Ερευνητική Εργασία Αρχιτεκτόνων-Μηχανικών: "Η Χρυσή Εποχή της Πάτρας"_ Χριστοδούλου Χρυσούλα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΠΑΤΡΩΝ

ΤΜΗΜΑΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

ΑΚΑΔ.ΕΤΟΣ2020-2021

της Πάτρας

Όνομα ΧριστοδούλουΧρυσούλαΑΜ:1050405

Επιβλέπων Καθηγητής: ΚουφόπουλοςΠέτρος

Πάτρα,Οκτώβριος2021

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Η παρούσα ερευνητική περιέχει πληροφορίες για την ανάπτυξη της πόλης

Πάτραςκατάτηρωμαϊκήπερίοδο.Τοπεριεχόμενοχωρίζεταισετρία κεφάλαια.

Το εισαγωγικό κεφάλαιο αναδεικνύει τον πολεοδομικό χάρτη της Πάτρας στη

σημερινή αλλά και στη Ρωμαϊκή εποχή. Στο δεύτερο κεφάλαιο μελετώνται

μεγάλα και μικρά ρωμαϊκά μνημεία του κέντρου της Πάτρας, εξηγώντας με

χάρτεςτις τοποθεσίες τουςκαι περιγράφονταςτιςλειτουργίεςτους. Τέλος, στο τρίτο κεφάλαιο, η ερευνητική αναλύει τα μνημεία εκτός των τειχών της πόλης, ακολουθώντας την ίδια διαδικασία του προηγούμενου κεφαλαίου, αποτυπώνοντάςτακαιμεπλούσιοφωτογραφικόυλικόαπότιςανασκαφέςτων μνημείων. Η συγγραφή του τεύχους βασίστηκε σε πληροφορίες βιβλίων, επιστημονικώνάρθρωνκαιεργασιών.

ΠΡΟΟΙΜΙΟ

Η Πάτρα είναι μια πόλη που γνώρισε μεγάλη ακμή κατά τη Ρωμαϊκή εποχή γεγονός που οδήγησε πολλούς στο να χαρακτηρίσουν την περίοδο αυτή ως

«χρυσή εποχή της Πάτρας». ΗΠάτραήταντότεμιαμεγάλη,σημαντικήπόλητης Ελλάδας και της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας Είναι επίσης βέβαιο ότι οι Ρωμαίοι, όπωςοιΈλληνεςκατάτηνΕλληνιστικήεποχή,εξάπλωσανμαζίμετηκουλτούρα τους και στοιχεία της ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής, στοιχεία χαρακτηριστικά της

«Αιώνιαςπόλης».

Ο επισκέπτης της σύγχρονης Πάτρας ελάχιστα πράγματα μπορεί να αντιληφθεί για τη μορφή του οικισμού και την οργάνωση του χώρου της

ρωμαϊκής Πάτρας, καθώς τα λείψανα των μνημείων της περιόδου αυτής βρίσκονται θαμμένα κάτω από τα θεμέλια των νεοκλασσικών σπιτιών και των μεταπολεμικώνπολυκατοικιών.

Άραγε, πόσο αναπτύχθηκε η πόλη της Πάτρας κατά τη ρωμαϊκή εποχή; Τι πρότειναν οι Ρωμαίοι Αυτοκράτορες να κτιστεί στην Πάτρα; Ποια από τα ρωμαϊκά μνημεία διασώθηκαν έως σήμερα; Με αυτά τα ερωτήματα θα εξετάσουμε τις ανασκαφές που φέραν στο φως μια «μικρή» εικόνα της

ΡωμαϊκήςΠάτρας.

Σκοπόςλοιπόναυτήςτηςερευνητικήςείναινααναδείξειταμνημειακάκτήρια στην πόλη της Πάτρας κατά την Ρωμαϊκή εποχή. Αφού αναφερθούμε στην

ιστορική διαδρομή της Ρωμαϊκής περιόδου θα αναλύσουμε τα σημαντικότερα

είδητωνκτηρίωνχαρτογραφώνταςτιςπεριοχέςστιςοποίεςκτίστηκαν.Επίσης, θαεξετάσουμετονπολεοδομικόχάρτη που συνδέειτο παλιόμε τοννέοαστικό τοπίοτηςπόλης.

Στησυνέχεια,θααναφερθούμεμελίγαλόγιαστακυριότεραρωμαϊκάμνημεία διερευνώνταςταβασικάζητήματαπουεπηρέασαντηδιαμόρφωσητουαστικού τοπίου μέχρι τη σημερινή εποχή και πώς διατηρούνται σήμερα με βάση τις ανασκαφέςκαιπεριγραφές/μελέτεςαρχαιολόγωνκαιτηδιαδρομήτουαρχαίου ΈλληνασυγγραφέακαιγεωγράφουΠαυσανία.

