Ιατρικοϊστορικά
Ανά λεκτα
(Ηπείρου – Θεσσαλίας)
ΔΩΔΩΝΗ
ΣΕΙΡΑ: Ιστορία - Λαογραφία
1η έκδοση: Αθήνα, Απρίλιος 2022
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣ | Κλεονίκη Μαγκλάρα ΔΙΟΡΘΩΣΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ | Γεωργία Τάτση
ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ | Αριάδνη Μιχαηλάρη
Απαγορεύεται η αναδημοσίευση μέρους ή όλου του κειμένου, με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η διασκευή ή εκμετάλλευσή του σε θέατρο, ραδιόφωνο ή τηλεόραση χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη. Επίσης, απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, της σελιδοποίησης, του εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές ή ηλεκτρονικές ή άλλες μεθόδους σύμφωνα με το ν. 2121/1993 και τη Διεθνή Σύμβαση Βέρνης - Παρισιού που κυρώθηκε με το ν. 100/1975, χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη. © «ΔΩΔΩΝΗ» ΓΕΝΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Μάρκος Ε. Λάζος
Θεμιστοκλέους & Γραβιάς 15, ΤΚ 106 78, Αθήνα t | 2130232404 e | info@dodonipublications.gr w | www.dodonipublications.gr ISBN: 978-960-558-327-9
Κωνσταντίνος Δ . Μάλ λιος
(Ηπείρου – Θεσσαλίας)
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Προλεγόμενα
9
Β: Θεσσαλία: το λίκνο της ιατρικής τέχνης Θεσσαλία: Ασκληπιός, Ποδαλείριος Α΄, Ιπποκράτης Β΄ Θεσσαλοί Ασκληπιάδες κατά την Τουρκοκρατία (1750-1830)
163 171
Α: Απείρου (Ηπείρου) χώρας δρώμενα Ηπειρώτες πρακτικοί γιατροί Ηπειρώτες γιατροί μέλη της Φιλικής Εταιρείας Έλληνες γιατροί στο σαράι του Αλή πασά
Βιογραφικά στοιχεία Πίνακας ονομάτων
17 30 44 73
189 223 262
Αφιερώνεται στους θεράποντες της θείας τέχνης του Ασκληπιού, που μου έδωσαν το έναυσμα της παρούσης συγγραφής.
«Όλβιος όστις ιστορίης έσχεν μάθησιν». Ευριπίδης, απ. 902*
* | Απάνθισμα σοφίας, Αρχαία ρητά και αποφθέγματα, επιμ. Παπασταματίου Στ. και Χατήρας Α., Άτλας, Αθήναι 1979.
Προλεγόμενα
«Ιητρός γαρ φιλόσοφος ισόθεος».1
Ιατρικοϊστορικά Ανάλεκτα
Το μήνυμα της Φιλικής Εταιρείας «Ελευθερία ή Θάνατος», το ενστερνίστηκαν όλοι οι σκλαβωμένοι Έλληνες «ραγιάδες». Η επί 400 και πλέον χρόνια απάνθρωπη και συγχρόνως πιο βάρβαρη τουρκική τυραννία είχε σκλαβώσει το σώμα τους, όχι όμως και την ψυχή τους. Το ηθικό τους φρόνημα ήταν υψηλό κι επιπλέον είχαν πλήρως κατανοήσει ότι «αν ήθελαν να έχουν λευτεριά, έπρεπε μόνοι τους να λευτερωθούν». Η ελευθερία δεν χαρίζεται, αλλά αποκτάται. Και οι «ραγιάδες» ήταν πλέον έτοιμοι για να την αποκτήσουν. Γνώριζαν «πώς ευτυχία θα πεί ελευθερία και ευτυχία σημαίνει ανδρεία – γενναιότητα»2. Ο Ρήγας Φεραίος, ο Βελεστινλής, τους είχε προετοιμάσει για τον μεγάλο ξεσηκωμό. Ο Θούριος τραγουδιόταν από μικρούς και μεγάλους, από άντρες και γυναίκες, από γερόντισσες και γέρους, απ’ όλους: 1 | Ιπποκράτης, Περί ευσχημοσύνης, 5, μτφ. Λυπουρλής Δ., εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2000. 2 | Θουκυδίδης, «Επιτάφιος», 43.4, Ιστορία, μτφ. Βλάχος Α., εκδ. Εστία, Αθήνα 1998.
