Notiziario Dante Alighieri Utrecht maart 2019 by Dante Alighieri

NOT I ZIARIO jaargang 29 nummer 1 lente 2019

Notiziario van de Società Dante Alighieri Comitato di Utrecht Redactie: Annemarie Aarnoutse | Ciska van der Glas E-mail: notiziario@danteutrecht.nl | telefoon secretariaat: 06-15828240

Inhoud Van de redactie 1 La lingua degli indinniati: una nuova varietà?!??!!/Carlo Giordano 2 Apostrofo 66/Minne de Boer 4 Recensie: Laura Schram Pighi, La potenza del riso/Marinus Schouten 6 Op de schouders van Cognetti en Ferrante - Het actuele aanbod van Italiaanse literatuur in Nederlandse vertaling/Dennis Smit 7 Voorpublicatie: Giorgio Bassani, Epitaaf/ Jan van der Haar 8 Recensie: Le coppie di letterati sono una peste/Gandolfo Cascio 10 De Victoriaanse Beatrices. Contrasterende visies in het negentiende-eeuwse Engeland en hoe deze worden afgebeeld/Laura Sleumer 11 Van Italiëreiziger tot Italiaan. De Italiaanse stadsgezichten van Caspar van Wittel/Roland Fagel 13 Tentoonstellingen in Italië 16

Van de redactie Veel Italië op de Nederlandse televisie, de laatste tijd – velen van u zullen er op z’n minst iets van hebben meegepikt: de fraaie verfilming van De geniale vriendin, Diederik van Vleuten in vervoering bij het aanschouwen van Leonardo da Vinci’s meesterwerken, de ‘Romeinse wegen’ die Rick Nieman bewandelde. En de huidige Italiaanse regering die niet in de (Europese) pas loopt en van zich spreken doet. Wanneer deze aflevering van de Notiziario verschijnt heeft het lopende Dante-seizoen drie lezingen achter de rug: de goed bezochte lezing ‘Het Artistieke Vermogen van Leonardo da Vinci’ door kunsthistorica Annenies Keur, de lezing in samenwerking met Het Nederlands Klassiek Verbond over de Grand Tour, ook een succes, en het bezoek aan de tentoonstelling ‘Caravaggio, Utrecht en Europa’ − bepaald niet minder succesvol. Ten slotte sprak Fons van den Broek op 28 februari voor een verheugend aantal soci naar aanleiding van zijn net verschenen boek De kleine Eilanden van Italië. De spreker/auteur reisde in een tijd van drie maanden langs de niet zo bekende eilanden van Italië: Ustica, Marettimo en Sant’Antioco. In deze Notiziario een primeur: een voorpublicatie van de eerste zeven gedichten uit de bundel Epitaaf (Epitaffio) van Giorgio Bassani. Een voorstel van vertaler Jan van der Haar, waarop wij natuurlijk grif zijn ingegaan. Verder in deze Notiziario voor de variatie een lijvige Apostrofo die neerkomt op een recensie van een nog lijviger boek, Grand Hotel Europa van Ilja Leonard Pfeijffer

én in plaats van een bijdrage van Laura Schram zelf een recensie van haar laatste boek. Opnieuw een bijdrage van een student, Laura Sleumer ditmaal: een artikel gewijd aan de negentiende-eeuwse afbeeldingen van Beatrice, in het bijzonder in het victoriaanse Engeland. En opnieuw een bijdrage van Carlo Giordano: over de Italiaanse taalvarianten, opgedoken in de social media, in het bijzonder Facebook, en door hem ‘la lingua degli indinniati’ gedoopt. Gandolfo Cascio is een liefhebber van uitgaven van briefwisselingen en heeft de brieven tussen het schrijverskoppel Morante-Moravia uitgekozen om in deze Notiziario aandacht aan te besteden. Dennis Smit bewijst u een dienst met een overzicht van in het Nederlands vertaalde en dit jaar te verschijnen Italiaanse literatuur. Roland Fagel ging op ons verzoek naar Amersfoort om er de tentoonstelling gewijd aan Caspar van Wittel, alias Gaspare Vanvitelli, te bekijken en raakte diep onder de indruk van deze in Amersfoort geboren schilder – u kunt het in dit nummer lezen. Weer van alles wat, deze Notiziario. Wij wensen u er veel plezier mee.

KOPIJ VOOR HET VOLGENDE NUMMER GRAAG VÓÓR 15 MEI

| Dante Alighieri • Notiziario • jaargang 29 – nummer 1 |

La lingua degli indinniati: una nuova varietà?!??!! Da appassionato dell’attualità, sono solito seguire i dibattiti su eventi dell’attualità o sulla politica attraverso diversi media, cartacei e digitali, e, da linguista, ho trovato particolarmente interessante la frequentazione di Facebook, che offre considerevoli spunti per indagini di tipo sociolinguistico e studi riguardanti le interazioni tra gruppi sociali, comunità, individui. In particolare, mi ha colpito nel corso degli ultimi 4-5 anni la diffusione di una sorta di nuova ipotetica varietà di lingua (Coseriu, 1973), quella che, a titolo personale, chiamo la lingua degli indinniati, la lingua che ha portato al trionfo elettorale del 4 marzo di M5S e Lega. Dico sorta, perché sarà il tempo che deciderà se questo linguaggio, prevalentemente digitale e scritto e fortemente ancorato alle contingenze del presente, avrà la forza per durare e penetrare in altre varietà della lingua di ordine superiore e costituirsi a sua volta come vera e propria varietà linguistica. La lingua degli indinniati è quella sfruttata nella campagna elettorale permanente di M5S e Lega, i cui tentativi di rassicurare il proprio elettorato sulla distinzione identitaria delle due formazioni politiche, cozzano con l’evidenza della condivisione dello stesso linguaggio e delle stesse modalità comunicative ed espressive. È la lingua che ha cannibalizzato la discussione sui social media, in Italia specialmente su Facebook, dove Instagram non ha ancora sfondato come mezzo di discussione politica, soprattutto nelle generazioni che vanno dai 40 anni in su. La sua rapida diffusione (congiuntamente alla diffusione dello smartphone e alla diffusione della fibra ottica) e la sua rilevanza nel contesto politico e decisionale mi ha quindi spinto a iniziare una ricerca che ne indagasse le caratteristiche, le origini e la sua diffusione, ma da una prospettiva linguistica; del resto, altri già se ne occupano, più seriamente di quanto potrebbe fare il sottoscritto, da punti di vista differenti di tipo storico, sociale ed etnografico. Questo è quindi un primo contributo scritto, senza ancora la pretesa di scientificità, di quanto osservato. Innanzitutto, è una lingua che fa dell’urgenza espressiva e dell’immediatezza comunicativa la sua cifra stilistica, a scapito di altre esigenze della comunicazione e dell’informazione, come il fact-checking, la capacità di riflessione, la trasparenza, altrettanto importanti. È la lingua delle fake-news insomma.

Questo viene raggiunto ovviamente attraverso il ricorso a varietà diastratiche dell’italiano popolare e a varietà diafasiche e diamesiche come il parlato trasmesso, ma non solo. Questa lingua infatti rivela una sorprendente spinta creativa che tocca diverse dimensioni della lingua e della comunicazione digitale. Tra queste un uso inedito della punteggiatura e della calligrafia: si...hanno ragione....abbiamo TANTO...MA TANTOOOO da imparare da queste persone ! veramente TANTISSIMO !!! (da un post di Facebook) non mi meraviglia il concetto.....questo se il popolo fosse FURBO....dovrebbe servire come conferma che NON VI E’ PERSONA CHE SI PREOCCUPI DEL BENE PUBBLICO O DEL MIGLIORAMENTO SOCIALE...ma anzi....SE NE FOTTONO ALTAMENTE...e il solo unico scopo nella vita è PENSARE A SE STESSI SEBBENE QUEL CHE SI FA VADA A DISCAPITO DI TUTTI!?!? (da un post di Facebook) Da un punto di vista lessicale osserviamo la creazione di neologismi come: pidiota, buonista (pietista), presidenta, consigliera, ‘la teoria del gender’, boldriniano, sorosiano, euroinomane etc… Tra l’altro, il termine buonista1, spesso associato al termine radical chic, ha però un sinistro precedente storico: sotto il fascismo, le persone, e non poche, che manifestavano sentimenti di empatia nei confronti del destino degli ebrei vittime della persecuzione nazi-fascista veniva definito pietista. Questa lingua attinge variamente ad altri linguaggi settoriali, come quello sportivo, in particolare quello del calcio, che da sempre è stato una fonte di ispirazione linguistica della politica, dalla famosa discesa in campo di berlusconiana memoria all’odierno Capitan Salvini, che se ne fosse vero, sembrerebbe il nome di un qualche personaggio di Striscia la Notizia. Ed ancora il ricorso a stilemi espressivi particolarmente succinti ma efficaci, come l’espressione 1 Per un approfondimento si veda: https://www.vice.com/it/article/a3e5pb/ come-buonista-e-diventato-linsulto-preferito-degli-italiani.

| Dante Alighieri • Notiziario • jaargang 29 – nummer 1 |

‘Maaloooooox???’, originatisi in una fase precedente all’esplosione della telefonia mobile e dei social, solitamente all’interno di forum sportivi come quelli della Gazzetta dello Sport o di tanti altri periodici sportivi online.

attraverso piattaforme vicine al leader leghista, suscitando in rete diverse discussioni riguardanti il confine tra satira, trollaggio e opportunismo, effettivamente molto sottile. Altri temi cari agli utenti di questa lingua sono i popolarissimi BuongiornissimoKafffeéé!, la nemesi peggiore per qualunque studente o professionista di graphic design:

Ma i linguaggi che maggiormente hanno influenzato lo sviluppo di questa lingua sono senza ombra di dubbio quelli digitali. In particolare, l’uso pervasivo delle emoticon e dei meme. Questi ultimi in particolare rivelano una grande varietà di temi e modalità espressive, da quelli più politici che si configurano talvolta come hate speech (Ziccardi, 2016), con una particolare predilezione per Putin nel votante leghista.

