3-cü sinif Mənim Ana Dili Kitabım. (Çinar Yayimlari nəşriyyatı 3-cü sinif Ana dili)

ƏŞR N İ 1-C

2019-cu il

ISBN: 978-9952-8361-9-6

Bəhram Oruclu-2019

Mövzu 1 Qalın və incə saitlər ......................7 Test 1 Qalın və incə saitlər ......................11 Mövzu 2 Dodaqlanan və dodaqlanmayan saitlər .........................................13 Test 2 Dodaqlanan və dodaqlanmayan

Mövzu 15 Sifət-əlamət və keyfiyyət bildirən sözlər ..........................................99 Test 15 Sifət-əlamət və keyfiyyət bildirən sözlər .........................................103 Mövzu 16 Say-miqdar və sıra bildirən sözlər ..105

saitlər .........................................17 Mövzu 3 Kar və cingiltili samitlər ................19

Test 16 Say-miqdar və sıra bildirən sözlər ..109 Mövzu 17 Terminlər .....................................111

Test 3 Kar və cingiltili samitlər . . . . . . . . . . . . . . .23 Mövzu 4 Saitlərin deyilişi və yazılışı ............25

Mövzu 18 Feil-hərəkət bildirən sözlər ...........117

Test 17 Terminlər ....................................115 Test 18 Feil-hərəkət bildirən sözlər ...........121

Test 4 Saitlərin deyilişi və yazılışı . . . . . . . . . . . .31 Mövzu 5 Samitlərin deyilişi və yazılışı .........33

Mövzu 19 Feilin zamana görə dəyişməsi ......123

Test 5 Samitlərin deyilişi və yazılışı .........39 Mövzu 6 Yaxınmənalı sözlər .......................41

Test 19 Feilin zamana görə dəyişməsi ......127 Mövzu 20 Feilin şəxsə görə dəyişməsi .........129

Test 6 Yaxınmənalı sözlər ......................45 Mövzu 7 Əksmənalı sözlər ........................47

Test 20 Feilin şəxsə görə dəyişməsi .........133 Mövzu 21 Səbəb-nəticə əlaqəsi ..................135

Test 7 Əksmənalı sözlər .........................51 Mövzu 8 Sözün məcazi mənası ..................53

Test 21 Səbəb-nəticə əlaqəsi ..................139 Mövzu 22 Cümlənin baş üzvləri ...................141

Test 8 Sözün məcazi mənası ..................57 Mövzu 9 Çoxmənalı sözlər ........................59

Test 22 Cümlənin baş üzvləri ..................145 Mövzu 23 Cümlənin ikinci dərəcəli üzvləri ...147

Test 9 Çoxmənalı sözlər ........................63 Mövzu 10 Nitq etiketləri .............................65

Test 23 Cümlənin ikinci dərəcəli üzvləri ....151 Mövzu 24 Cümlədə söz sırası......................153

Test 10 Nitq etiketləri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69 Mövzu 11 Sözün sonunda bəzi samitlərin

Test 24 Mövzu 25 Test 25 Test 1

tələffüzü .....................................71 Test 11 Sözün sonunda bəzi samitlərin

Cümlədə söz sırası......................157 Durğu işarələri ...........................159 Durğu işarələri ...........................163 Kiçik mətn testləri ......................165

tələffüzü ....................................77 Mövzu 12 Mürəkkəb sözlər .........................79

Test 2 Kiçik mətn testləri ......................167

Test 12 Mürəkkəb sözlər .........................85 Mövzu 13 İsim-ad bildirən sözlər .................87

Test 4 Kiçik mətn testləri .......................171

Test 13 İsim-ad bildirən sözlər .................91 Mövzu 14 Xüsusi isimlərin böyük hərflə

Test 6 Kiçik mətn testləri ......................175

yazılması ....................................93 Test 14 Xüsusi isimlərin böyük hərflə

Böyük mətn testləri ........................179-194

yazılması ....................................97

Test 3 Kiçik mətn testləri ......................169 Test 5 Kiçik mətn testləri ......................173 Test 7 Kiçik mətn testləri ......................177 Cavablar ................................................195

. Qalın və incə saitlər .

DİL QAYDASI

Tələffüz zamanı dilin, dodağın, alt çənənin aldığı vəziyyətə uyğun olaraq saitlər bir neçə yerə bölünür.

Dilimizdə “ı” saiti ilə başlayan söz yoxdur.