11
«Κάλλιωναι μιας ώρας ελεύθερη ζωή, παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή».3 Ο Νικόλαος Σκουφάς, ο Αθανάσιος Τσακάλωφ και ο Εμμανουήλ Ξάνθος, οι ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας, βρήκαν ψυχολογικά έτοιμους τους συμπατριώτες τους «ραγιάδες», ώστε να μπορέσουν να πιάσουν το καριοφίλι στα χέρια τους και να ζωστούν το γιαταγάνι για να πολεμήσουν. Να επαναστατήσουν ενάντια στην τουρκική τυραννία. Και επαναστάτησαν όταν έφτασε η πολυπόθητη μέρα της Εθνικής Παλιγγενεσίας, της Επανάστασης του 1821. Κι όλοι συμμετείχαν στον απελευθερωτικό Αγώνα, επιτελώντας στο ακέραιο το καθήκον τους προς την πατρίδα, καθένας από το μετερίζι του. «Ἕκαστος ἐφ’ ᾧ ἐτάχθη». Οι γιατροί, οι θεράποντες της θείας τέχνης του Ασκληπιού, ήταν από τους πρώτους που ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα της Πατρίδας. Ήταν αδύνατον να μη συμμετάσχουν στο πολεμικό «πανηγύρι» που σε λίγο θα εκτυλισσόταν μπροστά τους. Μπορεί να μην ήταν «καλοί» χορευτές ή οι «μπροστάρηδες», ήταν όμως αδιανόητο να μην μπουν στον χορό! Πολλοί από τους εγκατεστημένους σε διάφορες χώρες της Ευρώπης επέστρεψαν «οίκαδε» και βρέθηκαν στο πλάι των τραυματισμένων πολεμιστών, παρέα με τους διαμένοντες στην «Grecia» συναδέλφους τους. Και οι παραμένοντες όμως στα «ξένα» έδωσαν από κει, από το επαγγελματικό τους μετερίζι, τον αγώνα τους για την ελευθερία της Πατρίδας. Και η
12
3 | Βρανούσης Λέανδρος, Ρήγας, Βασική βιβλιοθήκη, Αθήνα 1957.
προσφορά των γιατρών μέσω της τέχνης τους στον απελευθερωτικό Αγώνα ήταν μεγάλη και καθοριστικής σημασίας, γιατί: «Αξίζει ένας γιατρός πολλούς ανθρώπους άλλους βγάζει τα βέλη απ’ τα κορμιά, γλυκά βοτάνια βάζει».4
4 | Όμηρος, Ιλιάδα Λ, μτφ. Mαυρόπουλος Θ., εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2004, στ. 514-515.
Ιατρικοϊστορικά Ανάλεκτα
Στο παρόν πόνημα υπάρχουν δύο επιμέρους ενότητες ιστορικών δεδομένων, στις οποίες η παρουσία των γιατρών, είτε επιστημόνων, είτε πρακτικώνεμπειρικών, είτε τέλος μυθικών, είναι καθοριστική. Ο γιατρός είναι ο «πρωταγωνιστής» των τεκταινόμενων, ο «μαέστρος» που με τη μαγική του μπαγκέτα διευθύνει την πολυμελή ορχήστρα, που διαμορφώνει ποικιλοτρόπως την πορεία των γεγονότων! Η πρώτη ενότητα αναφέρεται στη δραστηριοποίηση των γιατρών στην Ήπειρο και η δεύτερη στη Θεσσαλία. Οι δύο όμορες ελλαδικές περιοχές, που έχουν πολλά κοινά ήθη και έθιμα, συχνά «καλύπτονται» ιατρικά από τους ίδιους Ασκληπιάδες. Η τεκμηριωμένη αναφορά στους γιατρούς, επιστήμονες και εμπειρικούς-πρακτικούς, όπως και στα πρόσωπα με τα οποία σχετίζονταν, άμεσα ή έμμεσα, με την άσκηση της ιατρικής τέχνης στα «πέτρινα» χρόνια της περιόδου της Εθνικής Παλιγγενεσίας, αδιαμφισβήτητα είναι έργο των ειδικών. Αυτοί είναι σε θέση να γνωρίζουν, βασιζόμενοι και στο «ένστικτο» που μπορεί κανείς να πει ότι διαθέτουν, ποιες από τις πληροφορίες που υπάρχουν για κάθε ιστορικό γεγο-
