Περιεχόμενα 11
Εισαγωγή
23
Ι. Με αφορμή τις συζητήσεις στη Β΄ Διπλή Αναθεωρητική Βουλή (Μάρτιος 1911)
24
I.i. Το γλωσσικό ζήτημα και το ’21
33
I.ii. Η απαλλοτρίωση των εδαφών της Θεσσαλίας
37
ΙΙ. Η αξιοποίηση του ’21 με αφορμή την άρνηση για συμμετοχή των Κρητών πληρεξουσίων στην Ελληνική Βουλή (Μάρτιος 1912)
44
ΙΙΙ. Η προβολή της Επανάστασης στους Βαλκανικούς Πολέμους
54
IV. Οι εξελίξεις στη Βόρειο Ήπειρο (Μάρτιος 1914) και ο Αγώνας της Ανεξαρτησίας
59
V. Η επέτειος του 1821 κατά τα πρώτα έτη του Εθνικού Διχασμού (1915-1917)
84
VI. Μακεδονικό Μέτωπο, Ουκρανική Εκστρατεία και χρήση του ’21
99
VII. Η επέτειος του 1821 στα χρόνια της Μικρασιατικής Εκστρατείας (1919-1922)
100
VII. i. Μετά την απόβαση στη Σμύρνη και εν αναμονή των αποτελεσμάτων των διπλωματικών διαπραγματεύσεων του 1920
106
VII.ii. Κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων
126
Επιλογικά
Εισαγωγή Την 24η Μαρτίου 2020, η Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας Κατερίνα Σακελλαροπούλου στο μήνυμα που απεύθυνε προς τον ελληνικό λαό διά των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης, εν όψει του εορτασμού της επετείου της 25ης Μαρτίου 18211, αφού τόνισε τη σημασία που έχει η Ελληνική Επανάσταση για την Ελλάδα –«με την Επανάσταση ενάντια στον Οθωμανικό Δεσποτισμό ο ελληνικός λαός διεκδίκησε και κέρδισε οριστικά το δικαίωμα να ορίζει ο ίδιος τη μοίρα του· […] ο Αγώνας […] και οι θυσίες των προγόνων μας άνοιξαν τον δρόμο για ένα σύγχρονο κράτος…»–, σύνδεσε την επέτειο του Αγώνα με τις σύγχρονες
1 | Για την καθιέρωση της 25ης Μαρτίου ως εθνικής εορτής βλ. Κουλούρη
Χριστίνα, «Γιορτάζοντας το Έθνος: Εθνικές επέτειοι στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα», Κείμενα αφιερωμένα στον Γιάννη Γιαννουλόπουλο, Ασίνη, Αθήνα 2012, σ. 181-210, και τ.ι., «Μύθοι και σύμβολα μιας εθνικής επετείου», διαθέσιμο στο esxianagnosiskor.blogspot.com/2009/12/blog-post_08. html.
