Ochrona przed bakteriami z rodzaju Legionella w instalacjach wodociągowych z miedzi

Ochrona przed bakteriami z rodzaju Legionella w instalacjach wodociągowych z miedzi

www.akademiamiedzi.pl

Praca pod redakcją EIM Wydanie 2016 Opracowała: dr inż. Bożenna Toczyłowska Europejski Instytut Miedzi ul. św. Mikołaja 8-11 50-125 Wrocław e-mail: biuro@instytutmiedzi.pl tel.: (+48) 71 78 12 502 fax: (+48) 71 78 12 504 www.instytutmiedzi.pl

Spis treści 1.

Wprowadzenie

2.

Zagrożenie bakteriami Legionella dla zdrowia

strona:

4

strona:

4

3. Dane epidemiologiczne

strona:

5

4. Przepisy prawa określające odpowiedzialność za jakość wody z instalacji wodociągowych

strona:

6

5. Czynniki techniczne mające wpływ na namnażanie się bakterii Legionella w instalacjach wodociągowych

strona:

8

6. Ograniczenie zagrożenia bakteriami Legionella w instalacjach wodociągowych 7. Doświadczenia z eksploatacji instalacji wodociągowych 7.1 Występowanie bakterii z rodzaju Legionella w wodzie z instalacji wodociągowych w budynkach w Polsce 7.2 Zagrożenie bakteriami Legionella w zależności od rodzaju materiału instalacyjnego 7.2.1 Wprowadzenie 7.2.2 Potencjalny wpływ materiałów na zagrożenie bakteriami Legionella 7.2.3 Doświadczenia z eksploatacji instalacji wodociągowych w Polsce 8. Zarządzanie bezpieczeństwem zdrowotnym wody w instalacjach wodnych w budynkach dla ochrony przed bakteriami Legionella 8.1 Wprowadzenie 8.2 Założenia systemu zarządzania bezpieczeństwem zdrowotnym wody w budynkach dla ochrony przed Legionellą 8.2.1 Cel i zakres zarządzania bezpieczeństwem zdrowotnym wody w budynkach dla ochrony przed Legionellą 8.2.2 Wskaźniki i kryteria do oceny zagrożenia bakteriami Legionella 8.3 Wdrażanie systemu zarządzania bezpieczeństwem zdrowotnym wody w budynkach dla ochrony przed Legionellą 8.4 Podsumowanie 6. Bibliografia

strona:

11

strona:

13

strona:

13

strona: strona:

14 14

strona:

15

strona:

16

strona: strona:

18 18

strona:

18

strona:

18

strona:

19

strona: strona:

23 24

strona:

25

Ochrona przed bakteriami Legionella w instalacjach wodociągowych z miedzi strona:

akademiamiedzi.pl

4/28

1. Wprowadzenie Bakterie Legionella występują powszechnie w środowisku naturalnym, w takich miejscach jak zbiorniki wodne, kałuże, strumyki, wody termalne, wilgotna gleba itp., ale w liczbie, że nie stwarza to zagrożenia dla zdrowia ludzi. Problem pojawia się wtedy, gdy nastąpi namnożenie się bakterii Legionella w instalacjach i urządzeniach wodnych, które wytwarzają aerozol wodno-powietrzny, takich jak wieże chłodnicze, instalacje wodociągowe, instalacje klimatyzacyjne, baseny perełkowe, nawilżacze, myjnie samochodowe, a także urządzenia medyczne, przede wszystkim inhalatory i turbiny dentystyczne. Część w/w instalacji i urządzeń stanowi wyposażenie techniczne budynków.

Nie wszystkie zachorowania wywołane przez bakterie Legionella są związane z użytkowaniem urządzeń lub instalacji technicznych lub medycznych. Stwierdzono na przykład, że przyczyną zachorowania na legionelozę może być kontakt z ziemią do kwiatów. Również wykazano, że na zachorowanie sporadyczne na legionelozę (niezwiązane z instalacjami w budynkach) szczególnie narażeni są zawodowi kierowcy, niezależnie od tego, czy są to kierowcy taksówek miejskich, czy kierowcy autobusów dalekobieżnych .

Należy jednak uznać, że instalacje i urządzenia techniczne wytwarzające aerozol wodno-powietrzny są głównym źródłem bakterii Legionella i przyczyniają się do zachorowań na legionelozę, zwłaszcza o charakterze epidemicznym.

2. Zagrożenie bakteriami Legionella dla zdrowia ludzi Bakterie rodzaju Legionella wywołują legionelozę, chorobę układu oddechowego człowieka. Legioneloza może objawiać się zapaleniem płuc (choroba legionistów) lub zachorowaniami grypopodobnymi (gorączka Pontiac).

Zakażenie pałeczkami Legionella ma charakter inhalacyjny i występuje w wyniku przedostania się do płuc skażonego aerozolu wodno-powietrznego. Choroba stanowi zagrożenie dla życia ludzi, gdyż nie poddaje się leczeniu lekami z grupy penicylin oraz aminoglikozydów, rutynowo ordynowanych chorym na zapalenie płuc. Do zdiagnozowania legionelozy konieczne jest badanie materiału klinicznego (krew, mocz, plwocina) .

Bakterie do układu oddechowego mogą się przedostać przez wdychanie aerozolu wodno-powietrznego lub zachłyśnięcie się skażoną wodą (np. w basenie). Notowano również zachorowanie na legionelozę osób, które korzystały wyłącznie z kranu nad umywalką. Legioneloza nie jest chorobą zakaźną, nie jest zaraźliwa i nie przenosi się z człowieka na człowieka.

Nie można określić dawki zakaźnej, ponieważ zależy ona od wielu czynników, takich jak: – stan zdrowia człowieka, – właściwości wirulentne szczepu (80-90% udziału w zachorowaniach ma Legionella pneumophila serogrupa 1) , – czas ekspozycji.

Najbardziej narażone na zachorowanie są osoby o obniżonej odporności, takie jak palacze, osoby nadużywające alkoholu, diabetycy, osoby podróżujące (stres), chorzy na nerki, pacjenci po lekach immunosupresyjnych, osoby z chorobami układu oddechowego. Mężczyźni chorują trzy razy częściej niż kobiety.

Europejski Instytut Miedzi • ul. św. Mikołaja 8-11, 50-125 Wrocław • tel.: 71 78 12 502, fax: 71 78 12 504 • biuro@instytutmiedzi.pl

Ochrona przed bakteriami Legionella w instalacjach wodociągowych z miedzi strona:

akademiamiedzi.pl

5/28

Ryzyko zachorowania rośnie z wiekiem: 79% wszystkich zachorowań dotyczy osób 50+.

OBJAWY choroby legionistów są następujące: – zapalenie płuc – ogólne osłabienie – wysoka gorączka – ból głowy – suchy kaszel – dreszcze – ból mięśni – trudności w oddychaniu, ból w klatce piersiowej – biegunka (25-50% przypadków) – wymioty (1—30% przypadków) – objawy ze strony układu nerwowego (majaczenia – 50% przypadków) – zakłócenia w pracy nerek. Śmiertelność w chorobie legionistów wynosi 8 – 10%. Gorączka Pontiac kończy się samoistnym wyleczeniem.

3. Dane epidemiologiczne Zgodnie z danymi epidemiologicznymi Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny w Polsce w latach 2006 ÷ 2015 zarejestrowano w kraju od 10 do 97 zachorowań rocznie na chorobę legionistów (zapadalność raportowana 0,3 – 0,9 zachorowań na 1.000.000 mieszkańców) [1]. Szacuje się jednak, że rzeczywista liczba zachorowań na legionelozę jest znacznie wyższa niż oficjalnie potwierdzona.

Centrum Kontroli Chorób podaje, że w USA w 2009 r. potwierdzono oficjalnie 3.522 zachorowania na legionelozę, przy czym od 2000 r. rejestruje się znaczny wzrost liczby zachorowań (wzrost zapadalności od 3,9 w 2000 r. do 11,5 na 1.000.000 mieszkańców w 2009 r.) [2].

W Europie (dane uzyskane od 30 państw Unii Europejskiej oraz Islandii i Norwegii), wg informacji o zachorowaniach na legionelozę raportowanych przez Europejskie Centrum Prewencji i Kontroli Chorób Zakaźnych (ECDC - European Centre for Disease Prevention and Control), w 2014 r. potwierdzonych zostało 6 943 przypadki choroby legionistów, z czego 456 (8%) osób zmarło. Zapadalność wyniosła 13,5 na 1.000.000 mieszkańców i była najwyższa od kiedy prowadzone są statystyki zachorowań. W latach 2009-2013 średnia zapadalność wyniosła 11,2/1 000 000 [3]. Zapadalność na legionelozę raportowana przez służby sanitarne poszczególnych krajów w 2014 r. wahała się od blisko zera (Polska, Rumunia i Bułgaria) do 39,9/1.000.000 mieszkańców w Słowenii. Największą liczbę zachorowań odnotowano w 6 krajach: Francja, Włochy, Hiszpania, Holandia, Niemcy i Zjednoczone Królestwo. Przypuszcza się, że odnotowany w 2014 r. wzrost zachorowań związany był z dużą epidemią legionelozy w Portugalii, ale także wynikał z coraz lepszej diagnostyki oraz współpracy międzynarodowej.

Zwraca uwagę sezonowość zachorowań. Najwięcej przypadków legionelozy stwierdzono w sierpniu, a więcej niż połowa przypadła na okres od czerwca do października.

Europejski Instytut Miedzi • ul. św. Mikołaja 8-11, 50-125 Wrocław • tel.: 71 78 12 502, fax: 71 78 12 504 • biuro@instytutmiedzi.pl

Ochrona przed bakteriami Legionella w instalacjach wodociągowych z miedzi strona:

akademiamiedzi.pl

6/28

– Więcej niż 2/3 zachorowań było zgłoszonych jako zapalenie płuc pozaszpitalne, następnie w malejącej kolejności, jako zachorowanie w następstwie podróży krajowych, podróży zagranicznych, związane z pobytem w szpitalu lub pobytem w zakładzie opieki zdrowotnej innym niż szpital. Wśród potwierdzonych przypadków zachorowań w 99,1% legioneloza była wywołana przez bakterie Legionella pneumophila, natomiast w 81% - Legionella pneumophila serogrupy 1.

W Tabeli 1 przedstawiono największe epidemie legionelozy, jakie miały miejsce w Europie w latach 2009 – 20014 [3].