Ed ancora quelli volti alla diffusione di saggezza popolare mista a una malcelata nota nostalgica dei bei tempi che furono: Infine, per quanto riguarda la dimensione della pragmatica, l’abuso di uno stile asserzionista si aggiunge alla quasi totale mancanza di strategie di mitigazione (Caffi, 2004) che relativizzino il contenuto proposizionale del messaggio veicolato, rivelando quindi una totale indisponibilità a cooperare alla creazione di un campo di interazione semantica comune. Ciò si nota facilmente dai titoli baitclick di video che ripropongono passaggi di dibattiti pubblici solitamente trasmessi in TV, in cui il beniamino di turno distrugge, disintegra, massacra, in senso oratorio, argomentativo, l’avversario di turno, nella formula solita X distrugge Y. Basta sostituire a X o Y nomi di personaggi pubblici esistenti a caso e ci imbatteremmo in una considerevole quantità di materiale video, del tipo: Di Maio distrugge Floris, La Boschi distrutta da uno studente, Travaglio disintegra Di Maio etc.

Talvolta sono intelligenti e simpatiche operazioni di satira proprio nei confronti degli specifici personaggi politici, come l’ultima immagine, che esalta le gesta del cosiddetto governo dei fatti. Nella vignetta infatti si fa riferimento a un fantomatico decreto-legge 6-1/71, ma in realtà non vi è traccia di questo decreto nella corrente legislatura. Il passaggio in questione andrebbe letto invece alla luce della smorfia napoletana… Una volta scoperta il significato della sequenza dei numeri del suddetto decreto, risulta chiaro l’intento satirico. Ciononostante, e nonostante l’evidenza del fatto che non esiste nessun decreto che abbia abbassato il costo della benzina all’utopica cifra di 0,72 ct/lt, questo meme è stato condiviso da oltre 50.000 persone nell’arco della giornata

| Dante Alighieri • Notiziario • jaargang 29 – nummer 1 |

Gli argomenti tipici di discussione politica degli utenti di questa lingua non sono una peculiarità italiana. Sono tematiche ricorrenti sulle agende politiche di diversi stati da diverso tempo, e che solitamente vengono definite populiste, sovraniste fino a definizioni più pesanti come fasciste e xenofobe. Quello che però sorprende sono le modalità di trasmissione e le forme linguistiche di comunicazione che sembrano anch’esse condividere numerosi tratti in comune. Basta seguire campagne politiche come quella di Bolsonaro in Brasile, o investigare gruppi no-vax2 attivi ormai in numerosi paesi europei, per incontrare strategie di creazione linguistiche simili a quelle impiegate in italiano,

rivelazioni sempre più preoccupanti su uso dei social media da parte di galassie di migliaia di siti falsi, spesso riconducibili all’universo hacker/troller russo, volto a influenzare l’opinione pubblica e internazionalmente ramificato4. Nel proseguio della ricerca mi auguro quindi di approfondire la descrizione di questa lingua, di identificare a livello transnazionale le caratteristiche condivise con tendenze linguistiche di recente formazione di altri paesi, affini sia per uso degli ordini costituenti della lingua sia per modalità di trasmissione, e infine di stabilire, attraverso una costante osservazione diacronica, se sia possibile parlare di varietà dell’italiano contemporaneo o quantomeno di linguaggio settoriale. Ma mi raccomando… SE VI È PIACIUTO, CONDIVIDETE!!?!?1!?!

Bolsonaro é o Antisistema, por isso é odiado?!!1?11!! (Da un post su Facebook)

Carlo Giordano Carlo Giordano è attualmente docente all’Universiteit Utrecht, si occupa di sociolinguistica e linguaggi digitali, pragmatica, retorica della scienza e insegnamento di una L2. Tra il 2015 e il 2018 ha lavorato presso presso l’Università Cattolica di Milano dove ha ottenuto il PhD in linguistica. g.c.giordano@uu.nl Riferimenti bibliografici Caffi C., Mitigation, Amsterdam: Elsevier, 2004. Coseriu E., Lezioni di linguistica generale, Torino: Boringhieri, 1973. Ziccardi G., L’odio online. Violenza verbale e ossessioni in rete, Milano: Raffaello Cortina, 2016.

Nei giorni seguenti la tragedia del ponte Morandi a Genova, ha iniziato a circolare in rete la lettera del padre di una delle vittime, ricevendo immediatamente migliaia di condivisioni. L’attività di fact-checking e debunking3 ha immediatamente smascherato una meschina opera di propaganda politica, volta ad addebitare all’Europa e alle sue politiche di austerità la mancata manutenzione del ponte e la conseguente morte della povera ragazza. Si trattava infatti di un calco fedele di un’altra finta lettera di un finto padre di una vittima del Bataclan. L’organizzazione del discorso e la scelta dei topic e relative strategie di topicalizzazione sono state riprese pari pari, sono stati modificati solo i contenuti, ossia l’identificazione dei responsabili di tale sciagure, l’invasione degli stranieri e le politiche troppo deboli di Hollande da un lato, l’Europa dall’altro. Lettere finte, padri finti. Ma le vittime erano vere. Questa dimensione transnazionale rende ostica e ambigua l’identificazione nel tempo e nello spazio delle origini di questa lingua e fa sorgere più di un dubbio sulla sua reale spontaneità e sul contesto della sua comparsa, alla luce anche delle

2 Gruppi che si oppongono alla o contestano la vaccinazione o le sue procedure. 3 Per quanto riguarda l’attività di ‘cacciatori’ di bufale, ossia fake news, si vedano i seguenti link: https://www.davidpuente.it/blog/, http://www. butac.it/. 4 https://www.theguardian.com/society/2018/aug/23/russian-trolls-spreadvaccine-misinformation-on-twitter.

Apostrofo 66 Vlak voor het eind van 2018 verscheen de roman die alle kans maakt de roman van het jaar te worden: Grand Hotel Europa van Ilja Leonard Pfeijffer (de Arbeiderspers, 2018). De roman speelt grotendeels in Italië en de auteur woont er al jaren, en dus zullen leden van Dante Alighieri al gauw een speciale interesse voor het boek hebben. Toch denk ik niet dat zij de doelgroep vormen die de auteur voor ogen had. Om twee redenen: zij zijn niet talrijk genoeg om er een bestseller van te maken, en zij behoren ook enigszins tot de bevolkingsgroep wier gedragingen aan de kaak gesteld worden. De echte doelgroep lijkt mij te bestaan uit de volgers van praatprogramma’s in de media. Dat blijkt al uit de wijze waarop de auteur zich presenteert: als de typische Bekende Nederlander, van wiens geïdealiseerde levensbeschrijving de kijker geen genoeg kan krijgen. Volgens dat patroon treedt hij in de roman onder zijn eigen naam op als gevierde schrijver en Italiëkenner. En alle

hypes die in de afgelopen jaren in deze programma’s druk besproken zijn komen wel ergens in de roman op de proppen. De roman is complex van aard en biedt allerlei aanknopingspunten voor verdere discussie. Ik wil er een viertal noemen. Dat zijn het model waartoe deze roman behoort, de relatie met de kunsthistorica, de bevolking van het Grand Hotel Europa en het hoofdthema: de verwording van het toerisme. Het grote voorbeeld voor de auteur is uiteraard Thomas Mann, niet alleen om het motief van Venetië, dat we kennen uit Der Tod in Venedig, maar ook om het idee van het hotel dat buiten de wereld ligt en waar de ondergang van Europa aan de orde komt, zoals we dat kennen uit de Zauberberg, met zijn sanatorium waar de mensen niet meer uit komen, en waar de deelnemers zich te buiten gaan aan uitgebreide debatten over van alles en nog wat, maar ook uit Doktor Faustus, waar de biograaf van een vermaard componist op een speciaal gekozen plaats