Dilin vəziyyətinə görə saitlər iki cür olur: 1. Qalın saitlər: a, ı, o, u 2. İncə saitlər: e, ə, i, ö, ü Qalın saitlərdən “ı” , incə saitlərdən “ü” istisna olmaqla yerdə qalan saitlərin hər biri söz daxilində uzun tələffüz oluna bilir. Məsələn: a:zuqə, e:tiraf, mu:siqi və s. Çalışma

1

Mətndən tərkibində həm qalın, həm də incə saitlər olan sözləri seçin və onlardan yalnız üçünü cümlədə işlədin:

Şərqdə ilk opera yazan qadın bəstəkarın Şəfiqə Axundova olduğunu bilirsinizmi? O, Şəkidə anadan olmuş, Asəf Zeynallı adına Bakı Musiqi Məktəbində oxuyarkən Üzeyir Hacıbəyovdan dərs almışdır. Ş. Axundova “Gəlin qayası” operasını yazmaqla Şərqin ilk opera yazan qadın bəstəkarı olmuşdur. Bundan başqa o, bir sıra gözəl mahnıların, tamaşaların da müəllifi olmuşdur. Ş. Axundova Azərbaycan Respublikasının Xalq artisti adına layiq görülmüşdür.

7

Çalışma

2

Verilmiş sözlərin tərkibindəki qalın və incə saitlərin sayını altında qeyd edin:

Çalışma

3

Krossvordu həll edərək rənglənmiş hissədəki sözü tapın və sait tərkibini müəyyən edin:

1. Sarı rəngli, üstü tüklü meyvə 2. Toyuq balası

1 2

3. Bədən quruluşuna görə insanabənzər heyvan

3 4 5

4. Bal hasil edən həşərat 5. Quyruqlu, yırtıcı, hiyləgər heyvan

8

Çalışma

4

Qalın saitlər-

, incə saitlər-

, samitlər -

olarsa,

sxeminə uyğun gələn sözləri işarə edin: qürur

müdir

nişan

ocaq

şimal

fiqur

polad

girov

xəyal

hakim

Çalışma

5

Verilmiş fikirlərdən doğru olanları “ işarə edin:

Saitlər yalnız qalın və incə olur.

Çalışma

6

“ı” saiti ilə başlayan söz yoxdur.

” , səhv olanları isə “

Bütün saitlər uzun tələffüz oluna bilər.

Dilin vəziyyətinə görə saitlər 2 cür olur.

Tapşırıqları həll edin:

a. Tərkibindəki qalın saitlərin sayına görə doğru olan uyğunluqların qarşısına işarəsi qoyun: çəhrayı = qonur

adət > uşaq

xəyal < yağış

ehtiram > imtahan

abidə = divar

yoxsul < albalı

b. Tərkibindəki incə saitlərin sayına görə səhv olan uyğunluqların qarşısına işarəsi qoyun: tərəzi > bilik

video = vitamin

qisas < sənət

pələng = yasəmən

minarə > kəlbətin

süvari < tacir

9

” ilə

Çalışma

7

Qalın

Atalar sözlərindəki qalın və incə saitlərin ümumi sayını yazın: Qalın

İncə

Daldan atılan daş topuğa dəyər.

8

Çalışma

Qalın

İncə

Sözün düzünü zarafatla deyərlər.

Qalın

İncə

Ehtiyat igidin yaraşığıdır.

İncə

Yalan ayaq tutar, amma yeriməz.

Yalnız qalın saitli sözlərin altından bir, yalnız incə saitli sözlərin altından iki xətt çəkin:

Lalədən biçəndə donunu dağlar,

Min nəğmə səsləyir elə bil məni,

Yadıma uşaqlıq illərim gəlir.

Anır məhəbbətlə min könül məni.

İşıqlı, günəşli əlvan bir bahar,

Yadıma yurdumun çölü, çəməni,

Gözəl obalarım, ellərim gəlir.

Zümrüd çeşmələrim, güllərim gəlir.

MIRVARID DILBAZI

Çalışma

9

Nümunəyə uyğun olaraq verilmiş sözləri Venn diaqramındakı boşluqlara uyğunlaşdırın:

1

sağlam

6

memar

2

doğru

7

təbiət

3

təmiz

8

qutab

4

elan

9

saat

5

məsələ

10

I Qalın

yelkən

10

III

II İncə

. Qalın və incə saitlər .

1. Hansı şagirdin dediyi sözdə qalın sait uzun tələffüz olunur?

I Qalın

təyin

C)

“?” işarəsinin yerinə uyğun gələn söz hansıdır?

D) zaman

Sözü inci kimi düzdün dilimə,

5.

Öyrətdin düşünüb cümlə qurmağı.

Qələmi bir dayaq verib əlimə,

A) kəmər

B) teleskop

С) şahmat

D) sükut

Hansı uyğunluq doğru deyil?

A) qəfəs

Ustaca çıxardın uca bir dağı.

MIRVARID DILBAZI

Verilmiş sözlərdən neçəsinin tərkibində yalnız qalın saitlər var?

B) 5 C) 6 D) 7 A) 4

B) qatar

qalın

C) yarasa

incə

D) kainat 6.

Tərkibindəki incə saitlərin sayına uyğun olaraq məntiqi ardıcıllığı tamamlayın:

Hansı şəklin adını ifadə edən sözün tərkibində həm qalın, həm də incə sait var?

