Getuigenissen | "Waarom heb jij geen kinderen?"

beeld: Lieve van Stappen. Fotograaf: Lieven Herreman

Â

“Waarom heb jij (geen) kinderen?” een bloemlezing van reacties op een oproep van deBuren en Furia

Â

Kinderen of niet? Je hebt het soms niet in de hand. Je weet het niet altijd. Of je weet het wel, maar je partner niet. Je betreurt je beslissing misschien. Maar vooral: het ligt allemaal zo gevoelig.

Het Vlaams-Nederlands Huis deBuren en Furia vinden dat het debat over kinderen, al dan niet gekozen kinderloosheid, aannames over de rol van mannen en vrouwen en de plaats van onze kleine medeburgers in de maatschappij, al te vaak ontaardt in bitse reacties heen en weer.

Daarom besloten we ruimte te creëren voor een open gesprek, op basis van de brede waaier aan situaties waarin mensen zich kunnen bevinden: hun meningen en perspectieven, hun opties of gebrek eraan, en de vele overwegingen die hieraan ten grondslag kunnen liggen.

Op 13 oktober 2016 lanceerden we een oproep waarbij mensen anoniem hun verhaal of overpeinzingen konden neerschrijven en opsturen. Een week later hadden zo’n vijfendertig mensen een reactie ingestuurd, en de bijdragen bleven maar binnenlopen. We stelden een bloemlezing samen waaruit op 25 oktober fragmenten werden voorgelezen.

Diezelfde avond vertoonden we de documentaire De OK-vrouw van Gülşah Doğan, over Halina Reijn en haar worstelingen met carrière en kinderloosheid. Dit werd gevolgd door een gesprek met het publiek onder leiding van journalist/auteur Cathérine Ongenae, op basis van de selectie getuigenissen, die we verder online en in print beschikbaar maakten.

Eén exemplaartje houdt u in handen. Lang niet alle mogelijke perspectieven en situaties komen erin aan bod. Want wat met adoptie-ouders, wat met holebi-ouders? Wat als je “biologisch” kinderloos bent, maar een moederlijke of vaderlijke band hebt met de kinderen van je partner? Onze oproep heeft slechts twee weken gelopen, deze staalkaart kan dan ook niet anders dan selectief zijn. Volledigheid was niet het opzet, wel uitwisseling.

Wij wensen u leesplezier, inspiratie en (h)erkenning toe.

Als jongeman had ik andere dingen in het hoofd dan kinderen. Ik kon me een leven zonder kroost perfect voorstellen.

Maar ik werd verliefd op een meisje dat geen leven mogelijk achtte zonder kinderen, en zoals men zegt: liefde maakt blind. Ik waagde de sprong.

Dat is niet allemaal zonder slag of stoot gegaan, maar uiteindelijk was het wel een rijke ervaring. Vele jaren later kan ik zeggen van die beslissing – nou ja keuze; het was dat of oprotten - geen spijt te hebben.

In een volgend leven maak ik dan wel eens een andere keuze.

Â

Op mijn vijfendertigste koos ik ervoor, aangezien ik geen partner had, alleenstaande mama te worden. Of toch de kansen te grijpen die er zijn. We zijn intussen acht jaar, acht IUI-en vijf IVF-pogingen later.

Ik mocht het geluk ervaren om drie keer zwanger te worden. Helaas moest ik mijn kindjes twee keer na acht weken, en de laatste na elf weken laten gaan.

Behalve het gemis vind ik het pijnlijk dat mijn kleine wondertjes geen plekje hebben in deze wereld. Geen plekje op het kerkhof, de sterretjesweide, in de kerk,...

Ik alleen heb hen gedragen, liefgehad, me zorgen over hen gemaakt, gehuild om hun verlies.

Voor de buitenwereld heb ik geen kinderen. Voor mezelf ben ik mama van drie kleine wondertjes die ik met liefde en zorg gedragen heb, die mijn leven voor altijd veranderd hebben, die super welkom waren en die ik graag zal zien zolang ik leef. Voor de buitenwereld zijn ze er echter niet.

Op een jobinterview werd me eens gevraagd of ik kinderen had. Toen ik negatief antwoordde bleek men opmerkelijk minder geïnteresseerd in mijn voorstel.

Je bent pas een ‘echte’ vrouw als je kinderen hebt, zo blijkt het er bij veel mensen nog ingebakken. Zelf heb ik moeders, vaders of hun kinderen nochtans nooit als onvolledig beschouwd of in een negatief daglicht bekeken.

In een complexe samenleving zou kinderloosheidsgeld moeten kunnen, vind ik. Het mag dan moeilijk zijn om job en kinderen te combineren, evengoed valt me op dat veel kinderlozen, en in het bijzonder vrouwen (los van hun seksuele geaardheid) makkelijker worden uitgesloten, op specifieke manieren onder druk worden gezet of minder serieus worden genomen. Ook op sociaal, religieus en cultureel vlak.

Elke dag ben ik blij dat ik geen kinderen heb.

Dat betekent dat er zich dagelijks wel iets voordoet waarbij ik denk: “Gelukkig heb ik er geen!”

De aanleidingen kunnen zijn: dreinende kinderen of dreinende ouders, het geluk niet in de dagelijkse mallemolen mee te moeten draaien, niet bang te moeten zijn als ze op hun fietsje naar school moeten, zelf niet naar school te moeten, niet verantwoordelijk en dus vrijer te zijn, niet te moeten zorgen, niet constant te moeten verbieden noch toegeven… rust!

Aan jezelf kunnen denken, met andere dingen bezig kunnen zijn, tijd hebben, ongebonden zijn, enzovoort.

Ik heb nooit getwijfeld. Ik zie kinderen erg graag, maar liefst van een ander.

Ik heb nooit kinderen gewild. Ik zie er het nut niet van in ze op de wereld te zetten.

Zou het in mijn voordeel zijn dit wel te doen? Voor het gezelschap dat ze kunnen bieden?

Zodat ik me nuttig en goed kan voelen omdat ze uit mij komen en ik hen dingen kan leren?

Zodat ik mensen om me heen gelukkig kan maken en er dan wel bij zal horen? Zodat ik mijn mislukkingen via hen kan corrigeren? Zodat ik mijn partner aan mij kan binden?

Waarom een kind op de wereld zetten? Het heeft er in ieder geval zelf niet om gevraagd.

Ik wil mijn ongeboren kind niet opzadelen met het leven. Met alle mooie, maar tijdelijke momenten die dan uiteindelijk zullen uitmonden in pijn en de onvermijdelijke dood.

Mijn ongeboren kind zit veilig en geborgen waar het nu zit: achter de coulissen, voor eeuwig ongeboren.

Ik ben jaloers op dit kind.

Â

Ik ben opgegroeid in een vrij kansarme omgeving, waar de gebruikelijke levensloop voor een vrouw was: school, leercontract (liefst als kapper, maar dat was al hoog gegrepen), trouwen en kinderen.

Al van jonge leeftijd zag ik dat allemaal niet zag zitten.

Wat ik wil is een leven waarbij ik niet van loonstrookje tot loonstrookje moet leven. Ik heb hoger gemikt, met veel tegenwerking van mijn familie tot gevolg. Want in hun milieu ben je geen echte vrouw als je niet slank, mooi, getrouwd of een moeder bent.

Door de jaren heen is mijn beeld het moederschap en waar het voor staat wel getemperd. Ik weet nu goed dat als het aankomt op carrière maken dan wel een gezin hebben, ik eigenlijk niet hoef te kiezen. De combinatie zou een grote uitdaging zijn, maar het is doenbaar. Mijn moeder heeft het zelfs helemaal alleen kunnen doen.

Vandaar ook dat ik kinderen niet per se zie als iets waar je met twee voor moet zijn.

Recent bleek dat de natuur al voor me had beslist. Ik kan alleen via medicatieve wijze zwanger worden. Het zwanger worden op zich is dus al een obstakel. Daarom: neen, liever niet. Ik leef liever nog een tijd voor mezelf.

Â

Ik ben een vrouw van 34 die geen kinderen wil. Niet dat ik ze haat of zo, ik heb gewoon geen zin in een leven dat rond kinderen draait. Ik weet niet goed hoe me te gedragen rond kinderen, ik vind baby's niet noodzakelijk schattig, ik kijk niet uit naar vuile luiers, snotneuzen en kwijl.

Wat ik wel fijn vind is voor dieren zorgen, nieuwe dingen bijleren, creatief bezig zijn, reizen, lezen en eten.

Een vriend van me heeft dezelfde levenskeuze gemaakt en krijgt het zwaar te verduren van mensen die hem lastigvallen, uitschelden en uitdagen omdat hij zich niet wil voortplanten.

Daarom ijvert hij al een tijdje voor meer begrip en respect voor niet-ouders. Of kindvrije mensen, zoals hij het noemt.

Vorige week opperde hij het idee van een no-baby-shower, waarbij je viert dat er geen kindjes komen en je toch evenveel taart mag eten en cadeautjes krijgen. Leuk idee, vond ik, dus ik deelde het op mijn facebookpagina. De enige negatieve reactie kwam van een mama. Ze begreep niet dat “geen kinderen” een reden tot feesten was. Speciaal voor haar maakte ik vandaag een lijstje met goede redenen voor een no-baby-shower.

Reden I: Het joepie-we-begrijpen-je-feestje Babyborrels zijn leuk als je van baby's houdt. Ben je geen baby-persoon en vind je het jammer dat je je vriend/vriendin nu minder vaak zult zien, dan zijn babyborrels vooral vervelend.