Π. ΠΥΡΠΥΡΗΣ
12
συνθήκες στη χώρα. Συγκεκριμένα: α) επισήμανε ότι η επέτειος «βρίσκει τη χώρα […] αντιμέτωπη με μια πρωτόγνωρη απειλή, […] έναν εχθρό […] που έχει αλλάξει δραματικά την καθημερινότητά μας, την πανδημία του κορωνοϊού», β) παραλλήλισε έμμεσα τους ήρωες αγωνιστές τού ’21 με όσους πρωταγωνιστούν στις σημερινές συγκυρίες. Ήρωες χαρακτήρισε, μεταξύ άλλων, όσους υπηρετούν στις Ένοπλες Δυνάμεις, γιατί «προστατεύουν τα σύνορα της χώρας από την επιθετικότητα της Τουρκίας», τους γιατρούς και τους νοσηλευτές, τα στελέχη του κρατικού μηχανισμού και όσους πολίτες εργάζονται ανιδιοτελώς «για να καλύψουμε τις καθημερινές μας ανάγκες», γ) διατύπωσε την άποψη ότι «όπως τότε, έτσι και σήμερα, για να θωρακίσουμε το εμείς και να κρατήσουμε την πατρίδα όρθια, καλούμαστε να παραμερίσουμε το εγώ» θυσιάζοντας προσωρινά ατομικές ελευθερίες, ώστε να διαφυλαχθεί το υπέρτατο αγαθό της Δημόσιας Υγείας, αφού ανέφερε ως βασικό «δίδαγμα» της Επανάστασης τη μακρυγιάννεια πρόταξη του εμείς έναντι του εγώ, και αφού ισχυρίστηκε ότι «η ατομική ευθύνη, η συνεργασία και η αλληλεγγύη βρίσκονται στην καρδιά του νέου πατριωτισμού που έχουμε ανάγκη»2. Σε τέτοιες συνδέσεις του παρελθόντος με το παρόν και σε ανάλογους παραλληλισμούς δεν προβαίνουν μέσω του Τύπου μόνο πολιτειακοί παράγοντες και στελέχη πολιτικών κομμάτων σε εθνικές επετείους3. Οι αρθρογράφοι
2 | Βλ. «Τo μήνυμα της Προέδρου της Δημοκρατίας Αικατερίνης Σακελ-
λαροπούλου 24/3/2020», ΕΡΤ, διαθέσιμο και στο https://www.youtube. com/watch?v=AKgrvrxhwZM [Ανάκτηση 3/4/2020]. 3 | Τις αναλογίες της κ. Αικ. Σακελλαροπούλου, με τις εμφανείς μακρυγιαννικές παραπομπές, τις αφήνω συνειδητά ασχολίαστες.
13
ΤΟ 1821 ΣΤΟΝ ΤΥΠΟ 1911-1922
χρησιμοποιούν επίσης τις ίδιες ρηματικές πρακτικές και διατυπώνουν παρόμοιες ιστορικές αναλογίες όχι μόνο για να υπογραμμίσουν στοιχεία της (εθνικής) ταυτότητας και να εγχαράξουν αξίες και κανόνες συμπεριφοράς4, αλλά, επίσης, για να προωθήσουν συγκεκριμένες πολιτικές επιλογές σε συγκεκριμένα ιστορικά πλαίσια. Και τούτο, γιατί ο Τύπος πολύ συχνά, αν όχι πάντοτε, «εμπλέκεται […] σε πολιτικές διαμάχες, υποστηρίζει καθεστώτα ή στρατεύεται εναντίον τους, αναδεικνύει μεσσίες ή τους κατακρημνίζει, εξυπηρετεί ιδιωτικά, συντεχνιακά, κομματικά ή εθνικά-κρατικά συμφέροντα […], προάγει τον πολιτισμό κάθε τόπου ή λειτουργεί αναχαιτιστικά ως συντηρητικό ή και αντιδραστικό εμπόδιο, λαϊκίζει αγρίως ή προσπαθεί να κρατήσει κάποια κριτική απόσταση»5. Το χρονικό διάστημα 1911-1922 συνιστά ιστορική περίοδο που οριοθετείται αφενός από μια σημαντική αλλαγή στην εσωτερική πολιτική σκηνή της χώρας, την έναρξη της γεμάτης συγκρούσεις προσπάθειας εκσυγχρονισμού της, και αφετέρου από τη Μικρασιατική Καταστροφή και τις πολλαπλές συνέπειές της. Η τότε ελληνική κοινωνία χαρακτηριζόταν: i) από την εμπλοκή της σε αλλεπάλληλους πολέμους: α) στους Βαλκανικούς Πολέμους του 19121913, που είχαν ευνοϊκή έκβαση για την Ελλάδα και προκαλούσαν γενική ευφορία, αλλά δεν επέφεραν λύση σε όλα τα εθνικά ζητήματα, β) στον Α΄ Πα-
4 | Βλ. αναλυτικά: Hobsbawm Eric, «Introduction: Inventing traditions»,
στο Hobsbawm Eric – Ranger Terence (επιμ.), The invention of tradition, Cambridge 1983, σ. 1-14. 5 | Μπουκάλας Παντελής, «Ο τύπος ως συμπαραγωγός της ιστορίας», εφ. Καθημερινή, 22/3/2015 στο https://www.kathimerini.gr/opinion/808012/ o-typos-os-symparagogos-tis-istorias/ [Ανάκτηση 3/4/2020].
