ƏŞR N İ 1-C
2019-cu il
ISBN: 978-9952-8361-9-6
Bəhram Oruclu-2019
Mövzu 1 Qalın və incə saitlər ......................7 Test 1 Qalın və incə saitlər ......................11 Mövzu 2 Dodaqlanan və dodaqlanmayan saitlər .........................................13 Test 2 Dodaqlanan və dodaqlanmayan
Mövzu 15 Sifət-əlamət və keyfiyyət bildirən sözlər ..........................................99 Test 15 Sifət-əlamət və keyfiyyət bildirən sözlər .........................................103 Mövzu 16 Say-miqdar və sıra bildirən sözlər ..105
saitlər .........................................17 Mövzu 3 Kar və cingiltili samitlər ................19
Test 16 Say-miqdar və sıra bildirən sözlər ..109 Mövzu 17 Terminlər .....................................111
Test 3 Kar və cingiltili samitlər . . . . . . . . . . . . . . .23 Mövzu 4 Saitlərin deyilişi və yazılışı ............25
Mövzu 18 Feil-hərəkət bildirən sözlər ...........117
Test 17 Terminlər ....................................115 Test 18 Feil-hərəkət bildirən sözlər ...........121
Test 4 Saitlərin deyilişi və yazılışı . . . . . . . . . . . .31 Mövzu 5 Samitlərin deyilişi və yazılışı .........33
Mövzu 19 Feilin zamana görə dəyişməsi ......123
Test 5 Samitlərin deyilişi və yazılışı .........39 Mövzu 6 Yaxınmənalı sözlər .......................41
Test 19 Feilin zamana görə dəyişməsi ......127 Mövzu 20 Feilin şəxsə görə dəyişməsi .........129
Test 6 Yaxınmənalı sözlər ......................45 Mövzu 7 Əksmənalı sözlər ........................47
Test 20 Feilin şəxsə görə dəyişməsi .........133 Mövzu 21 Səbəb-nəticə əlaqəsi ..................135
Test 7 Əksmənalı sözlər .........................51 Mövzu 8 Sözün məcazi mənası ..................53
Test 21 Səbəb-nəticə əlaqəsi ..................139 Mövzu 22 Cümlənin baş üzvləri ...................141
Test 8 Sözün məcazi mənası ..................57 Mövzu 9 Çoxmənalı sözlər ........................59
Test 22 Cümlənin baş üzvləri ..................145 Mövzu 23 Cümlənin ikinci dərəcəli üzvləri ...147
Test 9 Çoxmənalı sözlər ........................63 Mövzu 10 Nitq etiketləri .............................65
Test 23 Cümlənin ikinci dərəcəli üzvləri ....151 Mövzu 24 Cümlədə söz sırası......................153
Test 10 Nitq etiketləri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69 Mövzu 11 Sözün sonunda bəzi samitlərin
Test 24 Mövzu 25 Test 25 Test 1
tələffüzü .....................................71 Test 11 Sözün sonunda bəzi samitlərin
Cümlədə söz sırası......................157 Durğu işarələri ...........................159 Durğu işarələri ...........................163 Kiçik mətn testləri ......................165
tələffüzü ....................................77 Mövzu 12 Mürəkkəb sözlər .........................79
Test 2 Kiçik mətn testləri ......................167
Test 12 Mürəkkəb sözlər .........................85 Mövzu 13 İsim-ad bildirən sözlər .................87
Test 4 Kiçik mətn testləri .......................171
Test 13 İsim-ad bildirən sözlər .................91 Mövzu 14 Xüsusi isimlərin böyük hərflə
Test 6 Kiçik mətn testləri ......................175
yazılması ....................................93 Test 14 Xüsusi isimlərin böyük hərflə
Böyük mətn testləri ........................179-194
yazılması ....................................97
Test 3 Kiçik mətn testləri ......................169 Test 5 Kiçik mətn testləri ......................173 Test 7 Kiçik mətn testləri ......................177 Cavablar ................................................195
. Qalın və incə saitlər .
DİL QAYDASI
Tələffüz zamanı dilin, dodağın, alt çənənin aldığı vəziyyətə uyğun olaraq saitlər bir neçə yerə bölünür.
Dilimizdə “ı” saiti ilə başlayan söz yoxdur.