De kans is groot dat je de baby moet vasthouden. Ik heb het eens verkeerd gedaan en kreeg meteen een boze blik van de kersverse grootmoeder. Of het kind begint te huilen en jij weet niet wat je moet doen. Je krijgt blikken van medelijden, iedereen houdt zijn hart vast voor de dag dat jij er zelf eentje krijgt. Of mensen beginnen te kirren over hoe goed je eruit ziet met dat bundeltje in je armen en willen weten wanneer jij er nu eens aan begint.

Je moet enthousiast over de wieg hangen en raden op wie hij/zij nu het meest lijkt.

De meeste baby's lijken vooral op baby's!

Alle conversaties gaan over baby's. Wat ze al kunnen en welke kleur hun drolletjes hebben.

Hoe de bevalling was. Na vijf babyborrels heb je het wel gehad.

Daarom lijkt het me fijn af en toe een borrel te organiseren met mensen die lekker meevieren dat je kinderloos blijft. Over kinderen wordt niet gesproken, maar wel over hoe leuk het leven zonder is. Voor een keer hoor je ook bij een grote groep die er hetzelfde over denkt en ben je geen buitenbeentje.

Reden II: Het economisch gedreven feestje Een kind opvoeden kost veel geld, dus is het logisch dat we familie en vrienden vragen een centje bij te dragen. Als medio-dertiger krijg je ongeveer maandelijks zo'n kaartje met de afmetingen en het gewicht van de nieuwe aardbewoner en de URL voor de geboortelijst. Je koopt tegen je veertigste zo'n vijftigtal rompertjes, ververskussens, pamperbakken, flesjes en knuffels.

Als je nooit een eigen huis koopt, nooit trouwt en geen kinderen maakt blijf je een beetje bekaaid achter. Als non-ouder heb je ook wel eens centen nodig om je droom waar te maken, al betreft het geen kind of uitzet. Misschien verdienen kindvrije mensen ook wel eens een extra centje. Zij houden meer tijd over om voor ouderen te zorgen, of voor dieren, of dingen op te bouwen, mensen op te vangen. Ze worden onderschat en ondergewaardeerd maar zijn broodnodig. Daarom vind ik dat zo'n mensen gerust eens een wereldreisborrel mogen geven.

Of een nieuwe-auto-feestje, voor een echte elektrische auto! Of een aangelegde-tuin-feest of zelfs gewoon een die-mooie-jas-die-net-boven-mijn-budget-is feest.

Reden III: Het ego feest Afgestudeerd? Proficiat! Trouwen? Proficiat! Baby? Proficiat! Als er een feest aan te pas komt is het helemaal fantastisch. Een hele dag waarop iedereen je knuffelt en kust, want 'wat heb je dat goed gedaan!'

Heb je geen budget om te trouwen en werk je niet mee aan de uitbreiding van het menselijke ras, dan zijn er weinig gelegenheden om je eraan te herinneren dat je een goed mens bent. En een mens heeft dat af en toe eens nodig. Dus mogen niet-ouders voor mijn part af en toe een ego-feestje geven. Met knuffels en kussen en veel gestreel. Zodat ze er weer een tijdje tegenaan kunnen.

Reden IV: Het kijk-eens-feest Weinig mensen beseffen dat het ok is om geen kinderen te willen. Ik denk dat een feestje, als je het lekker uitgebreid maakt en iedereen uitnodigt, kan helpen om aan te tonen dat een kindvrij leven ook een belangrijk leven is. Dat je niet verplicht bent om een kinderwens te hebben. En dat je best heel goed nadenkt voor je eraan begint. Want een kind is een grote verantwoordelijkheid waarvan je de beslissing niet zomaar aan je gevoel mag overlaten. Wie weet countert dat de hele sociale druk een beetje.

Zo zie je maar dat er wel degelijk gegronde redenen zijn voor een no-baby-shower. Alleen denk je er waarschijnlijk niet aan als je zelf geen bewuste non-ouder bent. Dan maak ik nu een lijst… met cadeautjes… wie wil mag er eentje uitkiezen. Bedankt!

Ik ben een hoogopgeleide vrouw (universitair bioloog) van 48, met een goedverdienende job, veel vrienden en een gelukkig leven met mijn man waarmee ik al bijna 25 jaar getrouwd ben.

Hierbij mijn kort relaas over waarom ik het niet leuk vind als mensen vragen waarom ik geen kinderen heb.

Ten eerste zou ik het dan willen uitschreeuwen: “ik heb niet gevraagd om kinderloosheid!”.

Mensen gaan er altijd maar van uit dat kinderen evident zijn in je leven, in het gezin en in de maatschappij. Ze denken dan ook dat iedereen die geen kinderen heeft daarvoor gekozen heeft. Ze zeggen het soms letterlijk: “ja, ik begrijp het, en het is uw keuze hé”.

Dan schreeuw ik inwendig “NEE NEE NEE, het is geen keuze! Ik kon geen kinderen krijgen en het ligt aan mij!” Maar ach, als het over koetjes en kalfjes gaat is dat moeilijk. Dan zwijg ik maar.

Goede vrienden weten het: mijn man en ik droomden van kinderen, om onze liefde te vieren en uit te breiden. Tien jaar lang hebben we alles op alles gezet met vier IVF-pogingen. Drie ervan waren niet nodig geweest, want bij de laatste poging heeft men gezien dat mijn eicellen genetisch deficiënt zijn. Een totaal verlies aan tijd, geld en moeite. Niet enkel ben ik telkens door die teleurstelling moeten gaan, ook was ik ongelooflijk boos op de professor die maar IVF-pogingen bleef uitvoeren als ware het een kansspelletje: doorgaan tot het lukt.

Ik voelde me als een dier dat zwanger moest worden, gebruikt door dokters, door de maatschappij, door familie en vrienden die je net niet “dwingen” om kinderen te hebben.

Zélfs door mijn man, want ik dacht dat als ik zwanger zou worden al onze problemen opgelost zouden zijn.

Adoptie van een eicel was een optie, met wachtlijsten en onzekerheden tot gevolg. Ik heb toen foert gezegd. Als het adoptie moest worden, dan liever van een volledig kindje.

Nu ben ik een gelukkige vrouw en kom ik niets tekort in mijn leven. Maar die vraag waarom heb jij geen kinderen? - krijg ik niet graag. Hoe kan ik behoorlijk mijn uitleg doen in de vijf minuutjes die zo’n korte dagdagelijkse gesprekjes duren? Ik laat mensen in de waan dat ik er zelf voor gekozen heb.

Mijn allerbeste vrienden weten hoe de vork aan de steel zit en vallen me er niet over lastig.

Maar als je bijvoorbeeld naar een schoolreünie gaat lijken vrouwen maar één gespreksonderwerp aan te snijden: hun kinderen (en op mijn leeftijd komt dat bijna tot kleinkinderen). Oervervelend is dat! Er zijn nog interessante dingen in het leven, denk ik dan.

Ik kan wel iets vertellen over kinderen hebben. Die van mij is anderhalf. En er komt een tweeling aan. HĂŠlp! ;-) Ik sta op.

Een straal zonneschijn door de velux heeft me gewekt.

Mijn lief ligt nog te soezen, in ons bed, ons zalige bed.

Ze wenkt.

Ik kom nog even terug, ik blijf nog even.

Ik sta op.

De tweede keer.

Het is middag, nu.

Zij komt ook mee, naar beneden.

De ontbijttafel nodigt uit tot kranten lezen, Dromend naar de bomen staren in de verte, Naar de radio luisteren en straks, als het drie uur wordt, naar de koers kijkend in slaap vallen.

In slaap vallen.

Ik word wakker net voor de finale, We drinken koffie en Sagan wint, hoera, weer geen Belg maar wel de beste in koers.

Schoenen aan, We gaan naar buiten, Eerst wandelen en dan naar de film Dan wat wijn en lekker eten Dan terug waar we vandaan komen, Ons bed Ons heerlijke bed Morgen is het maandag.

Ik sta op.

Ik denk dat het drie uur is.

Ons kind ligt weer te dromen van monsters of iets anders.

Krijst mij wakker en zichzelf.

Hij wenkt, in dikke tranen, Met plakkerig snot dat zich in mijn borsthaar vastgrijpt.

Slapen lukt niet meer.

Tussen ons dan maar, Draaiend, kerend.

Oef, nog even slapend.

We staan op, ik voor de tweede keer.

Ik breek mijn tenen, op een legoblokje, of dat denk ik.

De rozijnen worden uit het brood geduwd De melk landt op de tafel Vergeet het lezen het dromen het luisteren Straks naar buiten, De speeltuin op of het zwembad in, vergeet het zalige nietsdoen, Ode aan de rusteloosheid Ode aan de lusteloosheid Schoenen aan!

We gaan naar buiten!

Op de speeltuin wordt met zand gegooid In het zwembad is het koud Ik heb geen zin in praatjes Hij niet in zwemmen Hij niet in slapen Terug dan maar naar waar we vandaan komen Of waar we nu naartoe gaan Nergens!

Nergens.

Morgen is het maandag.

Â

De vraag "waarom heb je geen kinderen" is net zo intrusief en ongepast als de vraag "waarom heb je kinderen". Belangrijke en ingrijpende levenskeuzes bevragen, dat is als vragen om eens in iemands onderbroek te mogen gluren.

Wat mij opvalt aan het kids/no kids-debat is de vervreemding. Alsof wij nog meer polarisering en hokjes nodig hebben. Alsof iemand gebaat is bij het lijnrecht tegenover elkaar stellen van persoonlijke keuzes.