Π. ΠΥΡΠΥΡΗΣ
14
γκόσμιο Πόλεμο το 1917, στο Μακεδονικό Μέτωπο και στην Ουκρανική Εκστρατεία και γ) από τον Μάιο του 1919, στη Μικρασιατική Εκστρατεία, ii) από έντονο πολιτικό φανατισμό· η οξεία αντιπαράθεση μεταξύ Βασιλιά και Πρωθυπουργού στο πλαίσιο της δίνης του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου οδήγησε σε ρήξη με εμφυλιοπολεμικά χαρακτηριστικά (Εθνικός Διχασμός) και συνέβαλε στην εγγραφή τού ξένου παράγοντα στις εσωτερικές εξελίξεις, iii) από εθνικισμό, iv) από διόγκωση των κοινωνικών ανισοτήτων, εσωτερική μετανάστευση και προσφυγιά. Ήταν, όπως έχει γλαφυρά χαρακτηριστεί, «μια κοινωνία σε κατάσταση χαοτικής ρευστότητας, στο πλαίσιο της οποίας έβρισκαν πρόσφορο έδαφος και αναδεικνύονταν ιδεολογικές αντιθέσεις και κάθε λογής φυγόκεντρες τάσεις»6. Οι συνθήκες της συγκεκριμένης περιόδου ευνόησαν τη δημιουργία ενός πολυδιάστατου και οξύτατου πολιτικού διαλόγου στον Τύπο. Οι εφημερίδες συγκροτούσαν ένα κυρίαρχο δίπολο και κατατάσσονταν βιβλιογραφικά σε βενιζελικές και αντιβενιζελικές7, αν και σταδιακά –ιδίως από
6 | Βουτουρής Παντελής, «Λογοτεχνικές αναζητήσεις», στο Χατζηιωσήφ
Χρ. (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, τ. Α2, Βιβλιόραμα, Αθήνα 2003, σ. 287. 7 | Για το «κίνημα» του βενιζελισμού και την αντίρροπή του «διαταξιακή συμμαχία», τον αντιβενιζελισμό, βλ. ενδεικτικά: Μαυρογορδάτος Γιώργος, «Βενιζελισμός και αστικός εκσυγχρονισμός», στο: Συλλογικό, Βενιζελισμός και αστικός εκσυγχρονισμός, Ηράκλειο, (επιμ.) Μαυρογορδάτος Γιώργος – Χατζηιωσήφ Χρήστος, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 1988, σ. 9-10, Διαμαντόπουλος Θανάσης, Οι πολιτικές δυνάμεις της βενιζελικής περιόδου, τόμ. 1ος, Ο Βενιζελισμός, τχ. α΄«Ο Βενιζελισμός της Ανόρθωσης», Σάκκουλας, Αθήνα – Κομοτηνή, 1985, σ. 35.
