Notiziario Società Dante Utrecht juni 2018

NOT I ZIARIO jaargang 28 nummer 2 zomer 2018

Notiziario van de Società Dante Alighieri Comitato di Utrecht Redactie: Annemarie Aarnoutse | Ciska van der Glas E-mail: notiziario@danteutrecht.nl | telefoon secretariaat: 06-15828240

Inhoud Van de redactie 1 Opera! (verslag)/Ciska van der Glas 2 3za Edizione di Labirinti Festival a Torino/Caterina Arcangelo 2 Van onze correspondent in Rome: ‘dirittismo’ en ‘parole tradite’ 3 Apostrofo 63/Minne de Boer 4 Signalement: Grammatica in tasca 6 La scuola dell’ umorismo/Laura Schram-Pighi 6 Dante en het zestiende-eeuwse madrigaal/Ignace Bossuyt en Emma Grootveld 7 Sandro Penna lettore di Giacomo Leopardi/Daniela Marcheschi 9 Steeds in zee/Fred Bloemink 11

Van de redactie In Italië mag dan een niet zo Europa gezinde regering het roer in handen gaan nemen, die gezindheid lijkt nog niet alom verbreid te zijn in het land.

Zo werd bijvoorbeeld in Turijn in april het LABirinti Festival gehouden, ontstaan uit het ‘Progetto Babel – sulle tracce di una radice comune’. Het festival is een samenwerkingsproject van de Cooperativa Letteraria, een culturele organisatie in Turijn, en het CISLE(Centro Internazionale di Studi sulle Letterature Europee). Aan bod komen woorden en beelden: literatuur, stripverhalen en fotografie. Een verslag ervan is te vinden in dit nummer.

Ook een impressie van de avond waarop Joost Langeveld de aanwezigen vertelde over het ontstaan van de opera. Waar, wanneer? Juist, in Italië, in het jaar 1600.

Een dag of wat na zijn aansprekende verhaal zei de al jaren in Rome wonende en werkende journaliste Nina Schuttert, te gast bij Paul Witteman: ‘Het dagelijks

leven in Italië ís opera’. En zo is het.

Het afgelopen kwartaal zijn twee van Italië’s vermaarde filmregisseurs overleden: in april Vittorio Taviani – Padre padrone, Kaos, wie heeft ze niet gezien? –, in mei gevolgd door Ermanno Olmi – La leggenda del santo bevitore, L’albero degli zoccoli. Formidabele prijswinnaars. De Italiaanse filmtraditie heeft veel aan deze twee te danken.

Niet minder, natuurlijk, aan Federico Fellini, van wie Dante Utrecht in mei de onverwoestbare film Amarcord vertoonde, een waardig einde van het seizoen.

Vittorio Taviani

Ermanno Olmi

Wij hopen dat u deze Notiziario, het zomernummer, met plezier zult lezen en doorbladeren. U vindt er taalkundige (eigen)aardigheden in, nostalgie met humor en opnieuw veel muziek. En een geheimzinnige nieuwe auteur.

Wij wensen u een mooie zomer, of u nu naar Italië gaat of niet.

Sorprese letterarie: Dodo Corfù/Gandolfo Cascio 12 Uit de geschiedenis van de giallo (23): De Angelis’ De Vincenzi en Simenons Maigret/Minne de Boer 12 Tentoonstellingen in Italië 14

KOPIJ VOOR HET HERFSTNUMMER GRAAG VÓÓR 15 AUGUSTUS

1

| Dante Alighieri • Notiziario • jaargang 28 – nummer 2 |

Opera!

Als we terugkijken op het voorjaar springt de avond waarop docent muziekhistorie, internationaal bekend organist en componist Joost Langeveld sprak over het ontstaan van de opera eruit.

Zijn uiteenzetting was boeiend en hij bracht zijn verhaal heel prettig en duidelijk. Hij leerde de aanwezige soci dat de opera werd geboren in 1600, voor zover je in het geval van een muziekgenre kunt spreken van een geboortejaar. Als voorlopers van het genre wees hij aan het madrigaal, het toneel (theater + muziek, vaak met herders als onderwerp) en de zogeheten intermedia, intermezzi, die werden opgevoerd tijdens opvoeringen en feestmalen aan de verschillende hoven van die tijd. Als concrete ‘wieg’ van de opera is te zien de Camerata fiorentina, een groep (amateur)musici, dichters en geleerden met als beschermheer graaf Giovanni dei Bardi die een kleine vijftien jaar bijeenkwam (van ca. 1575 tot ca. 1589). In 1589 vormde Florence het toneel van het huwelijk tussen groothertog Ferdinando de’ Medici met Catharina van Lotharingen, telg uit de Franse koninklijke familie. Een klinkend feest dat gepaard ging met veel muziek en toneel; de muziek die diverse componisten ervoor componeerden bereikte ook de Lage Landen: Sweelinck heeft erop gevarieerd. Het feest gaf de aanzetr tot de Florentijnse spelen (‘La Peregrina’).

Camerata fiorentina

In 1600 werd opnieuw een spraakmakend huwelijk gesloten: tussen Maria de’ Medici en de toenmalige koning van Frankrijk.

Voor die gelegenheid werd, toen nog bij wijze van experiment (proloog met één acte), de eerste opera gecomponeerd: Euridice, door Jacopo Peri. Het libretto werd twee jaar later door de componist Giulio Caccini, rivaal van Peri, nogmaals op muziek gezet. De opera was geboren.

Ciska van der Glas

3za Edizione di Labirinti Festival a Torino Il mese scorso, da giovedì 19 a martedì 24 aprile 2018, si è svolta la terza edizione di LABirinti Festival, una manifestazione culturale biennale, nata in seno al ‘Progetto Babel − sulle tracce di una radice comune’ di Cooperativa Letteraria, associazione culturale fondata a Torino nel 2010. Il Festival si realizza in collaborazione con diversi partners, tra cui il CISLE (Centro Internazionale di Studi sulle Letterature Europee), pienamente operativo dal 2014, dopo un percorso decennale sostenuto da ‘Cooperativa Letteraria’ e dalla rivista FuoriAsse, che ne rappresentano due poli o bracci operativi.

Intendendo riaffermare il valore e la passione per i differenti modi del narrare, LABirinti Festival prevede al proprio interno la programmazione di diversi dibattiti e di tre concorsi: LABirinti di parole; LABirinti di nuvole; LABirinti fotografia.

Attraverso i concorsi vengono messi in relazione gli esponenti del mondo della Letteratura (LABirinti di parole), del Fumetto (LABirinti di nuvole) e della Fotografia, consentendo in questo modo lo sviluppo di una manifestazione di interesse multidisciplinare e favorendo l’interazione e lo scambio tra personaggi di varie discipline e tra personalità note e giovani od esordienti. Lo scopo è quello di costruire un vero e proprio confronto tra le generazioni, i saperi e le arti, di promuovere strategie di incontro in modo da creare occasioni concrete di

conoscenza reciproca e di formazione.

Perciò, anche la tematica dell’edizione 2018, Luoghi e persone, è stata sviluppata con il coinvolgimento di alcune figure di riferimento – ad esempio, Marco Benna, Piero Dorfles, Daniela Marcheschi, Margherita Rimi, Giovanni Tesio e altre – chiamate, magari attraverso i concorsi, ad aprire i lavori con tavole rotonde, in cui si presentavano gli argomenti, e a guidare le giornate di discussione con il pubblico.