| Dante Alighieri • Notiziario • jaargang 29 – nummer 1 |

diens levensloop onder de loep neemt. Die componist was bij Mann geïnspireerd door de componist Schönberg, wiens naam in het Italiaans vertaald Montebello wordt, de naam van de majordomus in Pfeijffers Grand Hotel. (Belmonte had uiteraard ook gekund, maar in deze vertaling speelt waarschijnlijk een echo mee van de grote Venetiaanse componist Monteverdi.) Dit is een klein detail, maar ook in het groot zien we de super-Mann optreden: de lange zinnen, die ook onderwerp van commentaar zijn, want de auteur geeft voortdurend commentaar op de manier waarop het verhaal verteld wordt, de afwisseling van het alter ego van de auteur als schrijver en personage, en de persoonlijke meningen over het wereldgebeuren die het verhaal larderen. En de gelijkenis blijkt ook uit de bouw van de roman, met zijn talrijke hoofdstukken en subhoofdstukken: de Buddenbrooks is er maar niks bij. Het Italiaanse deel van het verhaal is de liefdesgeschiedenis tussen de schrijver en de kunsthistorica Clio. Clio vertegenwoordigt verschillende rollen: als muze, zoals de naam al aanduidt, als kunstenaarsmodel, als liefdespartner, en als autoriteit. Als muze inspireert ze schrijver Ilja op zijn zoektocht naar het verleden; hand in hand bezoeken ze plaatsen die herinneren aan de rijke historie van het continent, en het stranden van de relatie wordt daardoor ook symbolisch voor het lot van Europa. Als model staat ze de schrijver ter beschikking, wat een interessante dimensie aan het boek toevoegt. Normaliter staat iemand model voor een schilder of beeldhouwer, maar hier staat ze model voor een dichter. Dat vat Clio letterlijk op, als ze zich spontaan uitkleedt in ruil voor een gedicht, maar de verandering van rol wordt ook bepalend voor de manier van schrijven: wat voor een beeldend kunstenaar de uitbeelding van het model is wordt nu voor de schrijver een beschrijving van het model. En hij leeft zich dus uit in uitvoerige beschrijvingen, die geen detail onvermeld laten. In haar rol als liefdespartner volgen we alle fasen van de relatie: de opkomende verliefdheid, de verovering (die hier van de vrouw uitgaat), de ruzietjes, die in eindeloze dialogen uitgesponnen worden, en de verlating, als ze genoeg krijgt van Ilja, die ze als te egocentrisch beschouwt. De auteur beschrijft de relatie in alle seksuele details, zowel beleefd als gemeenschappelijk verzonnen. Ten slotte is Clio de grote autoriteit op het gebied van de kunsthistorie, specialiste voor Caravaggio, wiens werk dan ook de leidraad is voor de omzwervingen van de twee. De werkwijze van de kunsthistoricus is veelzijdig en kan mooi geïllustreerd worden met de verschillende aspecten van het Caravaggio-onderzoek. Een aspect is het biografische: de kunsthistorica hoort alles te weten van het leven van haar subject, wat uitgebreide naspeuringen in het archief inhoudt, maar ook bezoeken aan relevante plaatsen van handeling. Een ander aspect betreft de werken, waarbij niet alleen van belang is wanneer en hoe die tot stand gekomen zijn, maar ook wat er met de schilderijen gebeurd is en waar ze momenteel te vinden zijn (of niet meer te vinden zijn, en waarom dat zo is).

En een derde aspect is de specifieke stijl van de kunstenaar en zijn werkwijze om de beoogde effecten te bereiken. Hoe heeft hij dat speciale kwastje van die sjaal precies op het doek gekregen? Dit laatste aspect krijgt een bijzondere betekenis in de roman, want de schrijver vindt dat de beschrijving van stijl en werkwijze van de beeldend kunstenaar ook zou moeten gelden voor de schrijver. En dat betekent dat de schrijver onmerkbaar tegelijk de tegenhanger van de artiest en van de kunsthistoricus moet worden. En zoals hij als schrijver bij wijze van spreken het kwastje aan de sjaal in detail beschrijft, gaat hij als kunsthistoricus commentaar geven op de manier waarop het kwastje beschreven wordt. Het Grand Hotel Europa is de plaats waar de schrijver zich na zijn liefdesavontuur terugtrekt om het verloop ervan in afzondering uitvoerig te boekstaven. Zijn actieve leven is dan afgelopen, zoals ook de actieve geschiedenis van Europa voorbij is. Maar hij is niet de enige bewoner van het hotel: er is een groot aantal personages aanwezig, en elk van hen vertegenwoordigt een specifiek aspect van onze tijd. De majordomus is de bewaker van het verleden, de ideale museumdirecteur om zo te zeggen, de piccolo Abdul is de bootvluchteling, op zoek naar integratie, de Franse dichteres Albane is de fanatieke feministe, die de schrijver de maat neemt, de Amerikaanse familie vertegenwoordigt de toekomst zonder verleden, en zo heeft ieder personage een bepaalde betekenis in het geheel. En hier komt het hoofdthema van het boek aan de orde: Europa heeft zijn actieve rol verloren en kan alleen nog maar een beeld van zijn verleden bieden. En dat doet het aan toeristen. Venetië is typisch de plek die deze rol accentueert. Toeristen zijn er van allerlei soort: de beste bestuderen de kunstschatten met kennis van zaken, maar niet alle toeristen in Italië komen om de kunst. Er zijn er ook die komen voor de unieke ervaring, de typische ontmoeting met een inboorling die alleen hij beleefd heeft. Maar die unieke ervaring streven ze allemaal na en het summum van toerisme wordt dan het vermijden van de andere toeristen, zodat je eigen ervaring uniek blijft. De ergste soort toeristen zijn degenen die met een gids van Lonely Planet in de hand de voorgeschreven monumenten opzoeken om er een selfie te maken: voor hen is alleen die selfie hun unieke ervaring, die dan ook in miljoenen exemplaren herhaald wordt bij dezelfde monumenten. Wat Venetië verpest heeft, als verzamelplaats van selfiefotografen, vinden we in Nederland in het klein terug in Giethoorn. In een fraai hoofdstuk zien we hoe het huidige toerisme werkt: een bepaalde plek in het land krijgt bekendheid via de media – in het geval van Giethoorn is dat volgens de auteur vanwege de film Fanfare van Haanstra – en iedereen die ermee geconfronteerd wordt wil er persoonlijk aanwezig zijn om de sfeer te proeven. Met de opkomst van het goedkope internationale vervoer en de verspreiding van internet raken bepaalde bezienswaardigheden wijd en zijd bekend en stromen de selfietoeristen toe.

| Dante Alighieri • Notiziario • jaargang 29 – nummer 1 |

Internationale reisorganisaties zien er een verdienmodel in en zo wordt Giethoorn overstroomd door bussen met Chinezen en verlaten de oorspronkelijke bewoners het dorp. Giethoorn staat hier voor Venetië en dat brengt mij terug naar mijn idee dat het beoogde publiek bestaat uit randstedelijke Nederlanders die de praatprogramma’s volgen. Die Nederlanders krijgen pas een idee van het eiland Malta als het vergeleken wordt met Vlieland en Venetië is een soort Giethoorn, dat overigens een Giethoorn van de media is. Ik denk dat een heleboel episodes uit de roman aansluiten bij ervaringen van die doelgroep. Typisch is het lot van het Grand Hotel Europa, dat opgekocht is door een Chinese zakenman die uiteraard Wang heet. Die Wang wil het hotel omvormen zodat het geschikt wordt voor

de Chinese massatoerist, die er een verleden moet ontdekken dat zijn eigen land ontgroeid is. En dus moet het schilderij van Paganini dat aan de wand hangt, herinnerend aan een Europees verleden, vervangen worden door een afbeelding van een Europees monument, dat de toerist ook nog wil bezoeken. Die Chinees heet Wang, want dat is een typische Chinezennaam. Maar is het een toeval dat we in Nederland een Chinees Wang hadden die een voetbalclub opkocht, om er in China zijn voordeel mee te doen, en zich op vergelijkbare wijze gedroeg? Grand Hotel Europa is een veelzijdige roman, en alle punten die ik hier aangestipt heb verdienen het om nader bestudeerd te worden. Maar dat is toekomstmuziek. Minne de Boer

recensie

Laura Schram Pighi, La potenza del riso Nello scorso mese di gennaio presso la casa editrice veronese Edizioni 03 è apparso un saggio letterario di Laura Schram Pighi, a lungo docente di letteratura italiana presso l’Università di Utrecht, intitolato: La potenza del riso. Breve viaggio sulle tracce dell’umorismo nella narrativa italiana moderna. Chi già conosce l’autrice, sa che riso e umorismo hanno per lei un particolare significato: rappresentano la gloria del ‘diverso’, il desiderio di ‘nuove idee’, la creazione di ‘un mondo immaginario dove tutto è possibile’. A coloro che, invece, non hanno ancora avuto il piacere di conoscere il lavoro di Laura Schram Pighi, il libro offre un’ottima introduzione alle sue ricerche e opere critiche precedenti, tra le quali ricordo ‘La narrativa italiana di utopia dal 1750 al 1915’, ‘Dante e l’universo del riso e del sorriso’ e, ovviamente, i suoi numerosi contributi al Notiziario della Dante Alighieri di Utrecht. La potenza del riso si legge come se fosse un racconto o, meglio, una lezione di letteratura italiana: anche dalla cattedra Laura Schram Pighi parla in modo familiare ai propri alunni, comodamente seduti nell’aula universitaria e intenti ad ascoltarla. Il suo linguaggio espressivo e il tono informale del discorso, non solo rendono il libro di facile lettura, ma conferiscono alla narrazione un impatto affascinante e avvincente. L’autrice prende il lettore per mano, conducendolo verso un universo letterario che gli si rivela ricco di meraviglie e di nuove scoperte. Con vivo entusiasmo gli racconta vita e opere di scrittori e scrittrici, oppure segnala l’influenza che l’uno o l’altro testo ha esercitato sulla società e, di conseguenza, anche sulla storiografia. Volendo sostituire le codificazioni usate dalla tradizionale critica letteraria – Rinascimento, Manierismo, Barocco –, Schram Pighi propone una nuova griglia interpretativa, basata su elementi quali ‘la lingua universale’, ‘la voce degli emarginati’, ‘il viaggio fantastico’. L’insieme di tutti questi

elementi è da lei definito: ‘arte del ridere’ – un’arte che è possibile individuare nella letteratura di tutti i secoli. Così, nella Divina Commedia come nel Pinocchio di Collodi, così nel Decamerone o nelle poesie di Petrarca ma anche in quelle di Leopardi fino alle Cosmicomiche di Calvino, nel Novecento. Schram Pighi spiega con mirabile capacità in che modo la satira, la parodia e la metafora siano riuscite a diffondere nuove idee, a capovolgere la realtà e quindi anche a trasformare la società. Sono state proprio le espressioni culturali di speranza e di ribellione a unire l’Italia molto prima che lo abbiano fatto le armi e la politica. Questa è la ‘potenza del riso’ che – il lettore se ne convincerà – non è per niente trascurabile! Le caratteristiche narrative e didattiche rendono il libro una preziosa fonte d’ispirazione per chi desideri ampliare e approfondire la propria conoscenza della letteratura italiana. Il saggio offre numerosi riferimenti alle letterature europee, ad alcuni scrittori meno noti e alla fruizione delle opere letterarie (specie da parte del pubblico coevo). Inoltre, l’autrice offre al lettore molto spesso consigli e suggerimenti per aiutarlo a condurre lui stesso ulteriori ricerche, rinviandolo a nuove fonti oppure a Internet. Il libro è pertanto da considerarsi, non solo una ricca fonte d’ispirazione, ma anche punto di partenza per chiunque desideri orientarsi in nuove esplorazioni nella cultura della speranza. Marinus Schouten Laura Schram Pighi, La potenza del riso. Breve viaggio sulle tracce dell’umorismo nella narrativa italiana moderna, Edizioni 03, Verona (ISBN9788894954340). Si può ordinare il libro tramite www.edizioni03.com oppure mettendosi in contatto con la referente di Edizioni 03: Martina Pezzo, tel: +39 345 4200842, e-mail: davinci@artifices.it. Marinus Schouten è italianista (Utrecht, Bologna, 1982-1986) e museologo. Da qualche anno ricopre la carica di tesoriere presso la Fondazione UT PICTURA POESIS (vedi: www.marinusschouten.nl ).

