The Hilliard Ensemble 18.02.12

de puur muziek

18.02.2012 | 20:00 | KRAAKHUIS

the hilliard ensemble memoria italiana

programma

UITVOERDERs

Memoria Italiana – Vroege en hedendaagse toonzettingen op teksten van Dante en Petrarca, met nieuw werk van Fabio Vacchi op traditionele Italiaanse teksten.

The Hilliard Ensemble David James | contratenor Steven Harrold | tenor Rogers Covey-Crump | tenor Gordon Jones | bariton

Eustache de Monte Regali († 1527) | Chiare, fresch’e dolce acque Jacopo da Bologna (1346 - ?1386) | Non al suo amante Jacques Arcadelt (?1507 - 1568) | Solo e pensoso | L’aer gravato | Tutt’il dì piango Guillaume Dufay (1397-1474) | Vergene bella Cipriano de Rore (1515/16-1546) | Mia benigna fortuna Giaches de Wert (1535-1596) | O cameretta Fabio Vacchi (*1949) | Memoria Italiana pauze Roger Marsh (*1949) | Il Cor Tristo - I Bernardo Pisano (1490-1548) | Or vedi, Amor | Nova angeletta | Chiare, fresche, e dolci acque Roger Marsh | Il Cor Tristo - II Bernardo Pisano | Si è debile il filo | Ne la stagion | Che debb’io far?

Roger Marsh | Il Cor Tristo - III

2

memoria italiana refrein (een ‘ritornello’). In de 16de eeuw ging het echter om een aristocratisch gecultiveerd wereldlijk genre dat naar de hoogste verfijning streefde. Er werd verfijnde poëzie gebruikt van dichters zoals Petrarca, Bembo, Ariosto, Tasso of Guarini. In tegenstelling tot het madrigaal uit de 14de eeuw was het een genre met een vrije vorm waarin een kort gedicht getoonzet werd. Er werd overwegend gebruik gemaakt van ‘erotische poëzie’ en veel aandacht ging naar de muzikale vertolking van de tekst, naar ‘woordschilderingen’.

Het 16de-eeuwse madrigaal vindt zijn roots in de Franco-Vlaamse polyfonie en het Italiaans akkoordisch zingen dat we aantreffen in de frottola.

Het programma van vanavond bevat Italiaanse madrigalen van componisten uit de 14de tot 16de eeuw, naast madrigalen van 2 hedendaagse toondichters. Het muzikale landschap in het Italië van de 14de, 15de en 16de eeuw was heel verscheiden. Muziek was er voor alle rangen en standen en voor alle gelegenheden, van de bezwerende tarantella’s uit het platteland van de Mezzogiorno tot de variatietechnieken van de eerste instrumentale virtuozen. Maar denken we aan muziek van de Italiaanse renaissance, dan gaat het voor de meesten die de oren te luisteren leggen bij de ‘klassieke’ muziek in eerste instantie om madrigalen en religieuze vocale muziek. Muziek die als prototype voor de westerse klassieke traditie kan gelden: uitgebalanceerd gecomponeerd voor een homogeen vocaal ensemble volgens de regels van het contrapunt, gebaseerd op religieuze teksten of verzen van grote dichters als Petrarca en Ariosto en in de eerste plaats bedoeld om gesmaakt te worden door de adel en hogere geestelijkheid. In de Italiaanse wereldlijke muziek van de 16de eeuw was het madrigaal het belangrijkste genre. Door dat madrigaal groeide Italië zelfs voor het eerst in haar geschiedenis uit tot het centrum van de Europese muziekgeschiedenis.

Jacques Arcadelt uit de Nederlanden, Philippe Verdelot uit Frankrijk en Costanzo Festa uit Italië worden beschouwd als de vaders van het genre. Het madrigaal kent veel verschillende varianten, zowel qua sociale functie als bezetting. Er werden madrigalen geschreven als ‘huismuziek’ voor adellijke dilettanten, maar ook als ’hofmuziek’ voor virtuoze hofzangers. Wat we vanavond horen is bedoeld voor uiterst professionele zangers die een functie hadden bij een of ander hof.