Dilin vəziyyətinə görə saitlər iki cür olur: 1. Qalın saitlər: a, ı, o, u 2. İncə saitlər: e, ə, i, ö, ü Qalın saitlərdən “ı” , incə saitlərdən “ü” istisna olmaqla yerdə qalan saitlərin hər biri söz daxilində uzun tələffüz oluna bilir. Məsələn: a:zuqə, e:tiraf, mu:siqi və s. Çalışma
1
Mətndən tərkibində həm qalın, həm də incə saitlər olan sözləri seçin və onlardan yalnız üçünü cümlədə işlədin:
Şərqdə ilk opera yazan qadın bəstəkarın Şəfiqə Axundova olduğunu bilirsinizmi? O, Şəkidə anadan olmuş, Asəf Zeynallı adına Bakı Musiqi Məktəbində oxuyarkən Üzeyir Hacıbəyovdan dərs almışdır. Ş. Axundova “Gəlin qayası” operasını yazmaqla Şərqin ilk opera yazan qadın bəstəkarı olmuşdur. Bundan başqa o, bir sıra gözəl mahnıların, tamaşaların da müəllifi olmuşdur. Ş. Axundova Azərbaycan Respublikasının Xalq artisti adına layiq görülmüşdür.
7
Çalışma
2
Verilmiş sözlərin tərkibindəki qalın və incə saitlərin sayını altında qeyd edin:
Çalışma
3
Krossvordu həll edərək rənglənmiş hissədəki sözü tapın və sait tərkibini müəyyən edin:
1. Sarı rəngli, üstü tüklü meyvə 2. Toyuq balası
1 2
3. Bədən quruluşuna görə insanabənzər heyvan
3 4 5
4. Bal hasil edən həşərat 5. Quyruqlu, yırtıcı, hiyləgər heyvan
8
Çalışma
4
Qalın saitlər-
, incə saitlər-
, samitlər -
olarsa,
sxeminə uyğun gələn sözləri işarə edin: qürur
müdir
nişan
ocaq
şimal
fiqur
polad
girov
xəyal
hakim
Çalışma
5
Verilmiş fikirlərdən doğru olanları “ işarə edin:
Saitlər yalnız qalın və incə olur.
Çalışma
6
“ı” saiti ilə başlayan söz yoxdur.
” , səhv olanları isə “
Bütün saitlər uzun tələffüz oluna bilər.
Dilin vəziyyətinə görə saitlər 2 cür olur.
Tapşırıqları həll edin:
a. Tərkibindəki qalın saitlərin sayına görə doğru olan uyğunluqların qarşısına işarəsi qoyun: çəhrayı = qonur
adət > uşaq
xəyal < yağış
ehtiram > imtahan
abidə = divar
yoxsul < albalı
b. Tərkibindəki incə saitlərin sayına görə səhv olan uyğunluqların qarşısına işarəsi qoyun: tərəzi > bilik
video = vitamin
qisas < sənət
pələng = yasəmən
minarə > kəlbətin
süvari < tacir
9
” ilə
Çalışma
7
Qalın
Atalar sözlərindəki qalın və incə saitlərin ümumi sayını yazın: Qalın
İncə
Daldan atılan daş topuğa dəyər.
8
Çalışma
Qalın
İncə
Sözün düzünü zarafatla deyərlər.
Qalın
İncə
Ehtiyat igidin yaraşığıdır.
İncə
Yalan ayaq tutar, amma yeriməz.
Yalnız qalın saitli sözlərin altından bir, yalnız incə saitli sözlərin altından iki xətt çəkin:
Lalədən biçəndə donunu dağlar,
Min nəğmə səsləyir elə bil məni,
Yadıma uşaqlıq illərim gəlir.
Anır məhəbbətlə min könül məni.
İşıqlı, günəşli əlvan bir bahar,
Yadıma yurdumun çölü, çəməni,
Gözəl obalarım, ellərim gəlir.
Zümrüd çeşmələrim, güllərim gəlir.
MIRVARID DILBAZI
Çalışma
9
Nümunəyə uyğun olaraq verilmiş sözləri Venn diaqramındakı boşluqlara uyğunlaşdırın:
1
sağlam
6
memar
2
doğru
7
təbiət
3
təmiz
8
qutab
4
elan
9
saat
5
məsələ
10
I Qalın
yelkən
10
III
II İncə
. Qalın və incə saitlər . 1. Hansı şagirdin dediyi sözdə qalın sait uzun tələffüz olunur?
I Qalın
təyin
C)
“?” işarəsinin yerinə uyğun gələn söz hansıdır?
D) zaman
Sözü inci kimi düzdün dilimə,
5.
Öyrətdin düşünüb cümlə qurmağı. Qələmi bir dayaq verib əlimə,
A) kəmər
B) teleskop
С) şahmat
D) sükut
Hansı uyğunluq doğru deyil? A) qəfəs
Ustaca çıxardın uca bir dağı.
MIRVARID DILBAZI
Verilmiş sözlərdən neçəsinin tərkibində yalnız qalın saitlər var? B) 5 C) 6 D) 7 A) 4
B) qatar
qalın
C) yarasa
incə
D) kainat 6.
Tərkibindəki incə saitlərin sayına uyğun olaraq məntiqi ardıcıllığı tamamlayın:
Hansı şəklin adını ifadə edən sözün tərkibində həm qalın, həm də incə sait var?
C)
II İncə
? fasilə
maral
A)
III
B)
A)
2.