| Dante Alighieri • Notiziario • jaargang 29 – nummer 1 |

Op de schouders van Cognetti en Ferrante

Het actuele aanbod van Italiaanse literatuur in Nederlandse vertaling Het zal weinigen ontgaan zijn dat de Italiaanse literatuur er de laatste jaren goed voorstaat in Nederland, met Elena Ferrante (Domenico Starnone?) en Paolo Cognetti als ware verkoopkanonnen. In 2017 stond Ferrantes eerste deel uit de Napolitaanse cyclus – De geniale vriendin – op plek 7 van de lijst met bestverkochte boeken in Nederland; De acht bergen van Cognetti eindigde op plaats 27. Van beide boeken werden alleen al in 2017 meer dan 100.000 exemplaren verkocht, tegenwoordig een zeldzame prestatie. De twee schrijvers stonden dat jaar met drie boeken in de CPNB-top-10 van bestverkochte vertaalde romans. Een jaar later hield Cognetti met twee noteringen in dat lijstje de Italiaanse eer wederom hoog. Ondertussen zijn Niccolò Ammaniti, het duo Monaldi & Sorti, de Bolognese schrijfster Silvia Avallone (bekend van Staal, dat net als de Ferrante-boeken gaat over een vriendschap tussen twee meisjes en waarin onze voorzitter Jeroen Torenbeek zijn Italiaanse tweede thuis Biella herkende), Margaret Mazzantini en Paolo Giordano al tijden gevestigde namen in Nederland. Daarnaast verschijnen er nieuwe vertalingen van klassieke boeken, zoals de oorlogsroman Kaputt (1944) van Curzio Malaparte (zelden werden zulke gruwelijke episodes zo prachtig en meeslepend beschreven; in 2017 als voordelige Rainbow-pocket gepubliceerd) en de pompeuze brieven van Gabriele D’Annunzio. Reden te over om eens te grasduinen door de voorjaarscatalogi van zo’n 25 Nederlandse uitgeverijen: wat is er dit voorjaar aan Italiaanse literatuur verschenen en waar kunnen we ons nog op verheugen? Voordat ik aan mijn overzichtje toekom, zak ik kort stilstaan bij de vraag waarom de Italiaanse literatuur het goed doet. In een artikel van Jann Ruyters in Trouw van 24 december 2017 wijst recensent en universitair hoofddocent Italiaanse letterkunde Ronald de Rooy op de belangrijke rol van de (per regio sterk verschillende) omgeving die in de romans ten tonele wordt gevoerd, van Cognetti’s berglandschap tot het volkse Napels. Annaserena Ferruzzi van Serena Libri stelt in hetzelfde artikel dat de succesboeken goed in de markt zijn gezet. In een overzichtsartikel in de Groene Amsterdammer (2010) stelt Marja Pruis dat Nederland wel pap lust van “een Italië [...] met zijn lieflijkheid en viezigheid, zijn corruptie en zijn hartstocht”. Niccolò Ammaniti vertelt Pruis dat de

Nederlanders zijn boeken onder meer waarderen omdat zijn personages zowel tragisch als komisch zijn. En Nicola Lagioia licht in Pruis’ stuk toe dat de “Italiaanse literaire vitaliteit alles te maken heeft met het feit dat Italië de afgelopen jaren een land is geworden dat op drift is geraakt. Een land waar tegelijkertijd mensen leven als Berlusconi, Totò Riina, Wanna Marchi, Joseph Ratzinger en Fabrizio Corona levert in zijn ogen dagelijks theater op dat kan wedijveren met het beste drama uit de tijd van Elizabeth.” Ik denk dat de thematiek van twee uit elkaar groeiende vrienden/broers/zussen die met hun kleine verhaal inzicht bieden in het (door verdeeldheid gekenmerkte) grote verhaal van Italië ook bijdraagt aan de populariteit van Italiaanse boeken als Staal en de Ferrante-reeks, waarin twee vriendinnen worden opgevoerd; de ene mag doorleren en ontgroeit haar milieu, de andere niet. Dit thema is ook vaak de kern van succesvolle Italiaanse films, van Novecento (twee vriendjes, het ene arm, het andere rijk en adellijk) tot La meglio gioventù (twee broers, de ene bij de politie, de andere verkerend in anarchistische kringen) en Mio fratello è figlio unico (twee broers, een neofascist en een communist tegen de achtergrond van de roerige jaren zeventig). Het zal niet verwonderen dat de bergroman van Cognetti ook draait om twee vrienden, die de passie voor de bergen delen, maar verschillend in het leven staan: de hoofdpersoon is gericht op de wereld, zijn vriend is naar binnen gekeerd. Nu ter zake: het beloofde overzicht. Bij Bruna verscheen Franco Faggiani’s debuutroman Tussen twee werelden – à la Cognetti met een berglandschap op het omslag – waarin de weduwnaar Leo zich ontfermt over een autistische jongen en met hem de rust opzoekt in de Alpen van Piëmont. Vuistdik is de roman van Stefano Massini (Wereldbibliotheek) getiteld Er is iets met de Lehmans, een bewerking van zijn toneeltrilogie over de migrantenbroers die de inmiddels failliete bank Lehman Brothers oprichtten. Bij dezelfde uitgeverij verschijnt in mei De honderd levens van Nemesio van Marco Rossari. Het boek, dat genomineerd werd voor de premio Strega, gaat over de honderdjarige kunstschilder Nemesio en zijn zoon Nemo, die in zijn dromen het lange leven van zijn door hem gehate vader aan zich voorbij ziet trekken en daarmee een eeuw Italiaanse geschiedenis. Van Elena Ferrante verschijnt, naast goedkope

| Dante Alighieri • Notiziario • jaargang 29 – nummer 1 |

herdrukken van haar eerder verschenen boeken, het zelfportret Frantumaglia, waarin Ferrante over haar Napolitaanse jeugd en haar schrijverschap vertelt. Als hofleverancier van Italiaanse literatuur komt Wereldbibliotheek ook met Het onbenoembare heden van Roberto Calasso, een filosofische kijk op de opkomst van massatoerisme en terrorisme na een periode van rust en voorspoed. Het winnen van de premio Strega is een goede voorbode voor een Nederlandse vertaling, wat ook geldt voor Het meisje met de Leica van Helena Janeczek (De Bezige Bij), over de antifascistische Gerda Taro, de eerste fotografe die actief was in oorlogsgebied, in de jaren ’30 van de vorige eeuw. Bij de APE verschijnt ook The Game van Alessandro Baricco, over de digitale revolutie, door de uitgever gepresenteerd als de langverwachte opvolger van De barbaren. Van de hand van Francesca Melandri verscheen inmiddels De lange weg naar Rome bij Cossee, waarover Arjan Peters in de Volkskrant opmerkte dat Melandri de lezer welbespraakt verleidt om uiteindelijk een verdrongen geschiedenis vol gruwelijkheden aan te roeren. Centraal staat een dementerende oud-fascist die zich niet meer kan bevragen over het verleden, terwijl in het heden een populistische burgemeesterskandidaat oude tijden doet herleven. Andrea Camilleri is inmiddels 93 jaar en zo goed als blind, maar werkt onverdroten voort aan de avonturen van zijn commissaris annex lekkerbek Salvo Montalbano; De dans van de meeuw verschijnt in april. Koppernik pakt uit met de een-na-

laatste dichtbundel van Giorgio Bassani (1916-2000), getiteld Epitaaf, vertaald door Jan van der Haar (zie de voorpublicatie elders in dit nummer!). Lezers die graag de tegenovergestelde weg bewandelen en Nederlandse literatuur in het Italiaans willen lezen, komen bijna automatisch uit bij uitgeverij Iperborea, die gespecialiseerd is in Scandinavische literatuur en titels uit de lage landen. Grote vissen in de stal van deze uitgeverij zijn Hella Haasse, Cees Nooteboom, Connie Palmen, Jan Brokken, Tommy Wieringa en Frank Westerman. Ook gedichten van Slauerhoff werden hier uitgebracht. In juni 2018 publiceerde Iperborea Le sere van Gerard Reve, dat het jaar ervoor werd bejubeld in Engeland. Wie altijd al eens in het Italiaans wilde lezen over Klazien uit Zalk als romanpersonage bij Kader Abdolah, kan zijn hart ophalen in Un papagallo volò sull’IJssel. Web-links: Schaamteloze zwelgzucht, Marja Pruis in de Groene Amsterdammer (2010). Het geheim achter de populariteit van Italiaanse boeken in Nederland, Jann Ruyters in Trouw (2017). De Nederlandse boeken in Italiaanse vertaling bij uitgeverij Iperborea. Dennis Smit

Voorpublicatie: Giorgio Bassani – Epitaaf In mei 2019 verschijnt bij uitgeverij Koppernik de bundel Epitaaf, vertaling van Giorgio Bassani’s Epitaffio (1973-1974). Het wordt een tweetalige uitgave van 200 pagina’s, met een nawoord, aantekeningen en een biografie van de dichter. Vertaler is Jan van der Haar. Hier volgt een voorpublicatie van een zevental van de gedichten.

