å vere om eg må overnatte for å kunne rekne eit land. Sjølvsagt ikkje. Eg kan ha vore i eit land 10 eller 20 eller 30 gonger på eit år utan å ha overnatta. Eg kan ha reist med tog, buss eller fly om

16 | KVIFOR EG HATAR GUIDEBØKER

morgonen, vore der heile dagen og ete frukost, føremiddagsmat, middag og kvelds. Eg kan ha hatt tid til joggetur, maraton, møte med mange menneske, drive intensiv møteverksemd, ha klint, shoppa til Visa-kortet sitt smeltepunkt, drukke tett med paraplydrinkar eller hatt hemningslaus sex.

Eller ein kombinasjon. Og likevel klart å kome meg ut av landet før midnatt.

Til deg som meiner at eg må ha overnatta for å leggje til eit kryss i boka: Skal eg ignorere alle dei nemnde døma, inkludert mogeleg unnfanging av ein potensiell førstefødd? Alternativt kan eg ha landa 23:40, teke taxi til flyplasshotellet, stupt i seng, stått opp att seks timar seinare, unnt meg ein kjapp dusj før ein kontinental frukost med brende toastskiver, eit halvt egg og ei skive edamer, deretter klarert sikkerheitskontrollen før eg var trygt plassert i sete 8A på veg ut av landet innan 07:30 dagen etter. Då har eg overnatta, men ikkje gjort stort. Insisterer du framleis på ei overnatting?

Om svaret er ja, korleis tenkjer du å telje Vatikanstaten?

Ein mann kan alltids bli både kardinal og pave. Kvinner slit meir på den fronten.

KVIFOR EG HATAR GUIDEBØKER Nemnde eg at eg har aversjon mot guidebøker? Eg hatar dei. Som hage­ eigarar hatar små dritungar på plommeslang. Guidebøker er kreativitets­ reduserande og bidrar til å øydeleggje impulsivitet. Mange av dei som baserer reisene sine på slike guidebøker, planlegg feriane sine i hel. Det einaste eg veit om slikt, er at planar skal, bør og må endrast.

Dei beste guidebøkene skriv eg sjølv. På papir eller i hovudet. Og skal eg skrive noko som er mitt eige, vil eg unngå plagiatskuldingar. Dei kjem kjapt om eg først har lese om andre sine velmeinande råd og deretter repeterer formelen. Bu på det same hotellet som reiseskribent X då han vitja land Y og meinte at servicen var god og prisen var låg nok til å gje valuta for pengane. Et føremiddagsmat på kaféen der han fann gratis internett og kaffien vart laga akkurat slik han likar den. Eller sjå statueparken, besøk konserthuset, prut litt på marknaden og drikk for all del den mørke ølen på puben ved elva. Ein guidebokskribent skriv breitt. Alle skal få. Eg er ikkje alle.

Når eg kjem til ein ny stad, vil eg stille med eit så urørt sinn som mogeleg. Har eg allereie laga meg ei liste over ting eg må rekke over, så har eg tapt som reisande. Ikkje fordi planlegging berre er ille. Men fordi eg baserer alt

KORLEIS DENNE BOKA ER SKRIVEN | 17

på kva ein tilfeldig guidebokskribent tilfeldigvis har gjort før meg. På dei 24 timane ho var i byen. For sju månadar eller eit år sidan. Eller i førre tiår. Og det ho skreiv, har sidan ført til tidvis kø av ryggsekkturistar mellom stadene vi som lesarar «berre må sjå». Og eigarane av restaurantar, kaféar og pubar har derfor sjølvsagt heva prisane. Takke meg til å rådføre meg med lokale menneske. Sjølv om eg som nordmann med intakt sjenertgen stort sett må drikke meg til mot for å våge spørje om vegen til næraste lunsjserveringsinstitusjon. Med gratis trådlaust nett.

Derfor reiser eg aldri med slike guidebøker. Det vil seie, få reglar er unntaksfrie. Guidebokserien Inyourpocket.com er for det første gratis, for det andre skriven av folk som bur på stadene bøkene omtalar, og for det tredje oppdatert fleire gonger i året. Det vil primært seie i byar i Aust-Europa, men også nokre tettstader vestanfor Berlin.

Sjølv prøver eg, så langt det lèt seg gjere, å spørje dei som bur der eg til ei kvar tid er. Dei veit mykje meir om området, sjåverdigheiter, restaurantar, kaféar og natteliv enn ein reiseskribent som har vore innom. Sjølv om det er eitt unntak. Dei færraste kan mykje om hotell på sin eigen heimstad.

Eg undersøkjer knapt den typen ting på førehand. Å stille med blanke ark og eit ope sinn fungerer best for meg. Men det er fint å lese seg opp på kultur, historie og politiske tilhøve. Bakgrunnsinfo. Utan er det lett å gå på nokre smellar. Å kome i unåde når det gjeld lokal skikk og bruk. Å ryke inn i nokre fengsel.

Omfattande planlegging er likevel overvurdert, meiner eg. For korleis kan eg verkeleg planleggje kva eg skal gjere ein stad eg ikkje kjenner? Det einaste eg då risikerer, er å utelukke uante mogelegheiter. Mogelegheiter eg først høyrer om når eg treffer på Oleg, Relebohile eller Kaure.

KORLEIS DENNE BOKA ER SKRIVEN Denne boka er altså ikkje noka guidebok.

Du hugsa vel bytelapp?

Eg vonar dette kan vere ei inspirasjonskjelde med historier frå alle land.

Kvart einaste av dei 198 landa har fått sitt eige kapittel. Men dei er ikkje lista opp alfabetisk, kronologisk etter kva tid eg først var på vitjing eller per verdsdel. Kvart land ligg under eitt av 21 hovudkapittel. Kvart av dei tek føre seg eit tema, det vere seg mat, drikke, damer eller øyhopping. Det er i stor

18 | KORLEIS DENNE BOKA ER SKRIVEN grad det eg opplevde i landet, som bestemmer kva for eit temakapittel det har hamna under. Boka fungerer best frå perm til perm, men kan også nyttast som eit slags oppslagsverk. Nokre land inneheld langt lengre historier enn andre. Det heng saman med kva eg har opplevd, og kor lenge eg har vore der. Hugs ironitoleranse.

For å finne fram lettare kan du bruke verdskartet på denne sida av omslaget (side 2 og 3). Alle landa er nemnde med namn og sidetalet der du finn dei. Og bakarst i boka finn du ei alfabetisk oversikt per verdsdel. Der kan du også krysse av for landa du har vore i, eller du kan fylle ut kvar du har utført aktivitetar som du sjølv vel. Denne lista kan du skrive ut frå samlaget. no/198, om du ikkje ønskjer å ha heile boka med på tur.

Boka startar med eit temakapittel som inneheld sju land. Stanlanda.

Det var der eg fann ut at det var meir å sjå enn den vestlege verda. Det var der galskapen starta.

Prosjekt besøkje heile verda.

Prosjekt gå tom for land.

198.

KASAKHSTAN | 19

STANLANDA Stanlanda har blitt eit omgrep i vokabularet mitt. Det var der det starta. Eg sat i barndomsheimen vår heime i Naustdal sommaren 2004. Eg var på helgebesøk frå Oslo, Øystein budde framleis i heimbygda. Eg las lokalavisa Firda. Der stod det noko om kirgisiske vasskraftingeniørar som var på studietur til Sunnfjord. Dei skulle lære om vasskraft i eit fjelland til bruk i eit anna. Artikkelen i seg sjølv var ikkje spesielt spennande, men Kirgisi­ stan? Eg ropte på Øystein. Han drakk kaffi. Som lærar har han haustferie.

Vi hadde allereie bestemt oss for då å reise til ein ukjend stad, utan turistar.

Kirgisistan var midt i blinken. Vi hadde aldri høyrt om den tidlegare Sovjet-republikken og visste ikkje kvar den var, eller kva som var der. Det var til og med før Borat gjorde nabolandet kjent. Det einaste som tala imot, var høg billettpris til Bisjkek.

Måndagen etter var eg attende på jobb på nrk i Oslo. Dette var tida før smarttelefon, og eg hadde ikkje lese e-post på fleire dagar. Sharah Sadhu, den tekniske direktøren i Asia-Pacific Broadcasting Union (abu) i Kuala Lumpur, var blant avsendarane. Han inviterte meg til å snakke om mobile tenester ved generalforsamlinga deira i Almaty i Kasakhstan seinare same haust. Eg sjekka kalenderen. Det var veka før Øystein sin haustferie. Almaty ligg berre 230 kilometer frå Bisjkek, som er hovudstaden i Kirgisistan. Øystein trudde ikkje sine eigne øyre. Eg ville få dekt flybillett, så vi bestemte oss for å spleise på hans og ta ferie etter konferansen. Lukkelege samantreff skjer, men i dette tilfellet må oddsen ha vore eksepsjonelt høg.

Kasakhstan FOLKETAL: 17 500 000 | HOVUDSTAD: ASTANA | MYNTSORT: KASAKHSTANSK TENGE

Måndagen før Øystein sin haustferie reiste eg åleine inn til Almaty i Kasakh­stan med Lufthansa. Han skulle kome etter på fredagen. Allereie i passkontrollen skjønte eg at dette ville bli bra. Ein ung mann, Vladimir, stod der med eit skilt. «abu delegate,» stod det over abu-logoen. Han

20 | STANLANDA

tok meg med forbi den lange passkontrollkøen og til ein eigen passkontrollør. Som vip fekk eg spesialhandsaming og stempel på minuttet. Det heldt fram ved tollkontrollen. Der stod det to soldatar med maskingevær. Dei skulle gå gjennom bagasjen min. Men det fekk dei ikkje lov til. Vladimir gav klar beskjed og viste dei eit id-kort i kvit plast. Dei rørte ikkje bagasjen min.

Eg burde visst ha smugla eitt eller anna. Eg lurer på om diplomatar tenkjer slik kvar gong dei går gjennom tollen. Dei smuglar sikkert diverse godsaker uansett. Diplomatpass står på ønskjelista mi.

Utanfor flyplassen venta ein privatsjåfør som tok meg direkte til luksushotellet. Luksus, Sovjet-stil. Store rom, doble dører og kasakhstansk «champagne» på rommet.

Dagen etter var det tysdag, og eg tok turen til konferanselokalet. Eg skulle ha føredraget mitt på onsdagen, men eg nytta høvet til å overlevere presentasjonen min på ein minnepinne og å få med meg nokre andre foredrag. Det var formelle greier, alle gjekk i dress og slips. Også unge Garfors, den yngste deltakaren på konferansen. Det har skjedd mange gonger både før og sidan. Ein koreanar spurde om eg kunne stille spørsmål til neste talar.

Det var sjefen hans som skulle tale, og det ville ikkje ta seg ut om han ikkje fekk eit einaste spørsmål. Spørsmålet eg vart beden om å stille, var maskinskrive på ein kvit lapp. I Asia handlar det mykje om å ikkje miste andlet, og koreanaren gjorde det han kunne for å hindre at sjefen hans skulle gjere det.

Eg var ikkje komfortabel med å stille eit slikt førebudd spørsmål, men ville heller ikkje svikte koreanaren. Heldigvis fekk sjefen hans eit anna spørsmål frå salen. Eg er usikker på om også det var planta, men det gjorde i alle fall at eg droppa å stille mitt.