Tabela 1 Największe epidemie legionelozy w Europie 2009 – 2014 L.p.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Kraj Portugalia Hiszpania Hiszpania Portugalia Hiszpania Zjednoczone Królestwo Hiszpania Polska Hiszpania Zjednoczone Królestwo

Rok 2014 2010 2012 2012 2009 2012 2010 2010 2012 2010

Liczba zachorowań 403 51 39 36 25 23 22 19 18 15

Prawdopodobne źródło Wieża chłodnicza Wieża chłodnicza Fontanna Nieznane Nieznane Basen Spa Instalacja wodociągowa Instalacja wodociągowa Basen Nieznane wielopunktowe

Niska rejestrowana w Polsce zapadalność na legionelozę wynika przede wszystkim z faktu, że u ludzi, u których zdiagnozowano zapalenie płuc, nie wykonuje się rutynowo badania materiału klinicznego w kierunku tej choroby, jak jest to stosowane w krajach, w których takie badania są obowiązkowe.

4. Przepisy prawa określające odpowiedzialność za jakość wody z instalacji wodociągowych Wymienić należy dwie grupy przepisów prawa krajowego, których przedmiotem jest ochrona zdrowia ludzi przed bakteriami Legionella, które namnażają się w instalacjach wodociągowych i z których wynika odpowiedzialność za jakość wody.

Pierwsza grupa, to przepisy „sanitarne”, które definiują bakterie Legionella jako czynnik chorobotwórczy, zagrażający zdrowiu ludzi, oraz określają kryteria zagrożenia. Do drugiej grupy przepisów zaliczają się przepisy budowlane, które odnoszą się do zagadnień związanych z warunkami technicznymi, jakim powinny odpowiadać instalacje, aby nie powstało zagrożenie dla zdrowia ludzi w trakcie użytkowania obiektu.

Podstawowym krajowym aktem prawnym z pierwszej grupy przepisów, w którym mówi się o zagrożeniu bakteriami Legionella, jest ustawa o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi [4]. Zgodnie z tą ustawą legioneloza zaliczana jest do chorób zakaźnych, które zostały wywołane przez biologiczne czynniki chorobotwórcze, a które ze względu na charakter i sposób szerzenia się stanowią zagrożenie dla zdrowia publicznego. Ustawa nakłada na właścicieli, posiadaczy lub zarządzających nieruchomością obowiązek utrzymywać ją w należytym stanie higienicznosanitarnym w celu zapobiegania chorobom zakaźnym (a więc również legionelozie).

Europejski Instytut Miedzi • ul. św. Mikołaja 8-11, 50-125 Wrocław • tel.: 71 78 12 502, fax: 71 78 12 504 • biuro@instytutmiedzi.pl

Ochrona przed bakteriami Legionella w instalacjach wodociągowych z miedzi strona:

akademiamiedzi.pl

7/28

Drugim aktem prawnym, z którego wynika obowiązek ograniczania zagrożenia bakteriami Legionella w czasie użytkowania budynków, jest rozporządzenie w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy [5]. Jako czynnik szkodliwy wymienione zostały bakterie Legionella sp. oraz Legionella pneumophila, które wywołują legionelozę, co zobowiązuje pracodawców do ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki.

Kolejnym przepisem prawnym, który bezpośrednio określa obowiązki zarządców i właścicieli budynków dotyczące zwalczania bakterii Legionella jest rozporządzenie w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi [6].

W rozporządzeniu tym określono kryteria oceny skażenia wody (liczbę pałeczek Legionella sp. [jtk /100 ml wody]) oraz podano częstotliwość pobierania próbek do kontroli skażenia, a także procedury postępowania w zależności od wyników badania mikrobiologicznego. Obowiązek wykonywania badań w kierunku wykrywania obecności Legionella i podejmowania działań w celu ograniczenia zagrożenia określony tym rozporządzeniem dotyczy tylko instalacji ciepłej wody wodociągowej i tylko w budynkach zamieszkania zbiorowego i zakładach opieki zdrowotnej zamkniętej.

W 2015 r. zostało wydane po raz pierwszy długo oczekiwane rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie jakości wody na pływalniach [7]. W rozporządzeniu tym określono kryteria oceny skażenia bakteriami Legionella wody zasilającej nieckę basenowa z systemu cyrkulacji oraz wody w niecce basenowej, ze szczególnym uwzględnieniem basenów z urządzeniami wytwarzającymi aerozol wodno-powietrzny (typu jacuzzi). Nadzorem, z uwagi na zagrożenie dla zdrowia ludzi bakteriami Legionella, objęto również ciepłą wodę w natryskach na pływalni.

Nie ma szczegółowych przepisów krajowych ani wytycznych dotyczących ochrony ludzi przed bakteriami Legionella, określających kryteria zagrożenia oraz warunki zwalczania skażenia, odnoszących się do ciepłej wody wodociągowej w budynkach mieszkalnych oraz wody w innych instalacjach wodnych i urządzeniach, takich jak instalacje zimnej wody wodociągowej, instalacje klimatyzacji, chłodzenia, fontanny.

Obowiązek ochrony zdrowia ludzi przed bakteriami Legionella namnażającymi się w instalacjach wodnych w budynkach wynika także z przepisów prawa budowlanego.

Ustawa – Prawo budowlane nakazuje, aby obiekty budowlane tak projektować i budować, aby spełnione były wymagania podstawowe, w tym wymaganie nr 3 dotyczące ochrony zdrowia ludzi [8]. Ustawa w sprawie sposobu zapewnienia, że wymagania podstawowe zostaną spełnione, deleguje do rozporządzeń wykonawczych, do których zalicza się rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie oraz rozporządzenie w sprawie warunków technicznych użytkowania budynków mieszkalnych [9,10].

Od 2002 roku obowiązuje znowelizowane rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki, w którym znajdują się zapisy, zamieszczone w celu zapewnienia, że w instalacjach ciepłej wody nie powstaną warunki sprzyjające namnażaniu się bakterii z rodzaju Legionella. Zalecenia dotyczące projektowania obejmują takie zagadnienia jak: stosowanie materiałów odpornych na korozyjne oddziaływanie wody, zabezpieczenie przed zanieczyszczeniem w wyniku przepływu zwrotnego, zapewnienie właściwej temperatury ciepłej wody (60oC w punkcie wprowadzenia do instalacji i nie mniej niż 55oC w punktach poboru), ograniczenia stagnacji oraz izolowanie przewodów ciepłej wody. Rozporządzenie nakazuje również przystosowanie instalacji ciepłej wody do dezynfekcji metodą fizyczną lub chemiczną. Rozporządzenie nie zawiera wymagań dotyczących ograniczenia zagrożenia bakteriami Legionella związanego z użytkowaniem innych instalacji wodnych w budynkach niż instalacje ciepłej wody wodociągowej.

Znaczenie praktyczne ma również fakt, że powyższe wymagania nie dotyczą budynków, które zostały wybudowane przed 2002 rokiem.

Europejski Instytut Miedzi • ul. św. Mikołaja 8-11, 50-125 Wrocław • tel.: 71 78 12 502, fax: 71 78 12 504 • biuro@instytutmiedzi.pl

strona:

8/28

dzy rurą a kielichem. Część łączników posiada końcówki bose, służące do łączenia z innymi łącznikami (rys Dla szczelności i trwałości złącza istotne są wymiary: średnica wewnętrzna Dw i głębokość kielicha L1, średnica zewnętrzna Dz i długość końcówki bosej L1, (gdy średnica końcówki bosej jest mniejsza od średnicy ka, długość końcówki jest zwiększona o L2), Ochrona przed bakteriami Legionella w instalacjach wodociągowych z miedzi minimalna grubość ścianki, dopuszczalne odchyłki (tolerancje) wymienionych wymiarów. akademiamiedzi.pl Wymiary łączników oraz ich tolerancje podano w tablicach 2.11 i 2.12. Wartości t’ odnoszą się do łącznikó tem integralnym - trwale osadzonym pierścieniem lutowia wewnątrz łącznika (rys. 2.8b).

W drugim rozporządzeniu wykonawczym do ustawy – Prawo budowlane, w sprawie warunków technicznych użytkowania budynków mieszkalnych, zawarte jest tylko ogólne zalecenie, aby warunki i sposób użytkowania urządzeń technicznych i instalacji nie powodowały pogorszenia właściwości użytkowych czynnika dostarczanego za pomocą tych urządzeń i instalacji [10]. Z powyższego wynika nakaz kontroli, czy warunek zapobiegania wtórnemu zanieczyszczeniu wody jest spełniony. Ustawa – prawo budowlane zawiera wymaganie, aby wszystkie instalacje w budynkach kontrolować ze względu na ich stan techniczny nie rzadziej niż raz na 5 lat. Taka kontrola powinna obejmować analizę zagrożenia bakteriami Legionella.

Pomimo pewnych luk w krajowych przepisach, należy stwierdzić, że aktualnie obowiązujące przepisy budowlane, łącznie z ustawą o chorobach zakaźnych, w stopniu wystarczającym stanowią, że zarządcy / właściciele budynków mają obowiązek podejmowania działań w celu zapobiegania namnażaniu bakterii z rodzaju Legionella oraz ich zwalczania we wszystkich instalacjach wodnych w budynkach.

5. Czynniki techniczne mające wpływ na namnażanie się bakterii Legionella w instalacjach wodociągowych

Rys.Legionella 2.8 Łączniki do lutowania kapilarnego (wymiary) Namnażaniu się bakterii w instalacjach wodociągowych w budynkach sprzyjają następujące główne czynniki: a) kielich; b) łącznik z lutem integralnym; c-1) końcówka bosa – średnica mniejsza niż średnica łącznika; c-2) koń bosa – średnica większa niż średnica łącznika.

– temperatura wody, – osady/biofilm na powierzchniach wewnętrznych kontaktujących się z wodą, – stagnacja wody w instalacji.

Optymalna temperatura dla namnażania się bakterii Legionella wynosi 25–45oC. Bakterie nie namnażają się w temperaturze poniżej 20oC oraz powyżej 60oC. W temperaturze 50oC÷60oC rozwój bakterii jest hamowany.

Wpływ na temperaturę wody w instalacji zimnej wody wodociągowej mają takie czynniki jak: – temperatura wody zasilającej obiekt, – stagnacja wody w zbiornikach, przewodach, urządzeniach i armaturze, – usytuowanie zbiorników magazynujących wodę zimną oraz urządzeń do uzdatniania wody w pobliżu źródeł ciepła, – izolacja przewodów ciepłej i zimnej wody oraz zbiorników.

Zapewnienie odpowiedniej temperatury ciepłej wody wodociągowej zależy od: – rozwiązania funkcjonalnego węzła ciepłowniczego, Polskie Centrum Promocji Miedzi • ul. Św. Mikołaja 8-11, 50-125 Wrocław • tel.: 71 78 12 502, fax: 71 78 12 504 • pcpm@copperalliance.pl

– regulacji hydraulicznej i temperaturowej instalacji, – temperatury wody wprowadzanej do instalacji, – izolacji przewodów c.w.

– odległości punktów czerpalnych od pionów.

Utrzymanie odpowiedniej temperatury wody ciepłej i zimnej w każdym punkcie instalacji wodociągowej jest najbardziej skutecznym sposobem ograniczenia ryzyka skażenia wody bakteriami Legionella [11].