15
ΤΟ 1821 ΣΤΟΝ ΤΥΠΟ 1911-1922
την έναρξη της Ρωσικής Επανάστασης και εξής– τα σοσιαλιστικά και κομμουνιστικά φύλλα διεκδικούσαν (παρά τα πενιχρά τους μέσα) μέρος του αναγνωστικού κοινού8. Στο πλαίσιο του διαλόγου αυτού, ο Τύπος της εποχής ανέλαβε, όπως εύστοχα διατυπώνει η Δέσποινα Παπαδημητρίου,«τη συγκρότηση της οργανωμένης έκφρασης πολιτικών παρατάξεων, και ακόμη τη διαμόρφωσή της προσαρμόζοντάς την στις απαιτήσεις της εκάστοτε συγκυρίας». Επιπλέον, ανέλαβε την έκφραση και αποτύπωση της κοινής γνώμης, αλλά και τη διαμόρφωσή της, με τις αντιδράσεις που προκαλούσε κάθε κρίσιμη παρέμβασή του. Τέλος, «υποθάλποντας τις υπάρχουσες εσωτερικές αντιθέσεις και τροφοδοτώντας» προσδοκίες και φοβίες, συνέβαλε «στην παγίωση συγκεκριμένων πολιτικών συμπεριφορών και άσκησε μοντέρνα προπαγάνδα»9. Με άλλα λόγια, οι εφημερίδες συνιστούσαν τότε το κυρίαρχο μέσο ενημέρωσης των πολιτών, το κύριο μέσο προβολής των θέσεων των πολιτικών κομμάτων και το κατ’ εξοχήν όργανο διά του οποίου οι πολιτικές ελίτ επιχειρούσαν την κινητοποίηση του πληθυσμού. Ας ληφθεί ακόμα υπόψη ότι οι εφημερίδες είχαν ήδη μετεξελιχθεί σε επιχειρήσεις που αντιμετώπιζαν την είδηση ως προϊόν,
8 | Η επίδραση της Ρωσικής Επανάστασης που άρχισε τον Φεβρουάριο του
1917 και ολοκληρώθηκε τον Οκτώβριο ήταν αρκετά μεγάλη στην Ελλάδα. Δεν είναι τυχαίο ούτε το γεγονός ότι το 1917 αποτέλεσε την αφετηρία της ανάδειξης του συνδικαλιστικού κινήματος ούτε ότι σημειώνεται τότε άνθηση στον ελληνικό προοδευτικό Τύπο. Μόνο μέσα στον Ιούλιο του 1917 εκδόθηκαν τέσσερις εφημερίδες με σοσιαλιστικό προσανατολισμό (σημαντικότερες από τις οποίες ήταν ο Ριζοσπάστης και ο Εργατικός Αγώνας), οι οποίες πάλευαν σε αντίξοες συνθήκες να ανταγωνιστούν τις αστικές εφημερίδες. 9 | Παπαδημητρίου Δέσποινα, Ο τύπος και ο διχασμός 1914-1917, Ανέκδ. Διδ. Διατριβή, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα 1990, σ. 12.
Π. ΠΥΡΠΥΡΗΣ
16
υπάκουαν στους κανόνες του ανταγωνισμού και υιοθετούσαν ποικίλες μεθόδους εντυπωσιασμού και προσέλκυσης ενός ευρύτερου αναγνωστικού κοινού10. Με βάση τα παραπάνω, αλλά και με δεδομένο ότι η ετήσια περιοδικότητα των εθνικών επετείων «έχει […] το πλεονέκτημα να αποτυπώνει την αστάθεια των πολιτικών συγκυριών και τους κοινωνικούς διχασμούς»11, θα μπορούσε κάποιος βάσιμα να υποθέσει ότι ο Τύπος στο εν λόγω χρονικό διάστημα (1911-1922) θα συνέδεε την Επανάσταση του 1821, με όλη τη συμβολική σημασία της –ως παλιγγενεσία κι απαρχή της ανεξάρτητης πορείας του νεοελληνικού κράτους– με τις εκάστοτε εθνικές επιδιώξεις ή/και με τις στοχεύσεις των επιμέρους πολιτικών παρατάξεων σε φλέγοντα ζητήματα εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής. Πολλώ μάλλον από τη στιγμή που τότε κυριαρχούσε το εθνικό σε όλα τα άλλα επίπεδα της κοινωνικο-πολιτικής ζωής. Η κυριαρχία αυτή αποκτά μια επιπλέον βαρύτητα αν αναλογιστεί κανείς ότι συμπληρωνόταν ένας αριθμός ετών με συμβολική αξία από την έναρξη του Αγώνα, τα ενενηντάχρονα το 1911 και η «εκατονταετηρίς» το 1921. Η παρούσα μελέτη διερευνά τις πτυχές της Ελληνικής Επανάστασης και της δράσης των πρωταγωνιστών της που αξιοποιήθηκαν από τις εφημερίδες της εποχής, για να προβάλλουν όχι τόσο την τομή από το οθωμανικό παρελθόν όσο πρόσωπα, απόψεις και επιδιώξεις της παράταξης που υποστήριζαν ή/και για να βάλλουν κατά των πολιτικών τους αντιπάλων.