Εικ. 1:ΗΠάτρααπόψηλά

1.1 Η Πάτρα σήμερα

Εικ. 2:ΧάρτηςτηςΕλλάδας(η τοποθεσίατηςΠάτρας).

Εικ. 3:Χάρτηςμετην

έκτασητηςσημερινής

Πάτρας

ΗπόλητηςΠάτρας(Εικ. 1)βρίσκεταισεεπίκαιρηθέσηαπόγεωπολιτικήκαι στρατηγικήάποψη,εκτείνεταιαπότιςδυτικέςαπολήξειςτουΠαναχαϊκούόρους

μέχρι και τις ακτές του Πατραϊκού κόλπου και βρίσκεται προς τα ΒΒΔ παράλια

τηςΠελοποννήσου1 (Εικ. 2, 3).ΑποτελείπρωτεύουσατουΝομούΑχαΐαςκαιέχει

πληθυσμό167,446κατοίκους,σύμφωναμετηναπογραφήτου20112

Αποκαλείται Πύλη της Ελλάδας προς τη Δύση, καθώς είναι διεθνές εμπορικό

κέντρο,μεγάλολιμάνικαικομβικόσημείογιατοεμπόριοκαιτηνεπικοινωνίαμε

την Ιταλία και την Ευρωπαϊκή Δύση ευρύτερα. Έχει ενδιαφέρουσα ρυμοτομία

και πολλά αξιόλογα κτίρια (νεοκλασικά, μεσοπολεμικά, βιομηχανικά κ.α.), ενώ διαιρείται ευδιάκριτα σε Άνω και Κάτω Πόλη3 . Όμορφα νεοκλασικά κτήρια

στολίζουντηνπόλητωνοποίωνοιδρόμοικαταλήγουνστηθάλασσα.

Σε κάποιες περιοχές της, οι οποίες βρίσκονται κοντά σε αστικούς οικισμούς, κυρίως στην Άνω πόλη, είναι υπό ανασκαφή. Από τις αρχαιολογικές έρευνες

ανακαλύφθηκανερείπιάτηςπουμαςδίνουνσημαντικέςπληροφορίεςκαθώςκαι ευρήματαπουμαςπαραπέμπουνστοναρχιτεκτονικόσχεδιασμό,τη ρυμοτομία τηςπόληςαλλάκαιτην αισθητική κατάτηνρωμαϊκήπερίοδο.

Η εν λόγω περιοχή είναι ευνοημένη από την εύφορη πεδιάδα που την περιβάλει, τους χαμηλούς λόφους γύρω της, τα ποτάμια που ρέουν στην πεδιάδα καθώς και από το γεγονός ότι έχει άμεση πρόσβαση στη θάλασσα. Η

χωρική εμβέλεια της Πάτρας καθώς και η έκτασή της κατά την διάρκεια των

χρόνωνπαρουσίαζε μεταβολές. Σεκάποιες ιστορικέςπεριόδους εκτεινόταν έως

τηνκοίτητουΠείρουποταμούπροςταδυτικάκαιτοακρωτήριοτουΔρεπάνου

προς τα βορειοανατολικά, ενώ τα δυτικά και ανατολικά όρια ήταν πιο

1 Θωμόπουλος, Η πόλις Πάτραι, από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του 1821,σελ.15

2 ΑπότηΔιάλεξητηςdiNapoli.

3 ΑπότηνερευνητικήτηςΓ.Κοφτερή,«Πώςεπηρέασανοιαρχαιότητεςστηνπολεοδομικήεξέλιξη

τηςπόληςτηςΠάτρας»,2017,Πάτρα,σελ.4

συγκεκριμένα λόγω της ύπαρξης της θάλασσας και του Παναχαϊκού όρους που

αποτελούσανφυσικάκαιοικονομικάόρια4 .

Κατά τον τοπικό μύθο, το όνομα της πόλης προέρχεται από τον Πατρέα, τον

μυθικόοικιστήτηςπόλης, ένανΑχαιόαπότη Σπάρτη. ΟΠατρεύς ήτανγιοςτου

Πρευγένους του γένους των Αγιδών και απόγονος του Λακεδαίμονος. Λέγεται

ότι οι Αχαιοί επέτρεψαν στον Πρευγένη να κτίσει πόλη, στην οποία δώθηκε το

όνομα του γιου του, του Πατρέως. Ο Πατρεύς λέγεται ότι ηγήθηκε τις αποικίες

των Αχαιών, μετά την εκδίωξη των Ιώνων και κατέλαβε την Αρόη5, την οποία

μεγάλωσε, οχύρωσε και έδωσε σε αυτή το όνομά του (1082 ή 1041 π.Χ.)6 .