Europejski Instytut Miedzi • ul. św. Mikołaja 8-11, 50-125 Wrocław • tel.: 71 78 12 502, fax: 71 78 12 504 • biuro@instytutmiedzi.pl

Ochrona przed bakteriami Legionella w instalacjach wodociągowych z miedzi strona:

akademiamiedzi.pl

9/28

Spełnienie tego warunku w trakcie użytkowania obiektu wymaga prowadzenia ciągłej kontroli temperatury w charakterystycznych punktach instalacji w ramach zarządzania bezpieczeństwem zdrowotnym wody dla ochrony przed bakteriami Legionella (patrz p. 8).

Wpływ temperatury ciepłej i zimnej wody wodociągowej na skażenie jej wody bakteriami Legionella przedstawiono w Tabeli 2 oraz na Rysunku 1 [11].

Tabela 2 Wpływ temperatury na skażenie wody bakteriami Legionella [11] Temperatura wody

Liczba próbek, w których nie wykryto Legionella

< 55oC ≥ 55oC RAZEM

5 19 24 (20,5%)

Liczba próbek, Liczba próbek, w których wykryto w których wykryto <100 jtk /100 ml >100 jtk /100 ml Legionella Legionella 5 2 17 (14,5%)

75 1 76 (65%)

RAZEM 95 (81%) 22 (19%) 117 (100%)

Rysunek 1. Wpływ temperatury na skażenie wody bakteriami Legionella [11] Drugim istotnym czynnikiem warunkującym namnażanie się bakterii Legionella w instalacjach wodnych jest obecność osadów na powierzchniach wewnętrznych zbiorników, przewodów, armatury, urządzeń sanitarnych, urządzeń do uzdatniania wody itp. Osady mogą być nanoszone z zewnętrznej sieci wodociągowej (produkty korozji, piasek, iły), mogą się tworzyć w wyniku wytrącania z wody związków nierozpuszczalnych (związki żelaza, manganu, węglan wapnia itp.) lub tworzyć się przy udziale mikroorganizmów. Osad utworzony w wyniku aktywności mikroorganizmów nazywany jest biofilmem. W biofilmie bakterie mają doskonałe warunki do rozwoju, stanowi on ich ochronę i dostarcza składniki odżywcze [12].

Tworzeniu się biofilmu sprzyja szczególnie korozja elementów instalacji ze stali niestopowej i żeliwa.

W czasie przepływu wody cząstki osadów (biofilmu) odrywane są od powierzchni przewodów, co powoduje jej wtórne zanieczyszczenie. Razem z cząstkami biofilmu przechodzą do wody zasiedlające go bakterie.

Miedzi • ul. św. Mikołaja 8-11, 50-125 Wrocław • tel.: 71 78 12 502, fax: 71 78 12 504 • biuro@instytutmiedzi.pl

Ochrona przed bakteriami Legionella w instalacjach wodociągowych z miedzi strona:

akademiamiedzi.pl

10/28

Niedopuszczenie do zanieczyszczenia powierzchni kontaktujących się z wodą osadami jest podstawowym warunkiem zapobiegania namnażaniu się bakterii w instalacji. Od skutecznej ochrony przed gromadzeniem się osadów zależy również długoterminowa skuteczność dezynfekcji.

Na tworzenie się biofilmu, a więc i wtórne zanieczyszczenie wody cząstkami, wpływ ma jakość wody zasilającej instalacje, rodzaj materiału instalacyjnego, obecność osadów na powierzchniach kontaktujących się z wodą, temperatura wody oraz jej stagnacja.

Kompleksowa analiza czynników technicznych mających wpływ na temperaturę wody, zanieczyszczenie powierzchni kontaktujących się z wodą osadami oraz stagnację wody, uzupełniona wynikami badań mikrobiologicznych, jest podstawą dokonania oceny ryzyka skażenia wody w instalacjach wodnych bakteriami Legionella oraz oceny ryzyka dla zdrowia ludzi narażonych na kontakt ze skażoną wodą.

Wpływ temperatury, biofilmu i stagnacji na namnażania się bakterii Legionella w instalacjach wodociągowych w dużym stopniu zależy od rodzaju zastosowanego materiału instalacyjnego.

W instalacjach z tworzyw sztucznych i stali ocynkowanej temperatura wody ciepłej nie powinna być wyższa niż 60oC ze względu na negatywny wpływ na trwałość instalacji. Dlatego też ograniczona jest częstotliwość stosowania dezynfekcji cieplnej. Tego problemu nie ma w instalacjach ze stali odpornej na korozje oraz w instalacjach z miedzi, w których dopuszcza się możliwość eksploatacji w temp. > 60oC oraz brak jest ograniczeń dla dezynfekcji cieplnej (nie ma zagrożenia dla trwałości instalacji). Jest to szczególnie ważne w obiektach, gdzie ograniczenie ryzyka dla zdrowia ludzi jest istotne z uwagi na ludzi o obniżonej odporności, np. w szpitalach.

Materiał instalacyjny ma znaczenie również dla tworzenia się biofilmu. Szczególnie sprzyjające warunki do tworzenia się biofilmu i namnażania bakterii panują w skorodowanej instalacji ze stali ocynkowanej. Z kolei w instalacji z miedzi uwalniające się jony miedzi z powierzchni rur działają hamująco na aktywność mikroorganizmów.

Trzecim czynnikiem decydującym o namnażaniu się bakterii Legionella jest stagnacja wody w przewodach, zbiornikach i urządzeniach.

W czasie stagnacji rośnie temperatura zimnej wody powyżej 25oC, osiągając nawet 35 – 37oC, a więc temperaturę optymalną dla namnażania się bakterii Legionella. W przewodach ciepłej wody bez cyrkulacji obniża się temperatura wody poniżej wartości określanej jako bezpieczna < 50oC z uwagi na możliwość namnażania się bakterii.

Stagnacja sprzyja tworzeniu się biofilmu. Przepływająca woda nie usuwa cząstek stałych luźno związanych z biofilmem, co umożliwia ich stabilizację. Podobnie zatrzymywane są cząstki osadów niesione przez wodę. W przewodach ze stali ocynkowanej w warunkach stagnacji zwiększa się intensywność procesów korozyjnych i zanieczyszczenie wody produktami korozji.

Najmniejsze zagrożenie stwarza stagnacja wody w przewodach wodociągowych z rur miedzianych, ponieważ w tych warunkach do wody przechodzą większe ilości jonów miedzi, a wzrost stężenia tych jonów zwiększa ochronę przed bakteriami Legionella.

Europejski Instytut Miedzi • ul. św. Mikołaja 8-11, 50-125 Wrocław • tel.: 71 78 12 502, fax: 71 78 12 504 • biuro@instytutmiedzi.pl

Ochrona przed bakteriami Legionella w instalacjach wodociągowych z miedzi strona:

akademiamiedzi.pl

11/28

6. Ograniczanie zagrożenia bakteriami Legionella w instalacjach wodociągowych Ograniczanie zagrożenia bakteriami Legionella powinno rozpocząć się na etapie projektowania obiektu. Spełnienie wymagań określonych w rozporządzeniu Ministra Infrastruktury w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki, ma zasadnicze znaczenie dla zapewnienia bezpieczeństwa w trakcie użytkowania [9]. Wszystkie błędy i zaniechania popełnione na etapie projektowania skutkują poważnymi problemami w czasie eksploatacji instalacji.

Ograniczanie zagrożenia bakteriami Legionella związanego z użytkowaniem budynków należy do obowiązków ich zarządców i właścicieli. Działania mające na celu ochronę zdrowia użytkowników powinny obejmować:

– – –

zapobieganie skażeniu od początku użytkowania instalacji, zwalczanie skażenia, jeśli zostało potwierdzone badaniami w kierunku wykrywania bakterii Legionella, zapobieganie powtórnemu namnożeniu się bakterii w instalacjach wodnych i urządzeniach.

Wszystkie działania mające na celu ochronę zdrowia ludzi przed bakteriami Legionella powinny być realizowane w ramach zarządzania bezpieczeństwem zdrowotnym wody, którego zasady omówiono szczegółowo w punkcie 8.

Procedury dla zapobiegania skażeniu instalacji bakteriami Legionella powinny być wdrożone również wtedy, kiedy w badaniach mikrobiologicznych nie wykryto bakterii w wodzie.

Zgodnie z przepisami stwierdzenie obecności bakterii Legionella sp. w liczbie większej niż 102 jtk w 100 ml wody powinno skłonić służby techniczne do podjęcia działań zapobiegawczych, natomiast po stwierdzeniu liczby bakterii > 104 jtk w 100 ml wody konieczne jest natychmiastowe wyłączenie instalacji z użytkowania i przeprowadzenie dezynfekcji metodą fizyczną lub chemiczną [6].

Do dezynfekcji instalacji ciepłej wody wodociągowej stosowane są następujące metody: – szokowa dezynfekcja cieplna, – szokowa i/lub ciągła dezynfekcja chlorem i związkami chloru, – ciągła dezynfekcja wody przy zastosowaniu promienników UV, – ciągła dezynfekcja wody przy użyciu jonów Cu+/Ag+.

Wodę wolną od bakterii można również zapewnić stosując specjalne filtry o dokładności filtrowania 0,2 µm, montowane w punktach poboru wody.

Praktycznie w Polsce stosuje się: – szokową dezynfekcję cieplną lub przy użyciu podchlorynu sodu, – ciągłą i/lub szokową dezynfekcję dwutlenkiem chloru, – ciągłą dezynfekcję promieniowaniem UV. Do dezynfekcji instalacji zimnej wody wodociągowej i innych wodnych przydatne są wyłącznie metody chemiczne oraz promieniowanie UV. Poszczególne metody dezynfekcji bardzo się różnią między sobą, dlatego należy znać ich zalety, ale również wszystkie ograniczenia i skutki uboczne, jakie wiążą się z ich stosowaniem.

Europejski Instytut Miedzi • ul. św. Mikołaja 8-11, 50-125 Wrocław • tel.: 71 78 12 502, fax: 71 78 12 504 • biuro@instytutmiedzi.pl

Ochrona przed bakteriami Legionella w instalacjach wodociągowych z miedzi strona:

akademiamiedzi.pl

12/28

W odniesieniu do metody cieplnej i chemicznej dezynfekcji instalacji c.w.u. najważniejszym czynnikiem mającym wpływ na ich skuteczność jest stan techniczny instalacji (przewodów, zbiorników). Warunkiem koniecznym jest zapewnienie przepływu przez wszystkie punkty czerpalne. Warunek ten musi być spełniony zarówno wtedy, gdy środek dezynfekujący jest dodawany w sposób ciągły, jak w trakcie realizowania procedury dezynfekcji szokowej (cieplnej lub chemicznej).

Istotną cechą wyróżniającą poszczególne metody dezynfekcji jest to, czy eliminowane są tylko bakterie Legionella obecne w toni wodnej, czy także zasiedlające warstwę osadu/biofilmu na powierzchniach kontaktujących się z wodą.