4.
tələbə
vasitə
səliqəli ?
inad
B)
D)
11
A)
B)
С)
D)
7.
10. Hansı sözdə uzanan qalın saiti incə saitlə əvəz etsək, yeni mənalı söz yaranar?
Tərkibi yalnız qalın saitlərdən ibarət olan sözlər hansı cümlənin tərkibindədir? A) Tarixi yaradan insanlardır.
A)
B) Hər kəsə öz vətəni şirindir.
fasilə
С) musiqi
C) Kitabları səliqəli saxla.
B) məna D)
həyat
D) Adamlar toplaşırdılar. 11. 8.
Şəklin adını ifadə edən sözün sait tərkibi haqqında doğru fikir hansıdır?
Söz incə saitlə bitir: Tərkibində 2 qalın sait var: Tərkibində uzun tələffüz olunan sait var:
Verilmiş xüsusiyyətlərin heç birinə uyğun gəlməyən söz hansıdır?
A) Tərkibində yalnız incə saitlər var. B) Tərkibində yalnız qalın saitlər var. C) Tərkibindəki qalın sait uzun tələffüz olunur. D) Tərkibindəki saitlərdən yalnız biri incədir.
A) isti
B) misra
С) diktofon
D) nəvaziş
12. Uyğunluğu müəyyən edin: 1. bəxtiyar
9.
Verilmiş sözlərdən neçəsi incə saitlə başlayır?
1 incə 1 qalın aa
2. dalğa 2 incə 1 qalın b b
3. ilıq 2 qalın cc
aşağı, əlaçı, iydə, oraq ulduz, üsul, ölçü, ayna
A) 3
B) 4
C) 5
D) 7
12
A) 1 2 3 b a c
B) 1 2 3 c b a
C) 1 2 3 b c a
D) 1 2 3 a c b
DİL QAYDASI
. Dodaqlanan və dodaqlanmayan saitlər .
Dodaqlanan saitlərin tələffüzü zamanı dodaqlar bir qədər irəli gələrək dairəvi formada olur. Dodaqlanmayan saitlərin tələffüzü zamanı isə bu hal baş vermir, yəni dodaqlar sərbəst qalır.
Dodaqlanan saitlər
Dodaqlanmayan saitlər
o, u, ö, ü
Çalışma
1
Dodaqlanan, incə sait olan “ü” uzun tələffüz oluna bilmir.
a, ı, e, ə, i
Tapşırıqları həll edin:
a. Tərkibində dodaqlanan, incə saitlər olan sözləri işarələyin: ordu
sürücü
buruq
otaq
öküz
armud
tülkü
mücrü
b. Tərkibində dodaqlanmayan, qalın saitlər olan sözləri işarələyin: ağıl
dayaq
şərik
qəzet
müsbət
maşın
hörmət
qatıq
13
Çalışma
2
Tərkibində dodaqlanan saitlər olan sözləri mayan saitlər olan sözləri isə
simvolla, dodaqlan-
simvolla birləşdirin:
örtük
meydan
təcili
üzüm
ipək
hekayə
kərpic
görüş
quru
yoxsul
bütöv
damcı
zərgər
böyük
soyuq
tərəzi
Çalışma
3
Sözlərdəki saitlərə uyğun olaraq uyğunlaşdırın:
Tərkibində 1 qalın, 3 incə sait var.
Tərkibində 3 dodaqlanan sait var.
Tərkibində 1 dodaqlanan 2 qalın sait var.
Tərkibində 2 dodaqlanan, incə sait var.
a
b
c
d
görünü ş
Çalışma
4
Ağıl ağıldan üstün olar.
sarıkök
ş döyü
aribə müh
Verilmiş atalar sözlərində dodaqlanan saitlərin altından xətt çəkin:
Qarı düşmən dost olmaz.
14
Hər şeyin
Sözün
təzəsi, dostun
düzünü
köhnəsi.
uşaq deyər.
Çalışma
Verilmiş hecalardan tərkibində yalnız dodaqlanan saitlərin işləndiyi sözlər düzəldin:
5
gü
tül
qo
du
ləş
kü
çaq
ru
müş
süz
nah
yun
pan
ca
man
lus
kör
dü
gün
so
fəz
rüst
bəz
yuq
pə
pü
Çalışma
6
ha
düz
kan
ğan
lük
luq
Xanalardakı dodaqlanan saitləri silin və alınan sözləri altından qeyd edin:
k o
u
ö
i
ü
o
n
u
ö h
ü
u
i
y
l
ö
o
ə
15
ö ü
c
e
u
y
r
a
o
n
z ə
ö n
ü
o g
u
i
n
Çalışma
Xanalardakı dodaqlanan saitləri dodaqlanmayan saitlərlə əvəz edərək yeni sözlər düzəldib yazın:
7
oyaq
kosa
lülə
kotan
ötmək
küsmək
Çalışma
8
Doğru fikirlərin qarşısına “ işarəsi qoyun:
Dodaqlanan saitlərin sayı dodaqlanmayan
o, u, ö dodaqlanan
saitlərin sayından
qalın saitlərdir.