Μεγάλωσε την πόλη μέσω της συνένωσης των προϊστορικών οικισμών της

Αρόης, της Άνθειας και της Μεσσάτιδος και έδωσε στο συνοικισμό το όνομα Πάτραι. Ωστόσο,οινεότεροιειδικοίυποστηρίζουνότιτο″τοπωνύμιοσχετίζεται

με τα ευγενή γένη πάτραι (=φράτραι), που έλαβαν μέρος στο συνοικισμό της πόλης.7

Μελετώντας την πόλη ως προς τη ρυμοτομία της, ο χάρτης του πολεοδόμου, αρχιτέκτονα και ζωγράφου Βούλγαρη θεωρείται ως

βάση του σημερινού αστικού

σχεδιασμού της Πάτρας (Εικ. 4). Το

σχέδιο λοιπόν της πόλης δείχνει να

έχει τη μορφή ενός μεγάλου παραλληλόγραμμου που συνόρευε με την παραλιακή ζώνη και ενός δεύτερου

που κατέληγε στις παρυφές της παλιάς πόλης. Δεκαεπτά κάθετοι ευρύτατοι ανηφορικοί δρόμοι διασταυρώνοντανσεορθέςγωνίες,με οκτώ οριζόντιους, διαιρώντας την πόλη σε εκατό μεγάλα οικοδομικά τετράγωνα8 . Ο Βούλγαρης σχεδίασε επίσης να κατασκευάσει «εννέα συμμετρικές πλατείες, αποβάθρες, ευρύχωρες και μακρινές λεωφόρους

Εικ. 4. ΧάρτηςτηςΠάτρας1829

4 ΠετρόπουλοςκαιΡιζάκης,1994,σελ.5

5 Αρόη:Οπρώτοςοικισμός(δήμος)τωνΠατρών.Εύμηλοςαυτόχθωνβασιλεύςολίγουλαού κατώσκησεναυτήν,κατάτηνμυθολογία.ΟΤριτοπόλεμοςτουεδίδαξετοντρόποτηςδι’αρότρου σποράτουσίτουκαιωκησεπόλιν,ηοποίαεπίτηαρόσειτηςγηςεκλήθηΑρόη.ΌθενΑρόη οικισμόςτωνκαλλιεργούντωντηνπεδιάδαγεωργών.(βλ.ΤριανταφύλλουΚ.Ν.(1980) Ιστορικό Λεξικό των Πατρών,Πάτρα,β’έκδοση,σελ.51).

6 Τριανταφύλλου[1980] Ιστορικό Λεξικό των Πατρών,σελ.306.

7 ΠετρόπουλοςκαιΡιζάκης,1994,σελ.6.

8 ΠαύλοςΚυριαζής,«ΣταμάτηςΒούλγαρης.Οαγωνιστής,οπολεοδόμος,οάνθρωπος»,στο: Συλλογικό, Πρώτοι Έλληνες τεχνικοί επιστήμονες περιόδου απελευθέρωσης,εκδ.Τεχνικό

ΕπιμελητήριοΕλλάδος,Αθήνα,1976,σελ.158

επενδεδυμένες με δέντρα και τέλεια αεριζόμενες, σιντριβάνια, στοές, πράσινες περιοχέςγύρωαπότοκάστρο,καιτρειςκύριεςεισόδουςπουθαανοίγουνστους δρόμουςγιαΓαστούνη,ΚαλάβρυτακαιΚόρινθο»9 .

Μέσα στις νεώτερες ιδέες της πολεοδομίας του 19ου αιώνα της Πάτρας, ο Βούλγαρης σχεδίασε το ορθογώνιο πλέγμα της Άνω Πόλης

ακολουθώντας

τον

προσανατολισμό της διάταξης της ρωμαϊκής αποικίας, Colonia Augusta Aroe

Patrensis(CAAP)πουιδρύθηκεαπότονCaesarAugustusτο14π.Χ.

ΕπίσηςπαρουσίασετηνέαΚάτωΠόλητηςΠάτραςπροβλέπονταςτομέλλον

της κατά μήκος της ακτογραμμής ως λιμάνι. Μπορεί να υποστηριχθεί ότι το

σχέδιο της Κάτω Πόλης βασίζεται στη στρατιωτική εκπαίδευση του Βούλγαρη

καιστηγνώσητουστρατιωτικούσχεδιασμού.