Poszczególne metody dezynfekcji różnią się także czasem, jaki jest niezbędny do zlikwidowania skażenia. Metody szokowe: cieplna oraz przy użyciu związków chloru umożliwiają eliminację bakterii w całej instalacji w ciągu 6 – 8 godzin. W przypadku stosowania ciągłej dezynfekcji przy użyciu niskich, takich, aby nie została przekroczona dopuszczalna zawartość produktów ubocznych dezynfekcji tj. chlorynów i chloranów, dawek dwutlenku chloru, eliminacji baterii Legionella oczekiwać można po czasie od kilku tygodni do nawet 2 lat, w zależności od relacji między czynnikami mającymi wpływ na szybkość usuwania biofilmu (np. jego stabilność), a czynnikami sprzyjającymi tworzeniu się biofilmu (np. zanieczyszczenie wody produktami korozji, stagnacja).

Promieniowanie UV zwalcza bakterie natychmiast, w czasie przepływu wody przez lampę, ale nie zabezpiecza przed wtórnym skażeniem na drodze między lampą i punktami czerpalnymi.

Przy wyborze optymalnych metod należy uwzględnić takie czynniki jak: – rodzaj zastosowanych materiałów na przewody, zbiorniki, armaturę i urządzenia, ich odporność na korozję i temperaturę, – stan techniczny instalacji, – układ geometryczny instalacji, – wyposażenie instalacji (np. armatura bezdotykowa, mieszacze wody ciepłej i zimnej, zbiorniki), – układ funkcjonalny węzła ciepłowniczego, możliwość uzyskania temperatury wymaganej do dezynfekcji cieplnej, – wymagana szybkość uzyskania efektu eliminacji bakterii, – zdolność do usuwania biofilmu, – skuteczność długoterminowa, – koszt inwestycyjny i eksploatacyjny, – pracochłonność procedury, – zagrożenie dla zdrowia użytkowników i/lub komfortu użytkowania, – zagrożenie dla zdrowia pracowników przeprowadzających procedurę, – zakres i koszt prac modernizacyjnych koniecznych dla wdrożenia wybranej metody dezynfekcji, – sezonowość użytkowania części instalacji i/lub urządzeń.

Przy wyborze optymalnej metody dezynfekcji instalacji c.w.u. znaczenie ma nie tylko jej skuteczność w chwili wdrażania procedury, ale także należy przewidywać potencjalne problemy, jakie mogą się pojawić po długim okresie eksploatacji instalacji, ich przyczyny i sposoby rozwiązania.

Wpływ na decyzję zarządcy obiektu o wyborze metody zwalczania i/lub zapobiegania namnażaniu bakterii Legionella może też mieć prestiż obiektu i skutki wizerunkowe, jakie mogą wyniknąć z faktu wykrycia skażenia bakteriami Legionella instalacji wodociągowych i obarczenia odpowiedzialnością za zachorowania na legionelozę ich użytkowników.

Europejski Instytut Miedzi • ul. św. Mikołaja 8-11, 50-125 Wrocław • tel.: 71 78 12 502, fax: 71 78 12 504 • biuro@instytutmiedzi.pl

Ochrona przed bakteriami Legionella w instalacjach wodociągowych z miedzi strona:

akademiamiedzi.pl

13/28

7. Doświadczenia z eksploatacji instalacji wodociągowych w Polsce 7.1 Występowanie bakterii z rodzaju Legionella w wodzie z instalacji wodociągowych w budynkach w Polsce Pierwsze w kraju badania w kierunku wykrywania pałeczek Legionella w wodzie pochodzącej z natrysków przeprowadzone zostały przez Krogulską i Matuszewską w 1999 roku [13]. Próbki wody zostały pobrane z instalacji w bankach, hotelach, ośrodku wypoczynkowym i w zakładzie przetwórstwa spożywczego. Bakterie z rodzaju Legionella wykryto w 55,9% wszystkich próbek przebadanych. Stwierdzono, że bakterie występowały w próbkach wody pobranych we wszystkich obiektach, przy czym najwięcej próbek dodatnich pochodziło z natrysków łazienek hotelowych (81,3%).

Przeprowadzone badania wykazały, z występowanie bakterii z rodzaju Legionella w instalacjach ciepłej wody użytkowej w Polsce jest równie powszechne jak w państwach zachodnich w tamtym czasie.

Dalsze badania prowadzone w Zakładzie Higieny Komunalnej Państwowego Zakładu Higieny przez ten sam zespół jw. potwierdziły, że większość instalacji wodociągowych ciepłej wody użytkowej w różnego rodzaju obiektach w Polsce jest skażona bakteriami Legionella. Określono częstość występowania pałeczek Legionella w instalacjach ciepłej wody w zależności od rodzaju obiektu w wysokości: – szpitale

61,3%

– hotele

68,6%

– ośrodki sportowo-rekreacyjne

80,0%

– zakłady przemysłowe

68,0%

– banki

68,5%

– budynki mieszkalne

93,9%

W Narodowym Instytucie Zdrowia Publicznego – Państwowym Zakładzie Higieny skażenie bakteriami Legionella wody w instalacjach wodnych jest przedmiotem licznych prac badawczych, których wyniki publikowane są w Rocznikach PZH [14].

W Centralnym Ośrodku Badawczo-Rozwojowym Techniki Instalacyjnej INSTAL we współpracy z PZH w roku 2000 badano skażenie ciepłej wody wodociągowej bakteriami Legionella w czterech budynkach mieszkalnych w Warszawie.

Stwierdzono, że bakterie były obecne we wszystkich pobranych próbkach wody (100% próbek pozytywnych), przy czym liczba bakterii Legionella była większa niż dopuszczalna < 100 jtk/100 ml wody w 60% próbek [15].

Badania w kierunku wykrywania bakterii Legionella prowadzone są rutynowo od 2007 r. przez Stacje SanitarnoEpidemiologiczne. Opublikowane zostały wyniki badań przeprowadzonych w latach 2010 i 2011 w budynkach użyteczności publicznej przez WSSE w Opolu [16]. Stwierdzono, że znaczny odsetek budynków w województwie opolskim posiadał skolonizowaną instalację ciepłej wody bakteriami Legionella, przy czym największy procent obiektów zbadanych ze skażoną instalacją stanowiły szpitale (2010 r. – 63%, 2011 r. -57%) .

W latach 2008-2012 w Instytucie Techniki Budowlanej we współpracy z PZH realizowany był projekt badawczy, który miał na celu nie tylko ocenę skażenia bakteriami Legionella wody w różnych instalacjach, ale także określenie przyczyn skażenia oraz opracowanie skutecznych metod zapobiegania i/lub eliminacji bakterii. Potwierdzono wyniki innych prac badawczych, wskazujących, że znaczny procent instalacji wodnych, nie tylko wodociągowych, jest skażonych bakteriami Legionella [17]: – w instalacji ciepłej wody wodociągowej, która nie była poddana wcześniej żadnej dezynfekcji - 88% próbek pozytywnych,

Europejski Instytut Miedzi • ul. św. Mikołaja 8-11, 50-125 Wrocław • tel.: 71 78 12 502, fax: 71 78 12 504 • biuro@instytutmiedzi.pl

Ochrona przed bakteriami Legionella w instalacjach wodociągowych z miedzi strona:

akademiamiedzi.pl

14/28

– w instalacji zimnej wody wodociągowej – 68% próbek pozytywnych.

– w wodzie basenowej o temperaturze 30oC – 0 próbek pozytywnych.

– w wodzie basenowej z basenów typu jacuzzi o temperaturze 35oC – 100% próbek pozytywnych (również po dezynfekcji szokowej), – w wodzie do nawilżania powietrza w klimatyzacji o temperaturze < 15oC – 0 próbek pozytywnych, – w wodzie z zaworu spustowego z instalacji chłodzenia z wieżą dachową – 100% próbek pozytywnych.

W 2013 r. opublikowano wyniki badań w kierunku wykrywania bakterii Legionella w obiektach wojskowych [18].

W czterech budynkach koszarowych pałeczki Legionella w liczbie > 102 jtk/100 ml wykryto tylko w jednej próbce wody, natomiast w szpitalu próbek pozytywnych było 77,77%.

Z powyższych danych z licznie przeprowadzonych badań wynika, że z obecnością bakterii Legionella należy liczyć się powszechnie, zwłaszcza w instalacjach, w których temperatura wody jest optymalna dla namnażania się tych bakterii.

Wprowadzone w 2007 r. przepisy nakazujące badanie ciepłej wody wodociągowej w kierunku wykrywania bakterii Legionella wpłynęły na poprawę nadzoru operatorów nad instalacjami, ale tylko w obiektach zamieszkania zbiorowego [6 ]. Należy jednak pamiętać, że instalacja, w której w przeszłości wykryto obecność bakterii, zawsze będzie obarczona zwiększonym ryzykiem powtórnego skażenia.

7.2 Zagrożenie bakteriami Legionella w zależności od rodzaju materiału instalacyjnego 7.2.1 Wprowadzenie Wyroby stosowane w instalacjach wodociągowych, które kontaktują się z wodą przeznaczoną do spożycia przez ludzi, powinny być wykonane z takich materiałów, aby nie miały one negatywnego wpływu na jakość wody. Na drodze między wprowadzeniem wody do budynku i punktami czerpalnymi, w wyniku oddziaływania jakie zachodzi między wodą i powierzchnią wewnętrzną przewodów, zbiorników, urządzeń i armatury, zachodzić mogą procesy powodujące wtórne jej zanieczyszczenie. Pogorszyć się mogą własności organoleptyczne wody (barwa, mętność, zapach, posmak), zmienić jej skład chemiczny (np. w wyniku migracji metali ciężkich), a także dojść może do namnożenia się mikroorganizmów (w tym bakterii Legionella).

Aktualnie obowiązujące krajowe przepisy budowlane stanowią, że stosowane powinny być wyroby dopuszczone do stosowania. Dokumentem potwierdzającym, że wyrób zastosowany w instalacjach wodociągowych nie będzie miał negatywnego wpływu na wodę jest atest higieniczny [6].

W Polsce na potrzeby atestacji wyrobów prowadzone są badania nad wpływem materiałów na wodę w Państwowym Zakładzie Higieny oraz w wybranych wojewódzkich stacjach sanitarno-epidemiologicznych.

Stosowanie wyrobów dopuszczonych do stosowania w instalacjach wodociągowych jest warunkiem koniecznym dla zapewnienia bezpieczeństwa zdrowotnego wody, ale nie eliminuje całkowicie problemu wpływu materiałów instalacyjnych na wodę. Na procesy zachodzące w instalacjach wpływ mają jeszcze inne czynniki, takie jak korozyjność wody zasilającej instalacje, temperatura wody, sposób wykonania i uruchamiania instalacji, a także warunki eksploatacji.