Nu ik bijna oud bijna compleet ongelovig ben heb ik hopen moed

NU WEET IK (ORMAI LO SO)

FORO ITALICO JUNI ’72 (FORO ITALICO GIUGNO ’72)

Nu weet ik waarom bij mijn engel haar ogen zich zo vaak vullen met tranen en ze zegt te willen sterven

Moet je jou zien hou op helemaal achterover te leunen op die plastic stoel me slechts de punt van je neusje te tonen het opkijkende wit van je ogen

Ik weet het sinds ik haar de drie slotterzinen heb voorgedragen van het tiende canto van het Paradijs en haar heb uitgelegd hoe duidelijk blijkt dat volgens Dante de jouissance daarboven niet in het minst verschilt van die hierbeneden behalve in duur en dat de paradijselijke eeuwigheid daarom in wezen niets anders is dan één

IN DE GOUDEN JAREN (NEGLI ANNI D’ORO) In de gouden jaren van mijn jeugd geloofde ik in wat al niet voor glorieuze gulden zaken met helaas niet al te veel moed om erin te geloven!

| Dante Alighieri • Notiziario • jaargang 29 – nummer 1 |

enkel oneindig komen

opperen ze een dinertje thuis waardoor de monumentale katholieke mummy van Bolognese of Rovigotte afkomst de hoogblonde in de eetkamer grazende onbevlekte teenagers hem een keertje kunnen ontmoeten die oude schoolvriend die zo goed was de goede romancier de directeur…

SINDS (DA QUANDO) Sinds ik heb besloten nooit meer te antwoorden op een brief van jou heb ik nooit meer een andere brief kunnen openen

Intussen lijken ze te insinueren vooruit hou op zie je niet dat jij ook halfdood bent? En sorry hoor – vervolgen ze nu net zo klinkend als ingenieur Marcello Rimini rabbijn doctor Viterbo – hoe had je ook zonder ons een geheel kunnen maken van je leugens met bijkomende steun van pegulanten enzovoorts? Per slot van rekening nondeju had je best ook ons kunnen gaan zien als bijna halve…

Ik laat ze komen om me heen vallen daar aan mijn voeten liggen ondersteboven en onafgewikkeld stilletjes zoals ik zoals onderhand mijn leven

Rasgenoten? Jullie ook al? Nagenoeg halve neven? Nee rustig Hoe bliksem hoort het? Eerst lieverds sterven we

AAN EEN VRIENDIN (A UN’AMICA) FERRARA’S VROEGERE FASCISTEN (GLI EX FASCISTONI DI FERRARA)

Je zei me languit liggend op je onmetelijke biedermeier bed dat zo onmiskenbaar nichterig is – en staande bij het voeteneinde hoorde ik je aan –

Ferrara’s vroegere fascisten worden oud sommigen van degenen die in ‘39 lieten zien me niet meer te kennen steken de straat over vallen me om de hals zoals bij Geo niet te houden stoethaspels verzuchten ach u na de pijnlijke klap op de linkerschouder

dat ik een egocentrische egoïst ben dat ik in de slaapkamer van een dame een sigaar kom roken dat met mij niet valt te praten dat je mij een gedicht of verhaal echt niet kunt voorlezen dat ik de anderen altijd laat voelen van ik hier de anderen daar enzovoorts

| Dante Alighieri • Notiziario • jaargang 29 – nummer 1 |

Oké liefje maar sorry hoe zou het anders kunnen?

peperkleur met die schuine knipoog vol tabak met die spijkerbroek van fluweel en de reet erin kapot schaam je je niet? Denk liever aan wat er boven de ontbinding van later gaat

En hoor trouwens wie het zegt

SCHELDKANONNADE (INVETTIVA) Doe niet zo stom je bent al een lellebel is dat niet genoeg? Met die excentrieke ragebol in zout-en-

recensie

Le coppie di letterati sono una peste Alberto Moravia, Quando verrai sarò quasi felice. Lettere a Elsa Morante (1947-1983), Milano, Bompiani, 2016, pp. LVII-266, € 19,-

necessari alla letteratura e in essa sono ormai insostituibili. In primis per i libri, senz’altro, ma pure perché hanno conversato, viaggiato e condiviso esperienze con artisti e intellettuali; perché hanno sponsorizzato l’intelligenza dei giovani di cui si circondavano; perché hanno lasciato una numerosa figliolanza. È un’opera la loro che, come il carattere, può considerarsi parallela e complementare, sicché tanto era ‘magro’ Moravia quanto era ‘grassa’ Morante, per usare le categorie con cui Tomasi di Lampedua separava gli scrittori e distingueva il loro stile. Il punto d’incontro è stato il realismo, sebbene anch’esso esercitato in modo personale: argomentativo quello moraviano, lirico quello morantiano. Da qualche anno s’è principiato a raccoglierne le lettere. Questo è un fatto favorevole sia per conoscere da dentro l’officina dei due scrittori, sia per avere uno sguardo sulla loro esistenza più credibile di quanto si sforzi d’essere una biografia. Nel caso di Morante è stata pubblicata una parte degli epistolari in L’amata (Einaudi, 2012), dove, parlando degli amici-scrittori Maria e Federico Valli – ma riferendosi anche a sé stessa – proclama che “Le coppie di letterati sono una peste” (p. 124). Per Moravia si lavora per allestire l’intera corrispondenza. Se questa è la giovinezza vorrei che passasse presto (Bompiani, 2015) copre il periodo 1926-1940, suppongo perciò che altri seguiranno e auspico che verranno curati ancora da Alessandra Grandelis. Considerando sia la quantità sia l’importanza di alcuni destinatari, s’è pensato allora, e credo giustamente, di cavare dei carteggi ‘monografici’, in modo da non disperdere l’attenzione del lettore in un progetto costruito sul solo criterio

Mentre tra attori è quasi la norma – colpevoli, si dice, i baci di scena – tra scrittori è più raro che si formino delle coppie. A casaccio mi vengono in mente Mary Godwin e Percy Shelley, Elizabeth Barrett e Robert Browning, Verlaine e Rimbaud, Sibilla Aleramo e Dino Campana, Anaïs Nin e Henry Miller, De Beauvoir e Sartre, Sylvia Plath e Ted Hughes. Sono amanti baldanzosi e fieri della propria eccezionalità, ma anche rissosi, in competizione. Per me però il caso più smagliante e invincibile è quello di Alberto Moravia (19071990) e Elsa Morante (1912-1985) cui, complice la sequenza delle lettere nei cognomi, è toccato perfino il capriccioso destino della convivenza negli scaffali delle biblioteche. E dire che per lui era stato un gesto improvvisato: infatti Alberto Pìncherle Moravia lascia cadere il primo cognome solamente per dribblare l’omonimia con un professore; mentre lei avrebbe potuto chiamarsi Lo Monaco, come il padre biologico. Comunque, se non si vuol pensare che qui la sorte ci abbia messo lo zampino, questa è solo una briosa consonanza. S’erano incontrati a Roma nel novembre 1936, si sposarono quasi cinque anni dopo, si separeranno nel ’62 (ma non divorzieranno mai); entrambi avranno altre storie significative. Lei con un inglese nascosto dietro la sigla R.T.M., poi con Luchino Visconti e con il pittore Bill Morrow; lui con Dacia Maraini (fino al 1981) e in seguito con Carmen Llera. Morante e Moravia, ciascuno a modo suo, sono stati

| Dante Alighieri • Notiziario • jaargang 29 – nummer 1 |

cronologico. Si tratta delle Lettere ad Amelia Rosselli (ivi, 2010), le Lettres d’amour à Lélo Fiaux, una pittrice svizzera (Zoé, 2014) e di queste a Elsa Morante (Bompiani, 2016, pagg. LVII266, 19,00 €). Il titolo prescelto per quest’ultimo, Quando verrai sarò quasi felice, è ripreso da un messaggio scritto nell’agosto del ’51 da Anacapri: “Come ti ho già detto tante volte penso spesso a te e sento moltissimo la tua mancanza. Piú di quanto non credessi. Quando verrai sarò, almeno nel primo momento, quasi felice” (p. 41). Parole amorevoli, malinconiche e rivelatrici della percezione che Moravia ebbe della loro vita in comune. È in quell’avverbio ‘quasi’, difatti, che si concentra l’essenza del rapporto. Una relazione che è stata intensa e vitale ma, per l’appunto, non soddisfacente. Una frustrazione vissuta da un uomoscrittore in crisi, un episodio biografico che invero s’era rivelato già nell’Amore coniugale (1949). Non è da escludere, del resto, che la loro storia si sia consumata non solo a causa delle indoli inconciliabili ma giusto per la coincidenza del mestiere. Nel volume la curatrice ha raccolto e annotato ben 110 documenti del mittente (58 erano nell’Amata) spedite tra il 1947 e l’’83. Non abbiamo le risposte perché Moravia usava liberarsi di tutto ciò che poteva rammentargli il passato (l’unica lettera e 10 minute si leggono sempre nell’Amata). La scrittura è concreta, precisa come nei romanzi; mantiene un ritmo veloce ma mai sbrigativo, non manca un certo umorismo (a volte crudele), sovente il tono è accorato o sconsolato. Gli argomenti vanno dalla Storia agli avvenimenti quotidiani e intimi. Moravia discute di soldi e di gatti, si lamenta dei troppi impegni e, quasi paradossalmente, della noia: la bestia che non riesce a tenere in guardia, fa qualche pettegolezzo, accenna al Nobel,