Presentasjonen min gjekk åt skogen. Eg hadde lagt opp til nokre korte videosnuttar av blant anna verdas første mms og alltid like hysteriske Jan Erik Larsen frå Autofil på nrk. Han flaug jagarfly. F-16. Kasakhstansk maskinvare var ikkje bygd for videoar, og heile lysbileteframsyninga stogga opp fleire gonger. Sidan den gongen har eg hatt hundrevis av presentasjonar. Eg har alltid insistert på å sjekke dei på førehand eller å bruke min eigen pc. Fleire av dei asiatiske delegatane var likevel imponerte, og eg fekk mange spørsmål.

Sjølv utan at eit einaste eitt var planta i salen. Dagen etter var det tidleg opp.

Våre kasakhstanske vertar skulle ta oss med på felles omvising. 300 av oss vart køyrde i bussar. Med politieskorte. Vi skulle til hovudstaden, fekk vi vite. Eg hadde gjort heimeleksa og visste at Almaty ikkje lenger var hovudstad.

– But your capital is a thousand kilometers away!

KASAKHSTAN | 21

Sa eg spørjande. Arrangøren berre nikka og smilte. Vi kom snart til flyplassen. To stk. Boeing tok oss til hovudstaden Astana, der vi landa halv­ annan time seinare. Endå ein busskortesje. Denne gongen var det mange fleire politibilar. Det var ein politibil føre den grøne bussen eg sat i, og ein politibil bak. I tillegg hadde politibilar stengt av alle sidevegane heilt til sentrum. Der fekk vi omvising på presidentmuseet og det gigantiske akvariet. Ja, eit akvarium midt i Sentral-Asia, over 300 mil frå næraste sjø. Skal ein imponere, så skal ein imponere. Føremiddagsmaten skulle bli servert i storsalen i presidentmuseet under ein gigantisk kuppel. Men først skulle borgarmeisteren tale til oss. På russisk. Med hyppige pausar til omsetjing.

Det tok si tid, det var mykje han var stolt av. Til slutt kom hestekjøtet og den kasakhstanske vodkaen på bordet. Vi fekk servert fire rettar medan eit 40-mannsorkester spelte klassisk musikk. Ikkje verst for ein jobblunsj.

Før retur til Almaty vart det tid til ein tur innom Baiterek-tårnet. Den 97 meter høge «slikkepinnen» er det mest kjende bygget i det som er ein av verdas få kunstige byar. Politikarane bestemte at hovudstaden skulle liggje der den no ligg, midt i Aurasia, og milliardar av kroner har blitt brukte på å byggje ein moderne og svært så imponerande hovudstad. Før var det ingenting der.

Returen til flyplassen var også med politieskorte. Vel attende i Almaty vart det tid til hestemjølk også. Det kan anbefalast spesielt interesserte. Bror min kom same kvelden. Han var meld på til konferansen som mitt «følgje», og han vart dermed også plukka opp av privatsjåfør. Som følgje hadde han eige opplegg den siste dagen. Saman med andre sine følgje, det vil seie 12 middelaldrande damer, vart han køyrd på omvising i og rundt storbyen.

I ein minibuss med eiga livvakt og politieskorte. Desse kasakhstanarane tullar ikkje med tryggleiken til gjestene sine. Det var den siste kvelden, og den japanske ambassaden inviterte på middag og cocktailfest. Vi snakkar verkeleg om stil. Kostbar stil. Øystein fekk også kome. Han var sjokkert.

– Er det slik på alle konferansane du reiser på? spurde han.

Eg lét han leve i trua.

Vi vart i Almaty også laurdagen. Turen gjekk til ein kjellarbar med ei mengde lokale menneske på vår alder. Ein øl kosta to kroner. To av dei finaste damene begynte brått å strippe. Ingen reagerte. Bortsett frå to blad Garfors, som ikkje var vande til slikt. Begge damene var tilsette i baren, seinare serverte dei drinkar. Stripping er heilt normalt på ordinære barar i Kasakhstan.

Nærast forventa, fekk vi forklart. Vi klaga ikkje høglydt, vi heller.

22 | STANLANDA

Kirgisistan FOLKETAL: 5 800 000 | HOVUDSTAD: BISJKEK | MYNTSORT: KIRGISISK SOM

Bussturen frå Almaty til den kirgisiske hovudstaden Bisjkek dagen etter gjekk kjapt. Med unntak av eit lite stopp på ein rasteplass. Komplett med eit slags toalett. Sjølv om eg har sett meir innbydande lokale i Mumbai-slummen. Slike såkalla toalett, eller hol i bakken under tak, finst det mange av i Sentral-Asia. Ta med eige dopapir om du brukar slikt. Alternativet er venstrehanda.

Bisjkek er ein triveleg by på storleik med Oslo sentrum. Småbystemninga var upåklageleg. Men digitale kamera hadde dei ikkje fått. På Ala Too-plassen, føre presidentpalasset, hadde mange fotografar stilt seg opp.

Saman med rekvisittane sine. Det gjaldt å freiste ungane til å insistere på å bli foreviga på ein leikehest, i ein leikebil eller saman med Sesam stasjon-­ figurar. For ikkje å gløyme geniet som hadde diska opp med supermanndrakt i barnestorleik. Det var kø framfor standen hans. Av smågutar.

Jentene likte betre å bli fotograferte av ein mann som var blind på eit auge.

Han lét jentene ri på ein My Little Pony-figur. Eg trur ikkje rettigheitseigarane får tilsendt sin del av inntektene.

På ulike kjøpesenter nokre steinkast unna kunne nesten kva som helst kjøpast. Så lenge du ikkje insisterte på originale versjonar. Falske Nokia-telefonar og Sony-dvd-spelarar florerte. Eg kjøpte ein regnfrakk. Det var neppe verkeleg ein Gucci. Viktig var den likevel, vi skulle på fjelltur. På eit reisebyrå fekk vi tilbod om guide. Ein 22-åring. Sergej spurde oss fint om Ivan, den to år yngre broren hans, kunne få bli med. Det skulle ikkje koste oss noko meir, dei ville berre trene engelsken. Dess fleire, dess betre, tenkte eg.

Det var første gong vi skulle så høgt. Rekorden min var på det tidspunktet Reintind i Skjomen i Nordland. 1744 meter hadde gått på under tre timar. No skulle vi opp på 4300. Guidebrørne insisterte på ei natts akklimatisering i telt. Dagen etter sprang vi nærast opp og kunne notere oss for eminent utsikt over Bisjkek. Rått! Og ikkje vart vi høgdesjuke heller.

Brørne var imponerte. Dei likte desse to nordmennene.

Nede i byen att inviterte vi dei på restaurant. Russisk kaviar skulle konsumerast. Med norske feriepengar i ryggen kosta det nærast ingenting.

Under middagen fann vi ut at vi måtte besøkje Issik-Kul-innsjøen nordaust i landet for å ta oss eit bad. Sovjet-regimet hadde i si tid testa sprenging av undersjøiske atomvåpen i den vakre innsjøen Den avlange innsjøen er omringa av fantastiske fjell. Sergej lova oss avreise tidleg neste morgon. Som

KIRGISISTAN | 23

sjåfør skulle vi få Idar, som også hadde køyrt oss på fjellet. Vi tok ein tidleg kveld i sovjetleilegheita vi hadde leigd. Kirgisisk vodka fekk vente.

Dagen etter stod Idar og brørne utanfor og venta. Dei var tidleg ute, det var ikkje vi. Og dusjtilbodet gjorde ikkje sitt til nokon tempoauke. Vi dusja etter tur i lågt trykk, men med varmt vatn. Leilegheita var spartansk innreidd, men hadde alt vi trong. Bortsett frå frukost. Det var like greitt.

Idar var utolmodig og tuta fleire gonger. Idar var ein mann på cirka 40. Han hadde ein bart som ville fått mannlege pornoskodespelarar frå Sør-Trøndelag til å bøye nakken i skam. Han hadde 17 kjærastar i Bisjkek og omland, fekk vi vite. Han budde ei, maks to netter hos kvar. Målet var å finne ut kven som skulle bli den heldige brura hans. Vi høyrde seinare frå Sergej at han omsider hadde bestemt seg for ei av dei, etter påtrykk frå mor si. Ho ville ha bryllaupsfest. Og barneborn. Dermed hadde han køyrt til dei 16 andre for å hente tinga sine og å seie ha det. Etter ei aldri så lita siste hyrdestund, sjølvsagt. Ein slu mann.

Vi køyrde austover i Leningata. Sovjettida tek det si tid å bli kvitt minnet om. Det gjekk fort, vi var trass alt på dagstur og måtte rekke til innsjøen og attende på same dagen. Idar låg i fjerde gir. Audi-speedometeret viste 120.

Vi var i ei 80-sone. Brått vart vi stogga av politiet. Idar banna høgt, men stogga. Han gjekk ut av bilen og snakka med politifolka.

– What will happen to him? Øystein var nervøs i røysta.

Sergej trekte på skuldrene. Kort tid etter var Idar attende i bilen. Han slengde ein papirlapp på dashbordet medan han banna, før han spann av garde. Neppe den beste taktikken rett ved tre politifolk, men vi var i Kirgisistan.

Sergej forklarte at han hadde fått bot. Vi spurde på kor mykje. 36 kroner, var svaret. Det er billeg å køyre fort i stanlanda.

Men Idar likte ikkje å få politiskjenn. Han var forbanna. Det gjorde han til ein mindre hyggjeleg kar. Brått gjekk det veldig fort. Speedometeret viste 140. Vi var i ei 60-sone. Det var også to nye politifolk. Idar banna og slo på sida av setet. Sergej sa «shit». I baksetet heldt vi pusten. Kva no?

Idar gjekk igjen ut av bilen. To minutt seinare var han attende. Ein ny papirlapp vart slengd på dashbordet. Han sette Audien i gir, og vi var atter ein gong på veg mot Issik-Kul. – Now, what?

Eg stilte spørsmålet. Sergej snudde seg. Smilande. Bota var berre på 12 kroner denne gongen.

24 | STANLANDA

– But why so cheap? He drove faster this time, and it was inside a village!

– Yes, but the policeman knew his grandmother.

Stanlanda lenge leve.

Ein knapp time seinare var vi framme ved ei lita strand. Idar forsvann, medan ungdommen tok ansvar og sytte for feriebading. Ei spektakulær oppleving nær bratte fjell i spabyen Cholpon Ata. Ein times tid ved stranda var nok, før vi begynte å tenkje på retur til Bisjkek. Men ved bilen var det ingen Idar, og brørne begynte å spørje rundt. Eit kvarter seinare fann vi han.

Sjåføren og ein kompis spelte skytespelet Counter Strike på ei datamaskin i stova til kompisen si mor. Vi vitna nokre datadrap, men Sergej fekk han til slutt med tilbake til bilen. Idar var motvillig og hadde eit psykotisk blikk. Øystein og eg var småskeptiske. Det hadde vi god grunn til. Med Counter Strike-inspirasjon innanbords gjekk det i 160–170 kilometer i timen på veg attende mot Bisjkek. Politifolka hadde gått for dagen. Brått kom ein Mercedes bakfrå og passerte oss. Det skulle ikkje Idar ha noko av. Kappkøyring!

Speedometeret bikka 200. Setebelte er ikkje standard på kirgisiske Audiar.

Men Idar skulle faen ikkje tape for nokon ussel Mercedes. Det gjorde han heller ikkje og smatt etter kvart forbi i ein sving.

– Victory!