C)

II İncə

? fasilə

maral

A)

III

B)

A)

2.

4.

tələbə

vasitə

səliqəli ?

inad

B)

D)

11

A)

B)

С)

D)

7.

10. Hansı sözdə uzanan qalın saiti incə saitlə əvəz etsək, yeni mənalı söz yaranar?

Tərkibi yalnız qalın saitlərdən ibarət olan sözlər hansı cümlənin tərkibindədir?

A) Tarixi yaradan insanlardır.

A)

B) Hər kəsə öz vətəni şirindir.

fasilə

С) musiqi

C) Kitabları səliqəli saxla.

B) məna D)

həyat

D) Adamlar toplaşırdılar.

11.

8.

Şəklin adını ifadə edən sözün sait tərkibi haqqında doğru fikir hansıdır?

Söz incə saitlə bitir: Tərkibində 2 qalın sait var: Tərkibində uzun tələffüz olunan sait var:

Verilmiş xüsusiyyətlərin heç birinə uyğun gəlməyən söz hansıdır?

A) Tərkibində yalnız incə saitlər var.

B) Tərkibində yalnız qalın saitlər var.

C) Tərkibindəki qalın sait uzun tələffüz olunur.

D) Tərkibindəki saitlərdən yalnız biri incədir.

A) isti

B) misra

С) diktofon

D) nəvaziş

12. Uyğunluğu müəyyən edin: 1. bəxtiyar

9.

Verilmiş sözlərdən neçəsi incə saitlə başlayır?

1 incə 1 qalın aa

2. dalğa 2 incə 1 qalın b b

3. ilıq 2 qalın cc

aşağı, əlaçı, iydə, oraq ulduz, üsul, ölçü, ayna

A) 3

B) 4

C) 5

D) 7

12

A) 1 2 3 b a c

B) 1 2 3 c b a

C) 1 2 3 b c a

D) 1 2 3 a c b

DİL QAYDASI

. Dodaqlanan və dodaqlanmayan saitlər .

Dodaqlanan saitlərin tələffüzü zamanı dodaqlar bir qədər irəli gələrək dairəvi formada olur.

Dodaqlanmayan saitlərin tələffüzü zamanı isə bu hal baş vermir, yəni dodaqlar sərbəst qalır.

Dodaqlanan saitlər

Dodaqlanmayan saitlər

o, u, ö, ü

Çalışma

1

Dodaqlanan, incə sait olan “ü” uzun tələffüz oluna bilmir.

a, ı, e, ə, i

Tapşırıqları həll edin:

a. Tərkibində dodaqlanan, incə saitlər olan sözləri işarələyin: ordu

sürücü

buruq

otaq

öküz

armud

tülkü

mücrü

b. Tərkibində dodaqlanmayan, qalın saitlər olan sözləri işarələyin: ağıl

dayaq

şərik

qəzet

müsbət

maşın

hörmət

qatıq

13

Çalışma

2

Tərkibində dodaqlanan saitlər olan sözləri mayan saitlər olan sözləri isə

simvolla, dodaqlan-

simvolla birləşdirin:

örtük

meydan

təcili

üzüm

ipək

hekayə

kərpic

görüş

quru

yoxsul

bütöv

damcı

zərgər

böyük

soyuq

tərəzi

Çalışma

3

Sözlərdəki saitlərə uyğun olaraq uyğunlaşdırın:

Tərkibində 1 qalın, 3 incə sait var.

Tərkibində 3 dodaqlanan sait var.

Tərkibində 1 dodaqlanan 2 qalın sait var.

Tərkibində 2 dodaqlanan, incə sait var.

a

b

c

d

görünü ş

Çalışma

4

Ağıl ağıldan üstün olar.

sarıkök

ş döyü

aribə müh

Verilmiş atalar sözlərində dodaqlanan saitlərin altından xətt çəkin:

Qarı düşmən dost olmaz.

14

Hər şeyin

Sözün

təzəsi, dostun

düzünü

köhnəsi.

uşaq deyər.

Çalışma

Verilmiş hecalardan tərkibində yalnız dodaqlanan saitlərin işləndiyi sözlər düzəldin:

5

gü

tül

qo

du

ləş

kü

çaq

ru

müş

süz

nah

yun

pan

ca

man

lus

kör

dü

gün

so

fəz

rüst

bəz

yuq

pə

pü

Çalışma

6

ha

düz

kan

ğan

lük

luq

Xanalardakı dodaqlanan saitləri silin və alınan sözləri altından qeyd edin:

k o

u

ö

i

ü

o

n

u

ö h

ü

u

i

y

l

ö

o

ə

15

ö ü

c

e

u

y

r

a

o

n

z ə

ö n

ü

o g

u

i

n

Çalışma

Xanalardakı dodaqlanan saitləri dodaqlanmayan saitlərlə əvəz edərək yeni sözlər düzəldib yazın:

7

oyaq

kosa

lülə

kotan

ötmək

küsmək

Çalışma

8

Doğru fikirlərin qarşısına “ işarəsi qoyun:

Dodaqlanan saitlərin sayı dodaqlanmayan

o, u, ö dodaqlanan

saitlərin sayından

qalın saitlərdir.