Il Festival ha infatti l’obiettivo di restituire una visione più matura dell’importanza della cultura e, in particolare per questa edizione, una concezione anche più consapevole dei luoghi che abitiamo: dunque di far prestare attenzione alle relazioni tra luoghi e persone o far scaturire l’interesse nei riguardi di luoghi lontani, o che tali si percepiscono, per via di una scarsa attenzione mediatica. In tale direzione la sezione fotografica è stata arricchita da un dibattito, che ha visto tra i suoi partecipanti Marco Benna, fondatore di Phom (Progetto di Storytelling e multimedia Photography), Daniela Marcheschi, critico e studiosa di Letteratura italiana e Antropologia delle arti, e Max Ferrero, fotoreporter. I tre hanno affrontato varie problematiche riguardanti il significato del ‘luogo’ in quanto tale, di rappresentazione e narrazione in arte; e analizzato con contributi pieni di spunti critici alcune fotografie di luoghi

2

| Dante Alighieri • Notiziario • jaargang 28 – nummer 2 |

inconsueti per l’immaginario collettivo quotidiano o trascurati dai media. L’attenzione è stata focalizzata su particolari urbani, scorci di vita in campi profughi o in paesi dove ancora sono in corso guerre dimenticate. È stato proprio l’uso dei diversi linguaggi – fumetto, fotografia, prosa e poesia – a rendere particolarmente fruttuosa la discussione sul tema scelto per il 2018 e ad offrire un’occasione in più per approfondire anche aspetti che condizionano pesantemente il nostro vivere civile: ad esempio, certi orizzonti ristretti della nostra informazione giornalistica e televisiva o il conformismo intellettuale, che rende slogan alcuni concetti da rivedere: ad esempio, quello dei ‘non-luoghi’, proposto dall’antropologo Marc Augé. Inoltre, la permanenza in città di personalità autorevoli, in qualità di giurati nella premiazione dei tre concorsi, oltre a essere un riferimento importante per i giovani che si accostano al mondo dell’arte, della narrativa, della poesia e della cultura, favorisce il coinvolgimento degli ospiti in incontri con gli autori torinesi. Lo scopo, infatti, è quello di organizzare intorno a una situazione, che per sua stessa natura offre momenti di dialogo, una cornice e un’ospitalità altrettanto aperte.

Tra gli ospiti del Festival, oltre ai già citati Daniela Marcheschi, Marco Benna e Max Ferrero, sono stati gli scrittori Carlo Miccio, Marco Ballestracci, Daniela Matronola, Domenico Trischitta, Mario Bianco; gli illustratori Fabio Visintin e Pia Taccone; i fumettisti Emanuele Rosso e Alessio Trabacchini; la già menzionata poetessa e neuropsichiatra infantile Margherita Rimi e Sara Guidi per Save the Children. Oltre ai critici citati in precedenza Piero Dorfles e Giovanni Tesio, da segnalare anche tra gli operatori culturali Mario Greco direttore artistico di FuoriAsse e di Cooperativa Letteraria. Altre presenze importanti sono state quelle di Antonio Scuzzarella per l’ambito del fumetto, e di Patrizia Masala e Alessandro Macis, organizzatori del Festival Premio Lussu, che hanno introdotto la proiezione del film di Francesco Rosi, Uomini contro.

LABirinti Festival permette di collaborare e di entrare in sintonia con tante altre valide realtà del territorio (e non solo), che si sono unite al CISLE e a Cooperativa Letteraria per condividere e promuovere, in un’unica occasione, i loro obiettivi culturali e di ricerca. Così, tra i partners coinvolti nella manifestazione appena svolta, oltre a quelli citati, sono da menzionare il CISESG (Centro Internazionale di Studi Europei Sirio Giannini) di Seravezza, Pietrasanta, L’Alambicco di Cagliari, la Scuola Internazionale di Comics di Torino, La Macchina Cinema, Aguaplano, Galleria d’Arte Febo e Dafne, Phom, Libreria Luna’s torta, la Casa del Quartiere, Istituto Comprensivo Manzoni, Biblioteche Civiche di Torino, TorinocheLegge, Circoscrizione 8.

Anche le scuole medie superiori della città di Torino sono state coinvolte, organizzando la presentazione delle opere di scrittori e fumettisti e stimolando l’interazione tra studenti e autori.

In effetti, il più generale ed articolato ‘Progetto Babel’ è un piano modulare che nasce dalla necessità di realizzare un programma permanente di iniziative concrete di educazione alla lettura e, coinvolgendo anche le scuole di ogni ordine e grado, di sensibilizzare ragazzi e adulti sulla necessità di fare e vivere la cultura da protagonisti.

LABirinti Festival attinge da quelle che sono le tre attività cardine dell’associazione culturale Cooperativa letteraria: Letture di traverso; Progetto Scuola Intorno; PuntoZero. Un notevole contributo giunge anche dal vero e proprio movimento interculturale formatosi intorno ai contenuti trattati e discussi dalla redazione della rivista FuoriAsse − Officina della cultura, con un Comitato Scientifico internazionale composto da Miruna Bulumete, Guido Conti, William Louw, Daniela Marcheschi, Luísa Marinho Antunes, Guido Oldani, Fabio Visintin.

Caterina Arcangelo Presidente CISLE-Centro Internazionale di Studi sulle Letterature Europee

Van onze correspondent in Rome ‘Dirittismo’

nog geen equivalent in het Nederlands. Zou je hem moeten vertalen, dan zoek je je toevlucht bij een omschrijving. Tenminste, zo zou het mij vergaan.

In de Messaggero van zondag 1 april dit jaar verscheen een artikel (van Marco Gervasoni) onder de titel ‘Quei problemi italiani figli del “dirittismo”’. Verderop in het artikel de streamer ‘La società non è più comunità ma agglomerato di individui che desiderano merci e diritti senza doveri’.

Van wat de term aanduidt wordt ook in Nederland gesproken. ‘Wel rechten, geen plichten’− en zo wordt nu eens deze, dan die bevolkingsgroep getypeerd. Maar een apart woord ervoor? Nee. ‘Dirittismo’ – wie vertaalt het?

Dat Italië lijdt onder te veel rechten-zonderplichten is ook in andere media en door andere auteurs betoogd, zoals Mauro Barberis, hoogleraar aan de universiteit van Triëst, Alessandro Barbano, auteur van Troppi diritti.

L’Italia tradita dalla libertà.

Voor de term ‘dirittismo’ is voor zover ik weet

‘Parole tradite’

In de Messaggero van zondag 1 april verscheen ook het artikel: ‘Declinazione − Le mille varianti che fanno moda’ (van Marisa Valensise).

3

| Dante Alighieri • Notiziario • jaargang 28 – nummer 2 |

Het begint met het noemen van resilienza, evento, invasivo, empatia, eccellenza, icona, narrativa e visibilità als voorbeelden van ‘parole tradite’, woorden die in het huidige Italiaans vaak oneigenlijk worden gebruikt. Een verschijnsel dat we in het Nederlands niet minder vaak tegenkomen! Om dicht bij de genoemde Italiaanse voorbeelden te blijven: event (bij ons in het Engels…), eccellentie, iconisch, narratief…Inflatie van een soort waar geen euro aan te pas komt, het zijn maar woorden, maar een boeiend taalfenomeen.

In het artikel in de Messaggero wordt ‘declinazione’ aan het rijtje toegevoegd. Dus niet in de betekenis van ‘declinatie’ (wie kent die nog?) maar flink verwaterd. Zie de zin die het artikel als voorbeeld geeft: ‘[…]corrisponde a certi nodi personali irrisolti che hanno sempre bisogno di essere rivisti, giustamente, secondo declinazioni diverse[…]’. Zo’n zin waar je als lezer al gauw je wenkbrauwen bij optrekt − met instemming van de auteur van het artikel.

Een paar andere voorbeelden volgen: ‘le diverse declinazioni del terrorismo’, ‘le diverse declinazioni dell’islam’.

Het verschijnsel kennen we in het Nederlands evengoed als in het Italiaans, maar het is interessant om te zien welke Italiaanse woorden aan inflatie onderhevig zijn en je te realiseren dat die niet één-op-één met elkaar overeenkomen met die in onze taal.

Ciska van der Glas (met dank aan Pauline Reinoud, Rome)

Apostrofo 63 De Decameron van Boccaccio is vele malen vertaald, in allerlei talen, en dat al zes en een halve eeuw lang. Het boek is dus een prachtig middel om te bekijken hoe talen verschillen en wat er in al die jaren mee gebeurd is. De Nederlandse vertaling van Dirck Volckerts Coornhert, die het Nederlands van de Republiek min of meer uitgevonden heeft, laat zien hoe het er in 1564 uitzag. Ik neem een kort fragment (76 woorden, 14 meer dan in het origineel, dat ik laat volgen).

in aanwezigheid van allerlei mensen die kwamen en gingen zijn welgevulde buidel met florijnen tevoorschijn.

Van Dooren heeft er 91 woorden voor nodig, dat wil zeggen bijna anderhalf keer zoveel als het origineel. Elders heb ik zijn vertaalstijl als volgt aangeduid: inhoudelijk zeer getrouw, geen nuance van de tekst ontgaat hem, in de syntaxis altijd bereid tot omschrijvingen als dat beter uitkomt en qua woordenschat uitermate eigentijds.