Sa Idar på gebrokkent engelsk. Øystein og eg såg på kvarandre og himla med auga. Heldigvis stogga vi kort tid etterpå. Vi skulle kjøpe fisk til middag. Foreldra til Sergej og Ivan hadde ringt og invitert oss til middag på garden deira utanfor Bisjkek. Så lenge vi stilte med fisk. Fersk Issik-Kul-fisk seld frå eit telt langs vegen. Øystein var betenkt.

– Eg las om Sovjetunionen sine prøvesprengingar av atomvåpen i Issik-Kul. Er du sikker på at den er etande?

Fisken hadde lege nokre timar i sola, men var fiska tidlegare på dagen.

Den lukta ikkje fisk, eit godt teikn.

– Overlevde vi Idar, så overlever vi denne fisken også. La oss sjå på det som herding, meinte eg.

Vi stoppa ved ein liten gard, nærast som ein litt stor kolonihage, og vart introduserte for foreldra. Far til Sergej heitte sjølvsagt også Sergej. Det er tradisjon for oppkalling i Kirgisistan. Sergej den eldre hadde gigantiske nevar. Handa mi drukna i den grove høgrehanda hans. Vi snakka tydelegvis hardt arbeid og gode genar. Kona heitte Olga og tok imot fisken. Vi fekk beskjed om å gå i åkeren og plukke poteter og tomatar. Ferskt skulle det vere.

KIRGISISTAN | 25

Vi fekk hjelp av ein nabogut. Også han heitte Sergej. Namnekreativiteten har eit stykke å gå i Kirgisistan.

Til middagen vart det servert lokal vodka. Det var knapt overraskande.

Sergej senior stod for skjenkinga. Idar som sjåfør fekk berre vatn. Han begynte brått å sjå mannevond ut. Idar ville tydelegvis også ha, men kunne ikkje godt protestere. Sergej den eldre sine alvorlege blikk gav klar beskjed om at sjåføren som seinare skulle køyre sonen til byen, berre kunne droppe promille. Heldigvis. Ein Counter Strike-inspirert rallysjåfør med vodka innanbords var ikkje det vi hadde mest lyst til å oppleve på mørke vegar inn mot hovudstaden.

Den eminente middagen tok omsider slutt. Til Idar si store glede. Snart kunne også han drikke vodka. Vel heime ved leilegheita i Bisjkek kjøpte vi han ei flaske som kompensasjon for utsett drikking. Og ei flaske til som tips for at han ikkje hadde krasja med verken Mercedes eller fjellvegg. Vodka var det ikkje noko problem å få kjøpt. Små kioskar selde den slags overalt.

Det var seint på kveld, men på ein fredag. Sergej og Ivan insisterte på at vi måtte ut på byen. Vi lét oss lure. Dei tok oss med til byens beste klubb, der skiltet lyste mot oss. Eg gløymer det aldri. Ikkje namnet på klubben, men namnet på praksisen dei anda og levde for. «Face control.» Vi opplever det på klubbar over heile verda. Berre dei fine og rike slepp inn. Men eg hadde aldri sett det praktisert så openlyst som i Kirgisistan.

Og praksisen var vellukka, om vi skulle dømme etter utsikta over danse­golvet. Vi fekk mange blikk frå damene og desto fleire vonde blikk frå mannfolka. usa har lenge hatt ein flybase utanfor Bisjkek, og dei amerikanske soldatane står ikkje høgt i kurs blant lokalbefolkninga. Spesielt ikkje då dei ofte plukkar lokale damer med seg heim og tek dei ut av landet etter fullført militært oppdrag. Det er kanskje ikkje så rart at damene vil bli med.

Den omfattande kulturelle påverknaden amerikanarane driv med via Hollywood, kiosklitteratur og tv-seriar om skurkar og heltar, har ein funksjon.

Den amerikanske draumen hadde også dei andletskontrollerte jentene på nattklubben fått med seg. Og vi kunne lett gå for å vere amerikanske. To av dei kom kjapt bort til Øystein, meg og dei lokale brørne. Det gjekk ikkje meir enn ein halvtimes tid før vi høyrde truande roping frå den andre sida av baren. Ein av bartenderane kom bort til Sergej og kviskra noko. Guiden vår såg brått livredd ut og sa at vi måtte kome oss ut. Tre fulle kirgisarar hadde fått det for seg at vi var «to forbanna amerikanarar», og no hadde den eine erklært til alle som var i nærleiken, at han berre skulle drikke opp ølen sin før «filetering av amerikanarane» stod på programmet. Knivar er vanleg

26 | STANLANDA

kost i Kirgisistan, så vi tvilte ikkje på at han hadde ein i beltet. Dermed vart det full retrett, bartenderen losa oss ut ein bakveg, før vi sprang til vegen og fekk flagga ned ein lokal taxi. Det vil seie ein gamal Lada. Taxisjåførar i Bisjkek er ikkje nøye på kor mange dei har i bilen så lenge dei sjølve får sitje nokolunde i fred. Dermed vart det to i passasjersetet og fire bak.

– Køyr oss til næraste kiosk, sa Sergej.

Vi stussa litt på akkurat den kommandoen. Spesielt når sjåføren stoppa berre 400 meter seinare ved det som såg ut som ein fem kvadratmeter liten avlang bladkiosk med vindauge på alle fire sidene. Det var ingen blad eller aviser der, berre flasker. Brennevin i mange variantar, men med hovudutvalet innan vodka.

– We need some vodka. Party in your flat, sa Sergej.

– But it’s closed. It’s all dark, sa Øystein.

Sergej gliste. Han gjekk bort til kiosken og banka hardt på glaset. Fem sekund seinare kom lyset på, og ei middelaldrande dame som tydelegvis hadde sove under disken, reiste seg sakte opp. Ho spurde kva vi skulle ha. Vi fekk to flasker, ho fekk cirka 18 kroner attende. Lyset gjekk av, og ho la seg igjen på matta på golvet. Eg tviler på at ho fekk kompensert for skiftarbeidet.

Arbeidsgruppa ho tilhøyrer, blir neppe høgt prioritert av arbeidstilsynet i Kirgisistan. Taxien køyrde oss heim.

To dagar seinare skulle vi attende til Kasakhstan. På grensa var det passog bagasjekontroll. Det gjekk kjapt med alle dei lokale. Men Øystein og eg vart vinka ut og kommanderte inn i ei lita firkanta grensebu. Av ein halvfeit politimann med pistol i beltet og raudvinsflekkar på den blå skjorta. Vi fekk orde om å setje oss ned på to slitne stolar i metall. Skinnet på setet hadde rakna, og skumgummien stakk ut. Politigrensevakta lukka døra hardt igjen og gjekk bort til den overdimensjonerte trepulten føre vindauget på den andre sida av rommet. Han la pistolen hardt ned på bordplata. Pistolløpet peika mot Øystein og meg. Vi såg på kvarandre. Politimannen opna ei skuffe, tok fram ei tjukk bok og slengde den på pulten. Han bladde opp langt bak i boka og ropte eit velkjent ord.

– Straff !

Vi vart vinka bort til han. I boka stod alt på russisk, men politimannen teikna rundt eitt av orda. Det stod tydeleg «straff» der. Det stod ikkje nokon sum. Bombe! Og vi var i eit land som ligg i nedrykksposisjon på Transparency International sin korrupsjonsideks. Dette ville koste. Og vi hadde ein buss med utolmodige medpassasjerar ute. Presset var til å

USBEKISTAN | 27

kjenne på. Eit tilfelle som truleg var nøye forklart i læreboka til kirgisiske grensepat­ruljar.

I bokmargen stod straffa kvantifisert. Med blyant. Nokon hadde skrive «$200». Når eg reiser i diverse land utan spesielt god minibankinfrastruktur, har eg som regel pengar i lomma. Men aldri alle pengar i same lomme.

I ei lomme har eg setlar av låg valør for å kunne kome ut av situasjonar som denne. Om eg tek opp ein bunke og begynner å telje rett føre nasen på ein tenestemann, er eg seld. Men om eg stikk handa i lomma og tilsynelatande drar opp det eg har, kjem eg meg gjerne unna langt billegare. Eg prøvde først med ein femdollarsetel. Det fungerte dårleg. Politimannen berre rista på hovudet.

– Straff, ropte han og peika igjen i boka.

Tjuedollarsetelen som deretter kom opp av lomma gjorde han litt blidare til sinns. Men femdollarsetelen ville han også ha før vi fekk passa attende.

Bussjåføren var tydeleg utolmodig og trykte gasspedalen i botnen.

Trass i grensetrøbbel gav turen til Kasakhstan og Kirgisistan verkeleg meirsmak. På flyet heim att var det ikkje noko å lure på. Det burde, skulle, måtte bli fleire stanland i framtidige feriar.

Usbekistan FOLKETAL: 30 200 000 | HOVUDSTAD: TASJKENT | MYNTSORT: USBEKISK SOM

Det vart det i haustferien året etter. Turen til Usbekistan og Tadsjikistan var Asbjørn Havnen sin debut som reisefølgje. Øystein og eg hadde spurt ein del vener om dei ville bli med på hausttur, alltid med positivt svar. Men når det var tid for billettbestilling, dukka orsakingane alltid opp tett som hagl.

Var det ikkje kjærasten som skulle operere inn silikon, så var det hunden til nabokjerringa som måtte køyrast på kennel, eller ein einsam kaktus som trong selskap. Vi tok hintet og inviterte Asbjørn. Øystein og Asbjørn hadde gått i same klasse på handelsskulen, medan Asbjørn og eg var gamle fotballkollegaer. Eg var spiss, Asbjørn var keeper. Neppe noka overrasking for dei som ser oss i lag. Vi snakkar om ein stor mann med ekte musklar. Han vart ofte teken for å verre Hulken sin sparringpartnar. Asbjørn drikk kva slags dame, mann eller beist det skal vere under bordet. Om også han sa nei, var det berre å gje opp og la slumbrørne Garfors vere slumbrørne Garfors. I fred.

28 | STANLANDA

Slumbrørne Garfors? Kallenamnet kom etter den første turen vår. Vi reiste til land andre knapt hadde høyrt om. Land dei i alle fall aldri kunne tenkje seg i same setning som ordet ferie. Det var ein måte å seie at vi var galne på. Men vi likte det. Kvifor ikkje? Vi er ikkje så pretensiøse. Sunnfjord­ ingar er sjeldan det. I alle fall ikkje sunnfjordingar med finnmarksanar.

Asbjørn si første slumdeltaking begynte bra. Vi tok eit Norwegian-fly til St. Petersburg. Der venta ei ekte russisk transittoppleving. Flyplassar der i landet er lite å rope hurra for. Om du ikkje er entreprenøren som har fått oppussingsoppdraget. Men Baltika hadde dei. Det russiske ølet som kjem i over ti variantar. Inkludert Baltika 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 og 9. Og så 20, sjølvsagt.

Logikken er russisk. Men ølet smakar ikkje så ille. I alle fall ikkje når ein ser på fritidsalternativa som Pulkovo-flyplassen frå 70-talet har å by på. Så er det då også bryggja basert på norsk øl. Ein delegasjon frå bryggjeriet var på firmabesøk hos Ringnes i Oslo på 80-talet. Dei fekk tydelegvis nokre tips.

Rossiya Airlines skulle ta oss vidare til Samarkand. Med ein flymodell du ikkje har høyrt om og ikkje har lyst til å reise med. Kjøkenet var på midten. Skapa over seta hadde knapt plass til ein berbar pc. Men usbekarane, som hadde nytta høvet til å kjøpe elektriske potetskrellarar, høgteknologiske leiketøy og varmeteppe i grelle fargar, stappa inn det dei klarte. Overalt.