Z punktu widzenia użytkowników instalacji wodociągowych największe znaczenie dla bezpieczeństwa zdrowotnego ma zagrożenie wynikające ze skażenia wody (ciepłej i zimnej) bakteriami Legionella.

Europejski Instytut Miedzi • ul. św. Mikołaja 8-11, 50-125 Wrocław • tel.: 71 78 12 502, fax: 71 78 12 504 • biuro@instytutmiedzi.pl

Ochrona przed bakteriami Legionella w instalacjach wodociągowych z miedzi strona:

akademiamiedzi.pl

15/28

7.2.2 Potencjalny wpływ materiałów na zagrożenie bakteriami Legionella Wpływ materiałów instalacyjnych na zagrożenie bakteriami Legionella w instalacjach wodociągowych rozpatrywać należy w kontekście dwóch problemów: – powstawania biofilmu na powierzchni kontaktującej się z wodą [12.19], – wyboru metody dezynfekcji w celu zapobiegania namnażaniu się bakterii i/lub ich eliminacji.

Biofilm jest miejscem namnażania się bakterii. Zapobieganie tworzeniu się biofilmu i/lub jego usuwanie jest podstawowym warunkiem ograniczenia zagrożenia bakteriami Legionella. Biofilm tworzy się na każdej powierzchni kontaktującej się z wodą, z tym, że niektóre materiały mogą stymulować rozwój biofilmu (np. związki organiczne uwalniające się z tworzyw sztucznych stanowią pożywkę dla mikroorganizmów), a inne mogą hamować jego rozwój (jony miedzi przechodzące do wody w instalacjach wykonanych z miedzi działają jak środek dezynfekujący). Miejscem, gdzie biofilm rozwija się szczególnie intensywnie są osady, przede wszystkim złożone z produktów korozji. W warstwach osadów na powierzchniach kontaktujących się z wodą nie tylko panują warunki sprzyjające namnażaniu się bakterii, ale także osady utrudniają ich eliminację w procesach dezynfekcji. Z tego względu szczególnie sprzyjające warunki do namnażania się mikroorganizmów panować mogą w silnie skorodowanych instalacjach ze stali ocynkowanej.

Materiałem instalacyjnym, który ze względu na swój skład, nie ma wpływu na rozwój biofilmu, jest stal odporna na korozję.

Rodzaj materiałów zastosowanych w instalacjach wodociągowych ma decydujący wpływ na wybór optymalnej metody dezynfekcji. Wiadomo, że najskuteczniejszą metodą ograniczania zagrożenia skażenia wody bakteriami Legionella jest stosowanie dwutlenku chloru. Zastosowanie tego środka zapewnia nie tylko eliminację bakterii, ale również umożliwia usuwanie biofilmu z powierzchni kontaktującej się z wodą, co zabezpiecza przed ponownym namnożeniem się bakterii.

Metody tej jednak bezwzględnie nie można stosować do dezynfekcji wody w instalacjach wykonanych z miedzi. Należy również brać pod uwagę fakt, że ze względu na zwiększenie stężenia chlorków, mogą wystąpić problemy z przyspieszoną korozją stali odpornej na korozję (np. elementów armatury). Dwutlenek chloru można stosować zarówno do dezynfekcji instalacji zarówno ciepłej jak i zimnej wody wodociągowej. Problem może stanowić dotrzymanie warunków, jakim powinna odpowiadać woda przeznaczona do spożycia przez ludzi, w odniesieniu do zawartości produktów ubocznych dezynfekcji, tj. chlorynów i chloranów.

Najczęściej stosowaną metodą dezynfekcji do zwalczania bakterii Legionella jest dezynfekcja cieplna. Prawidłowo przeprowadzona procedura zapewnia natychmiastowy efekt eliminacji bakterii, ale nie zabezpiecza przed powtórnym ich namnożeniem, ponieważ nie gwarantuje usunięcia biofilmu. Nie ma żadnych ograniczeń, jeśli chodzi o zastosowanie tej metody do dezynfekcji instalacji z miedzi i stali odpornej na korozję. Instalacje ciepłej wody ze stali ocynkowanej oraz z tworzyw sztucznych mogą być dezynfekowane z ograniczoną częstotliwością z uwagi na niszczący wpływ wysokiej temperatury na materiał instalacyjny. Przyjmuje się, że instalacja ze stali ocynkowanej może być dezynfekowana cieplnie bez narażenia na przyspieszoną korozję 1 raz na kwartał, ale tylko wtedy, gdy na powierzchni nie rozpoczęły się już procesy korozyjne. W przypadku instalacji z tworzyw sztucznych ustalając dopuszczalną częstotliwość dezynfekcji cieplnej należy uwzględnić wymagania określone w odnośnych normach przedmiotowych dla danego materiału.

Wpływ omówionych powyżej czynników na zagrożenie bakteriami Legionella ujawnia się dopiero po kilkuletnim okresie eksploatacji instalacji. Wielkość wykrywanego skażenia, jak również skuteczność podejmowanych działań mających na celu eliminację bakterii Legionella, zależy również od warunków eksploatacji. Dlatego wnioski wynikające z badań prowadzonych w eksploatowanych obiektach powinny być formułowane na podstawie kompleksowej analizy przyczyn i skutków zagrożenia bakteriami Legionella oraz po wieloletnim okresie obserwacji.

Europejski Instytut Miedzi • ul. św. Mikołaja 8-11, 50-125 Wrocław • tel.: 71 78 12 502, fax: 71 78 12 504 • biuro@instytutmiedzi.pl

Ochrona przed bakteriami Legionella w instalacjach wodociągowych z miedzi strona:

akademiamiedzi.pl

16/28

7.2.3 Doświadczenia z eksploatacji instalacji wodociągowych w Polsce Zagadnienie skażenia bakteriami Legionella wody w instalacjach wodociągowych w zależności od rodzaju materiału instalacyjnego było przedmiotem wielu badań prowadzonych przez zespół pracowników Centralnego Ośrodka Badawczo – Rozwojowego INSTAL [15] , a następnie przez ten sam zespół w Instytucie Techniki Budowlanej, po włączeniu COBRTI INSTAL do ITB [17]. Poniżej przedstawiono wyniki badań przeprowadzonych w trzech seriach: – 2000 r. 4 budynki mieszkalne [15]; – 2008 -2011 r. 12 budynków: hotel (1), budynki mieszkalne (2), szpitale (2), koszary (4), ośrodek sportoworekreacyjny (1), biurowiec (1), muzeum (1) [17]; – 2011 – 2016 r. 6 budynków: hotele (4), budynek mieszkalny (1), zakład produkcyjny (1) [19]. Łącznie badaniami objęto 21 obiektów, przy czym 10 obiektów oceniono jednorazowo, natomiast w 11 obiektach badania trwały od roku do kilku lat. W siedmiu obiektach badano skuteczność stosowania różnych procedur eliminowania bakterii Legionella (dezynfekcje) oraz wybranych metod zapobiegania skażeniu tymi bakteriami.

Ryzyko związane ze skażeniem wody bakteriami Legionella oceniano na podstawie wyników badań mikrobiologicznych w kierunku wykrywania pałeczek Legionella, zgodnie z kryteriami określonymi w rozporządzeniu w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi [6]. Dla zimnej wody wodociągowej przyjęto takie same kryteria jak dla wody ciepłej.

W ramach badań analizowano czynniki techniczne mające wpływ na namnażanie się bakterii Legionella. Analizę przeprowadzano na podstawie dokumentacji technicznej, zapisów monitoringu parametrów pracy urządzeń, wskazań armatury kontrolno-pomiarowej, wizji lokalnej oraz wywiadu z operatorami instalacji. W analizie uwzględniono czynniki charakteryzujące obiekt: (przeznaczenie, wielkość obiektu, warunki użytkowania, wiek obiektu, rodzaj eksploatowanych instalacji wodnych w budynku), czynniki charakteryzujące instalacje wodociągowe (materiały instalacyjne, stan techniczny, rodzaj i jakość wody zasilającej, magazynowanie i uzdatnianie wody i inne), a także czynniki charakteryzujące układ funkcjonalny węzła ciepłowniczego.

Z uwagi na zasadnicze znaczenie temperatury dla namnażania się bakterii Legionella mierzono temperaturę wody w wybranych punktach charakterystycznych (zasilanie instalacji, zbiornik magazynujący wodę, łazienki oraz w węźle ciepłowniczym). Wybierano punkty czerpalne położone najbliżej punktu wprowadzania wody do instalacji oraz najdalej.

W węźle ciepłowniczym pobierano próbki ciepłej wody ze wszystkich zbiorników/zasobników ciepłej wody przez zawory spustowe oraz z przewodu cyrkulacyjnego.

W celu określenia wpływu obecności osadów/biofilmu na powierzchniach kontaktujących się z wodą na namnażanie się bakterii Legionella przeprowadzono badania wtórnego zanieczyszczenia wody cząstkami stałymi. Wtórne zanieczyszczenie wody w urządzeniach, zbiornikach i przewodach oceniano na podstawie zmiany wartości liczby cząstek większych niż 1 µm w 1 ml wody ( w latach 2008-2011) oraz mętności wody lub tylko mętności NTU (w serii 1 i 3 badań).

Dodatkowo w analizie przyczyn skażenia bakteriami Legionella wody w instalacjach wodociągowych w badanych obiektach wykorzystywano dane historyczne, jeśli były dostępne, dotyczące wyników badań w kierunku ogólnej liczby mikroorganizmów w 22±2 oC i 36oC oraz badań wskaźników fizykochemicznych.

Zebrane dane pozwoliły na określenie wpływu poszczególnych czynników technicznych oraz ich wzajemnych zależności na ryzyko skażenia bakteriami Legionella wody w badanych instalacjach wodociągowych.

W Tabeli 3 zestawiono ocenę skażenia wody bakteriami Legionella w zależności od rodzaju materiału instalacyjnego.

W analizie uwzględniono wyłącznie materiał, z którego wykonane były przewody instalacji ciepłej wody użytkowej.

Europejski Instytut Miedzi • ul. św. Mikołaja 8-11, 50-125 Wrocław • tel.: 71 78 12 502, fax: 71 78 12 504 • biuro@instytutmiedzi.pl

Ochrona przed bakteriami Legionella w instalacjach wodociągowych z miedzi strona:

akademiamiedzi.pl

17/28

Tabela 3 Ocena skażenia wody bakteriami Legionella w zależności od materiału instalacyjnego Ocena skażenia wg [10]

Stal ocynkowana lub stal + PEX

Tworzywa sztuczne

Brak (nie wykryto) Znikome <102 Średnie <103 Wysokie <104 Bardzo wysokie > 104 Razem

1 1 4 3 9

1 1 2 5 9

Miedź

Stal odporna na korozję +PP

Razem

1 1 2

1 1

3 3 2 10 3 21

W obiektach objętych badaniami zastosowano następujące materiały, z których wykonane zostały przewody: – stal ocynkowana – 7 obiektów oraz stal ocynkowana (poziomy i piony) + PEX (przewody doprowadzające wodę do punktów czerpalnych) – 2 obiekty. Razem 9 obiektów, – tworzywa sztuczne (głównie PP) – 9 obiektów, – miedź – 2 obiekty, – stal odporna na korozję (poziomy) + PE (piony i przewody doprowadzające wodę do punktów czerpalnych) – 1 obiekt.