Ik heb - wellicht toevallig - vrij veel kinderloze vriend(inn)en. Ik heb me nog nooit afgevraagd waarom zij geen kinderen hebben. Ik kan daar namelijk prima inkomen. Kinderen zijn niet gemakkelijk. En ze zijn er altijd, zelfs wanneer ze fysiek afwezig zijn.

Nooit heeft mijn moederschap of hun kinderloosheid een vriendschapsband of gesprek verhinderd of verstoord.

Ik heb erg lang geen kinderwens gehad. Zoals de meeste keuzes in mijn leven probeerde ik rationele argumenten te vinden pro en contra. De contra-lijst besloeg anderhalve pagina, de pro-lijst een drietal regels. Mensen kiezen niet voor kinderen op rationele gronden, zoals ze ook hun partner of geliefde niet kiezen op basis van rationale argumenten. Mensen zijn geen zuiver rationele wezens, en gelukkig maar. Verliefd worden, ons voortplanten, treuren en genieten doen we niet omdat we daar het nut of de zin van zien. Veel dingen overkomen ons.

Ik heb intussen begrepen dat heel wat mensen niet tuk zijn op kinderen, vooral niet wanneer die zich in hun directe omgeving bevinden. Toch blijf ik schrikken wanneer opgroeiend grut openlijk in vraag gesteld, vermeden tot zelfs geweerd wordt. Kinderen zijn gewoon mensen, individuen, en ze maken deel uit van onze samenleving. Ze groeien op tot volwassenen, net als wij. Waarom iemand voor hen koos is dan ook niet relevant. Wat uitmaakt is hoe ze opgroeien, wat voor volwassenen wij deze samenleving gunnen.

Hoe zijn wij overigens zo snel geïrriteerd en verstoorbaar geworden dat we volledige categorieën uit de samenleving op afstand willen houden? Hoe komt het dat we het over de kwetsbaarste leden van de samenleving hebben als over muggen: vervelend, intrusief en storend?

Ik heb heus ook al knarsetandend in een bus/trein/vliegtuig gezeten, vurig hopend dat er een einde zou komen aan de teringherrie van een stel kinderen.

Nog vaker stond ik gehaast en geïrriteerd aan te schuiven aan de kassa van de supermarkt terwijl een bejaarde medeburger traag één voor één zijn/haar eurocenten uit de portemonnee viste, alsof iedereen alle tijd van de wereld had.

We kunnen allemaal een register aanleggen met grote en kleine ergernissen van de ene bevolkingsgroep omtrent gedragingen of keuzes van de andere. Ergernis is hip. Ergernis floreert. De vraag is of we daaraan moeten toegeven. Of we onze ergernis niet eens onder de loep moeten nemen en uitzoeken waarom wij zo lichtgeraakt en snel verstoord rondlopen.

Zijn wij zo collectief overprikkeld en overbevraagd dat elk ongeremd geluid, elke onbehoedzame beweging ons uit onze comfortzone haalt?

Zijn wij, blanke middenklassers, zo gewend geraakt aan onze privileges dat we menen overal recht op te hebben, op ons ongestoorde deel van de publieke ruimte, op stilte, op rust, op kindvrije ruimte?

Wat voor signaal stuurt deze collectieve ergernis uit in een overspannen samenleving?

Dat de behoeften van de ene groep mensen die van een andere kunnen verdrukken, vooral wanneer de verdrukte groep onmondig en weinig weerbaar is? Dat we allemaal maar in ons eigen hoekje moeten gaan zitten, gezellig onder gelijkgezinden, met dezelfde noden, wensen en aspiraties, ongehinderd door wie anders, kleiner, luider is?

Ik weet het niet. Ik weet alleen dat ik als ouder op de toppen van mijn tenen loop in die overbevolkte publieke ruimte, de zenuwen strak gespannen, sakkerend tegen mijn kinderen opdat ze vooral niemand zouden storen. Dat is wat zij van mij horen: dat ze storen. Dat is wat ik om me heen voel: dat zij storen. Wij plooien ons dubbel om niemand tot last te zijn.

Intussen staan ouders, alleenstaande ouders in het bijzonder, er alleen voor. Meer dan ooit tevoren. Op steun of begrip hoeven we niet te rekenen. Op ergernis en commentaar des te meer.

We kunnen maar hopen dat de kinderen die deze samenleving rijk is opgroeien tot evenwichtige, empathische en verantwoordelijke volwassenen. De verwarrende tijden waarin we leven vragen om meer, niet minder collectiviteit en betrokkenheid.

Welke slaagkansen heeft het samenleven wanneer we kinderen en jongeren buiten de samenleving plaatsen? Wanneer ze enkel nog mogen stilzitten en luisteren? Wanneer ze enkel nog onder strikt toezicht mogen spelen, liefst niet te luid, want anders bellen de buren naar de politie? Wanneer ze in de publieke ruimte als een last en een bron van ergernis worden gezien?

Â

Waarom heb ik kinderen? Niet voor God en niet voor het vaderland.

Niet voor mijn kinderen, want ik kan niet garanderen dat ze gelukkig zullen zijn.

Niet voor de wereld, want er zijn al meer dan genoeg mensen.

Een kwestie van biologie waarschijnlijk: elke soort is geprogrammeerd om zich voort te planten, nee?

En van egoïsme: om mijn leven te vullen en me te verstrooien.

Wat me eraan doet denken dat ze me niet dankbaar moeten zijn.

Ik ben dankbaar dat ze er zijn!

"Waarom heb jij geen kinderen?" Men vraagt het me regelmatig. Soms gemeend geĂŻnteresseerd, soms verwijtend. Af en toe in combinatie met een uitspraak als "Jij ziet niet graag kinderen zeker?" of "Je hebt daar tegenwoordig toch geen man meer voor nodig?"

Het wordt als niet-conform beschouwd. Als je er geen kan krijgen, tot daaraan toe. Maar geen kinderen willen? Dat kan toch niet! Laat staan dat je ervoor uitkomt.

Ik zeg het luidop! En werd er al meermaals scheef voor aangekeken.

Ik zou egoĂŻstisch zijn. Ik zou andermans kinderen laten opdraaien voor mijn zorgen later.

Maar ik betaal nu toch ook mee voor hun onderwijs, hun gezondheidszorg?

Ik zou kinderen haten. Integendeel, ik ga met plezier op stap met de kinderen van familieleden en vrienden. Ik breng ze nadien met nog meer plezier terug naar huis.

Mis ik dan niets in mijn leven? Zo voel ik het niet.

Voel ik de biologische klok dan niet tikken? Ook niet. 37 jaar ben ik, en sinds ik een klein meisje was wist ik al dat ik geen kinderen wilde. Tot grote teleurstelling van mijn familie. Mijn grootmoeder die zeer jong oma is geworden, had erop gerekend nog overgrootmoeder te worden. Helaas ben ik het enige kleinkind.

Mijn tantes en nonkels denken dat ik geen kinderen heb omdat ik single ben. Mijn ouders hebben zich er gelukkig bij neergelegd dat ze geen grootouders zullen worden, hun pete- en metekindjes varen er wel bij.

Zou ik dan nooit kinderen willen? Wie weet. Mocht ik in een langdurige, stabiele relatie zitten en mijn partner wil heel graag kinderen, dan zou ik het overwegen. Gezien mijn leeftijd zie ik dat niet meer gebeuren.

Ben ik dan niet bang om alleen oud te worden? Dat er niemand voor me zal zorgen wanneer ik het niet meer alleen kan? Tsja, ben je er dan zo zeker van dat je kinderen die rol op zich zullen nemen? Ik zie steeds meer dat mensen met kinderen ook eenzaam oud worden. Dan omring ik mezelf liever met leuke, echt goede vrienden. Eenzaam oud worden, dat zal mij niet overkomen.

Â

Toen ik in 1994 trouwde, was dat voor mijn man zijn tweede huwelijk. Hij had al vier kinderen. Bij zijn scheiding werden zij aan hem toegewezen; de biologische moeder speelde niet meer mee.

De jongste was toen zes, de oudste twintig. Ik werkte als management-assistente en hij als ingenieur. Hij was op dat moment 42 jaar, ik was er 30.

Toen we wilden trouwen zei hij dat hij er geen kinderen meer bij wilde. Ik moet toegeven dat mijn eigen kinderwens niet zo heel groot was, en zeker geen obsessie. De liefde voor mijn man was - en is - groter dan een eigen kinderwens.

Als we op die leeftijd nog aan extra kinderen waren begonnen, dat zou het zo’n 22 jaar hebben geduurd voor "ons kind" op eigen benen zou staan. Hij/zij zou een "oude papa" hebben gehad.

Een kind opvoeden brengt extra (in)spanningen en opofferingen van tijd met zich mee. Dat zag mijn echtgenoot niet meer zitten. Bovendien waren we beducht voor de dynamiek binnen het gezin (“mijn kind-jouw kind”, verschillende opvoedingsmethoden, jaloezie,..)

Wij maakten dus andere plannen. We zouden het beste van onszelf geven voor de kinderen die er reeds waren. Daarnaast wilden we veel kunnen reizen en genieten van het leven.

Ik ben van een voltijdse naar een deeltijdse job gegaan, en dit voor nog twaalf jaar. Ik heb mij volledig toegelegd op mijn moederrol: verjaardagsfeestjes, voorlezen, culturele uitstapjes, gitaarles, chirokamp,... en toen mijn echtgenoot vijftig werd kon hij thuis blijven met behoud van wedde. Hij werd huisman, ik ging terug voltijds aan de slag.