Ein flunkande ny dobbel kassettspelar såg vi også. At noko er gamalt, utdatert eller heilt dinosaur i Noreg, betyr definitivt ikkje at det ikkje finst ein marknad for det andre stader i verda. Den stolte eigaren av den doble kassettspelaren var ei dame på nokon og tretti. Ho hadde to store gulltenner i overmunnen og smilte breitt det meste av turen. Kassettspelaren hadde ho på fanget. Den skulle ingen få ta ifrå ho.

Flyet landa tidleg på morgonen i Samarkand. Bagasjen vart levert med traktor til den vesle bagasjehallen, som var stappfull av folk. Traktoren hadde berre ei vogn og måtte ta mange turar frå flyet. Før folk fekk forlate terminalen, vart alle eigedelar grundig sjekka av tollarane. Dei skulle vite kva som kom inn i landet. Utanfor var det eit hundretal menneske som venta spent på sine kjære, eller som berre var nysgjerrige når det først kom eit fly frå utlandet. Dama med kassettspelaren vart teken imot av ein mann, og dei kyssa. Vi var dei einaste vestlege på flyet og fekk ditto mange uslåelege taxitilbod. Ein av sjåførane vann jackpotten og køyrde oss til hotellet. Vi stupte i seng for nokre timar med kvalitetstid før utforsking av byen.

Lunsjen vart vår frukost. Før veksling av pengar. 100 amerikanske dollar vart til ein gigantisk haug med usbekiske som, valutaen i landet. Knappe 500 dollar gjer deg til millionær. Å ha alt i ei lomme var berre å gløyme,

USBEKISTAN | 29

her måtte alle dongeribukselommene til pers for å få plass. Ei god kjensle, eigentleg. Samarkand ligg midt på Silkevegen og er mest kjend for Registan, dei fantastiske moskébygningane dekte av mosaikkfliser. Eit fasinerande syn, og vel verde å utforske. Men etter nokre millionar fliser blir også slike bygg rutine. Vi gjekk til den meir moderne delen av byen. På Blues Bar Jazz Club trefte vi to karar med firedagarsskjegg og tjukke saueskinnsjakker. Dei dreiv med sauer, sa dei. Men i dag hadde dei fri. Dei skulle drikke. Asbjørn tok utfordringa. Ein time seinare måtte dei gje tapt. Asbjørn hadde teke sin første drikkeskalp utanfor Vest-Europa. Og attpåtil i ein tidlegare Sovjet-­ republikk.

Sauekarane var dauddrukne. Og dei skjønte det.

– How can you drink so much? You are not even from Uzbekistan!

Asbjørn berre gliste. Han hadde vore med på verre ting før. Då vi gjekk på fest i gamle dagar, tok vi med ein sekspakning kvar. Asbjørn tok med ein kasse. Og han var som regel tidlegare ferdig enn oss andre.

– It is all about the technique.

Sa han. Og betalte heile barrekninga. Akkurat det gjorde nok hovudverken noko betre dagen derpå for dei to lokale. Parallelt med drikkeslaget i baren konverserte Øystein og eg med ein gjeng frå Dusjanbe i Tadsjikistan.

Dei trong nye impulsar og var på helgetur. Frå nabolandet høyrde vi om ville fjell, eit fattig folk og mykje vodka.

– And it isn’t far. You should visit our country for real hospitality! We are much nicer than the Uzbeks.

Men først skulle vi på diskotek. Vi hadde sett plakatar printa på A4ark som hang rundt omkring i byen. Dei fortalde at det var dj på Hotel Samarkand, det einaste halvmoderne hotellet i byen. Tre nordmenn og fem tadsjikarar gjekk lett inn i bilen som skulle ta oss dit, ein mørkegrøn liten Lada. Taxisjåførane i Usbekistan er ikkje så nøye på det, berre dei får tur.

DJ-en viste seg å vere ein mann med to kassettspelarar. Mellom songane drog han lynkjapt ut den tre og ein halv millimeter tjukke høgtalarpluggen frå den eine kassettspelaren og sette inn i den andre. Før han skifta kassett, plugga inn øyretelefonane og fann fram til neste song medan vi dansa natta vekk til Depeche Mode, ZZ Top, Elvis og lokale usbekiske artistheltar vi aldri får vite namnet på. Øystein og eg var nøgde rundt halv tre. Det var ikkje Asbjørn. Han hadde eige hotellrom og håpa på å dra med seg ei lokal dame. Sjølv om det ikkje var så mange å ta av. Av eit syttital menneske på diskoteket hadde knappe tjue prosent kvinnelege trekk.

30 | STANLANDA

Vi vekte han til ein sein frukost dagen etter. Det var ingen spor av noka dame på rommet.

– Kva skjer? Hadde ikkje du kontroll på ho du dansa med?

– Fy faen, eg heldt på å bli grisebanka av halve diskoteket. Dei likte lite at eg skulle plukke opp ei av damene deira, så dei kjeppjaga meg etter at diskoteket stengde. Fire–fem svære karar gav meg klar beskjed om å skygge bana. Og då han eine tok opp ei jævla jernstong, då gjekk eg like godt heim.

–Hahaha, ikkje så dumt. Dama du dansa med, hadde bart uansett.

Asbjørn var singel, og når han er det, så veit han å bli med på fest og moro. Heime i Noreg er han verdas beste pappa til to døtrer. Han har også eit sunt syn på oppdraging. Ein gjennomsnittleg 12-åring i Noreg har nesten tusen leiker, individuelle legoklossar ikkje medrekna. Asbjørn ønskjer ikkje å skjemme vekk jentene sine og brukar heller energi på å ta dei med på aktivitetar i skog, mark og ved sjø. Dei spelar òg fotball, og då er det Asbjørn som er trenar, lagleiar, sjåfør, kokk, dokter og oppmann. For å nemne noko.

Vi får ofte kjensla av at han driv fotballgruppa i Årvoll IL nærast åleine. På jobb sel han bilar, hus eller hytter. Mannen er ettertrakta blant verksemder som sel ting. At vi klarte å overliste superseljaren og selje han ein tur til Usbekistan, er vi framleis ganske så kry over.

Attende i Sentral-Asia vart det usbekisk brød og ost med ein svær omelett til frukost. Dei likar porsjonane store i Samarkand. Dagen etter reiste vi mot nabolandet i aust.

Tadsjikistan FOLKETAL: 8 200 000 | HOVUDSTAD: DUSJANBE | MYNTSORT: TADSJIKISK SOMONI

Det er ikkje så ofte eg treffer på eit stengt land. Tadsjikistan brukar heller ikkje å operere med lukka grenser, men det gjorde dei denne veka. Presidentane i dei tidlegare sovjetrepublikkane hadde toppmøte i Dusjanbe då vi prøvde å ta oss inn i fjellandet, fekk vi vite. Sikkerheitsvesenet der kunne sjølvsagt aldri vite kva slags terroristplanar som kom kamuflerte i form av utanlandske busslaster med turistar. Vi fann det heile litt krampaktig. Og ferieøydeleggjande. Eit par bussar stod på usbekisk side av grensa då vi kom dit i taxi. Ein tyskar banna då vi kom.

– The ztupid border is clozed. I hate it!

Før han spurde kvar vi var ifrå. Helmut var ein nokså hyggjeleg kar, trass i relativt usexy antrekk. Kvit konemishandlarskjorte med flekkar på

TADSJIKISTAN | 31

har aldri bidratt til moteprisar. Ikkje det at Helmut hadde kropp til å nokon gong få løyve til i det heile teke å bevege seg innan ei stor sikkerheitssone frå nokon catwalk, men likevel. Usbekistan skulle ha innført visse avgrensingar for kva turistane i landet fekk labbe rundt i. At Helmut ikkje fekk sleppe ut av landet, stogga ikkje oss.

– Alt brenn med bensin. La oss prøve.

Sa Øystein. Vi hadde multivisum og ville få lov å kome inn att i Usbekistan sjølv om vi skulle bli stogga ved den tadsjikiske grenseposten nokre hundre meter unna. Vi vart stempla ut frå Usbekistan og gjekk til ei lita grensebu på den andre sida. Asbjørn banka på veggen ved den opne døra.

Eg tok oppdraget med å spele uvitande om grensestenginga. Introduksjonen vart utført på høfleg vestlandsvis.

– Hello! We have heard that it may be possible to organize for visas on arrival. No? Let us talk to your boss, please.

Sjefen kom, og dei tre passa vart overleverte. Ingen av oss hadde mykje håp om suksess.

– Wait there!

Grensevakta peika på eit tre på den andre sida av vegen. Ein raud liten Lada stod parkert i treskuggen. Vi gjorde som Ladaen, det var varmt i sola.

Fem minutt seinare kom ein offiser ut. Asbjørn meinte at det var riktig tittel.

Han har vore i militæret og veit slikt. Eg noterte meg berre at han hadde stor hatt. Men ingen pass i handa.

– Go into car!

Grammatikken var så som så, og «please» var tydelegvis ikkje ei glose som stan-elevar trong å pugge. Offiseren køyrde 20 kilometer til ein liten by.

Vi visste at det måtte vere Panjakent. Han stogga ved eit høgt, kvitt gjerde, og vi vart bedne om å gå ut av bilen. Offiseren banka på ein port. Etter kvart kom ein mann i 60-åra ut. Dei utveksla nokre gloser, og offiseren overleverte tre stykk norske pass. Dei hadde vore godt gøymde i skjortelomma.

Deretter forsvann offiseren i bilen.

– Welcome to Tajikistan!

Vi skjønte raskt at han var turistguide, og at han hadde blitt beden om å ta seg av desse ungdommane som hadde forvilla seg inn i Tadsjikistan. Han spurde kva vi ville sjå, men gav samstundes klar beskjed om at Dusjanbe kunne vi ikkje reise til.

– Big meeting there, sa han.

Vi bestemte oss for fjelltur. Deretter bar det til matmarknaden for å kjøpe forsyningar, før vi vart introduserte for Mirek. Sjåføren Mirek. Han

32 | STANLANDA

snakka overraskande mykje engelsk og skulle ta oss med opp i fjellheimen.

Framkomstmiddelet var ein gamal Land Rover. Ikkje verst for Panjakent.

Der var det stort sett bilar av typen Lada i nokre få ulike fargar. Det er slik det fungerer på ladafabrikken i Russland. Dei masseproduserer ein bil i nokre månadar, men berre i ein farge. Deretter er det ny runde med den same bilen, men i ein ny farge. Det gjer at fargeutvalet ikkje er det beste på avsidesliggjande bilbutikkar.

Det tok over tre timar med firehjulsdrift til målet. Med innlagt stopp etter ein spesielt bratt oppoverbakke for nedkjøling av bilmotoren. Landsbyen Artusj ligg oppe i fjella ikkje så langt frå den usbekiske grensa. Det bur rundt 300 innbyggjarar der. Vegen dit er stengd heile vinterhalvåret. Det er for mykje snø og for mange ras til at dei kan halde den open.