Ηρωμαϊκήπολεοδομίασεσχέσημετιςυγιείςπόλεις,γνωστέςσεεμάςμέσω

του Marcus Vitruvius Pollio, του Ρωμαίου αρχιτέκτονα και στρατιωτικού

μηχανικού και της πραγματείας του "De Architectura", ήταν αφιερωμένη στον ίδιοτονΚαίσαραΑύγουστο.Η«DeArchitectura»τονίζειότιηκαλύτερηεπιλογή

για την κατασκευή πόλεων είναι μια πολύ υγιής τοποθεσία (primum electio), όπουοιδρόμοιπροσανατολίζονται έτσιώστε ναχρησιμοποιούνταοφέληαπό τις κατευθύνσεις του ανέμου. Σημαντικό είναι ότι το σχέδιο πλέγματος της Πάτρας είναι προσανατολισμένο σύμφωνα με τους βορειοανατολικούς και νοτιοδυτικούς πνέοντες τοπικούς ανέμους. Ο Δημακόπουλος (1986) βρίσκει άμεσες συνδέσεις μεταξύ του σχεδίου της Πάτρας και των λεπτομερών καταγραφώναπότονΈλληναιστορικόΠολύβιο(ΒιβλίοVI,Ιστορίες)τηςαπλής ρύθμισης του πλέγματος που οι Ρωμαίοι εφάρμοζαν παντού για να εγκαταστήσουνταστρατόπεδά10 τους11 .

Στις μέρες μας, οι ανασκαφές έφεραν στο φως σημαντικά και μεγάλα ρωμαϊκά μνημεία, τα οποία είναι προσβάσιμα, πολύ κοντά στους αστικούς οικισμούςκαιαποτελούνσημαντικάαξιοθέατα.Τακυριότερααπόαυτάείναιτο ανοικτό Ρωμαϊκό Ωδείο, τρία τμήματα του Ρωμαϊκού Σταδίου12 , η τοξωτή κεραμοσκεπήτου ΡωμαϊκούΥδραγωγείουκαι ηΓέφυρα τηςΑρέθας. Ακόμα σε σημείαοδώνεντοπίζονταιρωμαϊκάλουτράανάμεσασεμοντέρνασπίτια,κοντά

στοΠαλαιόΔημοτικό ΝοσοκομείοκαιτοΚάστρο, καιφυσικά, στο Μουσείο της

9 ΖακΜανζάρ(JacquesMangeart,συνιδρυτήςτηςΓαλλο-ελληνικήςεφημερίδας«LeCourrier d'Orient»), Souvenirs de la Morée: recueillis pendant le séjour des Français dans le Peloponèse, Igonette, Paris, 1830,καιΖακΜανζάρ, Αναμνήσεις από τας Πάτρας (1828-1829), Η δημιουργία

μιας νέας πόλης,ΕκδόσειςΦαρφουλάς,Αθήνα,2019.

10 Σταλατινικάέναρωμαϊκόστρατόπεδοήστρατιωτικόφρούριολεγόταν Castrum ή Castra

βασισμένοσεένατυπικόμοντέλο,οιαρχέςτουοποίουχρησιμοποιήθηκανεπίσηςγιατη διαμόρφωσητωνπόλεων.

11 Δημακόπουλος,Jordan(1986),"RomanManifestationsinNeo-ClassicalGreece.Atownplanof PatrasbyStamatiBulgari",Architectura,vol.16,Issue1,pp.22-41.

12 ΈνακομμάτικοντάστηνοδόΗφαίστουκαιέναάλλοστηνοδόΠαντανάσσηςκαιΑλ. Υψηλάντου

Πάτρας, όπου μεταφέρθηκαν σε έκθεση αρκετά σωζόμενα τμήματα οικίων, ταφών,λουτρών,ληνώνκαιλάφυραεργαστηρίων.