Met deze drie teksten kunnen we nu aan het werk. Ik kijk naar spelling, vormleer, syntaxis, woordkeus en vertaalpraktijk.

In de spelling van Coornhert noteer ik de volgende afwijkingen: er zijn vier spellingen voor de /k/: koopen en coopluyden, marckt en quamen, berustend op de rijkdom die het Latijnse alfabet hier bood. Hoewel de g los voorkomt (ginck), wordt hij meestal verlengd tot gh. Aan het eind van een woord wordt nergens d geschreven, maar alleen t. De z kan assimileren aan de voorafgaande medeklinker, zoals in uyt sijn. De lange klinker aa wordt als ae weergegeven, zoals gebruikelijk was voordat Hooft daar verandering in bracht. De tweeklank ui wordt consequent als uy gespeld. Die zal overigens toen wel als uu geklonken hebben. En slotte staat in dickwils de i voor de schwa, de ‘stomme’of ‘doffe’(= gereduceerde) klinker zoals de e in vader, die meestal als e gespeld wordt. Ook hy voor hij zal wel een reductie zijn.

De woordvormen hebben nog wat eigenaardigheden die onze taal later kwijtgeraakt is. Er zijn nog vier naamvallen: een genitief (2de naamval) in des anderen daeghs, een datief (3de naamval) in uyt sijn mouwe, en de accusatief (4de naamval) in den marckt en zijnen beurse. Bij het werkwoord vinden we nog een conjunctief: doen blijcken dat hy ware.

Drie betrekkelijke voornaamwoorden staan er in de oude tekst.

Ze corresponderen niet precies met de andere teksten, want de volgorde van hoofd- en bijzin is af en toe omgegooid. Maar als

Des anderen daeghs heeft hem de waert den Paerde marckt gewesen, derwaerts hy hene ginck ende vele Paerden vont die hem seer wel behaeghden: voor de welcke hy ghelt boot, maer en koste met de Coopluyden niet over een komen.

Maer om te doen blijcken dat hy mans ghenoegh ware om Paerden te koopen: heeft hy als een onbedacht loeris zijnen beurse met Ducaten dickwils voor alle die daer ginghen ende quamen uyt sijn mouwe gehaelt. dall’ oste suo informato la seguente mattina fu in sul Mercato, e molti ne vide e assai ne gli piacquero e di più e più mercato tenne, né di niuno potendosi accordare, per mostrare che per comperar fosse, sì come rozzo e poco cauto più volte in presenza di chi andava e di chi veniva trasse fuori questa sua borsa de’ fiorini che aveva.

Als contrast geef ik de vertaling van Frans van Dooren (Avonturen in Napels, uit Verhalen uit de Decameron, Prisma Klassieken, p. 27). nadat hij aan de logementhouder had gevraagd waar de markt werd gehouden, was hij er de volgende morgen al te vinden. Hij zag er een groot aantal paarden, waarvan er hem diverse zeer aanstonden. Maar hoewel hij meermalen een bod deed, kon hij met geen van de kooplui tot overeenstemming komen. En om te laten zien dat men met een serieuze koper te doen had, haalde hij, groen en onvoorzichtig als hij was, meer dan eens

4

| Dante Alighieri • Notiziario • jaargang 28 – nummer 2 |

van Coornhert nog samen als luyden, voor de rest is er veel gelijk gebleven. Van Dooren vertikt het om de oste als waard aan te duiden; dat klinkt hem te ouderwets. Persoonlijk ben ik niet zo weg van zijn logementhouder; ik had voor herbergier gekozen.

Een woord dat niet alleen ouderwets is, maar echt verdwenen, is loeris, later ook wel als loeres gespeld (opnieuw de i voor de schwa). Het staat voor rozzo, het equivalent van ruw. Het gaat dus om een ongelikte figuur. Het WNT (Woordenboek der Nederlandsche Taal) geeft een mooi 17de-eeuws spreekwoord: Die met de punt ’t mes weder gheeft, thoont dat hy als een loeris leeft. Zo’n type heeft dus geen manieren. De typograaf en woordenboekschrijver Kiliaan (1599) vertaalt het onder meer met homo stupidus. Met deze oplossing toont Coornhert zich een creatief vertaler.

Ook onbedacht voor poco cauto is uit de gratie geraakt; we zouden nu ‘onbezonnen’ kunnen zeggen. Van Dooren maakt er ‘een groentje’ van.

Twee woorden laten iets van het tijdsbeeld zien. De Florentijnse florijnen zijn in het 16de-eeuwse Nederland nog dukaten; hoewel sommige Nederlandse steden dan al florijnen hebben, is de dukaat dan kennelijk nog algemener. En waar berg je ze op? Boccaccio doet er hier geen uitspraak over, maar Coornhert voegt daar uit eigen waarneming aan toe: in de mouw.

Om af te ronden de vertaalfout. Andreuccio wil de omstanders laten zien dat het hem menens is (zie Van Doorens serieuze koper), che per comperar fosse: hij had het plan om te kopen. Met ‘mans genoeg’ geeft Coornhert aan dat hij kón kopen. Willen en kunnen zijn beide modale hulpwerkwoorden, maar de modus is wel verschillend.

Natuurlijk is ook de Italiaanse tekst niet meer conform het huidige taalgebruik. Zo zijn er, ondanks de autoriteit die van het origineel uitstraalt, toch ook moderne versies van verschenen. Om deze apostrofo af te sluiten voeg ik die van Luciano Corona (Roma, Fermento, 2006) toe. De lezer kan nu zelf proberen de verschillen te ontdekken. Eén hint: de per-zin laat zien wat er gebeurt als docenten gaan vertalen: hun uitleg komt ongemerkt in de vertaling terecht.

we ons eigen taalgevoel te hulp roepen zien we dat ze geen van drieën gebleven zijn. voor de welcke hy ghelt boot zou nu waarvoor hebben; er zit ongetwijfeld een pour lesquels tussen, want Coornhert vertaalde via het Frans. Alle die voor het onbepaalde chi doet denken aan het liedje Allen die willen te kaap’ren varen. Het moderne Nederlands heeft de d-vormen steeds meer door w-vormen vervangen, en al wie klinkt nu nog beter, al zouden we iedereen die [voorbijkwam] prefereren. Van Dooren schippert hier met zijn allerlei mensen, die niet in het origineel staan. De merkwaardigste vorm is derwaerts in derwaerts hy hene ginck. We zouden nu vertalen: waar hij toen naar toe ging, of meer Oost-Nederlands; waar hij toen heen ging, maar wel met waar en de rest gescheiden.

Derwaerts heeft nog de oude d-vorm en zal wel nooit werwaerts geworden zijn.

Voor de syntaxis wil ik een onderscheid maken tussen de syntaxis binnen de zin en de alineaopbouw. Zijn er verschillen? Ik vind er drie. Allereerst de negatie en … niet, overeenkomend met het Franse ne … pas. Ten tweede de plaats van de onbeklemtoonde voornaamwoordjes: in het huidige Nederlands moet het zijn heeft de waard hem de paardemarkt aangewezen; hem mag niet met het hulpwerkwoord gecombineerd worden. Het derde punt betreft gewaagde samentrekkingen. Twee identieke voornaamwoorden kunnen tegenwoordig nog altijd samengetrokken worden: waar hij heen ging en veel paarden vond, al ben ik zelf geneigd om er een tweede waar tussen te zetten. Maar waarheen hij ging en veel paarden vond is absoluut onmogelijk, want dan wordt het woord waarheen met het woord waar samengetrokken. Nog lastiger ligt het met het tweede voorbeeld: de paarden waar hij geld voor bood, maar het niet met de kooplui eens kon worden. Om de zin te laten lopen heeft de tweede bijzin nu een waarover nodig.

En nu de alineaopbouw. De Italiaanse tekst bestaat uit één zin, die overigens nog langer was, want er stond nog een deelwoordzin voor, ‘giunto una Domenica sera in sul vespro’, met dáárvoor weer een dove, dat afhing van là se ne andò, het slot van een bijzin beginnend met il quale. Het klinkt ingewikkeld, maar ik bedoel maar: de tekst van Boccaccio gaat enigszins in de richting van één uitgebreide lange zin. Alle vertalers hebben hierin fors gehakt. Coornhert maakt er twee zinnen van: de eerste een hoofdzin met twee lagen bijzinnen, de eerste laag afhangend van de markt en de tweede van de paarden. De tweede zin begint met een om-zin (waarbinnen één bijzin zit), gevolgd door een hoofdzin, ook met één bijzin. Van Dooren deelt de stof van de eerste zin op in drie zinnen. In de tweede zin van Coornhert volgt hij het origineel getrouw.