10 | Βλ. Παναγιωταρέα Αικατερίνη, Δύο δικτατορίες και ένα σκάνδαλο, Λι-
βάνης, Αθήνα 2008, σ. 45, Χατζηιωσήφ Χρ. (επιμ.), «Εισαγωγή», στο Ιστορία της Ελλάδας του 20ού…, τ. Α1, ό.π., σ. 15, Σαπρανίδης Δημήτρης, Ιστορία της ελληνικής γελοιογραφίας, τ. 1, Ποταμός, Αθήνα 2005, σ. 275. 11 | Κουλούρη Χρ., «Γιορτάζοντας το Έθνος...», ό.π., σ. 197.
17
ΤΟ 1821 ΣΤΟΝ ΤΥΠΟ 1911-1922
Από το σύνολο των εφημερίδων που κυκλοφορούσαν, μελετήθηκαν ανά περίπτωση, από τις μεν βενιζελικές οι: Εστία (του Αδώνιδος Κύρου), Ελεύθερος Τύπος (εκδόθηκε τον Αύγουστο του 1916), Νέα Ελλάς (κυκλοφόρησε από τα μέσα του 1914 ώς το 1921), Πατρίς (του Σπυρίδωνος Σίμου, εφημερίδα που ήταν ημιεπίσημο όργανο των Φιλελευθέρων ώς τον Μάρτιο του 1916, οπότε ανέλαβε τα ηνία η εφημερίδα Κήρυξ), καθώς και η Αστήρ (του Νικολάου Μπουλαχάνη). Από τις αντιβενιζελικές οι: Αθήναι (του Γεωργίου Πωπ, εφημερίδα που προσχώρησε στον αντιβενιζελικό πόλο λίγους μήνες μετά την ανάληψη της πρωθυπουργίας από τον Ελευθέριο Βενιζέλο και είχε σχέσεις με τον Ιωάννη Μεταξά), Ακρόπολις (αντιβενιζελική μετά τον Ιανουάριο του 1913), Εμπρός (του Δημητρίου Καλαποθάκη), Εφημερίς (του Γεωργίου Κορομηλά, που κατέστη αντιβενιζελική από τις αρχές του 1912), Καθημερινή (εκδόθηκε τον Σεπτέμβριο του 1919 από τον Γεώργιο Βλάχο), Νέα Ημέρα (έγινε αντιβενιζελική και γερμανόφιλη μετά τον Μάρτιο του 1915, οπότε εξαγοράστηκε), Νέον Άστυ (του Γεράσιμου Πετροβίκη, εφημερίδα που ήταν ημιεπίσημο όργανο του ραλλικού κόμματος αρχικά και ημιεπίσημη γουναρική εφημερίδα μετά την πρώτη παραίτηση Βενιζέλου και τη συγκρότηση της αντιβενιζελικής παράταξης), καθώς και οι Σκριπ (του Γρηγορίου Ευστρατιάδη), Χρόνος (του Κωνστανίνου Χαιρόπουλου – βενιζελική αρχικά, που όμως κατέστη πολύ νωρίς πολέμιος του Βενιζέλου)12 και Εσπερινή. Σημειωτέον ότι οι εφημερίδες που συγκροτούσαν καθέναν από τους δύο πόλους δεν παρέμειναν συνεπείς στην επιλογή τους καθ’ όλη τη διάρκεια της περιόδου που εξε-
12 | Για μια ερμηνεία της μεταστροφής των εφημερίδων Αθήναι και Χρόνος.
Βλ. Ματζούρης Στυλιανός, Η στάση του Ελληνικού Τύπου έναντι της πολιτικής του Ελευθερίου Βενιζέλου (1910-1914), Ανέκδ. Διδ. Διατριβή, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, Αθήνα 2014, σ. 561.