Oceniając ryzyko dla zdrowia ludzi związane z wielkością skażenia wody bakteriami Legionella stwierdzono: – Najwięcej pałeczek Legionella wykryto w instalacjach ze stali ocynkowanej (w 7 obiektach na 9 badanych ryzyko oceniono jako wysokie i bardzo wysokie). Jednak w dwóch innych obiektach, gdzie zastosowano ten materiał, bakterii nie wykryto w ogóle, albo niewielką ich liczbę < 102 jtk/100 ml. Wszystkie instalacje, w których wykryto obecność pałeczek Legionella, były silnie skorodowane.

– W instalacjach wykonanych z tworzyw sztucznych (9 obiektów) najwięcej (55%) było skażonych w stopniu wskazującym na wysokie ryzyko dla zdrowia ludzi (liczba pałeczek Legionella w zakresie 103 ÷ 104), ale w dwóch instalacjach nie stwierdzono obecności bakterii w wodzie, albo wykryto w liczbie poniżej poziomu dopuszczalnego < 102jtk/100 ml. W instalacjach tych decydujące znaczenie dla wielkości skażenia miała temperatura wody.

Temperatura w punktach czerpalnych większa niż 55oC była czynnikiem w zasadniczym stopniu ograniczającym zagrożenie. Ponadto istotne znaczenie miało zanieczyszczenie powierzchni wewnętrznych osadami nanoszonymi z sieci zewnętrznej. Instalacje wyposażone w lokalne stacje uzdatniania wody wykazywały zdecydowanie mniejsze skażenie, ale pod warunkiem, że w instalacji nie było żadnych elementów silnie skorodowanych.

– W jednej instalacji wykonanej z miedzi nie wykryto w ogóle bakterii Legionella w ciągu 12 lat eksploatacji, w drugiej w jednorazowym badaniu wykryto ich niewielką liczbę < 102 jtl/100 ml. W przypadku tej drugiej instalacji dezynfekujące działanie jonów miedzi było ograniczone z uwagi na zanieczyszczenie powierzchni wewnętrznych przewodów osadami naniesionymi z sieci miejskiej.

Na podstawie uzyskanych wyników można stwierdzić, że każdy dopuszczony do stosowania materiał instalacyjny, zastosowany z uwzględnieniem własności korozyjnych wody, nie będzie miał bezpośredniego wpływu na zagrożenie bakteriami Legionella, pod warunkiem, że spełnione będą pozostałe warunki, jakim powinny odpowiadać budynki, zgodnie z odnośnymi przepisami [9], a także zapewnione będą odpowiedni warunki eksploatacji.

W instalacji wykonanej z miedzi dodatkowo wykorzystywany jest dezynfekujący wpływ jonów miedzi, tak więc instalacje wodociągowe wykonane z tego materiału są najmniej narażone na skażenie.

Europejski Instytut Miedzi • ul. św. Mikołaja 8-11, 50-125 Wrocław • tel.: 71 78 12 502, fax: 71 78 12 504 • biuro@instytutmiedzi.pl

Ochrona przed bakteriami Legionella w instalacjach wodociągowych z miedzi strona:

akademiamiedzi.pl

18/28

8. Zarządzanie bezpieczeństwem zdrowotnym wody w instalacjach wodnych w budynkach dla ochrony przed bakteriami Legionella.

8.1 Wprowadzenie Przez zarządzanie bezpieczeństwem zdrowotnym wody w budynkach należy rozumieć systemowe postępowanie podejmowane przez zarządców/właścicieli budynków, które ma na celu zapewnienie, że woda przeznaczona do spożycia, wdychana w postaci aerozolu wodno-powietrznego oraz kontaktująca się ze skórą, będzie bezpieczna dla zdrowia ludzi korzystających z różnego typu urządzeń i instalacji wodnych lub je obsługujących, a także dla osób znajdujących się w otoczeniu budynku [20].

Zagrożenie dla zdrowia ludzi może być spowodowane obecnością w wodzie czynników chemicznych (np. metali ciężkich), czynników biologicznych lub fizycznych (np. ciepła woda mogąca spowodować poparzenia).

Czynnikiem biologicznym związanym ze eksploatacją instalacji wodnych w budynkach, który stanowi największe zagrożenie dla zdrowia ludzi o charakterze epidemicznym są bakterie Legionella. Ochrona przed legionelozą powinna stanowić integralną część systemu zarządzania bezpieczeństwem zdrowotnym wody w budynkach, którego celem powinno być także zapewnienie bezpiecznej dla zdrowia ludzi wody przeznaczonej do spożycia, zgodnie z odnośnymi przepisami [6] oraz wody basenowej [7].

8.2 Założenia systemu zarządzania bezpieczeństwem zdrowotnym wody w budynkach dla ochrony przed legionelozą 8.2.1. Cel i zakres zarządzania bezpieczeństwem zdrowotnym wody w budynkach dla ochrony przed legionelozą Zarządzanie bezpieczeństwem zdrowotnym wody w budynkach dla ochrony przed legionelozą ma na celu ograniczenia namnażania się bakterii Legionella we wszystkich instalacjach i urządzeniach wodnych eksploatowanych w obiekcie oraz zredukowanie zagrożenia dla zdrowia użytkowników instalacji oraz pracowników.

Do wdrożenia systemu zarządzania zobowiązany jest zarządca/właściciel obiektu.

Zarządzanie bezpieczeństwem zdrowotny wody w budynkach powinno być realizowane wg zasad systemu HACCP, który jest systemowym postępowaniem mającym na celu identyfikację i oszacowanie skali zagrożeń oraz skuteczną ich kontrolę [20].

Podstawowe zasady systemu zarządzania bezpieczeństwem obejmują: – przeprowadzenie analizy zagrożeń, – określenie krytycznych punktów kontroli, – ustalenie wartości krytycznych dla każdego krytycznego punktu kontroli, – opracowanie systemu monitorowania w każdym krytycznym punkcie kontroli, – ustalenie działań korygujących, – ustalenie procedur weryfikacyjnych, – prowadzenie dokumentacji.

Europejski Instytut Miedzi • ul. św. Mikołaja 8-11, 50-125 Wrocław • tel.: 71 78 12 502, fax: 71 78 12 504 • biuro@instytutmiedzi.pl

Ochrona przed bakteriami Legionella w instalacjach wodociągowych z miedzi strona:

akademiamiedzi.pl

19/28

System zarządzania bezpieczeństwem zdrowotnym wody dla ochrony przed legionelozą powinien obejmować następujące instalacje wodne i urządzenia: – instalacje ciepłej wody użytkowej, łącznie z węzłem ciepłowniczym, – instalacje zimnej wody wodociągowej, łącznie ze zbiornikiem magazynowym oraz urządzeniami do uzdatniania wody, – instalacje klimatyzacji (z nawilżaniem powietrza), – instalacje chłodzenie (z wieżami chłodniczymi oraz skraplaczami wyparnymi), – instalacje basenowe, przede wszystkim baseny z hydromasażem, a także wanny perełkowe w łazienkach, – fontanny, – instalacje i zbiorniki wody deszczowej, – instalacje nawilżania zieleni, – instalacje wody zużytej (szare ścieki), – instalacje solarne, – instalacje i zbiorniki przeciwpożarowe.

Działania mające na celu wdrożenie systemu zarządzania bezpieczeństwem ze względu na skażenie wody bakteriami Legionella należy podjąć niezależnie od czasu eksploatacji obiektu. Podstawowe wytyczne dotyczące ograniczania zagrożenia powinny być opracowane już na etapie projektowania i obejmować procedury rozruchu.

Kontrola zagrożenia i weryfikacja procedur postępowania powinna być przeprowadzana okresowo w trakcie całej eksploatacji obiektu, z uwzględnieniem modernizacji i/lub rozbudowy instalacji.

8.2.2. Wskaźniki i kryteria do oceny zagrożenia bakteriami Legionella Podstawowym kryterium oceny skażenia wody bakteriami Legionella jest liczba pałeczek Legionella sp. w 100 ml wody.

Ocenę skażenia wody w zależności od liczby pałeczek Legionella sp. zestawiono w Tabeli 4 [6].

Tabela 4 Ocena skażenia wody bakteriami Legionella [6] Ocena skażenia Liczba Legionella sp. w 100 ml <100 (< 102), brak / znikome średnie > 100 (102 ÷ 103) > 1000 (103 ÷ 104) wysokie > 10 000 (> 104) bardzo wysokie W Polsce powyższe kryteria zostały określone w rozporządzeniu ministra zdrowia w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi i dotyczą tylko ciepłej wody wodociągowej [6]. Wytyczne Komisji Europejskiej i Zjednoczonego Królestwa zalecają stosowanie tych samych kryteriów do wszystkich rodzajów wody w instalacjach w budynkach, które mogą stanowić zagrożenie bakteriami Legionella, tj. do wody zimnej, wody basenowej, wody w układach chłodzenia oraz w fontannach [21-24].

Przepisy krajowe nakazują, aby w przypadku wykrycia obecności pałeczek Legionella w liczbie większej niż 100 jtk/100 ml wody przeprowadzić analizę przyczyn skażenia i ewentualnie podjąć odpowiednie działania. Przepisy europejskie nakazują taką reakcję przy liczbie wykrytych pałeczek Legionella 10-krotnie niższej, tj. 10 jtk/100 ml wody [23-24].

Europejski Instytut Miedzi • ul. św. Mikołaja 8-11, 50-125 Wrocław • tel.: 71 78 12 502, fax: 71 78 12 504 • biuro@instytutmiedzi.pl

Ochrona przed bakteriami Legionella w instalacjach wodociągowych z miedzi strona:

akademiamiedzi.pl

20/28

Niewykrycie bakterii Legionella w wodzie nie jest wystarczające, aby uznać, że nie ma zagrożenia legionelozą. Podstawą oceny zagrożenia powinna być regularnie przeprowadzana analiza zagrożeń oraz ciągła kontrola wybranych wskaźników, zgodnie z zasadami systemu zarządzania bezpieczeństwem dla ochrony przed legioneloza.

Do oceny zagrożenia bakteriami Legionella oraz jego kontroli przydatne są wskaźniki pomocnicze, które określają warunki eksploatacji, a także procesy zachodzące w instalacjach i urządzeniach, mające wpływ na namnażanie się bakterii, takie jak: – temperatura wody ciepłej i zimnej, – ogólna liczba mikroorganizmów; – wskaźniki fizykochemiczne wtórnego zanieczyszczenia wody: mętność, żelazo, amoniak; – zawartość środka do dezynfekcji (wolnego chloru lub dwutlenku chloru).