Nog een opmerking valt hier te maken. In questa sua borsa che aveva zit een expliciete verwijzing naar de beurs die al in de vorige zin genoemd was. Alle vertalers kiezen hier voor een bezittelijk voornaamwoord, zijn, aannemend dat de lezer het verband dan zelf wel ziet.

Kijkend naar de betekenis constateer ik twee punten van aandacht. Allereerst de woordkeus, en daarna de getrouwheid van de vertaling.

De woorden die deze tekst bepalen hangen allemaal samen met het scenario van deze episode: paarden, paardenmarkt, kooplui, onderhandeling en geld. Lui en lieden vielen in de tijd

La mattina seguente, ottenute le necessarie informazioni dall’oste presso cui era alloggiato, andò al mercato, dove vide molti cavalli che gli piacquero. Così entrò subito in trattative per acquistarne, senza però riuscire a concluderne nessuna.

Per vincere le diffidenze dei venditori e per dimostrare che era lì proprio per comprare, Andreuccio fece una cosa che uno meno ingenuo e imprudente di lui non avrebbe mai fatto; davanti a tutti quelli che andavano e venivano, estrasse più volte il denaro dalla borsa che portava con sé.

Minne de Boer

5

| Dante Alighieri • Notiziario • jaargang 28 – nummer 2 |

Grammatica in tasca

un percorso che va dal difficile al facile, che ha come punto di partenza il periodo complesso e ne analizza le componenti e le loro funzioni per proporre un approccio ai testi scritti che diventi anche metodo di lettura, studio e organizzazione del pensiero. Una guida snella per mostrare come le regole della lingua non siano fini a sé stesse, ma siano un mezzo per informarsi, sintetizzare, memorizzare ed esprimersi al meglio.

Un prontuario con gli errori più comuni (la rubrica ‘Lo sbagli anche tu?’) e alcuni consigli per evitarli. Una grammatica da tenere in tasca, utile per chi studia e per chi i banchi di scuola (o dell’università) li ha lasciati da tempo.

Via Laura Schram ontving de redactie het volgende signalement.

Bij Franco Cesati Editore verscheen onlangs (2018) Lorenza Alessandri, Grammatica in tasca - Per scrivere, parlare, leggere, digitare Collana Pillole/Linguistica 6 174 pp., prijs € 13,00 ISBN 978-88-7667-647-5 In un mondo in cui la quantità di informazioni a nostra disposizione è sempre crescente e in cui la scrittura è tornata a essere un mezzo di comunicazione fondamentale in tutti i contesti, da WhatsApp alle e-mail di lavoro, ecco uno strumento che aiuta a identificare le informazioni principali di un testo e guida nel labirinto della composizione scritta.

Questo libro si presenta come una grammatica ‘al contrario’;

FRANCO CESATI EDITORE Via C. Guasti, 2 - 50134 Firenze www.francocesatieditore.com tel. & fax: 055 486441 e-mail: info@francocesatieditore.com

La scuola dell’ umorismo Mi sto occupando in questo periodo, come sapete, del potere del riso nel Novecento, dunque anche durante il ‘ventennio’, ossia il periodo fascista terminato nel 1945 con la fine della guerra. Storia antica oramai, della quale io ricordo alcuni fatti molto gravi che hanno segnato la mia vita di bambina e quella della mia famiglia, e altri, minori in sé, che indicano però la radicale trasformazione nella vita della mia generazione tra il prima e il dopo la guerra.

Un fatto per esempio è rimasto per me a lungo inspiegabile: la proibizione severa da parte dei miei, di cantare certe canzoncine ridicole, senza senso, diffuse dal Trio Lescano.

Allora i bambini a scuola o giocando per strada, gli operai, i camerieri, i postini in bicicletta, tutti cantavano lavorando e il rumore del traffico non copriva le voci, perché non c’era, nemmeno in centro a Milano dove io allora abitavo. Negli anni dal 1936 al ’46, a Milano, cantare Maramao perché sei morto avrebbe potuto far correre un grave pericolo: allora si finiva in prigione per molto meno.

Ricordo ancora il testo ridicolo e assurdo, il rimpianto per la morte di un gatto, e il motivetto orecchiabile, ma allora non si sapeva che le tre sorelle Lescano divenute famosissime, fossero ebree e in parte olandesi. In quegli anni come ci racconta un sito molto documentato di Wikipedia (la nostra Ciska mi dice che anche il VPRO se ne è occupato anni fa) il loro particolare ‘canto armonizzato’ risuonava dappertutto, e le canzonette del trio rimbalzavano per le strade, nei mercati, negli uffici.

Divennero delle vere parole d’ordine in tempo di guerra, e ancora oggi fanno parte della memoria collettiva.

Il trio Lescano è stato dunque la mia prima scuola di umorismo, e sta all’inizio di un genere di canzone popolare, fatta di parole più che di melodia, quella che oggi si chiama canzone d’autore, ben diversa da quella napoletana che ha una storia tutta sua. Le canzoni satiriche del ventennio sono ora edite nella collana dei ‘Dischi del Sole’ e c’è persino uno storico

come Enrico de Angelis che studia quelle di De André, Paolo Conte, Jannaci, Guccini. Anni fa c’era accanto al Festival di San Remo persino, anche un Festival di San Scemo: ora non più, ma la tradizione continua.

Il fascismo all’inizio, negli anni ’20, era stato in generale accettato come una necessità per il bene del paese, ma dopo una decina di anni la gente cominciò a capirne i molti lati oscuri, e reagì alla dittatura, sempre più dominante, con una forma di opposizione fatta anche di barzellette. Fu quello il periodo d’oro dell’umorismo surreale di Achille Campanile, che scrisse un intero manuale delle barzellette, al quale Umberto Eco si dedicò tutta la vita.

Solo negli anni ’50, gli storici hanno cominciato a valutare gli effetti della propaganda del regime, che controllava in particolare l’editoria, specialmente quella per la ‘scuola media unica’ obbligatoria fino ai dodici anni, dove si leggeva un testo unico, quello di stato. Di conseguenza erano ritenuti ‘pericolosi’ gli scrittori di viaggi fantastici, Emilio Salgari tra i primi, e ogni racconto che contenesse umorismo.

6

| Dante Alighieri • Notiziario • jaargang 28 – nummer 2 |

La censura sulla stampa si fece ancora più severa nel 1938 dopo le leggi speciali contro gli ebrei, i quali da secoli in Italia gestivano numerose case editrici dedicate alla narrativa amena, e hanno una loro particolare comicità. Esemplare è il caso dell’editore A.F. Formiggini di Modena, che fin dal 1913 pubblicava una collana ‘I classici del ridere’ (105 titoli di autori italiani ed europei) e preferì suicidarsi quando il regime nel 1938 ne vietò la stampa. Le giacenze vennero rilevate dalla casa editrice Bietti che ristampò la collana come propria.

Per chi voglia capire la letteratura italiana del primo Novecento e la società italiana che la riflette, consiglio un ottimo libro di Maria Panetta (www. Bibliomanie.it) sulla storia dell’editoria del secolo scorso, perché segnala la integrazione della cultura fascista con l’industria culturale alla conquista del pubblico di massa.

Durante tutto il ventennio si era diffusa in Italia una forma di resistenza popolare fatta di canzonette satiriche ma anche di barzellette feroci capaci di corrodere profondamente il potere, tutte per fortuna nel 1982 sono state raccolte e pubblicate), come lo era il jazz,

diffuso soprattutto tra gli studenti universitari che si riunivano in gruppi clandestini. Ancora oggi a Verona e a Bologna, per esempio, ci sono ottimi complessi jazz, formati da giovani signori ottantenni (!!) che danno seguitissimi concerti.

Dal ’40 al ’45 l’ Europa (lo ricordiamo ancora tutti molto bene) fu sconvolta da una guerra tremenda ma in Italia negli ultimi due anni, essa divenne ancora più grave, perché si era trasformata in guerra civile. La resistenza, quella armata, contro il fascismo e i tedeschi, era combattuta sui monti dai partigiani mentre gli americani risalivano la penisola (romanzi e film ce lo hanno ampiamente raccontato) ma la resistenza civile, della quale si scrive molto meno, diffusa tra le casalinghe, gli anziani dei villaggi, i parroci e gli ordini religiosi, non fu meno attiva specialmente nel salvare la vita di molti ebrei. Ogni fascia ed età della popolazione si mobilitò senza sforzo, forse perché aveva alle spalle un ventennio di opposizione combattuta con la terribile arma del comico.