Çalışma
9
ütü
” , səhv fikirlərin qarşısına isə “
“Ü” saiti uzun tələffüz oluna bilmir.
çoxdur.
məktub
”
Dodaqlanan saitlər tələffüz olunarkən dodaqlar dairəvi formanı alır.
Tərkibində dodaqlanan, qalın saitlər olan sözləri I sırada, dodaqlanmayan, incə saitlər olan sözləri II sırada yazın:
I
Gün getdi, ay gəlmədi, Qış getdi, yay gəlmədi. Yandı göl susuzluqdan, Bir sulu çay gəlmədi.
16
II
. Dodaqlanan və dodaqlanmayan saitlər . TEST-2 1.
4.
məhsul = təəccüb ovuc > uşaq qorxaq < ?
B)
C)
2. Hansı cümlədəki altından xətt çəkilmiş söz digərlərindən fərqlənir? A) Meşələr gündən-günə yaşıllaşırdı. B) Anam mürəbbə bişirdi. C) Uşaqlar bağda ağac əkdilər. D) Məktəbdən çıxanda dostumu gördüm.
6.
3. Verilmiş sözlərdən hansında qalın, dodaqlanan sait işlənmişdir?
С)
süfrə
həyat
dairə
məzmun
A)
B)
С)
D)
D) 5.
A)
qədim
Verilmiş cədvəldən dodaqlanan saitli sözləri çıxarsaq, cədvəl hansı formanı alar?
“?” işarəsinin yerinə uyğun gələn şəkil adı hansıdır?
A)
uzaq
qayğı günəş
B) D)
Verilmiş sözlərdən hansında dodaqlanmayan saitlərin sayı dodaqlanan saitlərin sayından çoxdur? A)
böyük
B)
müharibə
C)
möcüzə
D)
güləş
Hansı cümlədəki bütün sözlərin tərkibində dodaqlanan sait var? A) Qorxan gözə çöp düşər. B) Cücəni payızda sayarlar. C) Özgəsinə quyu qazan özü düşər.
doğru
D) İgid ölər, adı qalar.
ilxı
17
7.
10. “O” və “ö” saitləri haqqında ortaq fikir hansıdır?
Hansı sözdəki dodaqlanan sait həm də uzun tələffüz olunur? A)
sürmə
C)
mötərizə
B)
D)
A) Hər ikisi qalın, dodaqlanan saitdir.
kömür
B) Hər ikisi incə, dodaqlanan saitdir. qoğal
C) Hər ikisi dodaqlanmayan saitdir. D) Hər ikisi uzun tələffüz oluna bilən saitdir.
8. Verilmiş sözlərdən neçəsi “?” işarəsinin yerinə uyğundur? 11.
düşmən, rəssam, bulud
Vətəni sevməyən insan olmaz,
müdafiə, qulaq, həyat aqlanan Dod
Olsa ol şəxsdə vicdan olmaz!
ABBAS SəHHəT
Dodaqlanmayan
? A) 1
9.
B) 2
C) 3
Verilmiş nümunədəki dodaqlanan saitlərin sayı neçədir? A) 2
D) 5
B) 3
C) 4
D) 5
12. Hansı lövhədə tərkibində dodaqlanmayan saitin olduğu sözün altından xətt çəkilmişdir?
“Bu kəndin havası yaman sərindir”
cümləsində hansı rənglə verilmiş söz digərlərindən fərqlidir? A)
B)
A)
С)
D)
C)
18
otlaq yağış külək həqiqət
B)
əsgər budaq
D) köynək
maaş
DİL QAYDASI
. Kar və cingiltili samitlər .
Səs tellərinin iştirakına görə samitlər iki yerə bölünür: 1 Kar samitlər
2 Cingiltili samitlər
Cingiltili c v - ğ g b z j d q y l m n r ç f h x k p s ş t k’ x’ - - - Kar
l, m, n, r samitləri sonor samitlər adlanır.
Cingiltili samitlərin xüsusiyyətləri aşağıdakılardır: Cingiltili samitlərin yaranmasında səs telləri iştirak edir. Həm küy, həm də avazdan ibarət olur. Kar samitlərin xüsusiyyətləri aşağıdakılardır: Bu samitlərin yaranmasında səs telləri iştirak etmir; Yalnız küydən ibarət olur.
Çalışma
1
Cingiltili samitlə başlayıb, cingiltili samitlə bitən sözləri işarələyin:
bülbül
gilas
səhv
dülgər
yoxsul
şimal
qələm
fauna
Çalışma
2
Qarı düşmən dost olmaz.
Verilmiş atalar sözlərində həm kar, həm də cingiltili samitli sözlərin altından xətt çəkin: Tək əldən səs çıxmaz.