Wij hebben altijd tijd gemaakt voor de kinderen. Altijd was er één van ons thuis wanneer ze van school kwamen. Ik vind: je kan beter zorgen voor de reeds bestaande kinderen, zodat ze over weerbaarheid, ruggegraat en waarden beschikken, dan voorrang te geven aan een eigen kinderwens met alle conflicten en gevolgen vandien.

Iedereen kan kinderen op de wereld zetten, ze opvoeden in een evenwichtige omgeving is stukken belangrijker! Dat zeg ik wanneer mensen me vragen hoe het zit met een eigen kinderwens. Ze blijken zich erover te verbazen, vinden eigen kinderen blijkbaar erg belangrijk. Sommigen vinden ons egoïstisch omdat we op termijn meer tijd voor ons zelf wensten. Weer anderen leken me een eigen kind niet te gunnen, en vonden het maar normaal dat ik me zou wegcijferen voor die van mijn man. Anderen reageerden dan weer jaloers omdat ik de pamperfase niet heb meegemaakt en dus enkel leuke dingen kan doen met de kindjes.

En nu, 22 jaar verder, zijn de kinderen de deur uit. De nodige waarden, ruggengraat en weerbaarheid hebben ze meegekregen. Ze zijn ons dankbaar dat ik destijds mijn eigen kinderwens opzij heb gezet, terwijl hun biologische mama nog een vijfde kind heeft gebaard. Een kaakslag in hun gezicht vinden ze dat. Mijn man en ik maken al minstens tien jaar mooie reizen. We hebben een mooie familie en genieten van de kleinkinderen. Wij kozen voor kwaliteit in plaats van kwantiteit. Onze jongste dochter is negenentwintig en denkt nu bewust na over kinderen. Dat juich ik toe! Sommige mensen nemen kinderen zonder na te denken over de gevolgen. Als je er niet voor hen kan zijn, begin er dan niet aan. Als je geen tijd hebt om hen op te vangen, een carrière nastreeft, doe het niet. Kinderen willen vooral een warme thuis.

Ik ben 52 en heb geen kinderen. Waarom niet? Dat is niet iets wat je even tussendoor uitlegt.

Gewoonlijk maak ik me er vanaf met: "toen ik het wilde is het niet gelukt, en daarna wilde ik het niet meer". Of als het luchtiger moet: "ik heb teveel gebabysit toen ik jong was".

De context van mijn leven is misschien een verklaring. Ik kom uit een gezin van zeven kinderen en mijn ouders hebben een vechtscheiding uitgevochten, in een tijd dat dit nog niet “bestond”. Ik heb die erfenis een tijd meegesleept, waardoor mijn eerste relaties niet gelukkig waren en ik achteraf opgelucht was dat er geen kinderen in het spel waren gekomen. Toch ben ik er zeker van dat vele vrouwen toch doorgezet zouden hebben om ondanks alles minstens een kind te hebben.

Eén ding staat vast: ik heb nergens spijt van. Ik besef dat ik fantastische ervaringen ben misgelopen. Ik zal nooit weten hoe het voelt om zwanger te zijn of te bevallen. Ik zal nooit moederliefde kennen. Maar het leven biedt gelukkig nog andere dingen.

En die moederervaringen hebben consequenties. Kinderen brengen een verpletterende verantwoordelijkheid met zich mee. Ik zie welke offers vooral vrouwen daarvoor brengen en eerlijk, dat heeft mij altijd afgeschrikt.

Natuurlijk, een zwangerschap verandert je, de hormonen doen hun werk. Je staat ervoor en je gaat erdoor. Als ik moeder was geworden was ik nu iemand anders geweest. Ik kan enkel spreken als een vrouw die geen kinderen heeft, en daardoor klink ik misschien erg rationeel.

Als ik met andere kinderloze vrouwen spreek ga ik het onderwerp ook niet uit de weg. Ik probeer hen soms te doen inzien dat kinderloosheid ook veel voordelen heeft.

Het enige waar ik het echt moeilijk mee heb is de houding van sommige ouders. Hun nauwelijks verholen medelijden, hun onbegrip, het feit dat ze je lijken te zien als een mislukking, een onvolledige vrouw.

En in een relatie met een partner die wél kinderen heeft, bots je ertegenaan dat er verwacht wordt dat je flexibel bent, je aanpast, je leven herschikt, financieel bijspringt. Want zelf heb je tenslotte geen kinderen en niets in jouw leven kan toch even belangrijk zijn als de kinderen van je partner? Kritiek hou je dan beter voor jezelf, of ben je misschien jaloers? In elk geval weet je niet waarover je spreekt.

Ik heb een boodschap voor alle vrouwen die (nog) geen kinderen hebben: dat is geen ramp!

Het heeft veel voordelen. Je hebt tijd voor andere dingen. Meer rust, minder onrust. Het is het niet waard om in een relatie te blijven zitten die niet goed voor je is, behandelingen te ondergaan tot je op de rand van een inzinking staat, depressief en ongelukkig het tikken van de biologische klok te volgen, je wanhopig te voelen als single op zoek naar een potentiële vader.

En denk asjeblieft ook aan dat kind. Als de omstandigheden niet ideaal zijn of de tijd niet rijp, focus dan op de vele andere dingen die het leven biedt en laat je niet onder druk zetten.

Sommige dingen begrijp je pas als je zelf kinderen hebt, of dat zeggen ze althans. Ze vragen me regelmatig of ik een kinderwens heb. Ik ben nu 33, heb een lange relatie, ben de oudste van drie meiden en mijn oudste zusje heeft net een kindje gekregen. Ik wil haar dit tekstje opdragen maar durf niet. Ik ben bang voor het verdriet wat ik zou kunnen losmaken. Voor mijn neefje heb ik onderstaand gedicht geschreven toen ik net van zijn bestaan gehoord had.

Verdriet om het verlies Van geen keuze Bevindt in dat alles Nog zo klein Uit liefde ontstaan Jij wordt straks geboren Zo welkom Zal je zijn Hele trotse #tante #baby #neefje #nichtje En deze nooit verstuurde brief: Lieve kleine baby, Al ben je nog zo klein, jij zult voor altijd bij ons horen. Er zal een heleboel veranderen. Jouw leven zal beginnen en wij kunnen ons straks geen leven zonder jou meer voorstellen. Maar voordat jij er was was er ook al iets. Verdriet, wat door jou naar de achtergrond zal verschuiven, maar door jouw komst ook weer naar boven komt. Tranen zullen worden gelaten.

Jij, lieve baby, zal van dit verdriet weinig merken. Jij maakt het leven weer een stukje mooier.

Maar ook maak jij mij verdrietig, al kan je daar niets aan doen. Ik heb verdriet omdat jouw mama iets mee gaat maken waar ik niet meer voor kan kiezen.

Ik houd nu al meer van jou dan ik ooit had gedacht. En ik had ook zo graag die keuze willen hebben. Je zal mijn verdriet langzaam naar de achtergrond duwen. Maar soms komt er toch een klein zwart randje aan die roze of blauwe wolk die jij straks meebrengt.

Mijn neefje is begin oktober geboren, en ik was erbij. Daar ben ik mijn zusje eeuwig dankbaar voor.

Ik was 28 toen er borstkanker bij mij werd vastgesteld. Ik was altijd al dol op kinderen geweest. Maar los van het feit of het fysiek nog mogelijk is na alle behandelingen is het de vraag of het voor mij wel verstandig is. En vraag ik mijzelf af of mijn kinderwens groter is dan mijn angst om daardoor een hoger risico te hebben dat de kanker terugkeert.

Ik draag dit op aan mijn moeder, omdat haar verdriet vaak nog groter is dan het mijne. Naar het schijnt is een ziek kind hebben nog erger dan zelf ziek zijn. Maar dat schijn je pas te begrijpen als je zelf moeder bent.

Â

Mama, nog steeds is mijn eerste associatie met jou die van een warme schoot en veilige armen. En dat, zo’n kleine dertig jaar nadat ik laatst bij je op schoot heb gezeten. De beleving van jouw aanwezigheid is erg fysiek en toch zeer abstract, een gegeven en een gevoel, en de grootste vanzelfsprekendheid denkbaar. Ik ben ervan overtuigd dat jouw liefde me stevig in het leven heeft geworteld. Het is een band die ik graag vanuit jouw rol had mogen hercreëren, herbeleven. Andere woorden dan “heilig” of “mystiek” of “absoluut” of “oneindig” kan ik er niet voor vinden. Woorden die potsierlijk aandoen in een samenleving die stijl of klasse afmeet aan dosering.

Laat dosering nu net een aanfluiting zijn van waarover ik het heb.

Onverbiddelijk eerlijk ben je, en dat is een cadeau. Toen ik je vertelde dat ik overwoog op mijn eentje voor een kindje te gaan heb je me dat afgeraden. Het is lastig. Ik ben geen grootverdiener. We wonen ver van elkaar, jullie worden te oud om hulp te bieden. Mijn levensstijl zou radicaal moeten worden omgegooid.

Mama, waar ik had verwacht dat die woorden zouden kwetsen, stellen ze me vooral gerust. Ik mag het loslaten. Iets in mij krimpt ineen bij het idee dat jij er ooit niet meer zal zijn, dat zelfs de associatie van die schoot en armen kan verdampen, een echo worden van iets wat ooit aan een ander heeft toebehoord, maar nooit aan mij. Ook niet in de gemuteerde rol van dochter naar moeder die ik zo graag had ingevuld, om dat gevoel toch maar te behouden. Dat maakt me vaak droevig.