Laura Schram-Pighi

Dante en het zestiende-eeuwse madrigaal Luca Marenzio, Così nel mio parlar

Dante en het zestiende-eeuwse madrigaal

Vergeleken met de enkele duizenden Italiaanse madrigalen die in de loop van de zestiende eeuw werden gecomponeerd op de poëzie van Petrarca, valt de interesse van de madrigalisten voor het dichtwerk van Dante volledig in het niet: nauwelijks tien werken vormen het complete repertoire op teksten van de auteur van de Divina Commedia. Een van de verklaringen ligt wellicht in het feit dat zijn dichtkunst te mystiek geladen was en zich niet toespitste op de vele varianten van het thema van de liefde, zoals bij Petrarca, of geïnspireerd was door het pastorale leven, zoals bij Jacopo Sannazaro, die in de voetsporen van Vergilius trad. Een tweede verklaring houdt verband met de immense aandacht die Petrarca kreeg dankzij de uitgave van de Canzoniere in 1501 door de humanist Pietro Bembo, die hem bovendien in zijn invloedrijke traktaat Prosa della volgar lingua uit 1525 als ideaal na te volgen model aanprees. In tegenstelling tot Dante vermijdt Petrarca voci rozze e disonorate (‘ruwe en oneervolle woorden’). Uit het decennium 1520-1530 dateren enkele geïsoleerde voorbeelden van toonzettingen van Dante.

Een volgend madrigaal, op de eerste verzen van de Divina Commedia, volgt pas in 1562. Opmerkelijk is dat de reeks van zes madrigalen op dezelfde tekst, verschenen tussen 1576 en 1584, alle geschreven waren door componisten actief in Noord-Italië (Ferrara, Padua, Bologna, Udine en Bergamo). De meesten van hen behoorden tot de kring van de toonaangevende Ferrarese madrigalist Luzzasco Luzzaschi (ca. 1545-1607), een leerling van de Vlaamse grootmeester van het madrigaal Cipriano de Rore.

Aan het hof van Alfonso II d’Este was Luzzaschi leider van de private musica da camera van deze muziekminnende

Luca Marenzio

hertog, die er een alom geprezen concerto delle donne op nahield, een ensemble van virtuoze sopranen. De zes Dante-madrigalen zijn gebaseerd op de passus uit de Commedia divina die de intocht beschrijft van de dichter in de hel, door Vergilius geleid (Quivi sospiri, piante ed altri guai). Wat de componisten voornamelijk aansprak was niet zozeer de faam van de dichter, maar de mogelijkheden tot de verklanking van de (onaangename) akoestische impressies die Dante verwoordt.

De componisten experimenteerden met gewaagde harmonieën en bizarre melodische wendingen; dit repertoire was dan ook duidelijk bedoeld als muziek voor kenners, die vaak bezoekers waren van de accademia van geleerden. Daarna viel de interesse voor Dante stil. Er dateert nog een madrigaal uit 1586, maar dan is het wachten tot 1599, wanneer Luca Marenzio (1553/54-1599) voor het eerste werk in zijn laatste bundel de eerste strofe van een de rime petrose van Dante koos: Così nel mio parlar (v. 1-13).

7

| Dante Alighieri • Notiziario • jaargang 28 – nummer 2 |

acht zijn er zeven op teksten van Petrarca, een uitzonderlijk hoog aantal voor die tijd. De interesse voor Petrarca was toen al aan het tanen: zijn poëzie was vooral geliefd tussen ca. 1540 en ca. 1590, met een hoogtepunt rond 1570. Marenzio gaat hier duidelijk in tegen de mode, en nog meer door voor zijn eerste madrigaal een van de rime petrose van Dante te kiezen: Così nel mio parlar.

Deze canzone was een van de vier rime ‘petrose’ die Dante rond 1296 had gecomponeerd voor een geliefde genaamd Petra.

Mogelijk was deze naam of senhal slechts een allegorische voorstelling, bijvoorbeeld van de filosofie. De verzen drukken hoe dan ook een wrede passie uit die eerder bij de dramatische Provençaalse dichttraditie paste dan bij de zachte en spirituele liefdespoëzie van de Vita nuova en de ‘dolce stil novo’. In de eerste verzen licht Dante toe dat zijn stijl net zo hard moet zijn als zijn bella pietra, zijn geliefde:

Titelpagina 9de madrigaalboek

Luca Marenzio (1553/54-1599)

Luca Marenzio is zonder enige twijfel een van de meest getalenteerde en nog lang na zijn dood geëerde componisten van madrigalen en aanverwante genres (zoals de lichtere villanelle en canzonette). Tussen 1580 en 1599 verschenen drieëntwintig bundels, op twee na alle in Venetië, dat het centrum van de muziekdrukkunst in Italië was, in totaal meer dan vierhonderd werken. Een van de twee uitgaven in Rome was een verzameling met Madrigali spirituali, de geestelijke, vooral moraliserende variant van het profane madrigaal dat vooral in de kringen van de contrareformatie werd beoefend. Marenzio, die uit de streek van Brescia kwam, was overigens vooral in Rome actief, waar hij in dienst stond van muziekmecenassen: kardinalen en andere vooraanstaande edellieden die een aantal musici − zangers en instrumentalisten − in persoonlijke dienst hadden. Zij waren doorgaans leden van de invloedrijkste adellijke families in Italië, bijvoorbeeld Cristoforo Madruzzo, Luigi d’Este, Cinzio Aldobrandini, Ferdinando de’ Medici (groothertog van Florence) en Virginio Orsini (hertog van Bracciano). Verder onderhield Marenzio contacten met de familie Gonzaga in Mantua, Este in Ferrara en Bevilacqua in Verona. Uit de opdrachten van zijn laatste bundels blijkt dat hij vooral toenadering zocht tot de Gonzaga’s. Zijn achtste boek vijfstemmige madrigalen van 1598 was opgedragen aan Ferrante II Gonzaga (1563-1630), graaf van Guastalla, en zijn zwanenzang, het negende boek vijfstemmige madrigalen uit zijn sterfjaar 1599, droeg hij op aan Vincenzo Gonzaga (1562-1612). Vincenzo was een van de befaamdste kunstmecenassen van zijn tijd: de Vlaming Giaches de Wert was zijn kapelmeester, in 1590 engageerde hij Claudio Monteverdi, Peter Paul Rubens verbleef een aantal jaren in zijn dienst en de dichter Torquato Tasso was met hem bevriend.

Così nel mio parlar voglio esser aspro com’ è ne li atti questa bella petra, la quale ognora impetra maggior durezza e più natura cruda, e veste sua persona d’un dïaspro tal che per lui, o perch’ella s’arretra, non esce di faretra saetta che già mai la colga ignuda: ed ella ancide, e non val ch’om si chiuda né si dilunghi dà colpi mortali, che, com’avesser ali, giungono altrui e spezzan ciascun’arme; sì ch’io non so da lei né posso atarme.

‘Net als een steen is zij vanbinnen hard en ruw, terwijl ze zich vanbuiten bekleedt met de harde steensoort jaspis. Of het nu deze stenen bescherming is of haar behendigheid om weg te springen; nooit wordt zij getroffen door een liefdespijl. Zelf is ze uiteraard wel zo gevaarlijk dat niemand zich tegen haar kan wapenen.’ De rest van het gedicht borduurt in wraakzuchtige en realistische termen voort op deze onbeantwoorde passie voor een meedogenloze geliefde. Ook in de woorden weerklinkt hardheid: waar de stilnovisten explosieve en fricatieve medeklinkers als ‘z’ en ‘tr’ liever vermeden, gebruikt Dante deze alom (zie de cursiveringen in het gedicht), voor een rauw effect dat doet denken aan zijn inferno.