Vi starta med nokre timars fjelltur. Vi ville over 4000 meter og greidde det akkurat før sola forsvann. Nedturen vart iskald! Vel nede hadde Mirek ordna opp. Vi skulle få sove i uthuset til Dilshod, ein lokal lærar. Men først var det middag. Det ville seie ein del av provianten vi hadde kjøpt. Dei flate brøda var no blitt ganske så tørre, men verten vår diska også opp med ei grønsaksuppe med kjøt i. Så spurde han kva vi dreiv med. Øystein fortalde at han var lærar. Det var sjølvsagt populært. Ein norsk kollega! Så fekk eg spørsmålet. Eg svara at eg var sjef for mobile tenester. Dilshod såg ut som eit spørjeteikn. Og eit lite engasjert eitt. Dette var i 2008, og mobile tenester var knapt nok i bruk i Noreg. Ikkje overraskande at interessa var fullstendig fråverande.

– And what do you do?

Spurde han Asbjørn. Som då var eigedomsmeklar. Eg tenkte at om mobilsjef var uinteressant, så var sikkert eigedomsmeklar det også. Vi snakkar om ein landsby med under hundre hus. Eg fann ut at eg skulle snakke Asbjørn «opp».

– He’s a doctor.

Eg kuppa svaret. Det tok meg cirka eit halvt sekund å angre meg. Om det var ein ting dei ikkje hadde oppe i fjellheimen, så var det dokter. Men Dilshod var nøgd og imponert. To av tre gjester var ganske så prominente.

– Om det blir ein fødsel eller eit hjarteattakk i natt, så blir du utførande lege, kviskra Asbjørn til meg.

Noko meir rakk vi ikkje å seie om den saka. Eg gliste attende medan eg kryssa fingrar for ei roleg natt.

Mirek avbraut oss.

– Fifty fifty.

AFGHANISTAN | 33

Sa han. Og heldt fram glaset. Med vodka i. Det var det som var primærbruksområdet i fjellstrøka innanfor.

– Fifty fifty?

Vi såg på kvarandre. Dette var heilt klart ei skål, men kva meinte han?

Skulle vi drikke femti prosent, eller skulle vi helle ferskenjuicen som stod på teppet, føre oss oppi vodkaen for å lage ein Artush Sling med to like delar?

Vi sat på golvet utanfor uthuset vi skulle sove i.

– Fifty fifty!

Mirek begynte å bli utolmodig. Og skjønte at han måtte demonstrere.

I Tadsjikistan betyr 50/50 rett og slett femti prosent pluss femti prosent. I Hemsedal vil det seie bånnski. Asbjørn knalla ned sit glas i éin jafs og bad om meir. Det likte Mirek.

– Ah, you are not only a doctor, you are also a very good drinker. You are Doctor Vodka!

Kallenamnet lever enno. Øystein tømde sitt glas på to slurkar. Det var akseptabelt. Han var trass alt lærar og utlending. Eg drakk under halvparten og lét det stå. Akkurat det var som å kome med eit langstrekt «steikje faen i helvete» i Nidarosdomen.

Slikt gjer ein berre ikkje i Tadsjikistan. Vodka skal drikkast opp. Punktum.

Mirek såg meg som persona non grata resten av opphaldet. Det gjer han truleg framleis. Både Øystein og Asbjørn fekk klemmar då vi sa farvel i Panjakent dagen etter. Eg var nøgd med at han ikkje spytta etter meg.

Afghanistan FOLKETAL: 25 500 000 | HOVUDSTAD: KABUL | MYNTSORT: AFGHANSK AFGHANI

Afghanistan er det 10. minst besøkte landet i verda. Eg trudde at det skulle ha vore endå mindre besøkt av turistar. Sjølvsagt ikkje på grunn av naturprakta, dei spektakulære fjella og dei ville ørkenane. Ei heller på grunn av dei imøtekomande menneska eller verdas beste kebab, reint, feittfritt kjøt grilla over opne flammar og servert med lokalt dyrka tomatar som smakar som tomatar skal smake. Ikkje slik som dei vasne tomatane i frukt- og grønsakdiskane i Noreg.

Nei, Afghanistan har ikkje så mange turistar på grunn av bomber og granatar og terroraksjonar og Taliban. Krigsturisme tok aldri heilt av. Det er neppe overraskande, men litt skuffande. Er det ikkje ein russisk granatsplint i Kabul, så er det ein italiensk trikk i Oslo. Du er aldri trygg nokon

34 | STANLANDA

stad. Men menneska i det krigsherja Afghanistan er akkurat som menneska heime. Dei har ei innebygd tru på andre menneske, og eg som turist vart svært godt teken imot. Eg var som dei, berre utanlandsk og tilfeldigvis der.

Det var så uvanleg i seg sjølv, og eg opplevde stor takksemd. Han dømmer oss ikkje trass i krig, terror og anna faenskap. Tenkte dei.

Det var i 2009 at eg reiste til landet saman med Doktor Vodka og Marius Arnesen, ein nrk-kollega og kompis. Å ordne seg med visum var ikkje berre berre. Dei venlege, men svært bestemte tilsette ved den afghanske ambassaden i Oslo gjorde det klart som kirgisisk kjeldevatn at turistar ikkje var velkomne. Punktum. Finale. Men som alltid i den delen av verda finst det smotthol. Vi kunne kome inn som journalistar eller militært personell.

Dei farlegaste våpena eg har hatt i hende, er ein 5 millimeter sprettert, ein Zulu-boge og pil med metallspiss frå Tanzania og sleggja til pappa. Pila frå Zulu-bogen står framleis i veggen min heime. Der hamna den etter eit velplassert bogeskot mot slutten av eit nachspiel i 2000. Eg har altså aldri utført militærteneste. Det burde eg kanskje ha gjort. Litt basistrening kunne ha kome vel med i Afghanistan. Dermed vart det journalistikken som redda meg. Eg er opphavleg journalist og har hatt eit høgst legitimt pressekort frå Norsk Journalistlag sidan 1995. Det kjem eit nytt i posten kvart femte år, men framleis med det same biletet på. Eg ser ung ut, seier dei få som får presskortet i nærare augnesyn. Marius har også pressekort.

Det har ikkje Asbjørn.

Det gjorde at han måtte seljast inn som vår «fixer» til den afghanske ambassaden for i det heile teke å bli vurdert for pressevisum. Han skulle ha visst betre. Å skrive under på at han var fiksaren til to bortskjemde journalistar, var berre hakket betre enn å signere på eigen dødsdom og ville kome til å gje Doktor Vodka verre hovudverk enn to flasker med ukrainsk vodka.

Vi lét han jobbe for tittelen.

– Asbjørn, fiksar du meg ein øl?

Marius var ikkje sein om å plukke opp gnagekunsten. Vi hadde fått oss ein fiksar, butler eller slave, og det skulle jaggu utnyttast. Sjølv var eg ikkje mykje betre.

– Ja, og ikkje gløym å pussefikse skoa mine, strykefikse skjortene mine og munnskjenkfikse at maten min ikkje er forgifta.

Munnskjenk er ein av mine favorittitlar.

Vi flaug inn til Mashad i Iran. Det som er så bra med å flyge inn til den framstormande atommakta, er at ein får visum på flyplassen. Det som ikkje er så bra, er at flyplassvisumet berre gjev éin tur inn i landet. Om du reiser ut

AFGHANISTAN | 35

av Iran og så vil inn att via ein grensestasjon på landjorda, blir det brått verre.

Visum blir ikkje gjevne ut, selde eller bytte inn på noka iransk landegrense.

På Turkish-flyet frå Istanbul til Mashad kom vi i snakk med ein hyggjeleg afghansk kar. Han skulle vår veg, til Herat i Nord-Afghanistan. Vi delte ein drosje til grensa. Visumklistremerka våre til Afghanistan var trygt limte inn i passa våre, men vi hadde ikkje noko returvisum til Iran, der vi skulle møte Øystein nokre dagar seinare før eit vidare raid inn i Turkmenistan. Øystein skulle gjerne ha blitt med inn i Afghanistan, men han er gift med Benedicte.

Benedicte er ikkje av den typen damer som lèt mannen sin reise inn i krigsherja land med eller utan pressevisum Det at vi var nær ved å ende opp i Afghanistan utan eit visum attende til Iran, gjorde Marius nervøs. Sjølv om det å kalle mannen nervøs var å spotte eit kvart diagnostisert nevrotisk menneske. Marius Arnesen hadde angst, var livredd, utvikla meir og meir ytterleggåande ad/hd dess nærare vi kom grensa, og framstod villig til å ofre kroppsdelar for å la vere å bli med inn i landet. Heldigvis er Asbjørn ein bestemt kamerat. Er vi tre på tur, så er vi tre på tur. Demokratiet stod sterkt i Team Garfors. To stemmer for, ei stemme imot.

Marius sitt kapituleringsframlegg fall. Som straff måtte Asbjørn og eg gå over grensa til eit relativt ustabilt land saman med ein høgst ustabil mann. Det såg til ei kvar tid ut som om Marius var eit dobbeltsidig hjarteattakk nær. Taprare smil har eg aldri fotografert.

Kven ville ha gissa at akkurat Marius skulle vere nær ved å gå ned for full teljing? Han er ein av dei mest eventyrlystne eg kjenner. Han et ekstremsportsutstyr til frukost og driv med kiting på snø, is og vatn. Latteren er eit eige kapittel. Startar mannen å le, er det berre å gje seg over. Om smilet og latteren hans ikkje smittar, bør du kutte ned på botoxbruken. Når han finn noko han likar, blir han forvandla til ein entusiastisk liten unge. Men om du er i nærleiken av herr Arnesen når det ikkje er Netcom-dekning å spore, folk viser inkompetanse eller på andre måtar reduserer livskvaliteten til Marius, så er det berre å ta fram høyrselsvern, overlevingsdrakt og hard hud. I nrk sit vi i ope landskap.

På grensa til Afghanistan, med grensevakter som tilskodarar, greidde vi til slutt å roe han ned. Doktor Vodka sin garanti om at det iranske konsulatet i Herat «garantert utferdar visum på timen», gjorde at hyperventileringa forsvann. Etter kvart. Like over grensa trefte vi Maroof og bror hans. Dei to lokale ungdommane spurde om vi trong skyss. Det gjorde vi, og dei vart raskt utnemnde til privatsjåfør og vegvisar til heile opphaldet i

36 | STANLANDA

Afghanistan. Vel inne i Herat, etter ein times biltur frå grensa, var Marius igjen i sitt ess. Afghanistan er paradis for ein fotograf. Marius sin Canon 5d skaut i mitraljøse­tempo.

Maroof køyrde oss rundt i byen og viste oss ulike hotell. Vi enda opp på den einaste semisiviliserte overnattingsstaden som var å oppdrive. Dei hadde til og med trådlaust internett og eigne skyttartårn til dei væpna vaktene. Skulle ein terrorist likevel finne det for godt å drive ugagn i Herat, var det vårt hotell som ville vere det naturlege terrormålet. Det beste og i teorien tryggaste hotellet er som regel det. Som vi gjentekne gonger har sett i Kabul, Bagdad og Mogadishu.

Vi kjende oss likevel trygge, trass i lyden av eit og anna skot om natta.

Dei fleste andre gjestene var leigesoldatar. Både kroppsfasongen på mannfolka og prosentdelen av panser på bilane deira tala tydeleg, men ordlaust.

For ikkje å snakke om våpena deira. Det var våpentypar Asbjørn berre hadde sett i lugubre actionfilmar. Filmar med titlar som slutta på eit tal > 2.

Herat er den tredje største byen i landet og blant dei eldste. Det ber også mange av bygningane preg av, og å gå rundt der kjennest litt ut som å gå i eit museum. Eit museum med mange museumsvakter. Våpentettleiken er høg. Det er den også i fjella utanfor byen. Fjell som fortener å bli toppa.