Π. ΠΥΡΠΥΡΗΣ
18
τάζεται, υπό την έννοια ότι ορισμένες βενιζελικές αρχικά εφημερίδες προσχώρησαν στον αντιβενιζελικό πόλο, γεγονός που με τη σειρά του οδήγησε στην έκδοση νέων βενιζελικών εφημερίδων. Μελετήθηκαν, ακόμη, κάποιες από τις εφημερίδες στις οποίες αρθρογραφούσαν μέλη του διασπασμένου ώς τα τέλη του 1918 σοσιαλιστικού κινήματος, όπως η Νέα Κοινωνία (την εξέδωσε ο Νικόλαος Γιαννιός το 191913), ο Εργατικός Αγών του Παναγή Δημητράτου (δεκαπενθήμερη ριζοσπαστική εφημερίδα, που εκδόθηκε τον Ιούλιο του 1917· ήταν αρχικά όργανο των σοσιαλιστικών τμημάτων της Αθήνας και του Πειραιά και κατέστη επίσημο όργανο του ιδρυθέντος τον Νοέμβριο του 1918 Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδος14), ο Ριζοσπάστης του Γιώργου Πετσόπουλου (από το καλοκαίρι του 1917 κ.ε.), αλλά και η πειραϊκή εφημερίδα Σφαίρα15. Ακολουθήθηκε, κατά τη μεν μνημόνευσή τους, η ημερομηνία έκδοσης σύμφωνα με το παλαιό ημερολόγιο που
13 | Στις αρχές της δεκαετίας του 1920, ο Ν. Γιαννιός είχε συνεργαστεί με
τον σοσιαλιστή Πλάτωνα Δρακούλη ως αρχισυντάκτης της εβδομαδιαίας εφημερίδας του τελευταίου, της Έρευνας. 14 | Το Σοσιαλιστικό Ελληνικό Κόμμα Ελάδος (ΣΕΚΕ) ιδρύθηκε κατά το Α΄ Ελληνικό Σοσιαλιστικό Συνέδριο, στο οποίο αντιπροσωπεύτηκαν περίπου 1.000 οργανωμένοι σοσιαλιστές από σοσιαλιστικές οργανώσεις διαφόρων πόλεων, μορφωτικούς ομίλους, καθώς και από τις εφημερίδες Εργατικός Αγών, Σοσιαλισμός και Αβάντι. Κάποιοι από τους συνέδρους ήταν βενιζελικοί. Το ΣΕΚΕ γράφτηκε ως μέλος στη (Σοσιαλιστική) Β΄ Διεθνή, αλλά τον Μάιο του 1919 αποχώρησε και ζήτησε να γραφτεί στην Κομμουνιστική Διεθνή. Η απόφαση αυτή, που λήφθηκε ύστερα από σφοδρές εσωτερικές συγκρούσεις, διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στον χαρακτήρα του κόμματος, το οποίο το 1921 πρόσθεσε στον τίτλο του, σε παρένθεση, τη λέξη «Κομμουνιστικό». Το ΣΕΚΕ μετονομάστηκε επίσημα σε ΚΚΕ τον Νοέμβριο του 1924. 15 | Δεν εντοπίστηκαν ψηφιοποιημένα τα σοσιαλιστικά έντυπα Έρευνα, Οργάνωσις, Σοσιαλισμός και Σοσιαλιστικά Φύλλα. Σύμφωνα με τον Γιώργο Λεονταρίτη, ο Σοσιαλισμός, που ήταν όργανο του Σοσιαλιστικού Κέντρου
19
ΤΟ 1821 ΣΤΟΝ ΤΥΠΟ 1911-1922
τότε ίσχυε, ενώ κατά την πραγμάτευσή τους, η κριτική ανάλυση λόγου16. Τέλος, στα αποσπάσματα που παρατίθενται διατηρήθηκε η γλώσσα και η ορθογραφία κάθε αρθρογράφου. Στο σημείο αυτό ας μού επιτραπούν δύο ακόμη επισημάνσεις: Πρώτον, ότι δεν στάθηκε πάντοτε εφικτό να βρεθούν τα φύλλα μηνός Μαρτίου όλων των εφημερίδων σε όλη τη διάρκεια της μελετώμενης περιόδου (εξαιτίας και των επιβληθέντων περιορισμών λόγω της πανδημίας του κορωνοϊού). Ωστόσο, όσες εντοπίστηκαν ψηφιοποιημένες συγκροτούν ικανοποιητικό δείγμα που επιτρέπει σε μεγάλο βαθμό τη διερεύνηση της υπόθεσης εργασίας. Δεύτερον, ότι, όπως αναμενόταν, οι εφημερίδες της εποχής αφιερώνουν άρθρα στα οποία προβάλλονται i) κάποιες από τις στιγμές δόξας της Επανάστασης του 1821,