1.2 Ρωμαϊκή Πάτρα

Η κλασική πόλη Πατρών κτίστηκε γύρω στα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ., αναπτύχθηκε σταδιακά και για πρώτη φάση της ακμής χρονολογείται στην ύστερη ελληνιστική περίοδο, όταν οι Ρωμαίοι αναγνώρισαν τη μεγάλη στρατηγικήσημασίατηςλόγωτηςγεωγραφικήςτηςθέσης13

Όταν η Πάτρα υποτάχθηκε στη Ρώμη το 146 π.Χ, κατά τον 2ο και 1ο αιώνα π.Χ.το λιμάνι έπαιξεσημαντικόρόλοστηνεπικοινωνίαμετηΡώμηκαιτηΔύση, καιχάριςσεαυτόοιεμπορικέςτηςεπαφέςπυκνώθηκαν.Πράγματιεπέτρεπετην γρήγορη θαλάσσια επικοινωνία μέσω του Κορινθιακού Κόλπου με τη Ρώμη και

την υπόλοιπη Ιταλία. Η μεγαλύτερη ακμή της Πάτρας, αποτελούμενη από

Ρωμαίους και γηγενείς Πατρινούς14 χρονολογείται στην αυτοκρατορική εποχή, όταν ιδρύθηκε από τον Οκταβιανό Αύγουστο στην πόλη μια νέα ρωμαϊκή

αποικία με την ονομασία Colonia Augusta Achaica Patrensis (CAAP), όπως

συμπεραίνει κανείς από νομισματικά ευρήματα το 14 π.Χ 15 Η νέα αποικία οικίστηκεμεμιαπλούσιαενδοχώρα,μιαζώνηγηςπουμπορούσεναεξασφαλίσει

την ευημερία των κατοίκων της. Επίσης ο φυσικά εύφορος χώρος της Πάτρας

πολλαπλασιάστηκε, αφού η αποικία απέκτησε την ύπαιθρο των πόλεων της βορειοδυτικήςΑχαϊας16

Ρωμαίοι αυτοκράτορες, που ήταν ο Τιβέριος17, ο Νέρων18, και ο Αδριανός19

αλλά κι άλλοι έδωσαν προνόμια στην πόλη της Πάτρας, η οποία μεταβλήθηκε

και έγινε λαμπρή και πασίγνωστη στην εποχή τους. Της πρόσφεραν λαμπρά

δημόσια οικοδομήματα όπως το ρωμαϊκό Ωδείο, το Στάδιο, μια Νυμφαία, Λουτρά και αποκτά σημαντικά έργα υποδομής, όπως το Λιμάνι, το Ρωμαϊκό Υδραγωγείο20,τηγέφυρακαθώςκαινέουςδρόμους21

13 Μ Πετρόπουλος-Ριζάκης, Αρχαία Πάτρα

14 Βλ.JohnWiley&SonsLtd, A Companion to Roman Art,2015,USA,σελ.536

15 Βλ.Μ.Πετρόπουλος, Ρωμαϊκές παρεμβάσεις στο πολεοδομικό σχέδιο της Πάτρας,Μαρτίου 2006,Πάτρα,σελ.39

16 Σύμφωναμετηνδιάλεξη(γιατοΡωμαϊκόΩδείοΠατρών)πουπαρουσιάστηκεαπότην

ValentinadiNapoli

17 Τιβέριος:Κλαύδιοςαυτοκράτοραςβλ.λ.νομίσματα(Θωμόπουλος174-5,242-3),πηγή:0. Τριανταφύλλου[1980]ΙστορικόΛεξικότωνΠατρών,σσ.386

18 Νέρων:ΑπεβιβάσθηειςΠάτραςτοα’τατέλητου66μ.Χ.,βλ.ΙστορικόΛεξικότωνΠατρών, Τριανταφύλλου[1980],σσ.265.

19 Αδριανός:ΡωμαϊκόςΑυτοκράτωρ,ελθώνειςΠάτραςτο122μ.Χ.ΑπότοβιβλίοΙστορικό

ΛεξικότωνΠατρών,Τριανταφύλλου[1980],σελ.31.

20 ΔώροτουαυτοκράτοραΑδριανού.

21 ΣταυροπούλουΓάτσηΜ.&ΑλεξοπούλουΓ.Ζ.[2015],(Α’Κεφάλαιο)«ΝεώτεραΠολεοδομικά

ΔεδομένατηςΠόληςτωνΠατρώνκατάτηΡωμαϊκήπερίοδο.Συμβολήστοοδικόδίκτυο»,(2017)

στο Annuario della Scuola Archeologica di Atene e delle Missioni Italiane in Oriente (vol. 93, ser. III, 15),ScuolaArcheologicaItalianadiAtene(SAIA),σσ151

1.2.1 Έκταση

Κατά τον 2ο αιώνα μ.Χ. η Πάτρα βρίσκεται στη μεγαλύτερη ακμή της, τότε

που την επισκέφτηκε ο περιηγητής Παυσανίας. Την εποχή εκείνη, εκτεινόταν

στη νότια και νοτιοδυτικά της ακρόπολης και ήταν στολισμένη με πολλά ιερά

καιάλλαοικοδομήματα.