Wybór punktów kontroli, rodzaj badanych wskaźników i przyjęte wartości krytyczne (z wyjątkiem temperatury) wskaźników oraz częstotliwość kontroli zależą od rodzaju instalacji oraz wstępnej oceny zagrożenia i muszą być ustalane indywidualnie w zależności od celu badań. Wszystkie te parametry powinny być objęte systemem monitorowania w ramach zarządzania bezpieczeństwem zdrowotnym wody.

Do obowiązków zarządców/właścicieli budynków należy podjęcie wszelkich niezbędnych działań, mających na celu zapewnienie, że zdrowie ludzi nie będzie zagrożone w wyniku skażenia wody w instalacjach wodociągowych bakteriami z rodzaju Legionella. Niezwykle ważnym elementem ochrony zdrowia ludzi jest nadzór nad instalacjami i kontrola realizacji zadań związanych z ich eksploatacją.

Podstawowym zadaniem operatora jest monitorowanie najważniejszych parametrów pracy instalacji, w tym temperatury wody w charakterystycznych jej punktach.

Jako kryterium oceny temperatury i jej wpływu na zagrożenie bakteriami Legionella przyjmuje się wartości temperatury, które ograniczają zagrożenie, bądź sprzyjają namnażaniu się bakterii. Zgodnie z przepisami krajowymi [9] oraz wytycznymi Komisji Europejskiej oraz BSRIA [21-24], a także normą europejską włączoną do zbioru Polskich Norm PN-EN 806-2:2005 [25] do oceny zagrożenia należy przyjąć następujące kryteria: – temperatura zimnej wody < 20oC po 2 minutach wypływu z punktów czerpalnych jest wskaźnikiem, że nie ma zagrożenia namnażania się bakterii w instalacji [21-24], – temperatura zimnej wody > 25oC po 30 sekundach wypływu z punktu czerpalnego wskazuje, że w przewodzie doprowadzającym wodę do tego punktu panują warunki sprzyjające namnażaniu się bakterii [25], – temperatura ciepłej wody < 50oC mierzona po 1 minucie wypływu z punktu czerpalnego jest wskaźnikiem, że występują warunki sprzyjające namnażaniu się bakterii [21-24], – jeśli temperatura ciepłej wody jest > 55oC po 30 sekundach wypływu, to ryzyko skażenia bakteriami Legionella jest ograniczone [9].

Poniżej przedstawiono przykład wykorzystania pomiarów temperatury do oceny zagrożenia bakteriami Legionella zimnej i ciepłej wody z instalacji wodociągowej w obiekcie (hotel) o 24 kondygnacjach. Profil rozkładu temperatury wody zimnej i ciepłej mierzonej w różnych punktach czerpalnych położonych na poziomie od -2 do 21 zobrazowano na Rysunku 2 i 3.

Europejski Instytut Miedzi • ul. św. Mikołaja 8-11, 50-125 Wrocław • tel.: 71 78 12 502, fax: 71 78 12 504 • biuro@instytutmiedzi.pl

Ochrona przed bakteriami Legionella w instalacjach wodociągowych z miedzi strona:

akademiamiedzi.pl

21/28

Rysunek 2. Temperatura zimnej wody pobieranej w punktach czerpalnych Z pomiarów wynika, że temperatura zimnej wody mierzona w punktach czerpalnych po 30 sekundach wypływu była wyższa niż 27oC, natomiast po 2 minutach wypływu była wyższa niż 25oC (dopuszczalna 20oC), czyli optymalna dla namnażania się bakterii Legionella. Jest to informacja, że woda zimna może być skażona tymi bakteriami.

Rysunek 3. Temperatura ciepłej wody pobieranej w punktach czerpalnych Pomiary temperatury ciepłej wody w punktach czerpalnych umożliwiły identyfikację punktów (punkty na poziomie +1 i +3), w których woda jest szczególnie narażona na skażenie bakteriami Legionella z uwagi na niską temperaturę < 50oC. Informacje uzyskane z pomiarów temperatury powinny być wykorzystane przez operatora do podjęcia dalszych kroków w celu eliminacji czynnika stwarzającego zagrożenie (np. regulacja zaworu podpionowego na cyrkulacji). Jeśli jest to niemożliwe (np. woda zasilająca obiekt z miejskiej sieci wodociągowej już ma temperaturę > 20oC) należy ocenić rzeczywiste skażenie i podjąć adekwatne do tego działania.

Drugim wskaźnikiem przydatnym do monitorowania czynników zagrożenia w instalacji wodociągowej jest pomiar wtórnego zanieczyszczenia wody cząstkami osadów/biofilmu za pomocą wskaźnika mętności. Nie można ustalić wartości mętności jako wskaźnika ogólnie obowiązującego do oceny procesów zachodzących w instalacjach, natomiast do oceny ryzyka przydatna jest informacja o zmianach wartości tego wskaźnika w obrębie danej instalacji.

Przykład zastosowania wskaźnika mętności do oceny ryzyka skażenia bakteriami Legionella wody z instalacji wodociągowej pokazano na Rysunkach 4 i 5 [12].

Europejski Instytut Miedzi • ul. św. Mikołaja 8-11, 50-125 Wrocław • tel.: 71 78 12 502, fax: 71 78 12 504 • biuro@instytutmiedzi.pl

Ochrona przed bakteriami Legionella w instalacjach wodociągowych z miedzi strona:

akademiamiedzi.pl

22/28

Na Rysunku 4 zobrazowano wartości wskaźnika mętności ciepłej wody pobranej w różnych punktach czerpalnych w obiekcie o 24 kondygnacjach na poziomie od -2 do 21.

Rysunek 4. Zmiana mętności NTU ciepłej wody w punktach czerpalnych Z analizy danych wynika, że mętność wody w czasie przepływu przez instalacje wzrosła od wartości 0,18 NTU na zasilaniu do średnio 0,28 NTU w punktach czerpalnych. W dwóch punktach czerpalnych stwierdzono znacznie większą wartość wskaźnika mętności 0,4÷0,6 NTU. Przyczyną tak dużego wtórnego zanieczyszczeni wody były luźne osady przemieszczające się wraz z przepływającą wodą. Osady najprawdopodobniej pochodziły ze zbiornika magazynującego wodę zimną. Jest to sygnał dla operatora, że należy przeanalizować potrzebę przeprowadzenia procedury czyszczenia, dezynfekcji i płukania zbiornika magazynującego zimną wodę.

Na Rysunku 5 przedstawiono profil zmian mętności zimnej wody pobranej w 15 punktach czerpalnych w budynku, w którym nie było zbiornika magazynującego wodę, ani żadnych urządzeń doczyszczających wodę z miejskiej sieci wodociągowej.

Rysunek 5. Zmiana mętności NTU zimnej wody w punktach czerpalnych

Europejski Instytut Miedzi • ul. św. Mikołaja 8-11, 50-125 Wrocław • tel.: 71 78 12 502, fax: 71 78 12 504 • biuro@instytutmiedzi.pl

Ochrona przed bakteriami Legionella w instalacjach wodociągowych z miedzi strona:

akademiamiedzi.pl

23/28

Z wykresu widać, że wskaźnik mętności wody w czterech punktach czerpalnych jest wielokrotnie wyższy niż w pozostałych (odpowiednio 3 ÷ 10,5 NTU i 0,3 ÷ 0,5 NTU). Barwa wody wskazywała, że przyczyną wtórnego jej zanieczyszczenia są produkty korozji.

Na podstawie analizy warunków użytkowania obiektu stwierdzono, że instalacja wodociągowa jest okresowo zasilana wodą z miejskiej sieci wodociągowej, zanieczyszczoną osadami (produktami korozji). Zanieczyszczenia te zostały zatrzymane w przewodach doprowadzających wodę do punktów czerpalnych rzadko używanych. Na podstawie uzyskanych danych można sformułować dwa wnioski: – z zewnętrznej sieci wodociągowej nanoszone są osady (produkty korozji), które sprzyjają tworzeniu biofilmu na powierzchniach wewnętrznych kontaktujących się z wodą, – w instalacji są punkty czerpalne rzadko używane, które powinny być przepłukiwane przez operatora.

Tylko dokładna analiza czynników technicznych zagrożenia bakteriami Legionella , wsparta pomiarami i badaniami może być podstawą skutecznego i racjonalnego ekonomicznie zarządzania bezpieczeństwem.

8.3 Wdrażanie systemu zarządzania bezpieczeństwem zdrowotnym wody w budynkach dla ochrony przed legionelozą Wdrożenie systemu zrządzanie bezpieczeństwem zdrowotnym wody dla ochrony przed legionelozą wymaga opracowania dokumentacji systemu, czyli tzw. planu działań systemowych [20-24].

Przy wdrażaniu systemu zarządzania bezpieczeństwem wody w budynku należy: – Utworzyć zespół do spraw zapobiegania legionelozie. W skład zespołu powinien wchodzić zarządca/właściciel obiektu, osoba odpowiedzialna za wdrożenie i realizację systemu zarządzania bezpieczeństwem wody oraz operatorzy instalacji. Zalecana jest również współpraca z ekspertami zewnętrznymi, specjalizującymi się w zagadnieniach związanych z ograniczaniem zagrożenia i zwalczaniem bakterii Legionella oraz specjalistami od systemów jakości.

– Podjąć decyzję o wdrożeniu systemu zarządzania bezpieczeństwem wody dla ochrony przed legionelozą i określić cel (np. czy celem jest całkowite wyeliminowanie skażenia, czy ograniczenie skażenia bakteriami Legionella wody we wszystkich instalacjach wodnych w obiekcie do poziomu < 100 jtk/100 ml).

– Określić zakres stosowania systemu. Zarządzaniem muszą być objęte wszystkie instalacje wodne i urządzenia: ciepłej i zimnej wody wodociągowej, instalacje klimatyzacji i chłodzenia, instalacje wody basenowej, instalacja wentylacji, instalacja doprowadzająca powietrze do basenów spa, instalacje technologiczne.

– Zebrać dane i opracować charakterystyki obiektu i wszystkich instalacji wodnych. Źródłem danych powinna być dokumentacja projektowa, informacje o warunkach użytkowania obiektu, wyniki analiz fizykochemicznych i mikrobiologicznych wody zasilającej instalacje i pobranej z instalacji, ocena stanu technicznego sieci, konstrukcja i warunki użytkowania zbiorników wody zimnej, charakterystyka urządzeń do uzdatniania wody, dane dotyczące układu geometrycznego przewodów, analiza układu funkcjonalnego węzła ciepłowniczego, wyniki pomiarów temperatury wody w różnych punktach instalacji, ustalenie punktów połączenia między różnymi systemami itd.

Szczegółowe informacje należy zebrać o wszystkich instalacjach wodnych w budynku. Niekiedy wymagane jest wykonanie uzupełniających pomiarów oraz badań fizykochemicznych i mikrobiologicznych wody.