Ucuz ətin şorbası olmaz.
19
Yersiz gəldi, yerli qaç.
Çalışma
3
Şəkil adlarını ifadə edən sözləri tapıb altından yazın. Tərkibindəki cingiltili samitlərin sayı kar samitlərin sayından çox olan sözləri işarələyin:
Çalışma
4
Sözlərin tərkibindəki samitlərə görə uyğunluğu müəyyən edin:
Tərkibində cingiltili qarşılığı olmayan kar samit var.
Tərkibində ancaq cingiltili samitlər var.
Söz kar samitlə başlayır.
a
b
c
sədaqət
zəhmət
bağban
20
Tərkibindəki bütün samitlərin kar qarşılığı yoxdur.
d
mineral
Çalışma
t
i
f
a c
l
Çalışma
5
Nümunəyə uyğun olaraq verilmiş sözlərin hər birindəki kar samitlərin cingiltili qarşılığını, cingiltili samitlərin kar qarşılığını altındakı boş xanalarda qeyd edin:
o v
i
6
ə
x o r u z
m ə k
a n
q
ö n ç ə
ə n n a
a b i
d ə
s
i ç a n
b
Nöqtələrin yerinə kar və cingiltili samitlər əlavə etməklə mənalı sözlər düzəldib yazın:
sa . . . it
tür . . .
dər . . .
şə . . . bə
gə . . . c
das . . . an
açı . . .
böh . . . an
Çalışma
7
Сümlələri təşkil edən sözlərin tərkibindəki kar samitlərin ümumi sayını qeyd edin:
Mən bütün dərslərimə hazır idim.
Sabah dostlarımla birgə gəzməyə gedəcəyəm.
Boş vaxtlarında nə ilə məşğul olursan?
Bu günün işini sabaha qoyma.
Sinfin ən fəal şagirdi Seymurdur.
Təpə kimi ləpələr
21
sahili döyəcləyirdi.
Çalışma
8
Verilmiş sözlərdəki kar samitləri cingiltili samitlərlə əvəz edərək yeni sözlər düzəldib yazın:
qoçaq
kəmər
qatıq
əsir
fayda
sağ
tar
sərin
Çalışma
9
Şeirin hər sətrindəki kar və cingiltili samitlərin sayını cədvəldə qeyd edin:
Bu üçrəngli bayrağım, Gözümün işığıdır. Azadlıq yağışından, Doğan göy qurşağıdır. RAFIQ YUSIFOĞLU
Çalışma
10 Kar samitləri-
Kar Kar
Cingiltili Cingiltili
Kar Kar
1
3
2
4
, cingiltili samitləri-
, saitləri -
Cingiltili Cingiltili
ifadə
edir. Verilənlərə əsasən sözləri kodlaşdırın: mülayim
zəngin
vəfa
məsləhət
kövrək
--------
--------
--------
--------
--------
çətir
sevinc
döyüş
uğur
xörək
--------
--------
--------
--------
--------
22
TEST-1 1.
3.
İnsanın hər işdə ancaq öz ağlına güvənməsi yanlışdır. Vacib məsələlərdə güvəndiyimiz insanların fikrini almalıyıq. Bizim düşünmədiyimizi başqası, onun da düşünmədiyini bir başqası düşünüb bizə izah edə bilər.
Neçə illik təcrübə sonunda mən də öyrəndim ki, hər hansı hadisə qarşısında ümidsizliyə qapılıb təslim olmayan adam həmişə hər şeyin öhdəsindən gələ bilər.
Mətnə uyğun atalar sözünü seçin: Mətnin əsas fikri hansıdır?
A) Ağıl ağıldan üstündür.
A) Həyat hər zaman asan deyil.
B) Hirsli başda ağıl olmaz.
B) Ümidsizlik adamın müqavimət
C) Elm ağlın çırağıdır.
göstərmə gücünü yox edir.
D) Ağıl yaşda deyil, başdadır.
C) Təcrübələr adama çox şey öyrədir.
2.
D) Əzmli olan adam hər çətinliyə
Camal dünən televizorda izlədiyi bir xəbər haqqında danışırdı. Birdən sinif yoldaşı Fəridin ağlına nə gəldisə, onun sözünü kəsdi. Müəllim Fəridə dedi ki, ...
qalib gələr.
4.
Mətni məntiqi sonluqla tamamlayın? A) kimsə danışanda susmazlar.
Bayram günləri yaşadığım xoşbəxtliyi unuda bilmirəm. Yeni paltarımı və ayaqqabımı geyinib, ana və atamla bayramlaşdıqdan sonra özümü çölə atırdım. Qapıqapı dolaşıb, çoxlu konfet toplayırdım. Bəzən pul verənlər də olurdu.
Mətnə uyğun başlıq hansıdır?
B) danışanın sözünü kəsməzlər.