Berre sikkerheitssituasjonen og dei mange våpena tilseier noko anna, og vi fekk klare råd om å unngå fjelltur. Vi lytta til råda. Marius sytte for at vi følgde dei.

I byen besøkte vi den tilårskomne moskéen i silkevegsstil. Den heiter Jama Masjid og er over 800 år gamal. Føre moskéen ligg det ein stor open plass der eselkøyrarar samlar seg i påvente av frakteoppdrag. Nokre bokhandlar med religiøse skrifter som kjernekompetanseområde ligg i nærleiken. Den imponerande religiøse bygningen er dekt med millionar av fliser i fargerike mønster. Relativt ofte sprekk enkelte av dei gamle flisene. Vi vart inviterte inn i moskéverkstaden, der ein arbeidar jobba med å restaurere og skifte ut sprokne og knuste fliser. Dermed måtte han utforme, brenne og måle nye fliser. Eit tidkrevjande arbeid som aldri tek slutt. Men det må til. Moskéen er på unesco si liste over freda bygg. Likevel fekk vi fleire hundre år gamle fliser som suvenirar.

Når ein er i Midtausten, har ein eigentleg ikkje noko val, dei fargerike marknadane må vitjast. Der kjenner ein lukta av frukt, krydder og grønsaker i alle fargar og ser vovne teppe i ulike mønster, alt av kjøkenutstyr i metall og dessutan eit imponerande burkautval. Eg hadde aldri før vore i ein burkabutikk. Dei særprega blå afghanske plagga som skjuler alt av den som har

AFGHANISTAN | 37

den på seg, ser ut som tøyfengsel. Til og med auga er dekte til, og den som er inni burkaen, ser ut gjennom små, broderte hol i stoffet. Fann eg ut ved sjølvsyn. Både Marius og Asbjørn er større enn meg. Begge hadde kjærastar, og begge desse var på min storleik. Visstnok. Reisekollegaene mine fekk den same idéen samstundes. Dei ville kjøpe med seg ein burka og gje i presang til kjærastane heime. Eg spurde aldri kvifor og prøvde ikkje å skitne til fantasien min. For å finne riktig burkastorleik var det sjølvsagt ikkje anna å gjere enn å be meg prøve.

Stakkars afghanske kvinner. Vi snakkar om det landet som så seint som på 70-talet var eit av dei aller mest moderne i verda. Kvinnene gjekk i miniskjørt. No går dei i heildekkjande telt. Ingen får meg til å tru at det er noko dei sjølve ønskjer, inst inne. I alle fall ikkje dei som har opplevd noko anna. Marius tok eit bilete av meg inne i burkaen. Det eksisterer i det store og heile veldig få nærbilete av kvinner i burka. Marius sitt bilete fann derfor snart vegen til framsida på ei fransk storavis. Biletteksten? «Nærbilete av ei afghansk kvinne. Foto: Marius Arnesen.» Ein aldri så liten revansje for å ha bitt trua inn i landet. Takk for den!

Det kan seiast mykje om meg og mine reiser. Men eg er i alle fall open og ærleg om kvar eg er til ei kvar tid. Og om eg er i Somalia eller Afghani­ stan, så er ikkje det så farleg for familien min heime. Dei har gjeve opp og uroar seg ikkje lenger offentleg om kvar eg eventuelt måtte opphalde meg.

Det går nok som alltid bra, tenkjer dei. Denne uskrivne handlingsregelen fungerer begge vegar. Når dei heime læst som dei ikkje uroar seg, så slepp eg å uroe meg for at dei heime skal uroe seg. To fluger i ein smekk. Eller dobbeltsiger, som Doktor Vodka brukar å kalle slikt.

Både Asbjørn og Marius har også reist mykje. Men som dei hyklarane dei er, fann dei ut at dei ikkje kunne fortelje heime at dei faktisk var i Afghanistan. Sjølv om det var godt meint for å unngå søvnlause netter for dei heime i Noreg. Det betydde at dei offisielt sett framleis «var» i Iran, landet vi håpa på å kome oss attende inn i. Takka vere det trådlause nettet på hotellet vårt snakka dei til og med med sine kjære via Skype. På spørsmål om kvar dei var, kom svaret «ehe … iran…istan» godt pakka inn i bomull.

Internettkoplinga var ikkje så bra, dei kom unna med det. Å kome seg inn i Afghanistan frå Iran var ikkje vanskeleg. Å ordne oss visum til Iran i Afghanistan viste seg derimot å vere ei utfordring av dei sjeldne. Maroof køyrde oss til konsulatet den første morgonen i byen.

Eit trettital menn med mykje skjegg stod allereie i kø langsmed veggen til konsulatet. Kanskje ikkje så rart. Om du bur i eit krigsherja land, vil du

38 | STANLANDA

gjerne ut. Mennene sitt mål var ei lita luke i veggen. Vi hadde det travelt, vi skulle trass alt treffe Øystein i Iran fire dagar seinare. Eg prøvde meg med britisk køkultur. Eg stilte meg bakarst og smilte venleg til alle. Fleire av dei returnerte smila mine. Nokre nikka. Etter 15 minutt utan å rykkje framover var konklusjonen klar. Den britiske metoden fungerte ikkje i Afghanistan.

Det var tid for den norske varianten, med kinesisk inspirasjon. Uforskamma, ignorant og med aktive olbogar. Få minutt seinare var det eg som stod framoverbøygd til luka i veggen. Mine lokale køkollegaer sine smil hadde forsvunne.

– Do you need to get somewhere fast? spurde mannen på den andre sida av luka.

– Yes, this is an emergency. We really need a visa to get back into Iran.

My brother is there. It is urgent.

– How soon do you need the visa, sir.

– Tomorrow.

– I am sorry, sir. That is impossible. It will take at least a week.

– A week?

Eg nærast ropte spørsmålet attende og skjønte at Marius sine panikkåtak var i kjømda att. Han stod nokre meter unna. Dialogen heldt fram, og eg nytta ofte uttrykk som inneheld orda emergency, disaster, catastrophy og urgent. Til slutt fekk eg tre skjema å fylle ut.

– I really want to help you, sir. Come back when you have completed them, please. I will see what I can do.

Byråkratibyrda vart utført kjapt, før eg igjen ignorerte alt av køkultur og brøyta meg fram til luka. Denne gongen var det ingen smil. Dei tre neste føremiddagane hang vi her, og eg sneik til saman tretten gonger i køen. Var det ikkje passfoto eller kopi av søknaden dei trong, så var det pengar som skulle innbetalast til ein bankkonto i ein viss bank (som berre hadde éin filial vi kunne gjere det i), med påfølgjande kvittering som trong det riktige stempelet. Seinare trong vi også tre negative hiv-testar. Vi fann ein klinikk med eit hygienenivå som verka greitt. Til og med sprøytespissane såg relativt reine ut.

– Om vi ikkje har hiv allereie, så får vi det her.

Marius likte ikkje Asbjørn sin vits.

Den trettande gongen eg ignorerte konsulatkøen, var eg ein hata mann i visumsøkjarkretsar i Herat. Men omsider fekk eg gode nyheiter.

– We have what we need. Please go to the entrance door.

AFGHANISTAN | 39

Gjennombrot! Marius produserte noko som likna på eit smil. Ingen meir ryggbrekkande korrespondanse gjennom den vesle luka lågt på veggen.

Vi gjekk til døra, banka på og sa etternamna våre. Ei dørvakt sleppte oss inn i eit venterom der det sat ni andre. Vi visste enno ikkje at vi skulle i forhøyr.

I individuelle forhøyr. Ingen skulle få lov til å samkøyre forklaringar.

Eg var først og vart ført inn i eit stort rom med marmorfliser på golvet.

Ein stor mann sat bak ein stor pult. Eg tok initiativet til å ta han i handa, men det var han ikkje interessert i. Enten visste han korleis han skulle psyke ut stakkarslege norske visumsøkjarar, eller så hadde han sett for mange middelmåtige politiseriar. Han peika på pinnestolen ved veggen på motsett side av rommet og strauk barten sin. Den var veltrimma.

– What are you doing in Afghanistan?

Han stilte spørsmålet roleg. Eg rekna ikkje med at det var riktig tidspunkt for å fortelje at vi hadde reist inn på pressevisum.

– We are here as tourists to see the beautiful city of Herat and the scenic surrounding areas. We have heard so much about it. Great place!

Han slo handa hardt i bordplata og pusta djupt. Slaglyden laga ekko i det sterile rommet.

– What ARE you doing in Afghanistan? There are no tourists in Afghanistan!

Han var ikkje ferdig å snakke. Så mykje skjønte eg. To sekund lange kunstpausar er kanskje vanlege på iranske konsulat.

– Are you a spy?

Ei kjapp situasjonsevaluering sa meg at det ikkje var tidspunktet for dårlege vitsar. Eg heldt på den originale historia og forklarte at vi ville sjå landet for oss sjølve, at vi ikkje trudde det var så ille som vi fekk inntrykk av gjennom vestleg presse. Han trudde neppe på noko av det. Men så hadde han også to andre offer å forhøyre. Eg fekk gå etter 20 minutt.

Marius var nestemann i elden. I mellomtida koordinerte Asbjørn og eg oss. Eg gav han ei kjapp innføring i kva han kunne vente seg, og bad han fortelje om alle dei andre halvspesielle landa i verda vi hadde vitja i lag.

Usbekistan, Tadsjikistan og Kviterussland. Som turistar. Ikkje spionar. Det burde halde som bevis på vår genuine interesse i turistdestinasjonar der folk færrast ferdast.

– Og du trur den reiselista får oss til å verke mindre spionaktige?

Asbjørn stilte spørsmål ved min eminente plan for synkroniserte historier. Etter 15 minutt i den iranske konsulatgrillen var Marius tilbake. Han

40 | STANLANDA

hadde fått nokre av dei same spørsmåla som meg og hadde vore klar på at vi berre var der som turistar. Asbjørn fekk òg audiens, men berre i fem minutt.

Doktor Vodka gliste breitt då han kom ut att.

– Han stod og venta på meg, tok meg i handa og berre lo. «Are you really here as tourists,» spurde han, før han berre kalla oss «you crazy, crazy Norwegian guys!».

To minutt seinare vart vi ropte opp. Dei tre passa våre vart leverte, og vi vart vifta ut. Dei etterlengta visuma var inni. Marius såg 10 år yngre ut.

Vi kunne endeleg oppføre oss som ekte turistar. I Afghanistan. Det var på tide å finne postkort. I eit land utan turistar er det lettare sagt enn gjort. Vi fann gull i den fjerde butikken, ein bokhandel. Dei tre første butikkeigarane visste ikkje eingong kva postkort var. Men hos bokhandlaren i Herat var det til og med fleire motiv. Gøymde under fleire lag med støv og ein stabel eldgamle bøker. Postkort var tydelegvis ikkje det han tente mest pengar på. Ikkje eingong som postkortmonopolist. Vi var uansett nøgde, men bokhandlaren selde sjølvsagt ikkje frimerke.

– Try the post office, foreslo han.

Ein banebrytande idé. Maroof køyrde oss dit, sjølv om heller ikkje han skjønte poenget med postkort. Vi gjekk over den store bakgarden og inn i ein bygning utan elektriske lys. Heilt inst, etter å ha passert ein del postboksar, fann vi ein skranke. Ingen snakka engelsk. Vi viste dei postkorta, peika på baksida og spurde veldig sakte om «stamps». Så om «frimerke». Ikkje eingong «Briefmarken» skjønte dei, og vi vart møtte av to hovudristande posttilsette. Maroof gjekk inn i omsetjarrolla. Vi kunne ikkje sende noko om det ikkje var inne i ein konvolutt, vart vi fortalde.