Terwijl componisten zich zelden hebben gebaseerd op Dantes poëzie – slechts 11 madrigalen zijn er terug te vinden en maar ééntje dat gecomponeerd werd in de 14de eeuw, namelijk Non al suo amante van Jacopo da Bologna – ligt dat voor renaissance dichter en humanist Francesco Petrarca (1304 – 1374) helemaal anders. 6 april 1327. In

Het madrigaal ontstond in de 14de eeuw, verdween in de 15de eeuw even van het toneel en kende een felle heropleving in de 16de eeuw. In de 14de eeuw ging het om een vrij primitieve en volkse vorm van wereldlijke muziek met een vaste vorm. Een strofe werd afgewisseld met een steeds terugkerend

3

de Rore), op Bernardo Pisano na. Bernardo Pisano, in zijn tijd heel hoog geacht maar bijna compleet genegeerd door latere generaties, heeft geregeld verzen van Petrarca op muziek gezet: Musica di messer Bernardo Pisano sopra le canzone del Petrarcha werd in Venetië in 1520 gepubliceerd. In het 16deeeuwse Italië was hij daarmee de eerste madrigalist. Let wel, zijn liederen werden nog geen madrigaal genoemd, maar ze bevatten alle kenmerken die we het genre toedichten: ernstige teksten, woorden en woordaccenten worden heel zorgvuldig toegepast én de woordschildering is opvallend.

een kerkje bij Avignon deed een blik op een vrouw, Laura genaamd, een blijvende passie ontstaan bij de Petrarca. Zijn sparse rime of uitgestrooide verzen krijgen vorm in 366 sonnetten, later de ‘Canzoniere’ genoemd. Dat songbook staat vol met platonische liefdesbetuigingen en cryptische verwijzingen naar zijn onbereikbare schone. Petrarca zal wel nooit vermoed hebben dat zijn dichtbundel zoveel muzikale inspiratie zou losmaken.

Eeuwenlang was hij de belangrijkste inspiratiebron voor talloze Italiaanse en Vlaamse componisten. Niet zozeer in de 14de en 15de eeuw, maar verpletterend massaal in de 16de eeuw. 14de- en 15de-eeuwse componisten schijnen kopschuw geweest te zijn voor Petrarca’s poëzie. Een belangrijke biograaf van Guillaume Dufay noteerde dat Dufays 3-stemmige cantilena zetting van Vergine bella amper de tweede poging was in 50-75 jaar tijd waarin een componist ook maar durfde de krachtige beeldtaal van Petrarca op te nemen. Dufay was natuurlijk Dufay: hij behandelde de tekst op zijn eigenste subtiele, evocatieve en volledig succesrijke manier.

Pisano’s madrigalen worden in dit programma omkaderd met drie settings van een compositie van Roger Marsh. Op vraag van het Hilliard Ensemble componeerde Roger Marsh in 2007 het driedelige werk Il Cor Tristo op teksten van Dantes Divina Comedia. Marsh respecteerde het verhaal en de verstaanbaarheid van de woorden van Dante te allen tijde en dus, zo zegt hij zelf, zal je veel technieken in de moderne schrijfwijze terugvinden die gebaseerd zijn op muzikale technieken uit vroegere eeuwen. De andere hedendaagse bijdrage komt van Fabio Vacchi. In 2003 componeerde hij Memoria italiana voor het Hilliard Ensemble, in opdracht van het Festival delle Nazioni. Het is een kleurrijk en virtuoze toonzetting van zes traditionele teksten.

Er zijn duizenden madrigalen op tekst van Petrarca en ook vandaag de dag nog is er een levendige belangstelling van componisten voor zijn verzen. Zo was hij voor Philippus de Monte, Orlandus Lassus, Luca Marenzio en Cipriano de Rore veruit de meest geliefde dichter. Het is evident dat de vorm van Petrarca’s ‘Canzone’ makkelijk aanleiding gaf tot een madrigaal-format. Alle andere composities van dat programma verwijzen naar teksten uit zijn ‘Canzoniere’.