Çalışma

9

ütü

” , səhv fikirlərin qarşısına isə “

“Ü” saiti uzun tələffüz oluna bilmir.

çoxdur.

məktub

”

Dodaqlanan saitlər tələffüz olunarkən dodaqlar dairəvi formanı alır.

Tərkibində dodaqlanan, qalın saitlər olan sözləri I sırada, dodaqlanmayan, incə saitlər olan sözləri II sırada yazın:

I

Gün getdi, ay gəlmədi, Qış getdi, yay gəlmədi.

Yandı göl susuzluqdan, Bir sulu çay gəlmədi.

16

II

. Dodaqlanan və dodaqlanmayan saitlər .

TEST-2 1.

4.

məhsul = təəccüb ovuc > uşaq qorxaq < ?

B)

C)

2. Hansı cümlədəki altından xətt çəkilmiş söz digərlərindən fərqlənir?

A) Meşələr gündən-günə yaşıllaşırdı.

B) Anam mürəbbə bişirdi.

C) Uşaqlar bağda ağac əkdilər.

D) Məktəbdən çıxanda dostumu gördüm.

6.

3. Verilmiş sözlərdən hansında qalın, dodaqlanan sait işlənmişdir?

С)

süfrə

həyat

dairə

məzmun

A)

B)

С)

D)

D) 5.

A)

qədim

Verilmiş cədvəldən dodaqlanan saitli sözləri çıxarsaq, cədvəl hansı formanı alar?

“?” işarəsinin yerinə uyğun gələn şəkil adı hansıdır?

A)

uzaq

qayğı günəş

B) D)

Verilmiş sözlərdən hansında dodaqlanmayan saitlərin sayı dodaqlanan saitlərin sayından çoxdur?

A)

böyük

B)

müharibə

C)

möcüzə

D)

güləş

Hansı cümlədəki bütün sözlərin tərkibində dodaqlanan sait var?

A) Qorxan gözə çöp düşər.

B) Cücəni payızda sayarlar.

C) Özgəsinə quyu qazan özü düşər.

doğru

D) İgid ölər, adı qalar.

ilxı

17

7.

10. “O” və “ö” saitləri haqqında ortaq fikir hansıdır?

Hansı sözdəki dodaqlanan sait həm də uzun tələffüz olunur?

A)

sürmə

C)

mötərizə

B)

D)

A) Hər ikisi qalın, dodaqlanan saitdir.

kömür

B) Hər ikisi incə, dodaqlanan saitdir. qoğal

C) Hər ikisi dodaqlanmayan saitdir.

D) Hər ikisi uzun tələffüz oluna bilən saitdir.

8. Verilmiş sözlərdən neçəsi “?” işarəsinin yerinə uyğundur?

11.

düşmən, rəssam, bulud

Vətəni sevməyən insan olmaz,

müdafiə, qulaq, həyat aqlanan Dod

Olsa ol şəxsdə vicdan olmaz!

ABBAS SəHHəT

Dodaqlanmayan

?

A) 1

9.

B) 2

C) 3

Verilmiş nümunədəki dodaqlanan saitlərin sayı neçədir?

A) 2

D) 5

B) 3

C) 4

D) 5

12. Hansı lövhədə tərkibində dodaqlanmayan saitin olduğu sözün altından xətt çəkilmişdir?

“Bu kəndin havası yaman sərindir”

cümləsində hansı rənglə verilmiş söz digərlərindən fərqlidir?

A)

B)

A)

С)

D)

C)

18

otlaq yağış külək həqiqət

B)

əsgər budaq

D) köynək

maaş

DİL QAYDASI

. Kar və cingiltili samitlər .

Səs tellərinin iştirakına görə samitlər iki yerə bölünür: 1 Kar samitlər

2 Cingiltili samitlər

Cingiltili c v - ğ g b z j d q y l m n r ç f h x k p s ş t k’ x’ - - - Kar

l, m, n, r samitləri sonor samitlər adlanır.

Cingiltili samitlərin xüsusiyyətləri aşağıdakılardır: Cingiltili samitlərin yaranmasında səs telləri iştirak edir.

Həm küy, həm də avazdan ibarət olur.

Kar samitlərin xüsusiyyətləri aşağıdakılardır: Bu samitlərin yaranmasında səs telləri iştirak etmir; Yalnız küydən ibarət olur.

Çalışma

1

Cingiltili samitlə başlayıb, cingiltili samitlə bitən sözləri işarələyin:

bülbül

gilas

səhv

dülgər

yoxsul

şimal

qələm

fauna

Çalışma

2

Qarı düşmən dost olmaz.