A) Yeni paltarlarım
C) sözün olan kimi de.
B) Bayram xatirələrim
D) hamının sözünü kəsərlər.
C) İlk pulum D) Bayramın əhəmiyyəti
165
5.
7.
Danışmağı, oxumağı, yazmağı bilmədən başqaları ilə ünsiyyət qurmağımız imkansızdır. Eyni zamanda ünsiyyət qurmaq üçün ədəbli olmağı və hörmət etməyi bacarmalısan. İnsanlar ilə əlaqə qurmaq üçün bunları öyrənməyimiz şərtdir.
Zaman ən vacib dəyərimizdir. Bir dəfə vaxtımızı boş keçirsək, geri qaytarmaq mümkün deyil. Nə qədər geri qaytarmağa çalışsaq da, keçən zaman bir daha geri dönmür. Ona görə zamanımızı yaxşı dəyərləndirməliyik. Boşa keçən hər an geri dönməyəcək bir itkidir.
Verilmiş parçaya görə aşağıdakılardan hansı başqaları ilə ünsiyyət qurmağımızın şərtlərindən biri deyil?
Yuxarıda izah olunan fikir hansıdır?
A) Oxumağı, yazmağı bilmək
A) Zamanın bizə unutdurduqları
B) Hörmət etməyi bacarmaq C) Danışdığımız insanı yaxından
B) Köhnə zamandakı həyat C) Zamanı yaxşı dəyərləndirmək
tanımaq
D) Ədəbli olmaq
6.
D) Zaman ilə bağlı şeirlər
Kəndə ilk gəlişi idi. Gördüyü hər yerdə yaşıl və yaşılın tonları var idi. Bağçadakı güllər çox xoşuna gəlmişdi. Tək-tək güllərə toxundu. Ağacda gördüyü böyük almanı da babası onun üçün dərdi. Almanı dişləyəndə sifətinin ifadəsi dəyişdi. İlk dəfə bu qədər turş alma yeyirdi.
8. Verilmiş şəkli
aşağıdakı fikirlərdən hansı ilə açıqlaya bilərik?
A) Problem ortaq ağıl ilə həllini tapa bilər.
B) Başqa insanların fikri faydasızdır.
Mətndə hansı duyğu orqanına yer verilməyib? A) görmə
B) iyləmə
C) dadma
D) toxunma
C) Birlikdə iş görmək imkansızdır. D) Ağıl yaşda deyil, başdadır.
166
TEST-2 1.
3.
Hislərimizə təsir edən üz ifadələrimiz üzərində aparılan araşdırmalardan məlum olmuşdur ki, əslində, sevincli olduğumuz anlarda da çox gülmürük. Halbuki gülmək insan sağlamlığı üçün nə qədər faydalıdır. Belə ki, gülmək insan beyninə gedən qanın və oksigenin miqdarını tənzimləyir, özümüzü yaxşı hiss etməyimizə xidmət edir.
Günorta vaxtı idi. Yaralı bir quş qarın üzərində çarəsiz halda çırpınırdı. Pəncərədən baxan uşaq bunu görəndə cəld çölə çıxdı, quşa tərəf qaçmağa başladı. ....
Mətn parçasını hansı cümlə ilə tamamlamaq olar? A) Uşaq havanın soyuq olduğunu görüb evə qayıtdı.
B) Uşaq quşu əlinə götürdü və evə gətirdi.
C) Quş uşağın ona yaxınlaşdığını görəndə qorxaraq uçub getdi.
Mətndə nədən söhbət gedir?
D) Uşaq quşun olduğu yerə çatanda
A) gülüşün əhəmiyyətindən
quş artıq uçub getmişdi.
B) insan sağlamlığından C) insanların hislərindən D) insanın sevincli anlarından
4.
Səhər tezdən oyanıb hazırlaşdıq. Lazım olan əşyaları
2.
götürüb getdik.Biz
Hansı cümlədə qorxu hissi var?
qatarın gəlməsini gözləyirdik.Yola
A) O, qorxu filmlərinə baxmağı çox
düşməyimizə az
xoşlayırdı.
qalmışdı.
B) Anasını yanında görən körpə rahat yuxuya getdi.
Mətndə hansı ünsürə yer verilməmişdir?
C) Uzaqdan gələn dəhşətli səsləri eşidən Nihadın rəngi saraldı, qaçıb qapının arxasında gizləndi.
D) Nərmin dərslərinə çox yaxşı hazırlaşmışdı.
167
A) Məkan
B) Zaman
C) Hadisə
D) Qəhrəman
5.
Dostluq
Vətən
Elm-bilik
Valideynə hörmət
7.