Cypriaan De Rore was verreweg de meest invloedrijke madrigalist van het midden van de zestiende eeuw. Hij schreef er meer dan 120, waaronder meer dan 30 op tekst van Petrarca. Zijn composities neigen naar het sérieux, in het bijzonder in contrast met het lichtzinnige karakter van het werk van de oudere generatie madrigalisten zoals Jakob Arcadelt en Philippe Verdelot. De Rore was

De eerste madrigalisten waren merkwaardig genoeg géén Italianen maar Oltrimontagni (Verdelot, Arcadelt en later Willaert en

4

BIO

een gesofisticeerd contrapuntist en wendde canonische technieken toe, imitatie, en alle mogelijkheden van de polyfonie zoals ze zich sinds de vroege 16de eeuw hadden ontwikkeld met het doel wereldlijke teksten op muziek te zetten.

The Hilliard Ensemble heeft een internationale reputatie opgebouwd op het terrein van de oude én van de hedendaagse vocale kamermuziek. Hun geschiedenis gaat terug tot de jaren ‘80, toen ze voor EMI (later in een release bij Virgin) vele opnames van middeleeuwse en renaissance muziek én eigentijdse muziek hebben gemaakt. In 1988 betekende de opname van Arvo Pärts Passio het begin van een vruchtbare relatie met de in Duitsland levende Estse componist. Heel wat opdrachten aan Pärt en aan anderen volgden: Veljo Tormis, Erkki-Sven Tüür, Gavin Bryars, Heinz Holliger, John Casken, James MacMillan, Elena Firsova… Behalve aan a capella opnames, hebben ze ook hun medewerking verleend aan vocaal-instrumentale projecten: prominent op dat gebied is de samenwerking met saxofonist Jan Garbarek, zoals voor Officium en Mnemosyne, een partnership dat verder loopt en altijd hernieuwd wordt.

Met de Duitse barokviolist Christoph Poppen en sopraan Monika Mauch maakten ze Morimur.

Giaches de Wert was de laatste van de grote Franco-Vlaamse madrigaalcomponisten.

Hij vond inspiratie bij Petrarca voor slechts enkele van zijn latere composities, terwijl hij lijvige bundels had gepubliceerd opgedragen aan Tasso en Guarini in de jaren 1580 en 1590 jaren.

5

UNESCO MUZIEKDAG

BAROKENSEMBLES UIT SEVILLA, BOLOGNA EN GENT IN MUZIEKCENTRUM DE BIJLOKE GENT

zon

11.03.12

16:00 B’ROCK | GENT 19:00 ACCADEMIA DEGLI ASTRUSI | BOLOGNA 21:00 ORQUESTA BARROCA DE SEVILLA | SEVILLA 22:15 GRAND FINALE MET DE 3 ENSEMBLES TICKETS & INfO: www.DEbIjlOKE.bE | 09 269 92 92

6

zondag 11 maart 2012: unesco muziekdag in de bijloke Georg Philippe Telemann zetten de Gentse invalshoek in een breder Zuid-Nederlands en West-Europees perspectief.

Sinds juni 2009 is Gent opgenomen in de selecte lijst van ‘Unesco Creative Cities Network’. Samen met Bologna, Sevilla en Glasgow maakt Gent de club ‘Creative Cities of Music’ compleet. Een unieke titel. Een initiatief kon niet langer uitblijven, vond Muziekcentrum De Bijloke. En dus is er op zondag 11 maart de eerste Unesco Muziekdag.

De Accademia degli Astrusi uit Bologna focust dan weer op het oeuvre van Padre Martini. Bij ons niet zozeer bekend als componist, maar des te meer als leraar van Mozart.

Ook Sevilla zet, net als Gent, met het Orquesta Barroca de Sevilla, in op een 18de-eeuws programma. De Andalusische traditie van Juan Francés staat er tegenover het toenmalige Europa met werken van J.S. Bach, G.F. Haendel, Domenico Scarlatti en Pietro Locatelli.

Die dag slaan Sevilla, Bologna en Gent de handen in elkaar voor een unieke muzikale uitwisseling. Het concept is eenvoudig: we putten uit het ontzettend rijke muzikale patrimonium dat alle steden hebben opgebouwd. Iedere stad selecteert een ensemble, gespecialiseerd in oude muziek, en laat het grasduinen in het renaissance en barokke erfgoed van de eigen regio.

In Gent werkt De Bijloke samen met B’Rock, in Sevilla gaat het Orquesta Barroca de Sevilla aan de slag en Bologna brengt de Accademia degli Astrusi in stelling.