Marenzio’s keuze van het gedicht en de plaatsing aan het begin van zijn bundel wijzen op een programmatische intentie van de componist: in deze bundel domineert de gravità, een diepe ernst. Pas in de tweede helft van de verzameling wordt de toon iets lichter. Voor de verklanking van de hardheid van pietra liet Marenzio zich leiden door de woorden aspro, durezza en cruda: hij componeert scherp en snijdend, met dissonante samenklanken die het oor kwetsen, een opeenvolging van vreemde, ongewone akkoorden, bizarre melodische wendingen, doorgaans korte motieven op enkele woorden, nooit lange, evenwichtige melodische bogen, en metrische en ritmische contrasten die elkaar snel opvolgen. Hij is niet uit op

Il Nono libro de madrigali (1599) van Luca Marenzio en het madrigaal Così nel mio parlar Marenzio’s laatste bundel is een merkwaardig werkstuk, zowel door de nogal ongewone keuze van de teksten als door de zeer persoonlijke muzikale aanpak. Opmerkelijk is de relatief geringe interesse voor eigentijdse dichters: slechts zes van de veertien madrigalen zijn op gedichten van tijdgenoten: Giovanni Battista Guarini, een van de destijds populairste dichters (drie madrigalen), Antonio Ongaro (twee) en de met Monteverdi bevriende Angelo Grillo (één). Van de resterende

8

| Dante Alighieri • Notiziario • jaargang 28 – nummer 2 |

door de tekst te beschouwen als primaire gids: “l’oratione sia padrona della musica e non serva”. ‘Oratione’ betekent dan niet gewoon ‘taal’ of ‘woord’, maar het spreken dat geleid en gestuwd wordt door het affectieve gehalte van de tekst.

Het cantare imiteert het parlare, het spreken vanuit het affect.

Spreken wordt zingen: het komt op een hoger niveau, wat de uitwerking en de kracht ervan versterkt. Aan deze spectaculaire ommezwaai die de barok inluidt, leverde Luca Marenzio in zijn laatste bundel een dankbare bijdrage, niet in het minst met zijn madrigaal Così nel mio parlar op een van de merkwaardigste gedichten van Dante.

Ignace Bossuyt en Emma Grootveld

Madrigaal Così nel mio parlar

welluidende behaaglijkheid, maar eerder op brutale emotionele trefkracht, als muzikaal verlengstuk van het schrijnende gedicht van Dante. Voor zijn tijd is zijn muzikale taal gewaagd, door tijdgenoten zowel geroemd als verguisd. Elitaire kenners aan de hoven van Ferrara en Mantua vereerden zijn kunst, conservatieve theoretici verweten hem het gebrek aan respect voor de gevestigde regels. In het voetspoor van Cipriano de Rore en Giaches de Wert en in aansluiting bij zijn tijdgenoten Luzzaschi en Carlo Gesualdo effende hij mede het pad voor Claudio Monteverdi, de onbetwiste grootmeester van het laat-renaissancistische en vroeg-barokke polyfone madrigaal.

In zijn vijfde boek vijfstemmige madrigalen uit 1605 verdedigt Monteverdi wat hij noemt een seconda prattica, een tweede, en nieuwe, manier van componeren. Tegenover de prima prattica, de aan strenge regels gebonden heersende schrijfwijze van de late zestiende eeuw, plaatst hij een nieuwe techniek, die het geldende theoretisch kader doorbreekt en die hij verantwoordt

Dr. Ignace Bossuyt is emeritus hoogleraar van de Onderzoeksgroep Musicologie, KU Leuven.

Emma Grootveld promoveerde in 2017 aan de KU Leuven in Italiaanse Renaissanceliteratuur. Zij doceert Italiaanse taal en cultuur aan de Universiteit Gent. Zij heeft zich gespecialiseerd in de interactie tussen politiek en literatuur in zestiende- en zeventiende-eeuwse epiek over eigentijdse godsdienstoorlogen.

Cd-opname: Luca Marenzio. Il nono libro de madrigalo, 1599 (La Venexiana – Glossa GCD 920906).

Youtube: https://www.youtube.com/watch?v=Op60ErOJJLc Spotify: uitvoering door Concerto italiano, o.l.v. Rinaldo Alessandrini Partituur: http://imslp.org/wiki/Cos%C3%AC_nel_mio_parlar_ voglio_esser_aspro_(Marenzio%2C_Luca) (jammer genoeg zonder tekst, maar met de tekst bij de hand wel te volgen!)

Sandro Penna lettore di Giacomo Leopardi Sandro Penna (Perugia 1906-Roma, 1977 ) è uno dei maggiori poeti italiani del Novecento. Le sue poesie sono scritte in una lingua limpida, con parole semplici, e ritmi di grande musicalità, come ad esempio nel componimento che segue:

della città lontana non sono anch’essi amore?

Sotto nuvole calde non sono ancora i suoni di un amore che arde e più non si allontana

Ecco il fanciullo acquatico e felice.

Ecco il fanciullo gravido di luce più limpido del verso che lo dice.

Dolce stagione di silenzio e sole e questa festa di parole in me.

[da Poesie cit., p. 342] Con i suoi versi emozionanti e incantatori, è uno dei pochi poeti italiani del Novecento che sia riuscito a fare, nel modo più coerente e profondo, straordinario tesoro dell’insegnamento di Giacomo Leopardi, di Friedrich Nietzsche e di altri autori e pensatori − dai classici a Friedrich Hölderlin e ai contemporanei (Charles Baudelaire ad esempio).

Penna è stato capace di celare il lavoro dello scrivere in modo che la poesia apparisse come frutto di leggerezza, di nessuno sforzo formale; e tanto egli ha letto e assorbito, nella sua “strana gioia di vivere”, che è riuscito a fare di tutti gli svariati elementi della propria cultura artistico-letteraria e filosofica un

[da Poesie, Prefazione di Cesare Garboli, Milano, Garzanti, 1989, p. 162] Penna canta l’amore, la memoria e la malinconia della perdita: insomma la vita. Non a caso ha scritto: ‘Poeta esclusivo d’amore’ m’hanno chiamato. E forse era vero.

Ma il vento qui sull’erba ed i rumori

9

| Dante Alighieri • Notiziario • jaargang 28 – nummer 2 |

volontà di limpidezza e del dichiarato “far poesia di tutto” è frutto del rifiuto dell’antinomia moderna fra arte e vita, della consapevolezza nuova che la letteratura, proprio perché si avvicina alla vita, per lo stesso presupposto fondamentale non è la vita.

Penna è un poeta del desiderio, inteso come un’espressione molto ampia, dinamica ed estrovertita della corporeità senziente, quindi ricco di affettività contrariamente a quanto pensava invece Cesare Garboli (Penna papers, Milano, Garzanti, 1996, p.129: “In Penna non c’è nessuna affettività, c’è soltanto desiderio”). Si deve intendere “affettività” nel significato etimologico del termine derivato dal latino afficio, ovvero “di ciò che mette in relazione, influisce, dispone”. Si tratta di un desiderio come bisogno naturale e mancanza; netto, franco, che si mantiene costante apertura sul mondo, pur prendendo le mosse da una visione del vivere umano all’insegna di un sereno dissidio interiore: l’ossimoro1 è necessario! Tale dissidio scaturisce dalla percezione dello scorrere inarrestabile del tempo dato ad ognuno, dalla caducità delle cose e dalla fuggevolezza della felicità della vita. Tema “classico” quant’altri mai, questo, da Petrarca a Leopardi e non solo; ma Penna vi aggiunge accenti di una concretezza nuova. Il piacere e il desiderio hanno a che vedere con il corpo, con il suo essere materiale; e provare desiderio e piacere è qualcosa che pone l’individuo non in relazione con presunte essenze, bensì con realtà dotate di una loro oggettiva consistenza.

Si tratta di corpi come conoscenza vasta del mondo, gioia della bellezza, meta e strumento di piacere; di un rapporto tra un soggetto ed un oggetto definiti, che può comportare sia felicità sia scacchi e perdite; di un atto che implica comunque l’attribuzione di un senso, perché è agire in cui solo ci si sente vivi. È per una simile distinzione, per la non risoluzione del soggetto nell’oggetto e viceversa, che la poesia di Sandro Penna può, mantenendo una sua alta tensione lirica, essere “canto”, ovvero un “dire ad alta voce” la propria esperienza del mondo.

vero e proprio fiume carsico in grado di nutrirne l’invenzione poetica e di riaffiorare senza affettazioni. Era stato Leopardi, del resto, a dire − nello Zibaldone di pensieri −, che, “per chi sente e vuole esprimere i moti del suo cuore”, il “sommo dell’arte è la naturalezza e il nasconder l’arte” (a cura di Giuseppe Pacella, Milano, Garzanti, 1991, 3 voll., § 19-21).