Αθηνών του ρεφορμιστή Ν. Γιαννιού, δεν υπάρχει σε καμία ελληνική βιβλιοθήκη, ενώ διασώζονται ελάχιστα τεύχη των Σοσιαλιστικών Φύλλων. Βλ. Λεονταρίτης Β. Γιώργος, Το ελληνικό σοσιαλιστικό κίνημα κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο (μτφ. Σαράντης Αντίοχος), Εξάντας, Αθήνα 1978, υποσημ. 25, σ. 87, υποσημ. 30, σ. 124. 16 | Σύμφωνα με την κριτική ανάλυση λόγου, κάθε λεκτικό corpus περιλαμβάνει την ανάλυση τριών συνιστωσών: i) των λεκτικών πράξεων, όπου το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στο στάδιο οργάνωσης και μετάδοσης του κειμένου, ii) της κειμενικής διάστασης, όπου το βάρος στρέφεται στα νοήματα, τη δομή και την προθετικότητα, iii) της κοινωνικής παραμέτρου, όπου λαμβάνεται υπόψη το πλαίσιο που συντελεί στην παραγωγή, αναπαραγωγή των κοινωνικών σχέσεων και στη μελέτη της ιδεολογίας ως κατασκευών της πραγματικότητας. Με δυο λόγια, με τη μέθοδο αυτήν συνεξετάζεται η σχέση γλώσσας-κειμένου και ιδεολογίας, και το κείμενο μελετάται «ως φορέας ιδεολογικού περιεχομένου» το οποίο αναγνωρίζεται «στις δομές του λόγου και στα γεγονότα που παρουσιάζονται». Βλ. Fairclough Norman, Critical Discourse Analysis, Longman, London 1995, σ. 121-124, Ψύλλα Μαριάννα, Μεθοδολογία ανάλυσης ενός γεγονότος από τον έντυπο λόγο, Τυπωθήτω, Αθήνα 2010, σ. 31-59, Wodak Ruth (ed), Language, power and ideology. Studies in political discourse, J. Benjamins Publishing Company, Amsterdam/Philadelphia 1989, σ. 9 και 180-185.
Π. ΠΥΡΠΥΡΗΣ
20
ii) η δράση και ο ηρωισμός πρωταγωνιστών της Επανάστασης (που κάποιες φορές συνοδεύονται από ανατύπωση λιθογραφιών του Πέτερ φον Ες), iii) προς το τέλος της μελετώμενης περιόδου δημοσιεύονται ιστορικά ντοκουμέντα από την Υπηρεσία των Αρχείων του Κράτους, που ιδρύθηκε το 1914. Τα παραπάνω παρουσιάζονται στη μελέτη τούτη στον βαθμό που σχετίζονται με την πολιτική επικαιρότητα. Ασφαλώς, εκτενής είναι στον Τύπο της εποχής η αναμετάδοση λογής μνημονικών τελετών17, κύρια λειτουργία των οποίων είναι τόσο η συγκρότηση ή/και ενίσχυση της ταυτότητας και η ενδυνάμωση της κοινωνικής συνοχής και της αλληλεγγύης μιας ομάδας (διά της
17 | Στη μελετώμενη περίοδο, οι εορταστικές εκδηλώσεις της επετείου της