Η επέκταση του αστικού σχεδίου, όπως μελέτησε ο Μ. Πετρόπουλος από τις

ανασκαφές (2006, σελ. 49), άρχισε αμέσως από την εποχή του

Αυγούστου22 ΌπωςπεριγράφουνοΜ. ΠετρόπουλοςκαιΑ. Ριζάκης, «οι Ρωμαίοι

κρατούν το βασικό πολεοδομικό σχέδιο της ελληνιστικής πόλης, αλλά προβαίνουν και σε σταδιακές επεκτάσεις του, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει ενιαίος προσανατολισμός στους δρόμους των διαφόρων συνοικιών της.»23 .

ΕπειδήλοιπόνοπληθυσμόςτηςΠάτραςαυξήθηκεμετουςμη-Πατρινούςπολίτες

που εγκαταστάθηκαν εκεί, το σχέδιο της πόλης επεκτάθηκε προς τα δυτικά, κοντάστιςβορειοδυτικέςπαραλίεςπουδενήτανκατοικημένεςέωςτοτέλοςτης ελληνιστικής περιόδου. Εκεί έχουν εγκατασταθεί ζώνες λατρείας, εργαστήρια

καιοικίες.Μαζίμεαυτά,αναπτύχθηκεσημαντικάτοΛιμάνι(Εικ. 5).

Εικ. 5. ΗεπέκτασηΠόληςτηςΠάτραςκατάτηρωμαϊκήπερίοδο(31μ.Χ)

Κύριο µέληµα των Ρωµαίων ήταν η ανάπτυξη µεγάλων διοικητικών και

οικονοµικών κέντρων στην περιφέρεια για να αποτελέσουν το σύνδεσµο

ανάµεσα στις µικρές πόλεις και την κεντρική εξουσία. Σύμφωνα με την διάλεξη της Valentino di Napoli24, είχαν αναπτυχθεί τέσσερις πολεοδομικές ενότητες

22 Μ.Πετρόπουλος[Μαρτίου2006], Ρωμαϊκές παρεμβάσεις στο πολεοδομικό σχέδιο της Πάτρας, Πάτρα,σελ.49.

23 Μ.Πετρόπουλος-Ριζάκης, Αρχαία Πάτρα,σελ.37. 24 Σύμφωναμετηδιάλεξη(γιατοΡωμαϊκόΩδείοΠατρών)πουπαρουσιάστηκεαπότην ValentinadiNapoli

προςτοκέντροτηςρωμαϊκήςπόληςκαιαποτελούν:1)τηνπεριοχήτουΛιμανιού

Βορρειοδυτικά, 2)τηΖώνητουΘεάματος(Ωδείο, Στάδιο), 3)τηνΑκρόποληκαι

4)τηνΠεριοχήτηςΑγοράς.

Η πόλη επεκτάθηκε προς Δυσμάς (Υψηλά Αλώνια) και προς την πλευρά της

θάλασσας,όπουυπήρχανμεμονωμένασπίτια,πουήταν αγροικίες.Τοίδιοείχαν

κτιστεί και σε μικροπροεκτάσεις της πόλης, προς Ανατολικά και Βορειοανατολικά, δηλαδή εγκαταστάθηκαν νέες οικίες και ρωμαϊκές βίλες στα υπαίθριατηςΠάτρας.

1.2.2 Οδικό Δίκτυο

Η ρωμαϊκή πόλη της Πάτρας, ως προς τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό της, ακολούθησε το Ιπποδάμειο Κάνναβο (Εικ. 6), δηλαδή το σταυροειδές σχήμα

που

ισχυροποιήθηκε με την αύξηση του μεγέθους των δύο κεντρικών αξόνων

του cardo maximus (Ανατολική και Δυτική κατεύθυνση) και το decumanus maximus (ΒόρειακαιΝότιακατεύθυνση)25 μεσημείοτομήςαξόνωνστοκέντρο

του κόσμου mundus. Έτσι μαζί με τους υπόλοιπους δρόμους με τους νέους

ρωμαϊκούς και με κάποιους ελληνιστικούς που κράτησαν ήταν σχεδόν απολύτως προσανατολισμένοι προς όλα τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα (Βορρά,Νότο,Ανατολή,Δύση),μεμικρήαπόκλισηπροςΑνατολικά(10ο-12ο).Με

τοδρόμο cardo maximus οιΡωμαίοι-Πατρινοίκατευθύνονταιπροςτηθάλασσα

όπουβρίσκεταιτοΛιμάνι.