agli amici e racconta con passione dei viaggi: America, Cina, Giappone, Russia (che gli pare assomigliare a quella dell’amato Dostoevskij), l’Africa, Venezia, le isolette italiane, ormai prese d’assalto dalle masse. La letteratura è la grande assente, per quanto tra le righe s’intuiscano delle oneste opinioni. Il grande tema è però l’amore (squilibrato) e il loro rapporto (instabile). Così, per quanto il Moravia pubblico era sempre apparso come il gran vincitore, da queste carte si viene a conoscere un uomo che in privato è asservito, perfino umiliato dagli sbalzi d’umore, i tradimenti, le cattiverie gratuite della moglie. Comportamenti che farebbero infuriare chiunque, vengono invece affrontati a mente fredda e con un amore – spirituale e fisico – che si manifesta nelle confessioni di certi desideri, nella preoccupazione del benessere fisico e psicologico della compagna, nell’incitamento al lavoro, dimostrando così la sua illimitata stima e la fiducia che la letteratura possa magari, se non salvare, almeno distrarci dal ‘male di vivere’. Chiudo questa mia nota con uno stralcio degli anni Cinquanta che bene evidenzia quest’atteggiamento: “Taormina mi piace moltissimo e in quest’albergo potrei lavorarci bene. Le camere sono grandi, sul mare e ci sono anche camere con bagno. La cucina è ottima. Penso che tornerò a Taormina quest’inverno. Mi piace piú di Capri. Anche a te piacerebbe, sono sicuro. Qui ad ogni modo mi sento molto meglio che a Roma e dormo perfino 8 ore. E tu? Non essere triste te ne prego pensa che io ti voglio tanto bene e cerca di scacciare il cattivo umore. Ti abbraccio. Alberto” (p. 67). Gandolfo Cascio

De Victoriaanse Beatrices

Contrasterende visies in het negentiende-eeuwse Engeland en hoe deze worden afgebeeld In de victoriaanse kunst, oftewel de kunst die is gecreëerd in Engeland tijdens het regeren van Queen Victoria tussen 1837 en 1901, werd de figuur van Dante Alighieri’s geliefde Beatrice erg veel gebruikt. Omtrent de afbeelding van deze figuur bestaan er in essentie twee groepen: een groep bestaande uit prerafaëlieten, met als voornaamste vertegenwoordiger Dante Gabriel Rossetti; en een groep kunstenaars die zich juist wilden afzetten tegen de visies van de prerafaëlieten, onder wie vooral Christina Rossetti, zuster van Dante Gabriel, noemenswaardig is. Bovendien werd Beatrice in de victoriaanse tijd niet alleen afgebeeld in de literatuur (zowel in proza als in poëzie), maar ook in de schilderkunst. Het is niet alleen nuttig om de standpunten van de verschillende victoriaanse stromingen

uiteen te zetten, maar ook om te onderzoeken hoe de artiesten deze opvattingen omzetten in de verschillende kunstvormen die ze tot hun beschikking hadden. In de negentiende eeuw kregen de werken van Dante Alighieri weer meer roem in Engeland dankzij de prerafaëlieten. Deze artiesten wilden met hun kunststijl terugkeren naar het tijdperk van de middeleeuwse kunstenaar Raffaello Sanzio (1483-1520). In de tijd van Raffaello was Dante misschien wel de meest bekende schrijver. Het is dan ook niet verrassend dat Dante Gabriel Rossetti, misschien wel één van de meest bekende prerafaëlieten, zijn poëzie en zijn schilderijen inspireerde op het werk van deze schrijver. Onder andere de figuur van Beatrice werd graag gebruikt

| Dante Alighieri • Notiziario • jaargang 29 – nummer 1 |

‘vrouwen van cultuur,’ in plaats van louter ‘schone vrouwen.’3 Christina Rossetti verwierp in het bijzonder de idealen van haar broer Dante Gabriel Rossetti. Ze probeerde een verloren deel van de troubadourstraditie nieuw leven in te blazen: de wederzijdse liefde. In deze soort liefde werd de waardigheid van de man namelijk compleet gelijk gesteld aan die van de vrouw. Rossetti legde een sterke nadruk op de behoefte van de troubadours-dichteressen om hun liefde erkend te zien, ondanks hun vrouw-zijn. De schrijfster streefde dus niet naar een ideale liefde, maar naar een reële. In haar Monna Innominata (1881), met name in de veertiende passage4, bekritiseert Christina Rossetti de benadrukking van Beatrice’s schoonheid ten sterkste.5 Ze was namelijk van mening dat de liefde niet alleen op schoonheid gebaseerd zou moeten zijn. Wanneer een persoon ouder wordt, verdwijnt de schoonheid immers. De idealisatie van Beatrice is dan ook, aldus Christina Rossetti, een grote vergissing, aangezien Beatrice veel meer is dan alleen een mooi gezicht. In een eerste ogenblik lijken de kunstvormen die de verschillende groepen kunstenaars gebruiken niet veelzeggend, maar er kunnen beslist wel interessante opmerkingen worden gemaakt over de gebruikte kunstvormen. Wanneer het gebruik van de verschillende communicatiemiddelen namelijk geanalyseerd wordt, is er een groot contrast te zien tussen beide groepen victoriaanse kunstenaars. De meerderheid van de prerafaëlieten schreef niet alleen stukken over Beatrice, maar schilderde haar ook vaak. Het grootste gedeelte van de artiesten die zich afzetten tegen deze prerafaëlieten echter schilderde haar helemaal niet. De kunstvormen gebruikt door de verschillendee groepen geven hun idealen weer. De prerafaëlieten schilderden Beatrice vooral. De schoonheid van de vrouw, zoals de prerafaëlieten wilden uitbeelden, is het beste visueel weer te geven. De keuze van deze artistieke stroming om Beatrice te schilderen, is dan ook erg logisch. De andere groep victoriaanse kunstenaars, zij die zich afzetten tegen dit vermeende belang van schoonheid, benadrukte andere eigenschappen, zoals de intelligentie van de vrouw of

door de negentiende-eeuwse artiesten. De prerafaëlieten schilderden Beatrice af als een perfecte victoriaanse vrouw uit de middenklasse: een werkelijke ‘huishoudelijke godin’.1 Hun voorstelling van Beatrice concentreerde zich vooral op haar schoonheid; voor deze artiesten was ze een middel om hun schoonheidsidealen aan te tonen. In dit opzicht fungeerde ze dus als een symbool voor de lichamelijke liefde. Tegelijkertijd werd echter ook de godsvrucht van Beatrice sterk benadrukt. De afbeelding van Dante’s Beatrice (en dus de ideale vrouw) was dus erg tegenstrijdig. Deze opvattingen met betrekking tot de vrouw doen denken aan de afbeelding van de hoofse liefde in de veertiende eeuw: de vrouw was een echte schoonheid, waardoor haar zinnelijkheid werd geaccentueerd, maar de veertiende-eeuwse vrouw kon de man ook tot deugdzaamheid brengen en werd gezien als de verbinding tussen de man en God. Dante Gabriel Rossetti heeft enkele werken gebaseerd op Beatrice. Van deze werken is het schilderij Beata Beatrix (1863-1870) het meest bekend. De afbeelding van Beatrice is gebaseerd op Rossetti’s vrouw, Elizabeth Siddal. In het schilderij is het duale beeld van Beatrice als schoonheidsideaal en als religieus ideaal goed terug te vinden. De vrouw, met haar blanke huid, is het toppunt van schoonheid voor de groep victoriaanse kunstenaars. Bovendien duidt de serene blik van Beatrice op een spirituele harmonie die essentieel was vanuit het oogpunt van deze kunstenaars, zoals hierboven aangegeven. Een ander bekend werk van Dante Gabriel Rossetti is Dante’s Dream on the Day of the Death of Beatrice: 9 June 1290 (1856); een aquarel die de passage van Beatrice’s overlijden in Dante Alighieri’s Vita Nuova moet begeleiden. Een aantal jaren later heeft Rossetti deze schildering gerecreëerd in een olieverfschilderij. In de negentiende eeuw was het gebruikelijk om een tekst te laten begeleiden door een schilderij. Ook in hun poëzie werd Beatrice door de prerafaëlieten afgebeeld als de perfecte victoriaanse vrouw. In het gedicht Dante at Verona (1848-1850)2 van Dante Gabriel Rossetti wordt bijvoorbeeld naar Beatrice verwezen als het centrum van het gehele universum. Hier wordt dus voornamelijk de spirituele liefde benadrukt, de soort liefde die mentale vrede kan brengen. Een andere groep negentiende-eeuwse kunstenaars distantieerde zich echter van de middeleeuwse en victoriaanse idealen. Christina Rossetti, George Elliot, John Ruskin, Alfred Lord Tennyson en Walter Pater zijn de bekendste aanhangers van deze groep. Deze kunstenaars probeerden een herleving van de middeleeuwse sociale normen te voorkomen. Om dit te bereiken, vermeden ze onder andere oppervlakkige beschrijvingen van de vrouw die zich alleen baseerden op haar uiterlijk. In de zeldzame gevallen dat ze wel een vrouw moesten beschrijven of afbeelden, voegden ze altijd een literair aspect aan deze weergaves toe, om deze vrouwen voor te stellen als