Verilmiş atalar sözlərində həm kar, həm də cingiltili samitli sözlərin altından xətt çəkin: Tək əldən səs çıxmaz.

Ucuz ətin şorbası olmaz.

19

Yersiz gəldi, yerli qaç.

Çalışma

3

Şəkil adlarını ifadə edən sözləri tapıb altından yazın. Tərkibindəki cingiltili samitlərin sayı kar samitlərin sayından çox olan sözləri işarələyin:

Çalışma

4

Sözlərin tərkibindəki samitlərə görə uyğunluğu müəyyən edin:

Tərkibində cingiltili qarşılığı olmayan kar samit var.

Tərkibində ancaq cingiltili samitlər var.

Söz kar samitlə başlayır.

a

b

c

sədaqət

zəhmət

bağban

20

Tərkibindəki bütün samitlərin kar qarşılığı yoxdur.

d

mineral

Çalışma

t

i

f

a c

l

Çalışma

5

Nümunəyə uyğun olaraq verilmiş sözlərin hər birindəki kar samitlərin cingiltili qarşılığını, cingiltili samitlərin kar qarşılığını altındakı boş xanalarda qeyd edin:

o v

i

6

ə

x o r u z

m ə k

a n

q

ö n ç ə

ə n n a

a b i

d ə

s

i ç a n

b

Nöqtələrin yerinə kar və cingiltili samitlər əlavə etməklə mənalı sözlər düzəldib yazın:

sa . . . it

tür . . .

dər . . .

şə . . . bə

gə . . . c

das . . . an

açı . . .

böh . . . an

Çalışma

7

Сümlələri təşkil edən sözlərin tərkibindəki kar samitlərin ümumi sayını qeyd edin:

Mən bütün dərslərimə hazır idim.

Sabah dostlarımla birgə gəzməyə gedəcəyəm.

Boş vaxtlarında nə ilə məşğul olursan?

Bu günün işini sabaha qoyma.

Sinfin ən fəal şagirdi Seymurdur.

Təpə kimi ləpələr

21

sahili döyəcləyirdi.

Çalışma

8

Verilmiş sözlərdəki kar samitləri cingiltili samitlərlə əvəz edərək yeni sözlər düzəldib yazın:

qoçaq

kəmər

qatıq

əsir

fayda

sağ

tar

sərin

Çalışma

9

Şeirin hər sətrindəki kar və cingiltili samitlərin sayını cədvəldə qeyd edin:

Bu üçrəngli bayrağım, Gözümün işığıdır.

Azadlıq yağışından, Doğan göy qurşağıdır.

RAFIQ YUSIFOĞLU

Çalışma

10 Kar samitləri-

Kar Kar

Cingiltili Cingiltili

Kar Kar

1

3

2

4

, cingiltili samitləri-

, saitləri -

Cingiltili Cingiltili

ifadə

edir. Verilənlərə əsasən sözləri kodlaşdırın: mülayim

zəngin

vəfa

məsləhət

kövrək

--------

--------

--------

--------

--------

çətir

sevinc

döyüş

uğur

xörək

--------

--------

--------

--------

--------

22

TEST-1 1.

3.

İnsanın hər işdə ancaq öz ağlına güvənməsi yanlışdır. Vacib məsələlərdə güvəndiyimiz insanların fikrini almalıyıq. Bizim düşünmədiyimizi başqası, onun da düşünmədiyini bir başqası düşünüb bizə izah edə bilər.

Neçə illik təcrübə sonunda mən də öyrəndim ki, hər hansı hadisə qarşısında ümidsizliyə qapılıb təslim olmayan adam həmişə hər şeyin öhdəsindən gələ bilər.

Mətnə uyğun atalar sözünü seçin: Mətnin əsas fikri hansıdır?

A) Ağıl ağıldan üstündür.

A) Həyat hər zaman asan deyil.

B) Hirsli başda ağıl olmaz.

B) Ümidsizlik adamın müqavimət

C) Elm ağlın çırağıdır.

göstərmə gücünü yox edir.

D) Ağıl yaşda deyil, başdadır.

C) Təcrübələr adama çox şey öyrədir.

2.

D) Əzmli olan adam hər çətinliyə

Camal dünən televizorda izlədiyi bir xəbər haqqında danışırdı.

Birdən sinif yoldaşı Fəridin ağlına nə gəldisə, onun sözünü kəsdi. Müəllim Fəridə dedi ki, ...

qalib gələr.

4.

Mətni məntiqi sonluqla tamamlayın?

A) kimsə danışanda susmazlar.

Bayram günləri yaşadığım xoşbəxtliyi unuda bilmirəm. Yeni paltarımı və ayaqqabımı geyinib, ana və atamla bayramlaşdıqdan sonra özümü çölə atırdım. Qapıqapı dolaşıb, çoxlu konfet toplayırdım. Bəzən pul verənlər də olurdu.

Mətnə uyğun başlıq hansıdır?