Maar het leven is goed en ik tel mijn zegeningen. Ik sta vrolijk en uitgerust op, vind de inhoudelijke diepgang en menselijke affectie die ik zoek, leef relatief onbezorgd, doe wat ik wil, ga blij en voldaan slapen. Ik voel ze niet, de leegte of het gemis die ik vreesde. Binnen een jaar misschien, twee jaar? “Wacht maar af, je zal wel zien”? “Een slimme meid begint op tijd”? “(Je mist) de grootste zingeving van het leven?” Wat willen mensen elkaar toch aanpraten, en waarom eigenlijk?

Mama, onze band leeft verder in die tussen mijn zus en mijn neefje en nichtje. Bij uitbreiding leeft die verder in heel veel moeders en nog meer kinderen. Dat biedt meer troost dan je zou denken. Het komt in de buurt van de eeuwige levensenergie waarover vele religies het hebben. Het is groter dan mezelf, ik mag het loslaten, het blijft leven, ik sta ermee in contact.

Ik rouw om een kindje dat er waarschijnlijk niet meer komt. Ik sta stevig op mijn benen tussen keuze en lot, mogelijkheid en onmogelijkheid. Ik ben niet ongelukkig en ik weiger me dat te laten aanpraten. Maak jij je alvast geen zorgen. Deze brief zal je nooit lezen, mijn grote en kleine verdrietjes hoef je niet te delen, en dat ik je voor altijd dankbaar ben weet je als geen ander.

Ik ben 28 en heb reeds lang een goede relatie. Toch twijfel ik of het voor mij wel verantwoord is kinderen op de wereld zetten.

Het is vooral een genetische kwestie. Mijn moeder, mijn grootmoeder én mijn tante zijn gestorven aan kanker. Die werd veroorzaakt door een genmutatie die zich bij deze drie vrouwen heeft doorgezet en eierstok- en/of borstkanker heeft veroorzaakt die verder ging naar het bot of naar de hersenen. Alle drie doorliepen ze een slopend traject van opeenvolgende ziekteperiodes, chemo's en bizarre evoluties die door hun behandelende artsen nooit eerder waren gezien. Mogelijk heb ik dit gen ook geërfd, voorlopig hoef ik het niet te weten.

Maar zo ja, is het dan verantwoord dat ik één of meerdere kinderen op de wereld zet? Het risico dat ik het gen doorgeef of dat zelf vroeg sterf is reëel. Begrijp me niet verkeerd, ik heb geen angst om dood te gaan, noch vind ik mezelf onvervangbaar. Maar wat voor dienst bewijs ik een kind daarmee?

Die vraag houdt mij bezig. Ik wil geen kinderen op de wereld zetten voor mezelf, ik wil weten wat dat kind daaraan heeft. Momenteel kan ik me daar weinig bij voorstellen. Tenzij dan dat een kind er op zijn of haar beurt zou kunnen zijn voor iemand anders.

Ik ben er dus nog niet uit. Maar al dan niet moeder worden is voor mij geen criterium om gelukkig te kunnen zijn.

Er is een opname waarop je hoort hoe mijn moeder met mij speelt, heen en weer tussen haar stem, warm als de lage tonen op een cello, en de mijne, een klein vogeltje, kirrend van plezier.

Misschien zingt ze later ook, dat weet ik niet meer, het cassetje is al een jaar of tien kwijt. Ze zong vaak voor me, oude kinderliedjes die bedacht leken midden in de nacht wanneer alles een gekke schaduw heeft, haar ogen groot en dierlijk, dicht bij die van mij.

Ik heb nu, zoals dat heet, een eigen leven. Ver van huis, te ver eigenlijk, met een mooie man die houdt van fysica, zwemmen in de oceaan, bergop fietsen. Op Instagram zet hij of bloemetjes of zonsondergangen, cheesy kan hem geen ene moer schelen. Hij is goed met zijn handen en kijkt je recht aan in een gesprek.

Gisterenavond zat hij tegen de boekenkast geleund, de sliert kerstlichtjes aan, ik op een kussen op het tapijt (we hadden het volgens mij over de verkiezingen) toen ik de vraag voelde opkomen. Ik stel mezelf de vraag de hele dag door, zoals je je afvraagt of je nog snel iets zou moeten eten voor je de deur uitgaat, heb ik honger, zal ik over een halfuur honger hebben, wil ik een kind?

Het antwoord is, met een voor mijn wiebelig ik atypische standvastigheid, al jaren nee, hoogstwaarschijnlijk nee, zeker nee, nooit. Op een keer na, toen ik net weer in Europa was. Ik stond in de helverlichte wc van een café, een plasstrookje in de ene hand, mijn telefoon op record in de andere, bij hem was het nu midden in de nacht.

Volgens mijn app was ik drie weken over tijd. Strakke borsten, vlekkerige huid, warm en dan weer koud. Twee dagen eerder had ik op Skype gehuild tot mijn gezicht oploste in glazen blubber, hij troostte me, zijn stem lager dan anders, stiller. Hij liet me praten, ik wou dit nooit, ik kan het niet, zeker nu niet, zo ver van mijn familie, ik moet met alles opnieuw beginnen, een job, een vriendenkring, als ik nu, dan komt dat nieuwe begin er nooit meer, en trouwens depressie is erfelijk, en hebben ze daar wel goeie scholen, in films zijn kinderen op highschool zo gemeen voor elkaar, en ik heb zo weinig geduld, en ik geloof niet in het leven zoals jij er in gelooft, hoezo mirakel, het is hard verdomme, hard!

Dan was er iets veranderd. Alsof er een filter tussen de wereld en mij was geschoven, een vlies waar geluiden doorheen sijpelden, kleuren van afkoelden, vormen verzachtten.

Met mijn jas nog aan en mijn broek om mijn enkels, giechelend van de spanning, vertelde ik wat er gebeurde. Alright baby, ik heb nog niet gekeken, ik wou het samen met jou doen. Nou ja, you know, samen… Waarom ben je nu niet hier! Are you ready? Op de opname hoor je geritsel, de verpakking, opnieuw de gebruiksaanwijzing erbij. I don’t think… no... No. Het zoemen van de ventilator. Een zucht.

Een paar maanden lang stelde ik de vraag niet meer. Als bij de kat in de kwantummechanische denkoefening bestond zowel ja als nee, zolang ik maar niet in de doos keek.

Toen ik het weer durfde vragen, was het opnieuw nee. Mijn familie is te ver, de stad waar we wonen te duur. Soms is het nooit, dan zie ik mijn man tussen de volwassenen zitten op zijn echte job en mij, de freelancer, bleek en kil van frustratie, thuis met het kind.

En heel soms, zolang ik de vraag maar niet stel, weet ik dat ja bestaat, in de praktijk misschien, in theorie is het nee.

Ik kom uit een vrij traditionele, kleine stad in Limburg. Op mijn achttiende ben ik daar 'gevlucht', om nooit meer terug te keren. Sindsdien heb ik voornamelijk in grote steden gewoond, waar mijn levensstijl beter gedijt. Niet dat die zo extreem is, enkel heb ik bewust geen auto of eigen huis, verhuis ik regelmatig, ga ik nogal vaak ver weg op reis en is het niet mijn droom om een vaste baan te hebben tot aan mijn pensioen, of om te trouwen en kinderen te krijgen.

Het moederinstinct is dus niet aan mij besteed. Ik heb niets tegen kinderen, maar spontaan zit ik geen uren met hen te spelen. Ik heb twee nichtjes en een neefje, ben meter van twee van hen, en dat is fantastisch. Ik voel me diep met hen verbonden en ben graag bij hen, maar na een dag ben ik uitgeput en 'opgelucht' dat ze terug naar hun ouders gaan.

Waarom ik geen kinderen wil?

De 'ecologische' overweging: er zijn al meer dan genoeg mensen op aarde die haar nu reeds overbelasten. De aarde die mijn nageslacht zou erven, is ziek, vervuild, bedreigd in haar bestaan. De 'genetische' overweging: chronische depressie en bipolaire stoornis zitten in mijn familie, ook in mij. Ik wil het risico niet nemen ze over te dragen, en evenmin wil ik het een kind aandoen met een depressieve of bipolaire ouder op te groeien.

En ik zie de opvoeding niet zitten! Constant aanwezig zijn, zorgen, verzorgen, luisteren, 'er zijn', aandacht geven, en dat voor de rest van mijn leven. Ik heb veel te veel tijd voor mezelf nodig om in balans te blijven. Ik ben snel overprikkeld, hoogsensitief en introvert. Het slaaptekort zou me nekken. Ik wil geen ouder zijn die er wel fysiek is, maar emotioneel onbereikbaar door een te grote nood aan 'me-time'. Ik ben gehecht aan mijn vrijheid, te kunnen doen en laten wat ik wil, spontane dingen te doen.

Toch zijn er ook nadelen aan een kinderloos bestaan. Zo had ik graag kleinkinderen gewild.

Ik kan me voorstellen dat er nog mensen zijn in mijn positie, 'wannabe grootouders'. Wellicht zijn er zelfs kinderen die hun grootouders moeten missen? Ik zou een vzw willen oprichten om deze twee groepen met elkaar in contact te brengen.

Tegenwoordig - ik ben er nu 36 - hoef ik nog maar zelden uit te leggen waarom ik geen kinderen heb. Wie ernaar vraagt vertel ik dat ik geen moederinstinct heb. De uitgebreide redenen hierboven zijn vrij privé en deel ik enkel met mijn beste vrienden of gelijkgestemde zielen. Mensen met kinderen voelen zich ook vrij snel aangevallen als ik argumenten opsom, dus ik geef de voorkeur aan een veilig antwoord.