– But they are postcards. They are designed to be envelope independent, to show those we send them to how pretty it is in Herat.

Eg prøvde å forklare.

Maroof tok til slutt poenget. Etter ei lengre meiningsutveksling fekk vi endeleg kjøpe frimerke til alle postkorta. Kapitalismen har tydelegvis ikkje kome til Herat. Du veit du er i eit turistlaust land når til og med konseptet postkort er ukjent. Takk skal de ha, Taliban. Bra jobba.

Spørsmålet er kva tid tilhøva blir betre i dette fantastiske landet. Om i det heile. Folk der fortener det. Det gjer også framtidige reisande. Eg kjem attende. Snart, håpar eg.

Og Marius? Han har utruleg nok vore attende i Afghanistan 6–7 gonger. Kvifor i all verda? Han var mot alle odds ein av to som regisserte nrk

PAKISTAN | 41

sin dokumentarserie «Exit Afghanistan». Sjå serien i nrk sin avspelar,* men ikkje forvent noko turistperspektiv. Merk at nrk valde å sende Marius på sikkerheitskurs i Wales, og at han i Afghanistan vart passa godt på av det norske forsvaret. På dei neste turane hadde dei også ordna han returvisum på førehand. Marius hadde insistert på det i kontrakten sin med nrk. Fornuftig.

Pakistan FOLKETAL: 188 000 000 | HOVUDSTAD: ISLAMABAD | MYNTSORT: PAKISTANSK RUPI

Å kome inn i Pakistan var også ei utfordring. Denne gongen reiste eg åleine, og eg måtte på ny misbruke pressekortet og skryte på meg eit researchoppdrag. Denne gongen var det ikkje eingong min idé. Den svært så hjelpsame mannen på ambassaden i Oslo følgde reglane, men opplyste gjerne om korleis dei kunne omgåast. Det er det eg kallar løysingsorientert, når det er dørvakta som opplyser om smottholet.

Turen gjekk til kystbyen Karachi via Istanbul i Tyrkia. Som vanleg hadde eg droppa omfattande research. Eg hadde likevel avtala at eg skulle treffe Nadia, ei reiseglad lokal dame. Ho og ein kompis henta meg på halvlugubre Embassy Inn litt utanfor byen. Saman køyrde vi til stranda og fann ein restaurant. Pakistansk mat kan vere i sterkaste laget, men heldigvis er eg godt herda etter at eg tok feil av grøn chili og grøn paprika i Ohio tidleg på 90-talet. Nadia og kompisen viste meg deretter rundt i byen i nokre timar.

Dei bagatelliserte eit terroråtak på ein av marknadane nokre dagar før.

– These things happen, sa ho.

Det uroa meg ikkje spesielt mykje, trass i svært høg beredskap ved dei finaste hotella. Eg kom inn på Sheraton. Til og med med shorts. Etter den dyraste kaffikoppen i Pakistan køyrde dei meg attende på hotellet. Det var ikkje trygt å spasere dit, sa dei.

Men eg kunne ikkje gå rundt med nervar i høgspenn. Og det verste ein kan gjere på reiser i ukjende område, er å framstå som om ein ikkje veit kva ein gjer der. Tydeleg utilpasse turistar tiltrekkjer seg trøbbel. Sjølv finn eg alltid eit punkt eg går til med heva hovud om eg ikkje føler meg trygg. Så får det heller sjå ut som eg er ein bortskjemd kar frå beste vestkant. Mangelen

* http://tv.nrk.no/serie/exit-afghanistan.

42 | STANLANDA

på moteriktige klede avslører uansett at postadressa mi ligg austanfor Bogstadvegen. For dei som bryr seg om slikt.

Dagen etter bestemte eg meg for å gå til byen. Ein kilometer frå hotellet vart eg stogga av ikkje mindre enn 14 politifolk. Ein var tydeleg sjef. Mengda metall på uniforma avslørte posisjonen hans. Det same gjorde det at han sat i framsetet ved sidan av sjåføren. Eit dusin ordinære politimenn sat på lasteplanet.

– What are you doing here?

Politisjefen gjekk rett på sak.

– I am just walking to town, sir.

Eg tenkte at det var best å vere høfleg.

– No you are not. Not anymore. You cannot walk here. It is dangerous for a white kid like you! Where are you going? You will take a taxi!

Det var fånyttes i det heile teke å prøve å protestere. Fleire av politifolka frå lasteplanet stod rundt meg i ein halvsirkel på fortauet. Det var ikkje kvar dag dei stogga nordmenn som gjekk tur.

Få minutt seinare sat eg i baksetet på i ein ussel liten gul og svart drosjebil. Ein Suzuki Alto. Sjåføren hadde fått sine ordrar. Eg skulle køyrast til tryggleiken. Men ved første raude trafikklys gjekk eg ut av bilen, trass heftige sjåførprotestar. Barnesikring er ikkje standard på Suzuki Alto sine Pakistan-modellar. Eg betalte og spaserte vidare. Overbeskyttande politimann, tenkte eg.

Turkmenistan FOLKETAL: 5 200 000 | HOVUDSTAD: ASJKHABAD | MYNTSORT: TURKMENSK MANAT

Turkmenistan er eit av dei særaste landa i verda. Det er ikkje heilt på NordKorea-nivå, men landa konkurrerer i same liga som dei to einaste stalinistiske landa i verda. Som i Nord-Korea kjem du berre inn i landet som turist om du har ein guide.

Hovudstaden heiter Asjkhabad. Sei det høgt. «Asj-ga-bad.» Det ligg herleg og pirrar i munnen. Fram til eg omsider reiste dit, like etter Afghanistan-turen, hadde eg Tourettes syndrom-liknande symptom i fleire månadar.

Eg kunne sitje i ein middag eller på jobb og brått seie «Asjkhabad». Ikkje noko meir. Så fasinert var eg av byen og landet. Kvifor? La meg liste nokre døme.

TURKMENISTAN | 43

• Vekedagar og månadar der er oppkalla etter den no avdøde diktatoren Saparmurat Nijazov sine slektningar.

• Nijazov tok sjølv namnet «Turkmenbashi». Det betyr alle turkmenarar sin far. Persondyrkinga vart deretter. Det hjelpte ikkje at noko av det første han gjorde, var å erklære seg sjølv som president på livstid.

• Mange gater, skular, ein by, ein 300 kilo tung meteoritt som krasjlanda i landet, ein vodkasort og dessutan flyplassen har fått same namn.

• Den første månaden, januar, heiter sjølvsagt Turkmenbashi. April vart kalla Gurbansoltan edzhe, etter mora. Men ho var tydelegvis ikkje nøgd. Det som tidlegare var kjent som vanleg brød (chorek), endra brått også namn til gurbansoltan edzhe. Sært. Kven vil ete si eiga mor?

• Det må ha oppstått ein del interessante språklege situasjonar når alt heiter Turkmenbashi. Kva om eg til dømes skulle reise saman med Turkmenbashi (mannen) frå Turkmenbashi (flyplassen) til Turkmenbashi (byen) i Turkmenbashi (månaden) for å vitje Turkmenbashi (skulen) i Turkmenbashi (gata) for å drikke Turkmenbashi (vodka)? Det er kanskje ikkje det sistnemnde eg bør gjere på ein skule, men poenget er illustrert.

• I 2001 skreiv Turkmenbashi ei bok han kalla Ruhnama. Det tyder sjela si bok og inneheld ei blanding av dikt og poesi og dessutan Turkmenistan si historie. Ja, for ikkje å gløyme moralske retningslinjer. Boka måtte liggje framme i alle bokhandlar og statlege kontor. I moskéane var det eit krav at den låg ved sida av Koranen. Og dei stakkars innbyggjarane måtte pugge boka utanåt for i det heile å ha ein sjanse på ein offentleg jobb eller til å få førarkort. Ein periode var dei fleste andre bøker forbodne, sjølv på biblioteka. Det var om ikkje anna lett å finne boka du var ute etter. «Du er ute etter Ruhnama, ja? Du finn den i bokhyllene 1–65.»

• Nijazov, eller Turkmenbashi, som han altså likte å kalle seg, fekk laga ein 15 meter høg gullstatue av seg sjølv på ein 63 meter høg sokkel. Statuen dreier, slik at den alltid ser mot sola. Med uavgrensa makt og pengar hadde kanskje dei fleste funne inspirasjon til å få laga ein slik av seg sjølv.

• Og du trudde Høybråten var tidleg ute? Turkmenbashi vart svært så oppteken av folkehelse etter at han sjølv slutta å røykje i 1997. Røyking vart straks forbode på offentleg stad.

• Gulltenner likte han heller ikkje, og dermed vart dei førte opp på forbodslista. Det var betre å unngå hol i tennene, og den beste måten å gjere det på var å gnage på eit bein, meinte han.

• Merk at store delar av Turkmenistan er ørken. Det brydde ikkje Turkmenbashi seg så mykje om. I 2004 gav han ordre om at eit enormt isslott skulle byggjast

44 | STANLANDA

i Karakum-ørkenen, ein av dei varmaste stadene i regionen. Ved isslottet skulle det lagast ein dyrehage som pingvinar skulle tvangsflyttast til.

• Delar av Asjkhabad er fulle av svære og imponerande marmorbygg der nesten ingen jobbar. Dei har blitt bygde berre for å imponere innbyggjarar og tilreisande. Dei har liten nytteverdi, men bidrar til at delar av Asjkhabad ser ganske så imponerande ut.

• Sminke var tidlegare forbode. Nijazov såg ein kvinneleg nyheitsopplesar på turkmensk fjernsyn. Ho var oversminka, og diktatoren vart sinna. Turkmenske damer var fine nok og trong ikkje sminke, meinte han. Dermed vart det sminkeforbod med umiddelbar verknad.

• Sirkus og liknande moro var forbode i Turkmenistan i ni år. Turkmenbashi sa at verken sirkus, klovnar, kino, opera eller ballett hadde nokon tradisjon i Turkmenistan.

• Elektrisitet er gratis i landet, og bensin kostar nesten ingenting.

• Trass i prova på det motsette insisterte Turkmenbashi, eller Serdar Saparmurat Turkmenbashi Den Store, som var den offisielle tittelen hans, at han personleg var imot å sjå bilete og statuar av seg sjølv overalt. Men han ofra seg likevel. «Sidan det var det folket ønskte.» Då så.

Dette var rett og slett berre eit land eg måtte inn i. Landet har modifisert seg noko med ny leiar, men ikkje mykje. Dessverre for dei som bur der, er det framleis eit svært «eksentrisk» og undertrykkjande land. For å kome oss inn i Turkmenistan hadde vi organisert innreise via eit turistbyrå for å ordne den lovpålagde guiden. Marius og Asbjørn hang framleis med frå Afghanistan, medan Øystein hadde møtt oss i Mashad i Iran. Vi hadde teke drosje frå Mashad og gått over grensa. Etter formalitetane der vart vi møtte av ein mann. Ein stor mann.

– My name is Oleg. It is the Russian name for your god.

– Our god? Øystein var ikkje heilt med.

– Yes, your famous god Odin.

Den russiske guideguden vår på to meter og fem centimeter hadde gjort sin research. Oleg gjekk i kamuflasjeklede og hadde ei gulltann. Den må ha kome etter at forbodet var oppheva. I det store og heile ein eksentrisk jævel.