Penna ha rigettato l’idealismo di Benedetto Croce, secondo cui i fatti fisici non hanno realtà, e si è invece appropriato della filosofia della corporeità d’ascendenza nietzschiana e, prima ancora, leopardiana. In particolare, quella del Leopardi, che asseriva come noi “non conosciamo altra maniera d’essere che quella della materia”; che questa “è un modo di essere, non solo possibile, ma reale”; che l’uomo ne è sempre dominato e mosso, e “Che la materia pensi, è un fatto” (Zibaldone, § 629; 2073; 3615; 4288). In breve, Penna si è mosso lungo la direzione della corporeità senziente, e questo gli ha consentito di sviluppare una poetica diversa da quella più diffusa nell’ ermetismo e in altre esperienze estetiche novecentesche, per loro sostanza ancora nella scia decadente e tardo-simbolista.

Il poeta perugino crede nella necessità di unire semplice e alto, attraverso la chiarezza. Secondo Leopardi, infatti, la “chiarezza” e la “semplicità” − “figlie dell’arte sola, quelle che non si conseguono mai se non collo studio” − sono “quei pregi fondamentali d’ogni qualunque scrittura, quelle qualità indispensabili anzi di primissima necessità, senza cui gli altri pregi a nulla valgono” in letteratura (Zibaldone, § 3047-3050).

La trasparenza lessicale e sintattica con cui Penna si esprime o manifesta il proprio sentire, evitando ogni sorta di ambiguità, è quella, ancora d’ascendenza leopardiana, di chi cerca “il chiaro nell’oscuro”, di chi vuole “spiegare e non mistificare e scoprire”, come leggiamo in un altro noto passo dello Zibaldone (§ 4239). Qui Leopardi sottolinea che le mitologie antiche “non avevano misteri, anzi erano trovate per ispiegare, e far chiari a tutti, i misteri della natura”. Scrittura “etica”, dunque, quella di Penna: non perché “innocente” all’origine, bensì perché la

Daniela Marcheschi Critico, studiosa e docente di Letteratura italiana e Antropologia delle arti

1 Oxymoron, stijlfiguur waarbij twee elkaar uitsluitende begrippen worden gecombineerd tot één begrip, een bijzondere vorm van een tegenstelling.

10

| Dante Alighieri • Notiziario • jaargang 28 – nummer 2 |

Steeds in zee In 2008 verscheen de bundel Steeds in zee, gedichten van de in 2015 overleden Fred (F.R.) Bloemink. Hij schreef gedichten over plaatsen waar hij graag kwam. Steeds in zee bevat gedichten over Manhattan en Venetië. Hier volgen drie van de gedichten over Venetië. Zij werden eerder dit jaar (in februari) gepubliceerd in de Jaarkroniek van De Poorters van Venetië, vereniging die zich samen met andere organisaties uit de hele wereld inzet voor het behoud van Venetië.

Wie deze drie gedichten nieuwsgierig maken naar de hele bundel neme contact op met de redactie.

Kamer

Masker I

Zo ver onder onze voeten was de grond neergelegd, een straat van water en daar moesten we zoeken.

Boven het Lido zwaaiden de zware luchten naar Venetië, het licht sneed over de lagune onder de wolken door, er was

Huizen rezen op uit de eb en zagen het raam waar wij achter zouden liggen, daar moesten wij zoeken.

bliksem op het plafond van onze kamer met de luiken dicht als het masker dat we zagen naast de Frari, zwart met glit

Zo laag was het tij lang niet geweest op deze zandbank, tomeloze gebouwen die macht uitschreeuwden bleken

van diamanten wenkbrauwen, zij zette het masker niet op, het was te duur en varend langs het dodeneiland: we kochten het niet.

op wankele poten te staan van kunst. Daarin dacht ik te wonen met haar, de gondels nam ik voor lief. En langs

Masker II Met de Dolomieten grijnzend op de achtergrond leek het slecht weer te worden, maar onder een loden masker klom de zon weer

sloten Monteverdi en Titiaan was een kraakkamer te zien met openslaande ramen en uitzicht op eenvouds water.

ons eiland op en Giudecca baadde in turkoois en de Noordenwind leidde ons naar de Frari om weer het glinstermasker te zien met de schitterende wenkbrauwen. Ze heeft het opgezet, het is in de tas de doden gepasseerd, het is in ons huis gekomen.

Met dank aan mevrouw Evelyne Bloemink, die zo vriendelijk was ons de gedichten ter beschikking te stellen.

11

| Dante Alighieri • Notiziario • jaargang 28 – nummer 2 |

SORPRESE LETTERARIE a cura di Gandolfo Cascio

Dodo Corfù Ogni settimana ricevo un paio di libri, spediti da autori o case editrici. Io li dispongo con cura su un tavolinetto nel mio studio e cerco di leggerli uno dopo l’altro, nello stesso ordine in cui sono arrivati. Questo mi pare il metodo più saggio e più giusto.

Qualche giorno fa, però, m’è arrivato un volume Marsilio che mi ha colpito. La copertina porta un’immagine che ricorda la sagoma della testolina di FaceBook, ma è posta su uno sfondo scarlatto inquieto e ambiguo. Quel colore, ho pensato, è segno d’un superbo sacrificio o di un eros vizioso? Per trovare risposta a queste domande sono andato a leggere la biografia dell’autore riportata in quarta: Dodo Corfù, giovane ingegnere minerario, per lavoro e per scelta vive all’estero tra Africa e Medio Oriente. Non ama parlare e ancor meno pensare, la profondità della miniera lo incuriosisce più di certa corrente umanità. Di sé ama dire “dalle chiacchiere mi salva la mia balbuzie che negli anni è cresciuta con me e me la tengo cara”.

La cosa, invece di schiarirsi, mi si è confusa ancora maggiormente. Non mi rimaneva, perciò, che mettere da parte il mio vecchio buon proposito e, saltando quei titoli che aspettano ormai da un po’, mi sono messo a leggere questo, intitolato #lamoreaccade.

La mia scelta, istintiva e imposta dalla curiosità, mi ha dato soddisfazione. Il libro di quest’esordiente – non letterato e non addetto ai lavori – è uno dei libri migliori che mi siano capitati tra le mani ultimamente e, senz’altro, è il lavoro d’un poeta.

Non lo dico perché sia una storia zuccherosa o scritta in una lingua da smorfiosa: no. Io associo alla poesia quella capacità di saper raccontare una realtà ben precisa, particolare, ma che, a modo suo, non tace qualcosa che riguarda anche noi, soprattutto noi. Del resto, il fatto che Corfù sia un ingegnere minerario mi ha rammentato Giorgio Caproni che nella figura del poeta vedeva proprio una sorta di minatore che scava nei profondi spazî umani. Il romanzo, insomma, non è il resoconto bilioso, né il diario sentimentale di qualcuno che si è posto fuori dal mondo, e nemmeno la predica di chi, con insopportabile spocchia, si pone al di sopra degli altri;

semmai avviene il contrario. Dodo Corfù, sì, rimane invisibile nella sua specola privilegiata – nessuno dei personaggi, difatti, rammenta la sua vicenda personale – ma non lo fa per nascondersi ma, quasi, per non disturbare, per poter narrare senza l’intralcio di un Io spropositato. Corfù vede e sente tutto. Descrive con brani essenziali la contemporaneità: le sue frustrazioni, le sue solitudini (Lidia come una Bovary, ma più disincantata e più generosa) e le sue più fragili e amorevoli letizie, impersonate da Paolino, uno splendido e sensato maestro (e qui ritorna Caproni). Tutto ciò con una scrittura sicura, cristallina e incantevole: qualità che pochi insiders hanno, o sanno almeno fingere di avere.

Gandolfo Cascio

UIT DE GESCHIEDENIS VAN DE GIALLO (23)

De Angelis’ De Vincenzi en Simenons Maigret Als Augusto De Angelis nadenkt over de detectiveroman noemt hij een aantal modelauteurs, onder wie Simenon, voor wie hij veel waardering heeft. En toch heeft hij de pretentie de eerste echte Italiaanse detectiveauteur te zijn en is hij zo een regelrechte concurrent van de Belgisch-Franse schrijver. En dus rijst voor ons lezers meteen de vraag hoe we de beide auteurs

met elkaar kunnen vergelijken.