B) danışanın sözünü kəsməzlər.

A) Yeni paltarlarım

C) sözün olan kimi de.

B) Bayram xatirələrim

D) hamının sözünü kəsərlər.

C) İlk pulum D) Bayramın əhəmiyyəti

165

5.

7.

Danışmağı, oxumağı, yazmağı bilmədən başqaları ilə ünsiyyət qurmağımız imkansızdır. Eyni zamanda ünsiyyət qurmaq üçün ədəbli olmağı və hörmət etməyi bacarmalısan. İnsanlar ilə əlaqə qurmaq üçün bunları öyrənməyimiz şərtdir.

Zaman ən vacib dəyərimizdir.

Bir dəfə vaxtımızı boş keçirsək, geri qaytarmaq mümkün deyil.

Nə qədər geri qaytarmağa çalışsaq da, keçən zaman bir daha geri dönmür. Ona görə zamanımızı yaxşı dəyərləndirməliyik.

Boşa keçən hər an geri dönməyəcək bir itkidir.

Verilmiş parçaya görə aşağıdakılardan hansı başqaları ilə ünsiyyət qurmağımızın şərtlərindən biri deyil?

Yuxarıda izah olunan fikir hansıdır?

A) Oxumağı, yazmağı bilmək

A) Zamanın bizə unutdurduqları

B) Hörmət etməyi bacarmaq C) Danışdığımız insanı yaxından

B) Köhnə zamandakı həyat C) Zamanı yaxşı dəyərləndirmək

tanımaq

D) Ədəbli olmaq

6.

D) Zaman ilə bağlı şeirlər

Kəndə ilk gəlişi idi. Gördüyü hər yerdə yaşıl və yaşılın tonları var idi. Bağçadakı güllər çox xoşuna gəlmişdi. Tək-tək güllərə toxundu.

Ağacda gördüyü böyük almanı da babası onun üçün dərdi.

Almanı dişləyəndə sifətinin ifadəsi dəyişdi. İlk dəfə bu qədər turş alma yeyirdi.

8. Verilmiş şəkli

aşağıdakı fikirlərdən hansı ilə açıqlaya bilərik?

A) Problem ortaq ağıl ilə həllini tapa bilər.

B) Başqa insanların fikri faydasızdır.

Mətndə hansı duyğu orqanına yer verilməyib?

A) görmə

B) iyləmə

C) dadma

D) toxunma

C) Birlikdə iş görmək imkansızdır.

D) Ağıl yaşda deyil, başdadır.

166

TEST-2 1.

3.

Hislərimizə təsir edən üz ifadələrimiz üzərində aparılan araşdırmalardan məlum olmuşdur ki, əslində, sevincli olduğumuz anlarda da çox gülmürük.

Halbuki gülmək insan sağlamlığı üçün nə qədər faydalıdır. Belə ki, gülmək insan beyninə gedən qanın və oksigenin miqdarını tənzimləyir, özümüzü yaxşı hiss etməyimizə xidmət edir.

Günorta vaxtı idi. Yaralı bir quş qarın üzərində çarəsiz halda çırpınırdı. Pəncərədən baxan uşaq bunu görəndə cəld çölə çıxdı, quşa tərəf qaçmağa başladı. ....

Mətn parçasını hansı cümlə ilə tamamlamaq olar?

A) Uşaq havanın soyuq olduğunu görüb evə qayıtdı.

B) Uşaq quşu əlinə götürdü və evə gətirdi.

C) Quş uşağın ona yaxınlaşdığını görəndə qorxaraq uçub getdi.

Mətndə nədən söhbət gedir?

D) Uşaq quşun olduğu yerə çatanda

A) gülüşün əhəmiyyətindən

quş artıq uçub getmişdi.

B) insan sağlamlığından C) insanların hislərindən D) insanın sevincli anlarından

4.

Səhər tezdən oyanıb hazırlaşdıq.

Lazım olan əşyaları

2.

götürüb getdik.Biz

Hansı cümlədə qorxu hissi var?

qatarın gəlməsini gözləyirdik.Yola

A) O, qorxu filmlərinə baxmağı çox

düşməyimizə az

xoşlayırdı.

qalmışdı.

B) Anasını yanında görən körpə rahat yuxuya getdi.

Mətndə hansı ünsürə yer verilməmişdir?

C) Uzaqdan gələn dəhşətli səsləri eşidən Nihadın rəngi saraldı, qaçıb qapının arxasında gizləndi.

D) Nərmin dərslərinə çox yaxşı hazırlaşmışdı.

167

A) Məkan

B) Zaman

C) Hadisə

D) Qəhrəman

5.

Dostluq

Vətən

Elm-bilik

Valideynə hörmət

7.