Alle ensembles spelen ook één werk dat een weerspiegeling is van de internationale Europese stijlen die in de 17de en 18de eeuw opgang maakten: het concerto grosso opus 6, nr. 1 in G van Georg Friedrich Haendel. Het toenmalige Europa ligt er stilistisch in vervat. En Haendel zelf is het ultieme toonbeeld van die Europese stijl: geboren in Duitsland, en aan het werk in Italië en Londen.

Het concert van Gent, en dus van B’Rock, heeft een 18deeeuws programma. Het ensemble verdiept zich in het barokke repertoire van Jacques (Jakob) Loeillet, een telg uit de beroemde Gentse familie. Loeillets collega’s Pieter van Maldere, Henri-Jacques De Croes, Georg Friedrich Haendel en

Kort samengevat: virtuoze muziek uit de laat-barok in Europa, in drie bijzondere concerten. En dat op één dag, én voor een wel erg zachte prijs. Een unieke kans om drie Europese topensembles op een dag aan het werk te zien. Met als toetje een Grand Finale, met de drie ensembles samen op het podium.

Het volledige programma vind je op www.debijloke.be ZONDAG 11 MAART | CONCERTZAAL 16:00 | B’Rock (Gent) 19:00 | Accademia degli Astrusi (Bologna) 21:00 | Orquesta Barroca de Sevilla (Sevilla) 22:15 | Grand Finale met de 3 ensembles

Dagticket: € 25 / € 10 (-18) Ticket voor 1 concert: € 10 / € 5 (-18)

INFO & TICKETS 09 269 92 92 | tickets@debijloke.be | www.debijloke.be Bespreekbureau | J. Kluyskensstraat 2, 9000 Gent | Di - vr 10:00 - 12:00 & 13:00 - 17:00 | za 13:00 - 17:00

7

binnenkort ZO | 19.02.12 | 20:00 deFilharmonie, Michaël Pas (acteur) Pulcinella, KIDconcert DO & VR | 01 & 02.03.12 | 18:00-23:30 En Avant Mars / Voorwaarts Maart Festival

ZO | 11.03.12 UNESCO MUZIEKDAG 16:00 | B’Rock (Gent) 19:00 | Accademia degli Astrusi (Bologna) 21:00 | Orquesta Barroca de Sevilla (Sevilla) 22:15 | Grand Finale met de 3 ensembles Barokmuziek uit Sevilla, Bologna en Gent

ZA | 03.03.12 | 20:00 Concerto Copenhagen Mendelssohn, Mozart

DO | 15.03.12 | 20:00 London Baroque, Reinoud van Mechelen (tenor) Couperin, Haendel, Rameau, Marais, Leclair

ZO | 04.03.12 | 16:00 | STAM | UITVERKOCHT Tiburtina Ensemble Hildegard von Bingen

VR | 16.03.12 | 20:00 Amsterdam Sinfonietta, Candida Thompson, Robert McDuffie (viool) Glass, Keuris, Adams

ZO | 04.03.12 | 17:00 | MIRY Docentenconcert Hobo & slagwerk WO | 07.03.12 | 20:00 Jason Moran Trio Jazz | Monk at Town Hall, 1959 DO | 08.03.12 | 20:00 | UITVERKOCHT Graindelavoix Soefigezangen uit Sicilië

ZA | 17.03.12 | 20:00 Orchestre National de Lille Sibelius, Schumann, Tsjaikovski ZO | 18.03.12 | 17:00 Docentenconcert Octaaf Van Geert WO | 21.03.12 | 20:00 Compagnie Bischoff Liszt, Glowicka

VR | 09.03.12 | 20:00 deFilharmonie, Edo de Waart (dirigent) Bruckner: Symfonie nr. 8 in c

Bespreekbureau Muziekcentrum De Bijloke Gent J. Kluyskensstraat 2, 9000 Gent Di - vr 10:00 - 12:00 & 13:00 - 17:00 | za 13:00 - 17:00 09 269 92 92 | tickets@debijloke.be | www.debijloke.be

v.u. | Daan Bauwens • tekst | Frank Pauwels © | Muziekcentrum De Bijloke Gent info@debijloke.be Muziekcentrum De Bijloke is mobiel dankzij het partnership met Gent Motors (www.gentmotors.be)