Er is een aantal overeenkomsten.

Beiden kiezen ze een politieman als hun speurder. Dat betekent meteen dat ze een politieomgeving moeten creëren,

12

| Dante Alighieri • Notiziario • jaargang 28 – nummer 2 |

met vaste medewerkers, die herkenbare karakters hebben, en in een ambtelijke context moeten werken, hun naspeuringen moeten verdedigen tegen bazen en het justitiële apparaat en tegelijk een soort fictionele kleine wereld vormen die model staat voor de echte wereld. Beiden verzetten ze zich tegen het angelsaksische model, met sporenonderzoek en moeizame ondervragingen die ten slotte tot resultaten moeten leiden.

Daartegen doen hun politiemannen een beroep op hun intuïtie, hun vermogen om de innerlijke roerselen van de misdadiger aan te voelen en aldus de gang van zaken te reconstrueren.

En in de derde plaats hebben zowel Simenons Maigret als De Angelis’ De Vincenzi het gevoel dat ze een missie uitvoeren waarbij de gerechtigheid moet zegevieren ook als de omgeving niet meewerkt.

Natuurlijk zijn er ook tegenstellingen, zowel in de karakters en de werkwijze van de speurders als in de maatschappijen waarbinnen ze moeten werken. Om dat uit te werken zouden we eigenlijk vergelijkbare zaken moeten vinden waarbinnen beide speurders op hun eigen wijze dezelfde problemen oplossen.

Zo’n overeenkomst vinden we als we kijken naar de beschrijving van het eerste onderzoek van de gekozen speurder. Voor Simenon is dat La première enquête de Maigret, uit 1948, van meet af aan gepresenteerd als een tegenstelling tot zijn latere optreden, voor De Angelis hebben we L’albergo delle Tre Rose, waarvan pas midden in het boek terloops wordt opgemerkt dat De Vincenzi er bezig is met la sua prima inchiesta importante.

Een overeenkomst is te vinden in het feit dat de datum van de zaak naar het verleden wordt geplaatst: in het geval van Maigret naar april 1913, dus het vooroorlogse Frankrijk van de belle époque, in het geval van De Vincenzi, naar november 1919, waar rijk geworden emigranten hun geluk proberen te beproeven in het naoorlogse Italië. Maar waar Simenon zonder problemen het doen en laten van de rijke schurken aan de kaak kan stellen, moet De Angelis zijn uiterste best doen om aan te tonen dat het om buitenlanders gaat, zozeer zelfs dat hij potentiële Italiaanse verdachten niet eens ondervraagt. En toch is in beide gevallen het grote geld de oorzaak van de misdrijven.

Maigret wordt gepresenteerd als jong broekje, secretaris van een commissaris uit de periferie, die hem nog niet helemaal serieus neemt, maar niettemin vol ambitie, met de vurige wens om ooit op de Quai des Orfèvres terecht te komen.

Maar als hij in zijn enquête de echte agenten van de Sûreté tegenkomt, nemen ze nauwelijks notitie van hem. Hij gaat af op een verhaal van een schot gehoord in een herenhuis van een rijke koffiebrandersfamilie, waarvan zijn chef een geregelde bezoeker is, zodat die zijn uiterste best doet om de zaak in de doofpot te stoppen. Als de jonge speurder er toch op staat zijn eerste onderzoek uit te voeren raakt hij verstrikt tussen handlangers van de dader, en loopt hij zelfs het gevaar er zijn leven bij in te schieten, ware het niet dat hij instinctief op het juiste moment een afwerende beweging maakt (een motief dat uiteraard vaker voorkomt in de hard-boiled literatuur). Als hij voorlopig uitgeschakeld is, probeert hij zich in te leven in de personages uit het herenhuis, hoewel hij niet de permissie krijgt om er naspeuringen te doen. Ondertussen vindt zijn chef iemand die de schuld op zich neemt en daarvoor beloond wordt

met een lichte straf; de chauffeur van de bazen bevestigt hem dan de ware toedracht, als er toch niets meer aan gedaan kan worden.

Maigret wordt hier dubbel gepresenteerd: als het sulletje dat zijn onderzoek niet kan waarmaken, maar die wel zijn methode ontdekt via zijn inlevingsvermogen in de psyche van de daders.

En het verhaal zit vol met toespelingen op zijn latere carrière, ware flash forwards naar zijn glorietijd.

De Vincenzi zit in een heel andere situatie. Ook hij is afhankelijk van een chef, zijn Questore, die ook zijn relaties heeft en daar geen gedonder mee wil. Maar juist daarom kiest hij De Vincenzi uit, als een soort tussenpersoon die vrij kan onderzoeken, terwijl zijn baas zich op de vlakte houdt. En De Vincenzi heeft zijn eigen staf, die hem kan beschermen als de zaken gevaarlijk lijken te worden. Waar zijn jeugd hem parten speelt is bij het beoordelen van de vrouwelijke hoofdpersonen, die hem dermate vertederen dat hij hun schurkachtigheid niet kan geloven. Trouwens, de persoonlijke situatie van beide speurders in heel verschillend: Maigret is net getrouwd met een Madame Maigret die blindelings in hem gelooft; De Vincenzi heeft geen relatie en woont op zichzelf, verzorgd door zijn vroegere governante die hem van kind af aan heeft opgevoed. Onwaarschijnlijk voor de lezer, maar het past in de traditie van de detective als vrijgezel, zoals we die ook kennen van Sherlock Holmes.

De verbanden met het heden, die voor Maigret zo frequent waren, ontbreken totaal: integendeel, pas als we erop gewezen worden merken we dat dit verhaal zich in het verre verleden afspeelt.

Ook De Vincenzi is trots op zijn intuïtie en plaatst die zelfs enigszins hooghartig tegenover de activiteit van de sporenonderzoekers, die lichtelijk karikaturaal wordt voorgesteld. Maar die intuïtie richt zich steeds weer op andere verdachten. En hij is vrij in zijn bewegingen in het herenhuis waar zijn zaak zich afspeelt, maar ontdekt pas hoe de vork in de steel zat wanneer de dader dood is, ook al had hij hem al op de korrel vanwege de omstandigheid dat hij uit Chicago kwam en dus niet kon deugen.

Hoe de vergelijking uitvalt hangt dan erg af van de persoonlijke reactie van de lezer. En dan speelt mee dat ik Maigret tamelijk irritant vind in zijn doldrieste optreden en zijn gefilosofeer over hoe het in elkaar zou kunnen zitten. Terwijl het rustige en soevereine optreden van De Vincenzi als ondervrager maar ook als leider van zijn staf plezieriger aandoet. Maar daarover zal iedere lezer wel zijn eigen overwegingen maken.

Minne de Boer

13

| Dante Alighieri • Notiziario • jaargang 28 – nummer 2 |

Tentoonstellingen in Italië Kleine greep uit het aanbod

In Foligno, tot 30 september: Due creativi made in Italy In het historisch centrum van de stad twee heel verschillende tentoonstellingen. Beide geven een boeiend kijkje in de wereld van het ‘Made in Italy’ van heden en het nabije verleden. ‘Istruzioni per la città’ is een eerbetoon aan het genie La Pietra, ‘Lo spettatore contenuto’ is een solotentoonstelling van de hedendaagse Stampone.

Ciac. via del Campanile 13 Info: T 0742.353230, W centroitalianoartecontemporanea.com

In Napels, tot 24 september: Viaggio nell’archeologia ‘Pompei@Madre. Materia archeologica’ è un viaggio nel tempo e nello spazio che mette in dialogo 400 pezzi archeologici, poco conosciuti e raramente esposti, di provenienza pompeiana, con le opere di 90 fra artisti e intellettuali moderni e contemporanei.

MADRE, via Settembrini 79 Info: T 081.19737254, W madrenapoli.it In Rome, tot 16 september: Traiano. Costruire l’Impero, creare l’Europa Wat is de huidige relatie tussen het Impero romano en Europa?

Mercati di Traiano Info: T 06 0608, W mercatiditraiano.it In Rovereto: tot 26 augustus: Viaggio in Italia. I paesaggi dell’ottocento dai macchiaioli ai simbolisti

14

tot 16 september: Gianfranco Baruchello Overzichtstentoonstelling: schilderijen, objecten, films en installaties MART, Corso Bettini 43 Info: T 800 397760, W http://www.mart.trento.it/ Met dank aan Touring, maandblad van de Touring Club Italiano