Fərhad qonaq gedəcəyi üçün dərslərini axşama saxladı. Axşam evə gec qayıtdı və fikirləşdi ki, artıq gecdir, səhər tezdən durub oxuyar. Axşam gec yatdı və səhər tezdən dura bilmədi.

a. Hər oxuyan Molla Pənah olmaz. b. Yurddan çıxsan da, eldən çıxma. c. Anadan əziz yenə də anadır. d. Yaxşı gündə düşmən gələr dost

A) Tələsən təndirə düşər.

olar, igid odur yaman gündə dayansın.

B) Bu günün işini sabaha qoymazlar.

C) Elm ağılın çırağıdır.

Uyğunluğu müəyyən edin: A)

C)

6.

1 2 3 4 b d c a

1 2 3 4 a b d c

B)

D)

Mətnə uyğun atalar sözünü seçin:

D) Ağıllı qəm yeyər, ağılsız qamçı.

1 2 3 4 d a b c

8.

1 2 3 4 d b a c

Vüqar dünən qardaşı İlqarla karuselə minmişdi. O, qabaqdakı fili sürürdü. İlqar da ata minmişdi, amma atı nə qədər bərk çapsa da, filə çata bilmədi. Onlar sabah da karuselə minəcəklər. İlqar deyir ki, bu dəfə onun atı fili hökmən ötəcək.

Hava dumanlı idi. Göz-gözü görmürdü. Buna görə də maşınların sürəti çox aşağı idi. Polislər maşınları yönləndirir, nəqliyyatda sıxlığın yaranmaması üçün əllərindən gələni edirdilər.

Birdən Anar yolun kənarında qoyulan tablonu görüb gözlərini ona zillədi.

Tabloda “. . .” yazılmışdır.

Mətndə nöqtələrin yerinə hansı cümlə yazıla bilməz?

Mətndə hansı suala cavab tapmaq mümkün deyil?

A) Təhlükəsizlik kəmərlərini bağlayın.

B) Ətraf mühiti qorumaq hər

A) Vüqar nə vaxt karuselə minmişdir?

birimizin borcudur.

B) Vüqar karuselə kim ilə minmişdir?

C) Anar atası ilə gəzməyə gedir.

C) Anası Vüqarı hara aparmışdır?

D) Yüksək sürət insan həyatı üçün

D) İlqar nə deyir?

təhlükəlidir.

168

Mətn-1

Uşaq hüquqlarının müdafiəsi məsələsi daima cəmiyyətin aktual mövzusu olsa da, 20-ci əsrin sonlarına qədər bu məsələni nəzarətdə saxlayacaq hər hansı bir qlobal təşəbbüs həyata keçirilməmişdi. 1924 -cü ildə ilk dəfə olaraq uşaqların hüquqlarını təmin edən bəyənnamə qəbul edilsə də, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Assambleyası tərəfindən 20 noyabr 1989-cu ildə 142 ölkə tərəfindən imzalanan Uşaq Hüquqları Konvensiyası uşaq hüquqlarının müdafiəsi yönündə atılmış ən böyük addım idi. Bu konvensiya 1990-cı ildə qüvvəyə minmişdir və həmin ildən etibarən 20 noyabr bütün ölkələrdə Dünya Uşaq Hüquqları Günü kimi qeyd olunur. Konvensiyanı imzalayan ölkələr BMT qarşısında öz ölkərində yaşayan uşaqların qidalanma, yaşayış yeri, geyim təminatı, təhsil, tibbi xidmətlərdən yararlanma kimi hüquqlarını tam təmin və müdafiə edəcəklərinə təminat verdilər. Konvensiyada uşaqların bu əsas hüquqları ilə yanaşı uşaqlara aid mövzular barədə fikir bildirmə, şiddət və əmək istismarından qorunma və əgər əlildirsə, dövlət tərəfindən müdafiə olunmaq kimi hüquqları da əks olundu. Konvensiyada göstərilir ki, dünyanın bütün uşaqları; irqi, dini və ya cinsi ayrıseçkilik olmadan bərabər hüquqlara malikdir. Dövlət uşaqların hüquqlarının təminatına və Uşaq Hüquqları Konvensiyasının tam icrasına cavabdehdir. Təəssüflər olsun ki, dünyanın bir çox ölkəsində uşaqlar öz hüquqlarından tam istifadə edə bilmirlər.

Lakin sizlər uşaq olaraq bütün hüquqlarınızı bilməli, hüquqlarınızın pozulduğu vəziyyətlərdə səssiz qalmamalı və Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinə müraciət edərək pozulan hüquqlarınız barəda onları məlumatlandırmalısınız.

179

Cavablandırın: 1. Mətnə uyğun başlıq yazın: 2. Uşaq Hüquqlarını təmin edən ilk bəyənnamə neçənçi ildə qəbul edilib?

3. Sizcə, konvensiyanı imzalayan 142 ölkə arasında ölkəmiz niyə yox idi?

4. Təhsil hüququnun pozulması dedikdə nə başa düşürsünüz?

5. Ölkəmizdə uşaq hüquqlarının müdafiəsini hansı qurum həyata keçirir?