Fərhad qonaq gedəcəyi üçün dərslərini axşama saxladı. Axşam evə gec qayıtdı və fikirləşdi ki, artıq gecdir, səhər tezdən durub oxuyar. Axşam gec yatdı və səhər tezdən dura bilmədi.
a. Hər oxuyan Molla Pənah olmaz. b. Yurddan çıxsan da, eldən çıxma. c. Anadan əziz yenə də anadır. d. Yaxşı gündə düşmən gələr dost
A) Tələsən təndirə düşər.
olar, igid odur yaman gündə dayansın.
B) Bu günün işini sabaha qoymazlar. C) Elm ağılın çırağıdır.
Uyğunluğu müəyyən edin: A)
C)
6.
1 2 3 4 b d c a
1 2 3 4 a b d c
B)
D)
Mətnə uyğun atalar sözünü seçin:
D) Ağıllı qəm yeyər, ağılsız qamçı.
1 2 3 4 d a b c
8.
1 2 3 4 d b a c
Vüqar dünən qardaşı İlqarla karuselə minmişdi. O, qabaqdakı fili sürürdü. İlqar da ata minmişdi, amma atı nə qədər bərk çapsa da, filə çata bilmədi. Onlar sabah da karuselə minəcəklər. İlqar deyir ki, bu dəfə onun atı fili hökmən ötəcək.
Hava dumanlı idi. Göz-gözü görmürdü. Buna görə də maşınların sürəti çox aşağı idi. Polislər maşınları yönləndirir, nəqliyyatda sıxlığın yaranmaması üçün əllərindən gələni edirdilər. Birdən Anar yolun kənarında qoyulan tablonu görüb gözlərini ona zillədi. Tabloda “. . .” yazılmışdır.
Mətndə nöqtələrin yerinə hansı cümlə yazıla bilməz?
Mətndə hansı suala cavab tapmaq mümkün deyil?
A) Təhlükəsizlik kəmərlərini bağlayın. B) Ətraf mühiti qorumaq hər
A) Vüqar nə vaxt karuselə minmişdir?
birimizin borcudur.
B) Vüqar karuselə kim ilə minmişdir?
C) Anar atası ilə gəzməyə gedir.
C) Anası Vüqarı hara aparmışdır?
D) Yüksək sürət insan həyatı üçün
D) İlqar nə deyir?
təhlükəlidir.
168
Mətn-1
Uşaq hüquqlarının müdafiəsi məsələsi daima cəmiyyətin aktual mövzusu olsa da, 20-ci əsrin sonlarına qədər bu məsələni nəzarətdə saxlayacaq hər hansı bir qlobal təşəbbüs həyata keçirilməmişdi. 1924 -cü ildə ilk dəfə olaraq uşaqların hüquqlarını təmin edən bəyənnamə qəbul edilsə də, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Assambleyası tərəfindən 20 noyabr 1989-cu ildə 142 ölkə tərəfindən imzalanan Uşaq Hüquqları Konvensiyası uşaq hüquqlarının müdafiəsi yönündə atılmış ən böyük addım idi. Bu konvensiya 1990-cı ildə qüvvəyə minmişdir və həmin ildən etibarən 20 noyabr bütün ölkələrdə Dünya Uşaq Hüquqları Günü kimi qeyd olunur. Konvensiyanı imzalayan ölkələr BMT qarşısında öz ölkərində yaşayan uşaqların qidalanma, yaşayış yeri, geyim təminatı, təhsil, tibbi xidmətlərdən yararlanma kimi hüquqlarını tam təmin və müdafiə edəcəklərinə təminat verdilər. Konvensiyada uşaqların bu əsas hüquqları ilə yanaşı uşaqlara aid mövzular barədə fikir bildirmə, şiddət və əmək istismarından qorunma və əgər əlildirsə, dövlət tərəfindən müdafiə olunmaq kimi hüquqları da əks olundu. Konvensiyada göstərilir ki, dünyanın bütün uşaqları; irqi, dini və ya cinsi ayrıseçkilik olmadan bərabər hüquqlara malikdir. Dövlət uşaqların hüquqlarının təminatına və Uşaq Hüquqları Konvensiyasının tam icrasına cavabdehdir. Təəssüflər olsun ki, dünyanın bir çox ölkəsində uşaqlar öz hüquqlarından tam istifadə edə bilmirlər. Lakin sizlər uşaq olaraq bütün hüquqlarınızı bilməli, hüquqlarınızın pozulduğu vəziyyətlərdə səssiz qalmamalı və Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinə müraciət edərək pozulan hüquqlarınız barəda onları məlumatlandırmalısınız.
179
Cavablandırın: 1. Mətnə uyğun başlıq yazın: 2. Uşaq Hüquqlarını təmin edən ilk bəyənnamə neçənçi ildə qəbul edilib? 3. Sizcə, konvensiyanı imzalayan 142 ölkə arasında ölkəmiz niyə yox idi? 4. Təhsil hüququnun pozulması dedikdə nə başa düşürsünüz? 5. Ölkəmizdə uşaq hüquqlarının müdafiəsini hansı qurum həyata keçirir?