13
νός είναι πλαστές ή αληθινές. Οπωσδήποτε όμως δεν είναι πάντα εύκολος ο διαχωρισμός τους. Ο ιστορικός που έχει αίσθηση ευθύνης του «λειτουργήματός» του γνωρίζει πολύ καλά ότι, όσες πηγές κι αν μελετήσει και όσες σχετικές μαρτυρίες κι αν διαθέτει, δεν θα μπορέσει ποτέ να περιγράψει με πληρότητα ό,τι αναφέρεται στο παρελθόν. Όθεν, ο στόχος της απόλυτης πληρότητας και της ακρίβειας των γεγονότων του παρελθόντος, δηλαδή της συγγραφής της αληθινής Ιστορίας, είναι πρακτικά ανέφικτος. Παρά ταύτα όμως, κάθε ιστορικός πρέπει πρωτίστως να είναι αληθινός ιστορικός: «Πρώτον καθήκον του ιστορικού είναι να αναζητά την αλήθεια με πείσμονα επιμονή».5 Ο γράφων, έχοντας επίγνωση της έννοιας του αρχαίου ρητού «γνώθι σ’ αυτόν», δεν θεωρεί τον εαυτό του ιστορικό, πολλώ δε μάλλον δεν πρεσβεύει ότι με τα γραπτά του γράφει Ιστορία: «Θού, Κύριε, φυλακήν τω στόματί μου και θύραν περιοχής περί τα χείλη μου».6 Η ανέκαθεν μεγάλη μου αγάπη για την Ιστορία με ώθησε στη συγγραφή του ανά χείρας πονήματος, που οπωσδήποτε έχει τα «τρωτά» του σημεία. Έτσι, αν υπάρξουν κάποιοι αναγνώστες του (δεν αναφέρομαι σε μελετητές, γιατί αυτοί αλλού θ’ αναζητήσουν τις πληροφορίες τους), επαφίεμαι στην επιείκειά τους σε ενδεχόμενη κριτική. Επαφίεμαι, λοιπόν, εκ των προτέρων στη μεγαλοψυχία τους: 5 | Θουκυδίδης, 23, 1998.
14
6 | Δαβίδ, Ψαλμοί Ο’, 140, Αγία Γραφή, εκδ. Αδελφότης Θεολόγων «Η ΖΩΗ», Αθήνα 2008.
7 | Στοβαίος Ιωάννης, «Δημόκριτος», Ανθολόγιον, Απάνθισμα σοφίας, ό.π.
Ιατρικοϊστορικά Ανάλεκτα
«Μεγαλοψυχία είναι να υποφέρει κανείς με πραότητα τα σφάλματα των άλλων».7
15
Α: Απείρου (Ηπείρου) χώρας δρώμενα
Ιατρικο ϊστορικά
Ανά λεκτα (Ηπείρου – Θεσσαλίας)
Η γέννησης της ιατρικής είναι ταυτόσημη με την εμφάνιση του ανθρώπου στη γη. Από τη μυθική ακόμη εποχή ο γιατρός ετύγχανε ιδιαίτερης εκτίμησης από τους συνανθρώπους του, γιατί: Αξίζει ένας γιατρός πολλούς ανθρώπους άλλους βγάζει τα βέλη απ’ τα κορμιά, γλυκά βοτάνια βάζει. (Ομήρου Ιλιάδα, Λ. 514-5) Στο παρόν πόνημα υπάρχουν δύο επιμέρους ενότητες ιστορικών δεδομένων, στις οποίες η παρουσία των γιατρών –είτε επιστημόνων, είτε πρακτικών-εμπειρικών, είτε μυθικών– είναι καθοριστική. Ο γιατρός είναι ο πρωταγωνιστής των τεκταινόμενων, ο μαέστρος που με τη μαγική του μπαγκέτα διευθύνει την πολυμελή ορχήστρα, που διαμορφώνει ποικιλοτρόπως την πορεία των γεγονότων. Η πρώτη ενότητα αναφέρεται στη δραστηριοποίηση των γιατρών στην Ήπειρο και η δεύτερη στη Θεσσαλία. Οι δύο όμορες ελλαδικές περιοχές, που έχουν πολλά κοινά ήθη και έθιμα, συχνά καλύπτονται ιατρικά από τους ίδιους Ασκληπιάδες.
ISBN: 978-960-558-327-9
www.dodonipublications.gr