25ης Μαρτίου στην Αθήνα αρθρώνονταν συνήθως σε δύο ημέρες (την 24η και την 25η του μηνός) και περιλάμβαναν, σε γενικές γραμμές, την μεν παραμονή («προεόρτια»): κωδωνοκρουσία σε εκκλησίες, φωταγώγηση των υπουργείων και των κεντρικών οδών, σημαιοστολισμό καταστημάτων, κατάθεση στεφάνων (από επισήμους, μαθητές σχολείων, φοιτητές κ.ά.) σε ανδριάντες και μνημεία αγωνιστών του 1821 (το 1921 κατατέθηκαν στεφάνια και προσφωνήσεις στους τάφους των Κοραή, Κολοκοτρώνη, Κανάρη κ.ά. στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών), αποκάλυψη νέων μνημείων (τη δεκαετία αυτήν φιλοτεχνήθηκαν και αποκαλύφθηκαν τόσο πολλά, ώστε η Χρ. Κουλούρη ισχυρίζεται ότι για «πολεμική τέχνη» μπορούμε να κάνουμε λόγο μόνο από τους Βαλκανικούς Πολέμους και μετά). Ανήμερα της επετείου: δοξολογία στη Μητρόπολη (παρουσία της βασιλικής οικογένειας, εκπροσώπων της κυβέρνησης και των κομμάτων, υψηλόβαθμων αξιωματικών, ξένων διπλωματών κ.ά.), στρατιωτική παράταξη από τη Μητρόπολη ώς τα Ανάκτορα, κυρίως της Φρουράς των Αθηνών (στην οποία συμμετείχαν κάποιες φορές σπουδαστές των στρατιωτικών σχολών, προσκοπικά σωματεία, πομπές μαθητών), στρατιωτική παρέλαση (πραγματοποιείτο σταθερά από το 1918 κ.ε., με εξαίρεση το 1921) με συμμετοχή συνταγμάτων πεζικού, μοιρών πυροβολικού και ταξιαρχίας ιππικού, κανονιοβολισμούς, εκφώνηση πανηγυρικών λόγων (στην αίθουσα τελετών του Πανεπιστημίου Αθηνών από καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών, σε εκπαιδευτικά ιδρύματα όλων των βαθμίδων, σε λογής επαγγελματικά σωματεία και συνδέσμους [λ.χ. στον Σύνδεσμο των Συντεχνιών Αθηνών – Πειραιώς, στον
21
ΤΟ 1821 ΣΤΟΝ ΤΥΠΟ 1911-1922
εγχάραξης αξιών και κανόνων συμπεριφοράς) όσο και η ψυχαγωγία των μελών μιας κοινότητας18.
Σύλλογο Εμποροϋπαλλήλων κ.ά.] οι πρόεδροι των οποίων διεκδικούσαν πρωτεύοντα ρόλο στις πολιτικές εξελίξεις, σε εταιρείες και συλλόγους [π.χ. στην Εταιρεία Φίλων του Λαού, στην Εταιρεία Γραμμάτων και Τεχνών, στον Φιλολογικό Σύλλογο Παρνασσός κ.ά.]. Πραγματοποιούνταν ακόμη: λαμπαδηφορίες (από μαθητές Γυμνασίου), ιστορικές πομπές (από το Λύκειο των Ελληνίδων), εκτέλεση εμβατηρίων (από τη Φρουρά των Αθηνών που περιφερόταν σε κεντρικά σημεία της πρωτεύουσας), μουσικοθεατρικές παραστάσεις («υπέρ των αναπήρων πολέμου»), τελετές παρασημοφόρησης. Την περίοδο του Εθνικού Διχασμού, τα σχετικά ρεπορτάζ αποτελούσαν αφορμή προβολής των πρωταγωνιστών της πολιτικής κονίστρας και διαβολής των αντιπάλων τους. Βλ. αναλυτικά: Κουλούρη Χριστίνα, Φουστανέλες και χλαμύδες. Ιστορική μνήμη και εθνική ταυτότητα 1821-1930, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2020, σ. 29-34, 257-277, 488-492, 545. 18 | Βλ. σχετικά: Κουλούρη Χρ., Φουστανέλες και χλαμύδες…, ό.π., σ. 29-34.