Maar andersom kunnen mensen nogal gevoelloos over mij oordelen. Ze gaan ervan uit dat iederéén toch kinderen wil, dat het egoïstisch is als je dat niet wil. Daar steiger ik van! Mijn eventuele kinderwens zijn hun zaken niet, en evengoed kan je argumenteren dat iedereen die kinderen neemt dat uit egoïsme doet. Dat soort polemiek is aan mij niet besteed.

Soms vindt men dat ik mijn verantwoordelijkheid ontloop. “Ja, jouw leven is nogal gemakkelijk. Geen gezin, geen verantwoordelijkheden, jij kan gewoon doen wat je wil.” Dan hoor ik hier een ondertoon van misplaatste jaloezie in.

Soms zegt men botweg dat ik nog wel van idee zal veranderen zodra ik “de ware” heb ontmoet. Hoe beledigend! Alsof ik mijn eigen keuzes niet kan maken; alsof ik bezig ben met het zoeken van 'de ware'; alsof ik die nog niet heb gevonden (ik heb een nogal onconventionele relatie met iemand die gelukkig ook geen kinderen wil); of alsof ik die 'ware' nodig heb om een compleet leven te kunnen leiden, zéker als vrouw.

Gelukkig zijn er meer dan genoeg mensen die me perfect begrijpen. Af en toe krijg ik zelfs bewonderende blikken of commentaar uit onverwachte hoek. Hoewel dit niet onaangenaam is, blijf ik het toch vreemd vinden dat men een oordeel - positief dan wel negatief - meent te moeten vellen over mijn kinderloze leven.

'Waarom niet?'

Deze vraag volgt soms op de vraag of ik kinderen heb. Ik heb nog niet geleerd hoe ik ermee om moet gaan, heb nog geen tactisch antwoord klaar, geen strategische verandering van onderwerp. Dus volgt een stilte waarin sommigen vragend de wenkbrauwen optrekken en anderen de vraag hardop stellen.

Ik vind de vraag van dezelfde gevoeligheid als de vraag of je homoseksueel bent, of je gelovig bent, waarom je getrouwd bent. Het is een hoogstpersoonlijk iets, niet iets wat je zomaar met iedereen wil bespreken.

Ik ben getrouwd, we hebben drie jaar geprobeerd zwanger te worden en dat lukte niet. Er was geen duidelijke reden. Gedurende die tijd was de vraag of ik kinderen had extra pijnlijk! Ik begrijp dat mensen je willen plaatsen: wat voor werk doe je, waar kom je vandaan, heb je kinderen? Maar wij konden geen antwoord geven. 'Nee' wil je niet zeggen want dat wordt een self-fullfilling prophecy. 'Ja' kan natuurlijk ook niet. Soms vroeg men toen of ik plannen had in die richting (alsof ik er een uit het asiel kon halen!). “We zien wel,” zeg je dan en subtiele zielen snappen het en houden erover op. Maar minder subtiele zielen vroegen verder: of ik alles geprobeerd had, welke ziekenhuizen, andere landen,...

Nadat we onze IVF-pogingen hadden gestaakt werd het heel stil. Het is alsof je rouwt om iets wat je nooit verloren hebt. Een leegte op een plek die altijd al leeg was. Aan de buitenkant was het alsof we een aantal kleine medische procedures hadden ondergaan. Vanbinnen voelde het als falen, en dat was nog het ergste, dat ik dit zelf niet onder controle had. In die drie jaar heb ik gesport, gezond gegeten en steeds nauwgezetter voor mezelf gezorgd. Van 'veel groenten' tot 'geen vet of suiker' naar 'geen gluten, geen zuivel.' Je wil weten dat je alles geprobeerd hebt.

We hebben nagedacht over adoptie, die conversaties waren nog erger. “Zoveel adopties eindigen problematisch, dat kan toch niet goed gaan, het is toch niet je eigen kind”,… Toen ik me er echt in verdiepte kreeg ik het idee dat je een soort super-ouder moet zijn om te mogen adopteren. We hebben de piste verlaten.

Zeker nu er zoveel medische mogelijkheden zijn wordt de vraag 'waarom wil je geen kind' politieker. Als je geprobeerd hebt en je bent gestopt, lijkt het misschien alsof je het niet genoeg wilde. Maar het kan ook omgekeerd: een kennis heeft een kind gekregen via genetisch materiaal uit een Oost-Europees land en dat laten voldragen door een draagmoeder in Mexico.

Dat vonden wij dan weer te ver gaan: je zet een kind op de wereld dat zijn eigen genetische afkomst nooit kan achterhalen, niet weet waar het vandaan komt en gedragen wordt door een vrouw die daar door economische omstandigheden toe wordt gebracht. Ik denk dat hier de vraag gesteld kan worden waarom iemand per se kinderen wil, of je dan nog wel het welzijn van het kind boven je eigen wensen stelt. Maar ik wil niet degen zijn die deze vraag stelt.

Hoezeer het ook kan kwetsen, of ik kinderen heb vind ik een redelijke vraag. De vraag 'waarom niet?' vind ik ongepast buiten de heel intieme kring van familie en dichte vrienden.

Er zitten zoveel lagen in een poging tot antwoord, waarvan je sommige zelf nog niet wil of kan aanboren. De vraag 'waarom niet?' eist een rechtvaardiging, een uitleg. Die ben ik aan niemand verschuldigd, behalve aan mijn partner. De vraag 'waarom niet?' impliceert ook dat je ten alle tijde volledige controle hebt over je leven, wat je wil en niet wil, dat je dat precies weet en ernaar kan handelen. Dat is wat we graag willen geloven, maar zo zit het leven niet in mekaar. Er kan zoveel mislopen. De situatie was er niet naar. Je lichaam deed het niet. Niet de juiste man op het juiste moment. Zo loopt het.

Ja, er moet meer over gesproken worden, met meer eerlijkheid. Schrijvers moeten erover schrijven, kunstenaars moeten er werk over maken. Het onbesprokene bespreekbaar maken, de onvertelde verhalen vertellen. Maar dat wil niet zeggen dat iedereen dit soort vragen tussen neus en lippen door links en rechts kan gaan stellen. Je maakt geen taboe bespreekbaar door iemands kwetsbare plek op tafel te gooien, het vergt enige delicatesse.

Â

Ik ben een actieve feministe van 25 jaar. Als kind en tiener wou ik graag kinderen, als volwassen vrouw die ziet hoe onze maatschappij in elkaar zit pas ik liever. Niet enkel onze seksistische, onrechtvaardige, overbevolkte, gewelddadige maatschappij is een reden, maar ook mijn eigen slechte fysiek. Sinds mijn zestiende heb ik continu last van mijn rug, en dit verbetert amper door meer te sporten of in beweging te zijn. Elke dag heb ik pijn, soms meer en soms minder. Fysiek kan noch wil ik een kindje krijgen. Ik wil geen gevaarlijke complicaties tijdens de bevalling waardoor ik mijn kind niet naar behoren zou kunnen opvoeden.

Hoe meer je erover nadenkt, hoe meer je beseft dat een kind moeilijk, duur en tijdrovend is.

De enige reden waarom ik een kind zou willen is om iemand op te voeden die van deze wereld een betere plaats kan maken… maar moet ik daarvoor een eigen kind op de wereld zetten? Men kan ook adopteren, wensouder worden of vrijwillig in een jeugdbeweging werken.

Als vrouw zou je niet volmaakt zijn zonder een kind, niet als volwaardig beschouwd worden.

Zelfs mijn feminisme wordt in vraag gesteld, gewoon omdat ik geen ouder ben. Sorry, maar ik hoor ook verhalen en ik kan me inleven in bepaalde zaken. Ik ben zelf kind geweest binnen een lage klasse, dus ik besef hoe moeilijk het kan zijn om met weinig geld een kind op te voeden, ik kreeg zelf de pesterijen te verduren die daarmee gepaard gaan.

Overigens, mijn baarmoeder is niet van de maatschappij maar van mij! Tijdens een gynaecologisch onderzoek wilde ik me informeren over de nodige stappen om mezelf te laten steriliseren. Kreeg ik te horen dat me dat wellicht niet zou lukken omdat ik nog zo jong ben.

Mag ik dat asjeblieft zelf beslissen? Men moet stoppen met vrouwen te infantiliseren wanneer het over ons eigen lichaam gaat. De gynaecologe schrok ervan dat ik goed geargumenteerd uiteen kon zetten waarom ik sterilisatie wilde. Tsja, het is niet alsof ik op een dag wakker werd en tegen mezelf zei: "hey, nu wil ik effe mezelf laten steriliseren." Mensen die dat willen denken daar grondig over na, waarom is het zo moeilijk om dat te geloven of respecteren?

Rond dit thema hangt nog heel veel seksisme en genderstereotypering, en dit vrouwen, mannen én transpersonen. We moeten ernaar streven dat iedereen een eigen en een goed geïnformeerde keuze kan maken!

Wil ik kinderen? Domme vraag, waarom stel je die aan een man? Die weet daar heus het antwoord wel op, maar vraag het toch maar aan zijn vrouw.

En wat zegt die? Ja, Natuurlijk!

Alle vrouwen willen een kind. Daar is géén discussie over, als oud-huisarts weet ik dat zeker.