– Opracować schematy instalacji wodnych. Na schematach należy zaznaczyć wszystkie punkty lub części instalacji, urządzenia i zbiorniki, istotne z uwagi na namnażanie lub eliminowanie bakterii Legionella.

– Opracować analizę zagrożeń. Analiza zagrożeń powinna być przeprowadzona dla każdego procesu jednostkowego wymienionego na schemacie instalacji. Należy określić jakiej instalacji lub jej części dotyczy zagrożenie związane z tym punktem kontrolnym, dokonać identyfikacji zagrożenia, oszacować poziom zagrożenia i je uzasadnić.

Europejski Instytut Miedzi • ul. św. Mikołaja 8-11, 50-125 Wrocław • tel.: 71 78 12 502, fax: 71 78 12 504 • biuro@instytutmiedzi.pl

Ochrona przed bakteriami Legionella w instalacjach wodociągowych z miedzi strona:

akademiamiedzi.pl

24/28

– Określić istotne punkty, które należy objąć kontrolą.

– Określić wskaźniki jakości wody i inne parametry, które mają być objęte kontrolą oraz wartości dopuszczalne/ wymagane (granice tolerancji) dla tych wskaźników.

– Opracować system monitorowania dla każdego punktu kontroli (zakres badań, częstotliwość, kto wykonuje i nadzoruje).

– Ustalić działania korygujące (jakie działania należy podjąć w przypadku stwierdzenia odchyleń od przyjętych wartości parametrów, np. stwierdzenia przekroczenia liczby wykrytych pałeczek Legionella) . Działania korygujące należy ustalić dla każdego punktu kontrolnego i każdego kontrolowanego wskaźnika/parametru.

– Ustalić procedury weryfikacji systemu zarządzania bezpieczeństwem, czyli sposobu sprawdzenia, czy wszystkie czynności i działania prowadzone w ramach systemu dają oczekiwany wynik. Weryfikacja powinna się odbywać w ramach audytów wewnętrznych (zalecane 1 raz w rok, a także zawsze po przeprowadzeniu istotnych zmian, takich jak modernizacja czy zmiana sposobu użytkowania). Zalecane jest przeprowadzanie audytów kontrolnych przez wyspecjalizowaną firmę zewnętrzną co dwa lata.

– Prowadzić dokumentację i zapisy. Dokumentacja powinna obejmować wszystkie procedury, instrukcje, formularze i harmonogramy niezbędne do zarządzania.

– Prowadzić szkolenie pracowników.

8.4 Podsumowanie System zarządzania bezpieczeństwem zdrowotnym wody w budynku nie powinien ograniczać się do zagadnień związanych z ochroną przed legionelozą, ale także uwzględniać wszystkie inne wymagania dotyczące jakości wody przeznaczonej do spożycia oraz wody basenowej [6,7].

Zgodnie z przepisami krajowymi system zarządzania bezpieczeństwem dla ochrony przed legionelozą w/w zasad powinien być bezwzględnie wdrożony w: – obiektach zamieszkania zbiorowego (szpitale, hotele, domy opieki zdrowotnej, koszary, internaty, domy studenckie).

– na pływalniach.

W normie ANSI/ASHRAE Standard 188 wydanej w 2015 r. zaleca się wdrożenie systemu zarządzania bezpieczeństwem dla ochrony przed legionelozą dodatkowo także w budynkach wyposażonych w instalacje chłodzenia z chłodniami dachowymi i skraplaczami wyparnymi oraz w domach mieszkalnych o liczbie kondygnacji większej niż 9 [26].

W pozostałych typach obiektów zapewnienie bezpieczeństwa powinno być realizowane w ramach przeglądów technicznych, zgodnie z wymaganiami prawa budowlanego [8].

Wnioski końcowe Ograniczanie zagrożenia bakteriami Legionella związanego z użytkowaniem budynków należy do obowiązków ich zarządców i właścicieli. Działania mające na celu ochronę zdrowia użytkowników powinny obejmować: – zapobieganie skażeniu od początku użytkowania instalacji, – zwalczanie skażenia, jeśli zostało potwierdzone badaniami w kierunku wykrywania bakterii Legionella, – zapobieganie powtórnemu namnożeniu się bakterii w instalacjach wodnych i urządzeniach.

Europejski Instytut Miedzi • ul. św. Mikołaja 8-11, 50-125 Wrocław • tel.: 71 78 12 502, fax: 71 78 12 504 • biuro@instytutmiedzi.pl

Ochrona przed bakteriami Legionella w instalacjach wodociągowych z miedzi strona:

akademiamiedzi.pl

25/28

Zarządzanie bezpieczeństwem ze względu na bakterie Legionella powinno obejmować wszystkie urządzenia i instalacje wodne, jakie są eksploatowane w budynku, tj. instalacje zimnej i ciepłej wody wodociągowej, łącznie z węzłem ciepłowniczym, instalacje klimatyzacyjne (w tym chłodnie dachowe), fontanny, baseny spa oraz instalacje technologiczne (w tym urządzenia do uzdatniania wody).

Działania mające na celu ograniczanie zagrożenia pałeczkami Legionella w eksploatowanych budynkach powinno być oparte na szczegółowej analizie czynników technicznych mających wpływ na namnażanie się tych bakterii.

Uwzględnione powinny być także skutki zdrowotne dla użytkowników, koszty inwestycyjne i eksploatacyjne podejmowanych działań technicznych, a także następstwa ekonomiczne i wizerunkowe dla zarządców i właścicieli, jakie mogą mieć miejsce, jeśli zostaną zdiagnozowane zachorowania na legionelozę pracowników i/lub użytkowników instalacji

Bibliografia 1. Meldunki o zachorowaniach na choroby zakaźne, zakażeniach i zatruciach w Polsce (dostępne na: http://www.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/index_p.html ) 2. Legionellossis in the United States 2000-2009 MMWR 2011; 60:1083-1084 (dostępne na http://www.cdc.gov/legionella/references.htm/ ) 3. ECDC Legionnaires’ disease in Europe, 2014,Stockholm, styczeń 2016 (dostępne na: http://www.ecdc.europa.eu/en/publications/ ) 4. Ustawa z 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu i zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz. U. Nr 234, 2008, poz. 1570, z późn. zm.)

5. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz. U. Nr 81, 2005, poz. 716 + zmiana Dz. U. Nr 48, 2008, poz. 288) 6. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dn. 13 listopada 2015 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz. U. 2015, poz. 1989) 7. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 9 listopada 2015 r. w sprawie wymagań, jakim powinna podpowiadać woda na pływalniach (Dz. U., 2015, poz. 2016) 8. Ustawa- Prawo budowlane z dnia 7 lipca 1994 r. (z późn. zm. Tekst jednolity Dz. U. 2016 poz.290) 9. Rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. Nr 75, poz.690 z późn. zm. Tekst jednolity Dz. U. 2015 poz.1422) 10. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dn. 16 sierpnia 1999 r. w sprawie warunków technicznych użytkowania budynków mieszkalnych (Dz. U. Nr 75, 11. Toczyłowska B., Kozłowski B.: Temperatura jako czynnik ryzyka skażenia wody wodociągowej bakteriami Legionella – doświadczenia z praktyki. INSTAL, Nr 2, 2012 12. Toczyłowska B. Rola biofilmu w zapobieganiu i zwalczaniu bakterii Legionella w instalacjach wodociągowych.

Technologia Wody, 2016, Nr 1

Europejski Instytut Miedzi • ul. św. Mikołaja 8-11, 50-125 Wrocław • tel.: 71 78 12 502, fax: 71 78 12 504 • biuro@instytutmiedzi.pl

Ochrona przed bakteriami Legionella w instalacjach wodociągowych z miedzi strona:

akademiamiedzi.pl

26/28

13. KrogulskaB.: Aspekty zdrowotne instalacji wodociągowych. INSTAL 6/2008 14. Roczniki PZH (dostępne na: www.pzh.gov.pl/ ) 15. Toczyłowska B., Rutkiewicz A Krogulska B., Matuszewska R.: Występowanie bakterii z rodzaju Legionella w instalacjach ciepłej wody użytkowej i w wodzie basenowej – zapobieganie legionelozie. Mat. XVII Krajowej i V Międzynarodowej Konferencji „Zaopatrzenie w wodę i jakość wód” Gdańsk – Poznań, 2002 str.319-330 16. Matejuk A., Posmyk U., Simon K.: Występowanie pałeczek Legionella sp. w instalacjach wodnych obiektów użyteczności publicznej w woj. Opolskim w latach 2010-2011. Przegl. Epidemiol. ,2012, 66:623-628 17. Projekt badawczy rozwojowy nr N R04 0002 04 pt. ”Ograniczanie zagrożenia bakteriami Legionella w instalacjach wodociągowych i klimatyzacyjnych w istniejących budynkach” realizowany w latach 2008-2011 w Instytucie Techniki Budowlanej 18. Sikora A. i inni: Występowanie bakterii Legionella pneumophila w obiektach wojskowych. Człowiek i Zdrowie, 2013, Tom 7, nr 2.

19. Toczyłowska B.: Analiza przyczyn skażenia bakteriami Legionella wody w instalacjach wodociągowych na przykładzie wybranych obiektów. Technologia wody, 2012, nr 4 (18), str. 56-63, nr 5 (19), str. 42-49 20. Legionella and the prevention of legionellosis , WHO, 2007 21. European Guidelines for Control and Prevention of Travel Associated Legionnaires’ Disease. Produced by members of the European Surveillance Scheme for Travel Associated Legionnaires’ Disease and the European Working Group for Legionella Infections – EWGLINET and EWGLI, 2005 22. EWGLI Technical Guidelines for the Investigation, Control and Prevention of Travel Associated Legionnaires’ Disease.

Produced by members of the European Working Group for Legionella Infections – Version 1.1, 2011 23. BSRIA BG 57/2015 Legionnaires’ Disease – Risk Assessment by R. Brown and Salim Deramchi 24. BSRIA BG 58/2015 Legionnaires’ Disease – Operation and Maintenance Log Book by R. Brown and Salim Deramchi 25. PN-EN 806 – 2: 2004 Wymagania dotyczące wewnętrznych instalacji wodociągowych do przesyłu wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi. Część 2: Projektowanie 26. ANSI/ASHRAE Standard 188-2015 Legionellosis: Risk Management for Building Water Systems

Europejski Instytut Miedzi • ul. św. Mikołaja 8-11, 50-125 Wrocław • tel.: 71 78 12 502, fax: 71 78 12 504 • biuro@instytutmiedzi.pl

Miedź Mądry Wybór

Europejski Instytut Miedzi ul. św. Mikołaja 8-11 50-125 Wrocław e-mail: biuro@instytutmiedzi.pl tel.: (+48) 71 78 12 502 fax: (+48) 71 78 12 504 www.instytutmiedzi.pl