1 Vertaling L.S. De originele term is ‘domestic goddess,’ gecreëerd door Julia Straub, gebruikt in haar boek A Victorian Muse, the Afterlife of Dante’s Beatrice in Nineteenth-Century Literature, 2009. 2 Zie appendix. 3 Straub, Julia. A Victorian Muse, the Afterlife of Dante’s Beatrice in NineteenthCentury Literature, 2009, p. 30. 4 Zie appendix. 5 Flint, Azelina. ‘Love That Releases No Beloved from Loving’: Christina and Dante Rossetti’s Reaction to the Courtly Love Convention of Dante Alighieri and the Idealization of the Female Muse.’ Journal of Pre-Raphaelite Studies – new series 24 (2015): 47-62.

| Dante Alighieri • Notiziario • jaargang 29 – nummer 1 |

de gelijkheid tussen geliefden. Het is dus goed mogelijk te concluderen dat het een bewuste keuze was van deze groep kunstenaars om Beatrice niet te schilderen. Het schilderen van Beatrice zou immers betekenen dat deze kunstenaars toch een zekere fysieke idealisatie van de vrouw Beatrice zouden moeten creëren. In het negentiende-eeuwse Engeland is Beatrice dus op heel veel verschillende manieren afgebeeld. Naast deze verschillen, waarvan enkele hierboven uitgewerkt zijn, zijn er ook enkele gelijkenissen tussen alle weergaves van Beatrice uit die tijd. De voorstellingen van Beatrice staan altijd in een zekere verhouding tot een victoriaans ideaal (vaak dat van de ‘huishoudelijke godin’ of juist in contrast hiermee) en bevatten altijd een zeker element van de hoffelijke liefde zoals beschreven in de veertiende-eeuwse literatuur. Bovendien is het interessant om op te merken dat de contrasterende groepen victoriaanse kunstenaars ook verschillende kunstvormen gebruikten voor hun weergave van Beatrice. De kunstenaars die Beatrice als een ‘huishoudelijke godin’ zagen, beeldden haar vaak af in schilderijen. De andere groep kunstenaars, die zich verzette tegen de victoriaanse idealen met betrekking tot de perfecte vrouw, gaf Beatrice echter bijna nooit weer in een schilderij. Deze kunstenaars uitten hun visies voornamelijk in de literatuur.

Appendix Rossetti, D. G. ‘Dante at Verona’, vv. 415-425 415 ‘What of his work for Beatrice? Now well-nigh was the third song writ, The stars a third time sealing it With sudden music of pure peace: For echoing thrice the threefold song, 420 The unnumbered stars the tone prolong. Each hour, as then the Vision pass’d. He heard the utter harmony Of the nine trembling spheres, till she Bowed her eyes towards him in the last, 425 So that all ended with her eyes, Hell, Purgatory, Paradise.’6 Christina Rossetti, ‘Monna Innominata’, passage 14 Youth gone, and beauty gone if ever there Dwelt beauty in so poor a face as this; Youth gone and beauty, what remains of bliss? I will not bind fresh roses in my hair, 5 To shame a cheek at best but little fair, — Leave youth his roses, who can bear a thorn, — I will not seek for blossoms anywhere, Except such common flowers as blow with corn. Youth gone and beauty gone, what doth remain? 10 The longing of a heart pent up forlorn, A silent heart whose silence loves and longs; The silence of a heart which sang its songs While youth and beauty made a summer morn, Silence of love that cannot sing again.’7 Laura Sleumer 6 Rossetti, Dante Gabriel. ‘Dante at Verona’ Collected poetry and prose. Jerome McGann ed. New Haven: Yale University Press, 2003: 36 7 Rossetti, Christina. ‘Monna Innominata’ Poems and Prose. Georgina and Simon Humphries eds. New York: Oxford University Press, 2008: 227-235.

Van Italiëreiziger tot Italiaan

De Italiaanse stadsgezichten van Caspar van Wittel In het voorjaar van 1674 vertrok een jonge Amersfoortse schilder naar Rome. De ongeveer twintigjarige kunstenaar doorbrak echter het gebruikelijke patroon door niet na enkele jaren terug te keren, zoals zijn leermeester wel had gedaan: hij bleef, kreeg succes, trouwde een Italiaanse vrouw, stichtte een gezin – zijn zoon werd een beroemd Italiaans architect en bouwde onder andere het fameuze koninklijk paleis in Caserta. Van Italiëreiziger tot Italiaan: in 1709, na 35 jaar, kreeg Caspar

van Wittel officieel het Romeinse burgerschap. In 1711 trad hij toe tot de prestigieuze Accademia de San Luca. Terwijl zijn zoon carrière maakte onder de naam Luigi Vanvitelli, bleef de vader echter zijn hele leven signeren als Caspar van Wittel. De tentoonstelling Maestro van Wittel – Hollandse meester van het Italiaanse stadsgezicht (nog tot 5 mei te zien in Kunsthal KAdE in Amersfoort) verlengt de Gouden Eeuw van de Nederlandse schilderkunst met enkele decennia – want Caspar van Wittel

| Dante Alighieri • Notiziario • jaargang 29 – nummer 1 |

bleef tot 1724 – toen hij geschiedenis: voortaan vanwege oogproblemen is het op de Piazza moest stoppen met del Popolo altijd die schilderen – werk van nazomermiddag van het allerhoogste niveau 1718 die Van Wittel heeft leveren. Vreemd genoeg vastgelegd. was Van Wittel tot Met de koetsen, karren en deze tentoonstelling in rijtuigen, die zo frequent Nederland nauwelijks in zijn werk bekend. De meeste voorkomen, was Caspar werken op deze Tevere, Castel Sant’Angelo - Rouen, Musée des Beaux Arts van Wittel als zoon van tentoonstelling komen dan een wielenmaker van ook uit het buitenland, uit Italië, Engeland, Spanje, Frankrijk, jongs af aan vertrouwd: zijn vader rekende vijf gulden voor vaak uit privécollecties: één bruikleengever wilde zelfs het een kruiwagen met een wiel, zijn leermeester Withoos kreeg land niet prijsgeven waar het schilderij zich bevindt en liet zich duizend gulden voor dat monumentale stadsgezicht: een groot vermelden als ‘Courtesy een Europese privéverzameling’. Met schilderij kostte destijds dus tweehonderd kruiwagens. ruim zeventig werken van Caspar van Wittel zelf, niet alleen Van Wittel ging heel methodisch te werk: hij begon met losse schilderijen, maar ook etsen, pen- en potloodtekeningen, potloodschetsen van plekken in de stad, voegde die uiteindelijk aquarellen, gouaches, boekillustraties, plus nog tientallen samen tot één grote potloodschets, vaak van hetzelfde werken van leermeesters, tijdgenoten en navolgers (waaronder formaat als het schilderij, en zette die dan in inkt, met allerlei drie van Canaletto en een van Guardi), ontgint deze aanwijzingen, onder andere voor de kleuren. Hij maakte daarbij tentoonstelling een in Nederland volstrekt verborgen gebleven gebruik van een raster en van optische hulpmiddelen. Die nazomer van de Gouden Eeuw. werktekeningen bleef hij vaak decennia benutten, die van het Het brede panoramische stadsgezicht was een typisch St. Pietersplein toont de slijtage van ruim veertig jaar gebruik, Nederlands genre, dat zich door tussenkomst van Caspar van maar hij maakte, hoewel hij de vraag vaak niet kon bijbenen, Wittel zou transformeren tot het typisch Italiaanse (vooral nooit twee keer hetzelfde schilderij: altijd veranderde er iets Venetiaanse) genre van de veduta. Als leerling van Matthias aan de stoffage, of verschoof hij bepaalde accenten. Zo schreef Withoos had de jonge Caspar mee mogen schilderen aan diens hij in 1707 bij wijze van excuus aan de markies van Ausson in monumentale, ruim vier meter lange en twee meter hoge Gezicht Parijs, die hij lang moest laten wachten, dat zijn werk eindeloos op Amersfoort, en toen Withoos in rampjaar 1672 uit angst voor veel geduld vergde: ‘Vooral wanneer men werkt met liefde en de Franse soldaten uitweek naar Hoorn, om redenen die de toewijding, zoals dit genre schilderijen vergt.’ Er zijn ook geen immer vileine Jacob Campo Weyerman zoals altijd even snedig leerlingen van hem bekend en vermoedelijk deed hij alles zo als smeuïg wist te verwoorden: ‘te meer daar hij vier dochters had veel mogelijk zelf. overgewonnen, op welke delikaate Gerechten de Fransche Sprinkhaanen Zijn loopbaan bouwde hij heel zorgvuldig stap voor stap op. gaarn middag- en avondmaalen’ – toen mocht de jonge leerling Zijn eerst bekende opdracht in Rome kreeg hij van een met hem mee en kon hij in Hoorn een van de beroemdste Nederlandse ingenieur die er vrijwel tegelijkertijd met hem Nederlandse stadsgezichten bewonderen en bestuderen dat was gearriveerd: Cornelis Meijer was belast met het verbeteren al sinds 1622 trots te pronk hing in het Hoornse stadhuis: van de waterafvoer van de Tiber en wierf zijn jonge landgenoot het Gezicht op Hoorn van Hendrick Vroom, om tegenwoordig aan om zijn eigen tekeningen van de Tibervallei uit te werken. volstrekt onnavolgbare redenen – let op die knullige In 1678, dus rond zijn vijfentwintigste, trad Van Wittel in bordkartonnen golfjes – destijds onze vermaardste zeeschilder. dienst bij kunsthandelaar – tevens handelaar in maskers en Beide stadsgezichten hangen in de eerste zaal van de feestartikelen – Pellegrino Peri, die wel meer jonge kunstenaars tentoonstelling – en dat is, ook al is het even doorbijten, een aan het werk had gezet in het atelier boven zijn galerie annex geheel juiste beslissing – want daardoor valt meteen in zaal winkel vlakbij de Piazza Navona. Met die maskers trok Peri een twee op hoe onnoemelijk ver Caspar van Wittel deze beide aristocratische clientèle, en bij die clientèle viel het werk van de voorbeelden heeft overtroffen. jonge Amersfoorter meteen in de smaak. Vrijwel direct kreeg De stadsgezichten van Caspar van Wittel werken als een hij aanbiedingen om in dienst te treden bij adellijke Romeinse soort tijdmachines: wie ervoor staat, bevindt zich opeens op families, maar dat hield hij nog een paar jaar af, tot hij echt het mysterieuze wijze in het Rome van 1718, op de late namiddag gevoel had dat hij uitgeleerd was. In 1682 liet hij zich overhalen van een nazomerdag op het Piazza del Popolo, de volkse door markies Sacchetti om te komen wonen en werken in diens westelijke helft van het plein, met ossenkarren vol beladen palazzo aan de Via Giulia. met hooi, ligt al in de schaduw, op de deftige oostelijke helft, De redenen voor dat onmiddellijke succes van Caspar van met een chic rood rijtuig, wasemt de opgepotte zonnewarmte Wittel bij de Romeinse adel zijn eigenlijk doodsimpel: hij tastbaar uit de nagloeiende stenen. Zijn schilderijen zijn heel voegde kleur toe en hij voegde straatleven toe. Stadsgezichten kleurrijk, maar de kleuren zijn gedempt, ingehouden. Zijn waren tot dan toe vrijwel uitsluitend in zwart-wit en zonder momentopnames zetten de tijd stil, verlenen het moment menselijke figuren. Door zijn Nederlandse opleiding beschikte een tijdloze bestendigheid, onttrekken het aan de loop van de hij over een uitstekende beheersing van het perspectief,