Han lukka døra til bilen vi hadde blitt vist inn i, og køyrde mot Asjkhabad.

– Welcome to Turkmenistan! People from Iran consider this hell. They have no girls and no alcohol. We have a lot of girls and a lot of alcohol.

Oleg smilte. Litt. Vi ante kor dette ville gå.

– Are you here for drinks or for girls?

TURKMENISTAN | 45

– Hehe … I am sure we will have some drinks, but we have girlfriends at home.

Eg prøvde å vere diplomatisk. Oleg visste knapt at diplomatiet var funne opp.

– So? Svara han umiddelbart.

– But Oleg, do you not believe in love?

– Love was invented by the French. They were too cheap to pay for prostitutes.

Punktum finale. Svaret kom utan tenkjetid og vart frå då av berre omtala som tidenes ultimate respons. Prinsessa hadde utvilsamt blitt målbunden.

Tause vart vi køyrde til matmarknaden i sentrum av Asjkhabad. Vi skulle fylle opp bilen med mat før avreise til Karakum-ørkenen. Der skulle vi bu i telt ved sida av eit gigantisk krater der det brenn ein evig flamme. Guiden spurde kva mat vi ville ha.

– I already got alcohol, sa han.

Det var ikkje eit svar Doktor Vodka var spesielt nøgd med.

– How much?

Han kravde å inspisere vodkalageret i bilen. Det enda med at vi kjøpte meir vodka og nokre øl. Asbjørn gliste då vi køyrde frå marknaden. Oleg berre rista på hovudet.

Tre timars køyretur seinare var vi ved målet. «Døra til helvete» blant vener. Vi snakkar om eit 30 meter djupt krater på over 100 meter i diameter.

Det er ikkje noko spesielt med det. Bortsett frå flammane. Gass siv opp i krateret frå ei lomme langt nede. Ein eksplosjon på 70-talet tende på gassen, og sidan har flammane sleikt krateret som ligg for seg sjølv i ørkenen. Det er blant dei råaste turistattraksjonane eg veit. Spesielt sidan det knapt er turistar der. Heilt klart ein bonus. Vi var ikkje vonde å be, men sprang frå campen ned til krateret. – Heilt unikt! Marius var i høglydt fotorus.

Det begynte å skumre, og vi gjekk attende til leirplassen. Der slo vi opp tre tomannstelt 500 meter frå krateret. Øystein og eg skulle dele eitt, Marius og Asbjørn eit anna. Oleg hadde sitt eige telt. Hjelpesjåføren som brått dukka opp, skulle liggje i sin eigen bil, ein ekte amerikansk pickup.

Deretter venta turkmensk te på eit afghansk teppe. Leirbålet gav oss lys og varme, men lyden derifrå vart enkelt overdøyvd av kraterflammane trass i at dei var eit stykke unna. Der vart det omsett megawattimar.

Vi fordøydde inntrykka så langt i annleislandet medan Oleg laga mat.

Han hadde slått ned luka bakarst på pickupen og kokkelerte på to gassbluss.

Vi sat mellom han og krateret. Stereogass. Brått fekk Asbjørn eit innfall.

46 | STANLANDA

Han trong påfyll av inntrykk og hadde ein plan. Det var naudsynt med to flasker vodka. Han gjekk bort til Oleg medan vi andre heldt fram med småpraten. Ein halvtime seinare kom dei attende i lag. Med maten. Dei hadde knekt ei vodkaflaske kvar. Oleg var dritings og snøvla fram at vi berre måtte ete så mykje vi ville. Av det som han ikkje hadde mista i sanden på veg til leirbålet. Den russiske kjempa gliste.

Før han tok oppstilling som ein ulv ved fullmåne. Med kjeften i vêret.

– Oooooooooooodin!

Gaula han. I eit langstrekt hyl. Før han sprang inn i ørkenmørket vekk frå krateret medan han framleis påkalla den norrøne guden. Mannen var tydeleg langt over ei kvar grense for anbefalt alkoholinntak. Asbjørn hadde drukke Oleg under både bord og afghansk teppe. Doktor Vodka smilte triumferande og opna endå ei vodkaflaske. Til maten, forklarte han.

Maten var god. Ei slags turkmensk kyllinggryte, om enn ikkje heilt etter oppskrifta etter ei flaske inspirasjonsvodka, men pytt pytt. I panne.

Vi høyrde sporadiske Odin-rop i eit kvarter. Frå ulike retningar. Før Oleg Odin kom attende.

– I had to piss.

Sa han. Før han åt nokre skeier med gryterett.

– You are a monster. How can you drink so much?

Doktor Vodka fekk passet sitt påskrive. Guidekjempa vart neppe drukken under bordet kvar dag. Men kvelden var enno ung. Ein hjelpar rydda vekk matrestane. Oleg hadde så vidt kome til hektene att og fortalde om området og bakgrunnen for krateret. Det heile var litt uklart. Ingen som hadde vore i nærleiken under eksplosjonen, hadde overlevd, men han mumla om både våpentestar og narkotikasmugling. Ein god guide veit å gje oss spennande historier i øydemarka.

På veg til Turkmenistan hadde vi stadig diskutert Natasha. Turistbyrået sin kundehandsamar som hadde organisert turen og arrangert at Oleg henta oss ved grensa. Vi hadde aldri treft ho, men ho høyrdest sexy ut. Eg hadde skrudd på høgtalaren på mobiltelefonen kvar gong eg snakka med ho for å avtale.

– Oleg. You know Natasha. Is she nice?

Spurde eg entusiastisk.

– She sounds nice!

Supplerte eg. Det vart heilt tyst. Bortsett frå kraterflammane i bakgrunnen. Stillheita varte i nokre sekund, tydelegvis var spørsmålet av ugrei art.

– Of course she is nice. She is my wife!

TURKMENISTAN | 47

Det var ingen måte å hente seg inn att på. Oleg var rasande, fornærma og sjalu. Eit sjakktreff av eit spørsmål. Resten av maten vart fortært i stillheit. Vi gjekk sidan ned att til krateret for å sjå det i mørket. Eg heldt meg i trygg skubbeavstand frå guiden vår. Men han fekk raskt betre ting å tenkje på. Heilt uventa kom det ein ny firehjulstrekkjar med fire lokale karar i.

Oleg kjende dei godt, og drikkeduellen med doktoren var raskt gløymd.

Han fekk tilbod om meir vodka.

– I will drink a little with my friends, sa han. Før han sette seg inn i bilen, som forsvann i mørket.

Vi gjekk åleine attende til leirplassen, tok ein nightcap og gjekk til køys.

Eg hadde sekken min i forteltet. Inne i det grellgule teltet låg Øystein og eg i kvar vår sovepose. Vi sovna på kort tid.

I totida bråvakna eg av den karakteristiske lyden av glidelås i sakte fart.

Nokon ville inn. Eg sette meg opp og bøygde meg mot opninga. Der såg eg Oleg sitt fårete, fulle glis.

– Oleg, what are you doing? Go to your own tent.

Eg drog glidelåsen igjen og la meg i soveposen att. Tre minutt seinare vart glidelåsen opna i ekspressfart, og Oleg hoppa inn mellom Øystein og meg. I tomannsteltet. Vi snakkar om tett bonding. Etter få sekund var det flittig saging av tømmerstokkar. Det var ingen sjanse for at eg skulle kunne sove med ei slik snorking, og eg gjekk ut av teltet for å tisse. Då oppdaga eg at sekken min ikkje lenger var i forteltet. Eg fekk lettare panikk. Der låg pass og pengar. Og øyreproppar. Kven kunne ha teke den? Eg såg borte ved bålet som det framleis var liv i og rundt bilen. Ingenting. Eg gjekk bort til nokre ørkenkratt og slo lens med lyden av flammar i bakgrunnen. Heilt surrealistisk. Og fortvilande sekkelaust.

Attende i teltet prøvde eg å sove att. Men Oleg hadde ikkje tenkt å gje seg med snorkinga. Hemnen for Natasha-fornærminga mi var tydeleg. Eg skubba til han, men utan nokon annan effekt enn at han vrei litt på seg. Nok til at eg såg sekken min. Den låg Oleg i skei med i søvnfylla. Med eit godt grep rundt. Eg kunne gløyme å få tak i øyreproppane. Det var berre for meg å ta soveposen og leggje meg ved bålet. Øystein kjeppjaga Oleg ut av teltet eit par timar seinare. Oleg hadde begynt å fryse og prøvd å stele soveposen hans. Då hadde det klikka for den sindige sunnfjordingen, som har svart belte i judo. Sekken min hadde russaren lagt igjen. Tilsynelatande ubesudla.

Vi måtte returnere til Asjkhabad tidleg neste morgon. Det var fredag, og vi var avhengige av nye visum til Iran. Det hadde teke si tid førre gong,

48 | STANLANDA

så vi frykta det verste. Oleg snorka høglydt i teltet sitt, og Marius tapte stein-saks-papir-turneringa om å vekkje beistet. Det tok nokre minutt med alt frå forsiktig lokking til roping og høglydt brøling. Til slutt lukkast han.

Oleg kom ut i kamuflasjefarga boksershorts og bar overkropp. Guden Odin hadde vore stolt. I Turkmenistan har dei to liter store Coca-Cola-flasker i tynn plast. Eg har aldri før eller sidan sett nokon styrte alt innhaldet i ei slik flaske. Oleg kunne drikke meir enn vodka. Før han tok på seg militærstøvlane sine og småsprang bort i ørkenen. Naudsynt ærend var i gjære. Vi sa ikkje så mykje under frukosten, og Oleg såg ut som eit vandrande lik. Seriøs bakfyll. Vi skjønte raskt at det var no andrehjelparen, ein spinkel mann med bart, ville ta affære og køyre oss dei tre timane til byen. Oleg vart att i ørkenen.

– I have to fix things.

Hjerneceller, rekna vi med.

Den iranske ambassaden i Asjkhabad var veldig mykje meir moderne og imøtekomande enn i Herat. Vi fylte ut eit skjema, betalte i banken like ved og fekk nye visum. På dagen. Himmelsk samanlikna med i Afghanistan.

Vi sjekka inn på hotellet og gjekk ut for å inspisere sentrum. Aldri før har eg sett så mange fine damer på éin stad. Mange av dei gjekk i ein slags bunad, ein tettsitjande raud kjole med ulike mønster på. Folkedrakta framheva dei velforma kroppane. At Turkmenistan er landet med dei finaste damene i verda? Kvifor hadde ingen sagt noko om dette før?

Nokon ville halde på hemmelegheita.

Eg kan skjøne kvifor. Damene veit til dømes verkeleg korleis dei skal gå på høge hælar. Truleg er det eit fag i grunnskulen på linje med sløyd og heimkunnskap. Og skjørta rekk like langt ned som eit gjennomsnittleg lêrbelte. Det vart mange norske kink i nakken den helga i Asjkhabad.

Måndagen skulle vi attende til Iran og treffe ein kamerat av Marius.

Nede i hotellobbyen sat Oleg.

– How are you doing, spurde Øystein.

– Now, fine.

Sa Oleg. Sakte. Stakkaren hadde vore bakfull i 48 timar. Han køyrde oss attende til Iran-grensa. Vel vitande at han skulle vakte seg vel for norske turistar i framtida.

– Don’t drink and guide.

Sa Marius. Før vi gjekk ut av Turkmenistan.