Zie de plotse hype over de pil, die zou allerlei klachten geven.... Ja, dat ligt eraan: na hoeveel tijd? In het begin is zij even blij als haar jonge man, maar na enkele jaren...

Zij laat haar lijf niet blijvend (ver)neuken! “Dat doe je toch om kinderen te krijgen?” hoor je haar denken. Wel, haar lijf denkt daar hetzelfde over, dus daar komen die klachten van, meestal na vijf, zes, zeven jaar.

Géén vrouw zonder een kind, het spijt me voor de overbevolking, haar carrière en wat dan ook.

Des te erger is het voor wie geen kinderen kan krijgen.

Die hoor ik wel eens bezig “Wij willen geen kinderen”.. en dat die man maar liever zijn mond houdt (zeker als zijn sperma te traag is gebleken), maar je weet nooit, misschien komt er toch een kind… en het hele huis staat op zijn kop!

Kort en krachtig, deze discussie heeft weinig zin, en een man heeft er weinig toe bij te dragen!

Dertig. Tijd voor kinderen?

“Nee, dank u”. Dat is mijn standaardantwoord. Aangezien ik al sinds mijn zeventiende samen ben met mijn vriend krijgen wij de kindervraag af en toe.

Als tiener wilde ik er graag, drie als het even kon. Nadien werden het er twee. Toen geen of twee en nu zijn we zeker: geen. Veel mensen (ouders) begrijpen dat niet. Er zijn veel redenen, maar de belangrijkste is denk ik toch dat we er geen behoefte aan hebben.

Een ex-collega noemde mij egoïstisch omdat ik geen kinderen wil. Ik begreep dat niet, want de overbevolking is bijvoorbeeld één van de redenen waarom ik geen kinderen wil.

Later begreep ik dat ze vooral bedoelde dat voor iemand zorgen je minder egoïstisch maakt en daar heeft ze gelijk in.

Maar wat mij betreft móét de keuze om al dan niet kinderen te nemen egoïstisch zijn. Je moet het vooral zelf willen en mijn vriend en ik willen het niet. Begrijp me niet verkeerd: ik wens iedereen die wel kinderen wil een vlotte conceptie, bevalling en opvoeding, enkel passen wij er zelf gewoon voor.

Veel moeders zeggen mij dat dat nog wel zal komen. Dat kan. Net zoals ik morgen overreden kan worden / de lotto kan winnen (mocht ik meespelen) / … Je begrijpt mijn punt wel. Ik heb de laatste jaren al verschillende baby’s in mijn armen gehad en ja, ik vind ze schattig, maar nog nooit heb ik gedacht: ‘Dat wil ik ook!’

Intussen zijn we allebei dertig en we zijn de laatste jaren alleen maar zekerder geworden van onze keuze. We zijn géén kinderhaters. Onze ambitie is om toffe tante en nonkel (of toffe meter en peter) te worden. Kinderen zijn leuk, maar ze zijn nog leuker als je ze aan het einde van de dag terug kan geven. Ik hoef er echt niet per se zelf een kind uit te persen.

We zijn zo zeker dat mijn vriend zich heeft laten steriliseren. We hadden het drie jaar geleden al beslist, maar het kwam er pas afgelopen december van. Vandaar dat ik intussen ook kon stoppen met de pil.

Ben ik niet bang dat ik later eenzaam ga zijn?

Nee. De kans bestaat, maar kinderen helpen niet per se om dat te vermijden. En het is niet de goede reden om ze te nemen. Wij zijn intussen al plannen aan het smeden om later, met andere kinderloze koppels, een of andere oude hoeve te kopen en een verpleegster en schoonmaakster in dienst te nemen, liefst in een warmer land. Zo kunnen wij gezellig genieten van onze oude dag en samen petanquen, zo hoeft niemand zich eenzaam te voelen.

Mooi toekomstbeeld, toch? Ik heb trouwens de indruk dat steeds meer koppels beslissen om geen kinderen te nemen.

Of ik bang ben dat ik spijt krijg? Eigenlijk niet, nee, ik ben net hoe langer hoe zekerder. Een sterilisatie beslis je ook niet tussen de soep en de patatten. Wij weten dat dat permanent is en zijn ook niet over een nacht ijs gegaan. Maar soms ben je gewoon zeker van je stuk en eerlijk: voorkomen is beter dan ‘genezen’, ik wil niet ooit moeten kiezen of ik een abortus wil.

"Nee, ik heb geen kinderen..."

JĂĄrenlang zei ik het zonder emotie, een beetje stoer zelfs, Maar sinds enige tijd kruipt er een andere nuance in die uitspraak, een zeker gevoel van schaamte zelfs. Alsof ik gefaald heb, alsof er wel iets mis zal zijn met mij...

Ja, ik heb trauma's meegemaakt als kind, en wilde dit absoluut vermijden voor een eigen kind, waardoor ik als het ware bleef wachten op een moment dat alles 'goed' zat.

Maar de demonen uit mijn jeugd moesten eerst getemd worden, en daar ben ik nog dagelijks mee bezig!

Nu ik ook intensief de mantelzorg voor mijn moeder op mij neem, is het gemis van (een) kind(eren) nog pijnlijker.

Het natuurlijke tegenwicht tegen de achteruitgang van de ouders is immers het zien evolueren, vooruitgaan van je kinderen en eventuele kleinkinderen.

Dat brengt evenwicht en 'jong leven'...

Het is best lastig om enkel de zwaarte van het levenseinde, en niet het openbloeien van nieuw leven, van dichtbij mee te maken.

Ja, ik ben een OK-vrouw, en kan zeer moeilijk over die pijn praten.

Gelukkig is de jongere generatie er om die stiltes te doorbreken.

Ik ben dan ook heel dankbaar voor jullie initiatief.

Â

Waarom wordt het geen kinderen hebben altijd als iets problematisch gezien? Het kan ook een keuze zijn. Er bestaan mensen die geen kinderen willen. Zoals ikzelf.

En daar geen verdriet over of spijt van hebben. Het vervelende is dat je tegen de stroom inzwemt: iedereen om je heen, en de maatschappij in het bijzonder, ziet kinderen krijgen als de norm, als iets normaals en natuurlijks, iets wat elke vrouw toch zeker wil.

Mensen die geen kinderen willen zijn heel zeldzaam. Ik kan het weten, ik heb ze nooit gewild en heb in mijn leven (ik ben nu 50+) bijzonder weinig andere mensen ontmoet zonder kinderwens. Binnen de groep van mensen zonder kinderen, die al een minderheid vormt, zijn wij nog meer in de minderheid. Er zijn ook mensen die geen kinderen willen maar ze toch gekregen hebben onder druk van hun partner; ik heb zelf zo iemand gekend.

Maar mensen zonder kinderwens bestaan. Ze hebben bestaansrecht, al wordt over hen of hun beweegredenen zelden of nooit gesproken, en ze zijn niet egoĂŻstisch of onnatuurlijk. En ze kunnen daar wel degelijk bedaard over praten.

Â

Ik heb in de “jaren om kinderen te krijgen” geen relaties van betekenis gehad, en na wat wikken en wegen beslist om niet op m’n eentje aan kinderen te beginnen. Toen ik eind de dertig was heb ik dus afscheid genomen van het idee. Dat was geen heel groot of moeilijk afscheid - ik had graag eigen kinderen gehad, maar ik kan ook zonder een goed leven hebben - maar toch bewust een afscheid. Van de toekomst die kinderen in zich houden, van hoe mooi het is om hen te zien opgroeien.

Ik heb over dat afscheid met bijna niemand gesproken. Er is me over de jaren heen zelden of nooit gevraagd of ik kinderen miste – en zelf ben ik er ook zelden over begonnen. Het is voorzichtigheid denk ik, de schrik om op gevoelig terrein te komen… en heel soms er niet bij stilstaan dat het misschien wel een gemis is. Ik besef dat ik die voorzichtigheid deel ten opzichte van weer andere vrouwen en mannen (want laten we mannen niet vergeten, ook al hebben ze minder die tijdsgrens dan vrouwen!)

Terwijl ik het apprecieer wanneer mensen er wél naar vragen, toch als ze dat op de juiste toon doen.

Als mensen vragen of ik kinderen heb, voeg ik aan de boodschap van ‘niet’, soms toe dat dat geen bewuste keuze is en een klein afscheid inhield. Omdat dat de meest precieze manier van beschrijven is. Die toevoeging doet vaak schrikken, hoe kort en licht ik die ook tracht over te brengen. Vooral vrouwen lijken niet te weten hoe ze erop moeten reageren. En ik begrijp dat, je verwacht op zo’n moment een “ja”, met de sekse en leeftijden, waarna je voor een tijdje vertrokken bent met het uitwisselen van ervaringen. Ik heb zelf ook al erg onhandig gereageerd op onverwachte gesprekswendingen.

Maar het is ook jammer, omdat er niet meer nodig is dan een “ik begrijp dat, ik zou dat ook niet gemakkelijk hebben gevonden”.

Kinderen of geen kinderen? De vraag duikt de laatste maanden geregeld op, bewust of onbewust. Afgelopen augustus werd ik vijfentwintig, en de eerste tekenen van een quarterlife crisis openbaren zich. Twijfels over wat ik wil en wie ik ben. Op dit moment ben ik nog niet toe ben aan kinderen, maar wat over een paar jaar? Wil ik er? Of beter, wij - ik en mijn vriend?

Tot een jaar geleden dacht ik er niet zo erg over na. Kinderen krijgen, dat was voor later. Nu mijn leven lijkt te starten wordt die vraag pertinenter. We gaan werken, samenwonen, we durven al eens uitkijken voor een huisje en dan komen er kinderen, toch? Zo simpel is het niet meer voor mij.