| Dante Alighieri • Notiziario • jaargang 29 – nummer 1 |

Piazza Navona

noodzakelijk om die brede panoramische stadsgezichten ook technisch uit te kunnen voeren. Over zijn werkwijze is zo weinig bekend omdat hij er uit concurrentieoverwegingen zo min mogelijk over losliet. En wellicht is dat ook de reden dat hij niet met leerlingen werkte. Voor zover bekend reisde hij slechts één enkele keer terug naar Nederland. Ruim tien jaar na zijn vertrek, op 27 januari 1685, hield hij in Utrecht als peetvader zijn achternichtje Maria van Beusichem ten doop. Al in 1686 trad hij toe tot de Congregazione dei Virtuosi al Pantheon, een kunstenaarsgenootschap onder pauselijk toezicht. Toen hij zich in 1688 eindelijk vestigde als zelfstandig kunstenaar, had hij al ruimschoots naam gemaakt. Behalve aan de Romeinse adel verkocht Van Wittel nu ook veel werk aan reizigers op Grand Tour die een Rome-souvenir zochten: voor hen schilderde Van Wittel geregeld het Colosseum of de Engelenburcht, de Titusboog of Piazza Navona. Hij speelde handig op de markt in en had van elk stadstafereel werken paraat in diverse formaten en prijzen. Vanaf 1690 begon Van Wittel door Italië te reizen, om ook opdrachten in andere steden uit te kunnen voeren, met name in Venetië en Napels, maar ook in Florence en Bologna – en natuurlijk ook in de wijde omgeving van Rome: Tivoli, Castel

Gandolfo, Caprarola. Vanaf 1699 reisde zijn echtgenote vaak met hem mee: in februari 1697 was Van Wittel, inmiddels al halverwege de veertig, getrouwd met de ruim vijftien jaar jongere Anna Lorenzani, de dochter van een succesvol ambachtsman, een ottonaio (geelgieter, kopergieter). Zijn schoonvader was, behalve ambachtsman, ook een erudiet bibliomaan, auteur van toneelstukken, en via hem leerde Van Wittel ook componisten als Alessandro Scarlatti en Arcangelo Corelli kennen. En via hen mogelijk ook zijn grootste ‘navolger’, Canaletto, die in deze jaren geregeld in Rome vertoefde om decorstukken voor een opera van Scarlatti te vervaardigen. Na zijn huwelijk bereikte zowel de kwaliteit van zijn werk als die van zijn opdrachtgevers een hoogtepunt: tot hen behoorden zowel de familie Colonna, kardinaal Pietro Ottoboni als de hertog van Medinacoeli, de Spaanse onderkoning van Napels, Don Luis de la Cerda de Cordoba. Van Wittel bleef een bescheiden, gedreven ambachtsman, die zijn hoog-adellijke opdrachtgevers zo veel mogelijk ter wille was, met zo min mogelijk concessies aan de kwaliteit van zijn werk. Van Wittel en zijn echtgenote overleden kort na elkaar in het najaar van 1736. Hun zoon Luigi Vanvitelli liet de stoffelijke resten van zijn ouders in 1737 herbegraven in de Santa Maria in Varicella. De grafsteen is nog steeds ter plekke aanwezig, zij het sterk aangetast. ‘Geen Nederlander die zo goed integreerde in Rome als Caspar van Wittel.’ schrijft Arthur Weststeijn in Nederlanders in Rome: ‘[Maarten van] Heemskerck en Van Wittel: ze zijn als de tegenpolen die samen de Nederlandse Gouden Eeuw omvatten – maar dan in Rome. […] En waar van Heemskerck de Italiaanse kunst in het noorden introduceerde, daar nam Van Wittel de Nederlandse kunst mee naar Rome, met zijn oog voor het stedelijk landschap, de grootse wolkenluchten daarboven, en het kleine leven daaronder. Van Heemskerck ging terug, maar Van Wittel bleef en werd Italiaans. Met hem sloot de cirkel zich.’1 Voor de Italianen was – en is – Caspar van Wittel ‘de eerste schilder van het moderne Rome’, de eerste die niet alleen oog had voor de ruïnes en het verleden, maar voor de moderne stad en het moderne stadsleven: ‘Dat hij deze levendige kant van Rome wist te treffen, in zijn bijzondere karakter en met al

Caspar van Wittel

1 Arthur Weststeijn, Nederlanders in Rome (Prometheus, 2017 - 224 p. E 18,99).

| Dante Alighieri • Notiziario • jaargang 29 – nummer 1 |

een tekstbord (nee, Amersfoorters, het meervoud van veduta ideata is niet vedute ideata maar vedute ideate) ruimschoots compenseert.

zijn contrasten, blijft de grootste verdienste van Van Wittel en onderscheidt hem van zijn voorgangers. Slechts zelden beeldde hij vermaarde plekken af of beroemde monumenten, slechts zelden koos hij voor afgesleten onderwerpen, voor standpunten en invalshoeken die vastgelegd waren in de traditie’ schrijft Giuliano Briganti in zijn standaardwerk over Van Wittel. Hij ging gewoon zitten tekenen, gezeten op zijn krukje, op de hoek van een plein of aan het begin van een straat, voor een klein kerkje, de poort van een adellijke villa of een klooster.2 Zijn grafsteen moge dan ernstig aangetast zijn, het werk verkeert echter in perfecte staat en is in Amersfoort op schitterende wijze bijeengebracht in een fraaie, uitstekend verzorgde en goed opgebouwde expositie, begeleid door een prima catalogus, die dat enkele knullige spelfoutje op

Maestro Van Wittel – Hollandse meester van het Italiaanse stadsgezicht, Kunsthal KAdE, Eem 77, Amersfoort, t/m 5 mei 2019. De gelijknamige catalogus (verkrijgbaar in Nederlands of Engels) verscheen bij Bekking & Blitz en is voor E 29,90 te koop in het museum en bij Boekhandel Aleph op de Utrechtse Vismarkt. Roland Fagel 2 Giuliano Briganti, Gaspar Van Wittel e l’origine della veduta settecentesca (Ugo Bozzi Editore, Rome 1966 -385 p.)

Tentoonstellingen in Italië Kleine greep uit het aanbod

Vooraf: in Amersfoort, tot 5 mei, zie eerder in dit nummer: Maestro Van Wittel, Hollandse meester van het Italiaanse stadsgezicht Kunsthal Kade, Eemhuis, Eemplein 77 Info: T 033.4225030, W kunsthalkade.nl In Pisa, tot 26 mei: Bosch, Brueghel, Arcimboldo Een ‘theatertentoonstelling’ die de toeschouwer een half uur lang onderdompelt in een wereld van meer dan 2000 beelden van de drie vermaarde kunstenaars, door middel van een combinatie van fotografie, muziek en techniek. Arsenali repubblicani, via Binanno Pisano 2 Info: T 050.806841, W mostraspettacolare.it

In Pontedera (PI), tot 28 april: Orizzonti d’acqua tra pittura e arti decorative. Galileo Chini e altri protagonisti del primo Novecento Een tentoonstelling met als spil Galileo Chini, prominent in het Modernisme, en daarnaast kunstenaars die de ervaringen van die jaren – van

Simbolisme tot Liberty − met hem deelden. PALP, Palazzo Pretorio, piazza Curtatone e Montanara Info: T 0587, W palp-pontedera.it Met dank aan Touring, maandblad van Touring Club Italiano