Η εξέλιξη του οδικού δικτύου της πόλης επέβαλε κάποιους ελληνιστικούς

δρόμους να καταργηθούν και από πάνω τους να κτιστούν ρωμαϊκά κτήρια, όπως στην οδό Μπουκαούρη 109 και Καραντζά, προς Ανατολικά της πλατείας

ΥψηλώνΑλωνίωνήστηνοδόΓούναρη.Επίσης,έπρεπεναγκρεμιστούνορισμένα

ελληνιστικά σπίτια, ώστε να εξαπλωθούν οι ρωμαϊκοί δρόμοι, όπως στην οδό Ι. Βλάχου και Μιαούλη. Σχεδόν όλοι οι δρόμοι είχαν τις περισσότερες φορές στο κέντρο του άξονά τους μεγάλους κτιστούς καμαροσκεπείς υπόγειους υπονόμους26 . Όσογιατα πεζοδρόμια κατασκευάστηκανείτεστημίαπλευράτου πλακόστρωτου δρόμου είτε σπανιότερα και στις δύο πλευρές. Στον τομέα της οικιακής διακόσμησης, η Πάτρα υιοθετεί παρόμοια πεζοδρόμια με εκείνα που βρέθηκαν σε άλλα κέντρα της ρωμαϊκής επαρχίας της Αχαΐας. Αυτό που είναι αξιοσημείωτο, ωστόσο, είναι ότι αριθμός των πεζοδρομίων κατασκευάστηκαν

σύμφωναμετηναυστηρήιταλικήπαράδοση27 .

25 Παπαποστόλου1991,σελ.316.

26 Μ.Πετρόπουλος, Η Πάτρα αποικία του Αυγούστου,2006,Πάτρα(σελ.54).

27 ΠετρόπουλοςΜ(2006),«Ρωμαϊκές παρεμβάσεις στο πολεοδομικό σχέδιο της Πάτρας»,Πάτρα: ScuolaArcheologicadiAtene,ΙνστιτούτοΕλληνικήςκαιΡωμαϊκήςΑρχαιότητας(Ε.Ι.Ε.),Πάτρα, σελ.55-56

Εικ. 6. Ρωμαϊκοίδρόμοιστονπυρήνατηςπόλης.

1.2.3 Αναλημματικοί Τοίχοι

Το κεκλιμένο έδαφος επέβαλε την κατασκευή μιας σειράς αναλημματικών

τοίχων γιατηδημιουργίατεχνητών ανδήρων για τηνκαλύτερηπροσαρμογήσε επίπεδες εκτάσεις των ρωμαϊκών κτηρίων, για τη συγκράτηση χαλαρών υπερκείμενων χωμάτων και για τη συγκράτηση οδοστρωμάτων (οδός Ηλ. Μηνιάτη).Γιααυτούςτουςλόγουςαξιοποιήθηκεόληηέκτασητηςπόλης.

Κατά τον Πετρόπουλο (2006, σελ. 51-54) οι Ρωμαίοι κατασκεύασαν τους αναλληματικούςτοίχουςτόσο ΝότιατηςΑκρόπολης όσοκαιΔυτικά προςαυτή, προςτησημερινήοδόΑγ.Γεωργίου,στηνπεριοχήγνωστήωςΓεντήΑγά(Εικ. 7).

Άλλες περιοχές όπου κατασκευάστηκαν αναλημματικοί τοίχοι:

 Δυτικά της Ακρόπολης. Ξεκινούν από την περιοχή του Καραμανδανείου Βρεφοκομείου και φθάνουν έως τη γωνία των οδών Ερμού και Καραϊσκάκη.[Πετρόπουλος2006,σελ.53]

 Δυτικά προς την οδό Τριών Ναυάρχων, όπου το λοφώδες έξαρμα πέφτει απότομα.[Παπαποστόλου1971,σελ.312]

 Στην Ανατολική πλευρά των Υψηλών Αλωνίων (εικ. 8), στο ύψος της συμβολής της με την Αθ Διάκου ένας αναλημματικός τοίχος στήριζε μια μικρήρωμαϊκήπλατεία.[Παπαποστόλου1991,σελ.311]

Εικ. 7. ΟιαναλημματικοίτοίχοιτηςΠάτρα

Οι περισσότεροι αναλληματικοί τοίχοι κατασκευάστηκαν κατά το opus testaceum,ενώοιυπόλοιποικατάτοopusreticulatum.

Εικ. 8. ΟαναλημματικόςτοίχοςκάτωαπόταΥψηλάΑλώνια,Πάτρα,2021.