Steeds meer mama’s en papa’s komen tegenwoordig eerlijk naar buiten over ouderschap.

Siska Schoeters veroorzaakte onweer tussen de roze wolken met haar ‘kleine fuckers’. Dat heeft ook mij wakker geschud. Wat? Ouderschap is toch niet zo leuk? Ik heb mijn ouders gevraagd hoe zij dat ervaren hebben. Gelukkig was dat veelal positief en heeft het hen het leven op een andere manier leren zien, minder egoïstisch. Maar wat met postnatale depressies of mensen die na de geboorte beseffen dat het eigenlijk toch niets voor hen is? Daar sta je dan met een krijsende baby, pech gehad.

Mijn rustige leventje waar ik enkel met mezelf en mijn lief rekening moet houden - en dat is al genoeg - zou overhoop liggen. Een sociaal leven wordt moeilijker, je work-life balance nog minder haalbaar, je nachten korter en het kost je allemaal enorm veel geld. Wil ik dat? Als je het zo hoort lijkt het simpel. Nee, natuurlijk niet. Voor mezelf en mijn leeftijdgenoten lijkt het een erg grote opoffering. Zijn we zo’n egoïstische generatie?

Dan is er ook nog mijn wederhelft. Hij wil geen kinderen. Niet nodig, en waarom een kind op de aarde zetten waar er sowieso al te veel rondlopen? Mijn lief en zijn o zo rationele gedachtegang. Hij zou een perfect gelukkig leven kunnen leiden zonder kind, integendeel zelfs misschien nog gelukkiger dan mét. En ik dan? En wat als blijkt dat we het er niet over eens geraken? Daar wil ik liefst nog niet te veel over nadenken.

Misschien kijken mannen er een tikkeltje anders tegenaan. Zij kunnen immers nog heel lang vader worden. Vrouwen kunnen er best voor hun vijfendertigste aan beginnen. Regelmatig wordt dat herhaald door artsen en wetenschappers. In principe heb ik nog tien jaar. Dat lijkt veel, maar ik voel nu al de tijdsdruk. Ik bereken dat ik nog een vijftal jaar heb om carrière te maken en te geraken waar ik wil geraken, om daarna aan kinderen te beginnen. Feministe als ik ben wil ik een gelijke verdeling van de ouderschapstaken. Toch weet ik ergens dat kinderen mijn leven en carrière drastisch zullen veranderen. Hebben mannen dit minder? Geen idee. Ik hoop dat zij er alleszins even goed over na denken. De ruime tijd die zij nog hebben om vader te worden, zal hun misschien wat meer gemoedsrust brengen.

Dus wil ik kinderen?

Velen van mijn vrienden wel, zo lijkt het, maar zeker nu nog niet. Ben ik met al mijn vragen misschien te vroeg? Misschien doet er zich over een vijftal jaar wel een openbaring voor, zie ik alles plots glashelder. Ik hoop van wel, maar ik betwijfel het.

Ik ben onverwacht zwanger geworden toen ik vierendertig was, van iemand die ik nog niet lang, of althans niet goed kende. Het was schrikken voor allebei.

Hij wilde geen relatie met noch een kind van mij. Ikzelf kwam uit een lange relatie en was ook nog niet klaar voor iets nieuws.

Het zette mijn wereld op zijn kop. Ik was vooral bezig met werken, ook veel avond- en weekendwerk. Het besef dat ik er alleen voor zou staan met een kind als ik het zou houden was verlammend.

Ik heb er alleen over moeten beslissen. Ik had altijd een kinderwens gehad maar nooit op deze manier.

Ik heb veel gehuild en lang getwijfeld. Ik heb gepraat met een psycholoog, een jurist, mijn zus en mijn beste vriendin. Deze laatsten zouden mij helpen, zeiden ze.

De beslissing is op emotionele gronden gebeurd.

Rationeel had ik alle argumenten om het niet te doen: de papa die het kindje niet wilde (dat woog heel zwaar), alleenstaande moeder worden (zonder familie in de buurt), een kind dat op twee plaatsen moet leven (mama en papa wonen namelijk ver van elkaar). Wilde ik een kind op deze wereld zetten, met zoveel problemen? ik vind het leven voor mezelf al niet evident..

Waarom heb ik dan toch voor mijn kind gekozen?

• Ik kon een abortus niet over mijn hart krijgen. Dat kleine leven in mijn buik. Toch voelde het ook niet goed dit tegen de wil van de vader verder te zetten.

• Mijn lichaam veranderde en daar was ik trots over. Vroeger had ik wel eens gedacht dat ik niet zwanger kon worden.

• Wat als ik spijt zou krijgen als ik het kindje weghaalde? Wat als ik er iets aan zou overhouden, wat als ik depressief werd?

• Wat als ik geen goede relatie meer kon vinden en kinderloos zou blijven?

• Mijn ouders, zus en vrienden zouden me steunen.

• Misschien zou de papa nog bijdraaien.

De papa is uiteindelijk heel blij met zijn zoon, direct vanaf de geboorte. Het heeft een vaderinstinct bij hem wakker gemaakt. Maar met mij wil hij niets te maken hebben. We hebben veel ruzies gehad, en onlangs ook een rechtszaak over co-ouderschap. We hebben veel geld aan advocaten uitgegeven.

Het is heel dubbel: Ik ben heel blij met mijn zoon, die intussen vijf is. Ik vind het fijn om moeder te zijn, had dat niet willen missen. Ik ben ook opgelucht dat de papa betrokken is, dat was niet zeker vanaf het begin. Maar de ruzies hebben voor heel veel leed gezorgd.

Verder is het zwaar, zowel mentaal als fysiek. Wanneer kinderen groter worden beginnen ze vragen te stellen. Mijn zoon, die elk weekend één of twee dagen naar zijn papa gaat, was soms heel verstoord bij een wissel. Voor een baby of peuter is het erg belastend om gescheiden te zijn van de hoofdouder.

Als je je kind zes dagen per week bij je hebt vind je niet zomaar een nieuwe relatie. Ik ben heel veel alleen met mijn zoon en had mijn geluk liever met iemand kunnen delen. Het voelt onnatuurlijk om dit alleen te doen. Hij voelt zich ook beter als er volk in huis is.

Ik ben deeltijds moeten gaan werken want het werd me teveel: huishouden beredderen, mijn

zoon naar de vader brengen – die veraf woont - en terughalen,… maar deeltijds krijg ik mijn professionele taken dan weer niet rond.

Het is niet fijn alles alleen te moeten doen. Je mag namelijk nooit uitvallen. Vrienden komen wel af en toe langs, maar iedereen heeft zijn eigen leven. Je valt overal tussenin: geen vrijgezel die makkelijk mee kan uitgaan, maar ook geen koppel.

Terugblikkend en wetende wat ik nu weet zou ik het tóch opnieuw doen. Natuurlijk, want ik ken mijn zoon nu. Maar eerlijk: ik zou nooit bewust alleen zwanger worden. Het is keihard. Je offert jezelf helemaal op. Ik ben een paar keer kopje onder gegaan. En als de ouders het niet goed met elkaar vinden is het nog moeilijk voor je kind ook.

Het gaat intussen weer wat beter. Ik ben op zoek naar een co-housingproject, leuker voor mijn zoon om in op te groeien denk ik zo, met andere kinderen om zich heen.

En een relatie? Die tover je niet zomaar tevoorschijn. De meeste relaties lijken trouwens geen lang leven meer beschoren...

Ik heb de deadline gemist, zie ik net. Maar ik vind het zo'n intrigerende oproep, dus hier alsnog mijn getuigenis.

Ik twijfel. Altijd en overal. Wil ik wel kinderen? En zou ik wel een goede moeder zijn?

Na het lezen van We need to talk about Kevin (Lionel Shriver) kreeg die angst een extra dimensie.

Mijn vriend is heel duidelijk, die wil kinderen, liefst meerdere. Hij heeft geen last van onzekerheid en angsten. Tuurt niet met bang dichtgeknepen ogen naar de toekomst. Dus als we er toch aan beginnen, dan is er al één ‘goede’ ouder voorhanden.

Mijn moeder zegt: kinderen zijn de basis van je verdere vriendschappen. Playdates, samen op weekend, anekdotes en grieven uitwisselen. Slik. Geen kinderen, geen vrienden?

Ik heb nog een paar vriendinnen die twijfelen. Oef denk ik dan, ik ben niet alleen. Maar wat wordt dat later? Blijf ik als enige kinderloos? Of als ik zelf mama zou worden, voelen zij zich dan in de steek gelaten?

Nemen we alleen maar kinderen om erbij te horen?

Mijn grootste angst is: wat als ik spijt krijg? Dat verdient zo'n kindje niet.

En wat als ik spijt krijg omdat ik er géén heb? Tja. Dan doe ik er enkel mezelf verdriet mee.

En misschien mijn huidige partner.

Ik blijf gevoelig voor mijn omgeving, en mensen zonder kinderen zijn niet de norm.

Ik ben nu 31 en we zullen wel zien. Hopelijk wordt het me plots vanzelf duidelijk. In het beste geval hak ik zelf de knoop door en heb ik vrede met mijn beslissing. In het slechtste geval beslist de tijd voor mij. Of de groepsdruk.

“Waarom heb jij (geen) kinderen?” is een initiatief van het Vlaams-Nederlands Huis deBuren in samenwerking met Furia en met dank aan Cathérine Ongenae.