Mətnə əsasən doğru olanın qarşında ( ) yalnış olanın qarşısında ( ) qoyun:

Konvensiyaya görə

Bəzi ölkələrdə

Uşaqların əsas

Konvensiyaya görə

Avropalı uşaqlar

uşaq hüquqları

hüquqlarından biri

yalnız valideynlər

Afrikalı uşaqlardan

kəskin şəkildə

də ödənişsiz tibbi

uşaqları işlədib pul

daha üstündür.

pozulur.

xidmətlərdən

qazana bilər.

yaralanmaqdır.

Buraxılmış boşluqlara uyğun gələn sözləri yazın: 1. Bütün uşaqlar irqindən, dinindən, cinsindən asılı olmayaraq, … … … …

hüquqlara malikdirlər.

2. Uşaqların onlara aid olan mövzular barədə … … … … … … hüququ var.

3. Valideynləri baxa bilmədikdə əlil uşaqlara baxmaq … … … … borcudur.

4. Uşaqlar mütləq öz … … … … … . bilməlidir.

5. Uşaq Hüquqları Konvensiyası … … … . ildə qüvvəyə minmişdir.

180

Mətn-2 Ulduzlar həmişə bəşəriyyətin marağını cəlb edib. Elm adamları, kosmonavtlar, astroloqlar daima ulduzları öyrənməyə, onlar haqqında daha çox məlumat əldə etməyə çalışıblar. Texnologiyanın sürətli inkişafı onlara ulduzlar barədə müəyyən məlumatlar əldə etməyə imkan versə də, hələ də onlar haqqında biliklərimiz tam deyil. Ən çox məlumatımız dünyamıza ən yaxın ulduz olan Günəş barədədir. Bütün ulduzlar da Günəş kimi istilik və işıq verir. Onlar da Günəş kimi müxtəlif qazlardan ibarət kürəşəkilli cisimlərdir. Kainatda ölçüləri Günəşdən dəfələrlə daha kiçik və ya dəfələrlə böyük olan sonsuz sayda ulduz var. Ulduzlar dünyamızdan o qədər uzaqdırlar ki, gecələr bizə kiçik parlaq nöqtələr kimi görünürlər. Səhər açılanda isə onları görmək mümkün olmur.

Qədimdə insanlar elə düşünürdülər ki, ulduzlar hərəkət etdiyi üçün səhər onları görmək mümkün olmur. Lakin sonradan anladılar ki, Günəş səhərlər dünyanı çox işıqlandırdığından ulduzlardan gələn kiçik işıqları çılpaq gözlə görmək mümkün deyil. Kosmik tədqiqatlar insanlara onu da sübut etdi ki, ulduz axması kimi bildikləri hadisənin ulduzlarla heç bir əlaqəsi yox imiş. Çünki ulduzlar bizdən milyonlarca kilometr uzaqdadır və biz onlarda baş verən hadisəni çılpaq gözlə görə bilmərik. Ulduz axması kimi bildiyimiz hadisə isə atmosferimizə sürətlə daxil olan meteoritin sürtünmənin təsirindən yanması nəticəsində əmələ gələn görüntüdən ibarətdir.

181

Cavablandırın: 1. İnsanların ulduzların kiçik ölçülü olduğunu düşünmə səbəbi nə idi?

2. Ulduzlar səhərlər niyə gözlə görünmür?

3. Yer kürəsinə ən yaxın ulduz hansıdır?

4. Günəşlə ulduzların ortaq cəhətləri hansılardır?

Mətndə olmayanların qarşısında qoyun: Mətndə cavabı cavabı olan olan sualların sualların qarşında qarşında (( )) olmayanların qarşısında isə isə (( )) qoyun:

Ən kiçik ulduzun adı nədir?

Kainatda nə qədər ulduz var?

Atmosfer nədir?

Neçə növ meteorit var?

Haqqında ən çox məlumatlı olduğumuz ulduz hansıdır?

Meteoritlər atmosferə sürətlə daxil olduqda nə baş verir?

Ən uzaqdakı ulduz bizdən neçə kilometr məsafədədir?

Ulduzlar Günəşdən böyük ola bilərmi?

Buraxılmış boşluqlara uyğun gələn sözləri yazın: 1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .sürətli inkişafı alimlərə ulduzlar barədə müəyyən məlumatlar

əldə etməyə imkan verdi.

2. Ulduz axması kimi bildiyimiz hadisə isə . . . . . . . . . . . .sürətlə daxil olan . . . . . . . . . sür-

tünmənin təsirindən yanması nəticəsində əmələ gələn görüntüdən ibarətdir.

3. Günəş də digər ulduzlar kimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . verir.

4. Ulduzlar müxtəlif qazlardan ibarət . . . . . . . . . . . . cisimlərdir.

5. Kainatda. . . . . . . . . . . . sayda ulduz var.

182