Mətnə əsasən doğru olanın qarşında ( ) yalnış olanın qarşısında ( ) qoyun:
Konvensiyaya görə
Bəzi ölkələrdə
Uşaqların əsas
Konvensiyaya görə
Avropalı uşaqlar
uşaq hüquqları
hüquqlarından biri
yalnız valideynlər
Afrikalı uşaqlardan
kəskin şəkildə
də ödənişsiz tibbi
uşaqları işlədib pul
daha üstündür.
pozulur.
xidmətlərdən
qazana bilər.
yaralanmaqdır.
Buraxılmış boşluqlara uyğun gələn sözləri yazın: 1. Bütün uşaqlar irqindən, dinindən, cinsindən asılı olmayaraq, … … … …
hüquqlara malikdirlər. 2. Uşaqların onlara aid olan mövzular barədə … … … … … … hüququ var. 3. Valideynləri baxa bilmədikdə əlil uşaqlara baxmaq … … … … borcudur. 4. Uşaqlar mütləq öz … … … … … . bilməlidir. 5. Uşaq Hüquqları Konvensiyası … … … . ildə qüvvəyə minmişdir.
180
Mətn-2 Ulduzlar həmişə bəşəriyyətin marağını cəlb edib. Elm adamları, kosmonavtlar, astroloqlar daima ulduzları öyrənməyə, onlar haqqında daha çox məlumat əldə etməyə çalışıblar. Texnologiyanın sürətli inkişafı onlara ulduzlar barədə müəyyən məlumatlar əldə etməyə imkan versə də, hələ də onlar haqqında biliklərimiz tam deyil. Ən çox məlumatımız dünyamıza ən yaxın ulduz olan Günəş barədədir. Bütün ulduzlar da Günəş kimi istilik və işıq verir. Onlar da Günəş kimi müxtəlif qazlardan ibarət kürəşəkilli cisimlərdir. Kainatda ölçüləri Günəşdən dəfələrlə daha kiçik və ya dəfələrlə böyük olan sonsuz sayda ulduz var. Ulduzlar dünyamızdan o qədər uzaqdırlar ki, gecələr bizə kiçik parlaq nöqtələr kimi görünürlər. Səhər açılanda isə onları görmək mümkün olmur. Qədimdə insanlar elə düşünürdülər ki, ulduzlar hərəkət etdiyi üçün səhər onları görmək mümkün olmur. Lakin sonradan anladılar ki, Günəş səhərlər dünyanı çox işıqlandırdığından ulduzlardan gələn kiçik işıqları çılpaq gözlə görmək mümkün deyil. Kosmik tədqiqatlar insanlara onu da sübut etdi ki, ulduz axması kimi bildikləri hadisənin ulduzlarla heç bir əlaqəsi yox imiş. Çünki ulduzlar bizdən milyonlarca kilometr uzaqdadır və biz onlarda baş verən hadisəni çılpaq gözlə görə bilmərik. Ulduz axması kimi bildiyimiz hadisə isə atmosferimizə sürətlə daxil olan meteoritin sürtünmənin təsirindən yanması nəticəsində əmələ gələn görüntüdən ibarətdir.
181
Cavablandırın: 1. İnsanların ulduzların kiçik ölçülü olduğunu düşünmə səbəbi nə idi? 2. Ulduzlar səhərlər niyə gözlə görünmür? 3. Yer kürəsinə ən yaxın ulduz hansıdır? 4. Günəşlə ulduzların ortaq cəhətləri hansılardır?
Mətndə olmayanların qarşısında qoyun: Mətndə cavabı cavabı olan olan sualların sualların qarşında qarşında (( )) olmayanların qarşısında isə isə (( )) qoyun:
Ən kiçik ulduzun adı nədir?
Kainatda nə qədər ulduz var?
Atmosfer nədir?
Neçə növ meteorit var?
Haqqında ən çox məlumatlı olduğumuz ulduz hansıdır?
Meteoritlər atmosferə sürətlə daxil olduqda nə baş verir?
Ən uzaqdakı ulduz bizdən neçə kilometr məsafədədir?
Ulduzlar Günəşdən böyük ola bilərmi?
Buraxılmış boşluqlara uyğun gələn sözləri yazın: 1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .sürətli inkişafı alimlərə ulduzlar barədə müəyyən məlumatlar
əldə etməyə imkan verdi. 2. Ulduz axması kimi bildiyimiz hadisə isə . . . . . . . . . . . .sürətlə daxil olan . . . . . . . . . sür-
tünmənin təsirindən yanması nəticəsində əmələ gələn görüntüdən ibarətdir. 3. Günəş də digər ulduzlar kimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . verir. 4. Ulduzlar müxtəlif qazlardan ibarət . . . . . . . . . . . . cisimlərdir. 5. Kainatda. . . . . . . . . . . . sayda ulduz var.
182