2.1.1: Ακρόπολη και ρωμαϊκοί Ναοί

Η Ακρόπολη της Πάτρας

Στη θέση του σημερινού οχυρωματικού Κάστρου της Πάτρας λέγεται ότι

υπήρξε ο ναός της Αρτέμιδας (Ακρόπολη της Πάτρας). Σύμφωνα με τον Μ.

Πετρόπουλο(2006,σελ.57)ηακρόποληείχεχάσειτοναµυντικότηςχαρακτήρα, αφούεγκαθιδρύθηκεηPaxRomana,καιμετατράπηκεσεσημαντικήλατρευτική

ζώνη. Εκεί όπως αναφέρεται από τον Παυσανία (VII,18,8), οι Πατρινοί και οι

Ρωμαίοι τελούσαν τα Λάφρια28 μια φορά το χρόνο. Δυστυχώς, δεν υπάρχουν

πολλάστοιχείαγιατηνμορφήτηςΑκρόποληςστουςΡωμαϊκούςχρόνους.

Ναοί

της ρωμαϊκής Πάτρας

ΟΠαυσανίαςαναφέρεταιστοβιβλίοτουστουςναούςκαιδίνειτηνεντύπωση

ότι οι Ρωμαίοι σέβονταν τα ιερά των Ελλήνων. Επίσης, σύμφωνα με τη μελέτη

τουΠετρόπουλουοιΡωμαίοικτίσανκαι αιγυπτιακούςναούς, όπως τουΣέρεπη (Οδό Μαιζώνος 205 και Τριών Ναυαρχών) κοντά στη μαντική πηγή της Δήμητρας (στο παραλιακό άλσος κοντά στον Αγ. Ανδρέα) και το αιγυπτιακό μαντείο,το Λυχνομαντείο (οδόςΜπουμπουλίνας67-69)29 .

Το σύστημα της ρωμαϊκής ναοδομίας περιελάμβανε το συνδυασμό τριών

διαφορετικών ρυθμών στο ίδιο οικοδόμημα με τους κίονες σε δωρικό και ιωνικό ρυθμό,ενώτακιονόκρανασε κορινθιακό

Οι ναοί αποκτούν έτσι έντονη κλιμάκωση και διαρθρώνονται συμμετρικά γύρωαπόένανκεντρικόάξονα.Οιρωμαϊκοίναοίκτίστικανσεαστικέςπεριοχές, σε σχέση με τους αρχαίους ελληνικούς ναούς, που η τοποθέτησή τους ήταν σε υψηλέςπεριοχές,έξωαπότοκέντροτηςπόλης.Τομέγεθοςτωνρωμαϊκώνναών ήταν μεγάλο, αλλά συγκρίνοντάς το με τον εσωτερικό χώρο τους είχε μικρές αίθουσες(cell).Μεγάλοχαρακτηριστικότωνρωμαϊκώνναώνήτανηθεμελίωσή τους πάνω σε υψηλό ορθογώνιο κτιστό κρηπίδωμα (podium), καθώς και μια

επιβλητική κλίμακα που οδηγούσε στην είσοδο των ναών στα ανατολικά, τονίζονταςιδιαίτερατηνπρόσοψήτους(εικ. 10α και 10β) 28 Βλ.ΠάντουΑ.Πάντου, Τα σφραγίσματα της Αιτωλικής Καλλιπόλεως,1984,Αθήνα,σελ.293 29 Μ.Πετρόπουλος,1999,σελ.132-139

Εικ. 10α:MaisonCarreedeNimes,Γαλλία.

. 10β:Σχέδιοτουρωμαϊκούναού.

Οι ναοί της ρωμαϊκής αποικίας στην Πάτρα, όπως έχει συμβεί γενικά στους

ελλαδικούς χώρους, ακολούθησαν τα ρωμαϊκά πρότυπα και κατασκευάστηκαν

πρόστυλοιμεβαθειάπρόσταση,όπωςαυτοίστηδυτικήπλευράτηςαγοράςτης

Κορίνθου.

Ιεροί Ναοί που υπήρχαν στην Πάτρα κατά τη ρωμαϊκή περίοδο:

 Κατά μήκος της θάλασσας υπήρχε άλσος, όπου κτίστηκαν δύο ναοί: ένας

της Αφροδίτης και ένας του Απόλλωνα. Υπήρχε μια λατρευτική ζώνη στο

λιμάνι, αφιερωμένη κυρίως στην Αφροδίτη και στον Ποσειδώνα. Δίπλα

από το άλσος υπήρχε και ένα άλλο ιερό που αφιερωνόταν στη θεά

Δήμητρα30 (Παυσανίας,7,21.11).

 Στη Ρωμαϊκή Αγορά υπήρχε ένας ναός του Ολύμπιου Δία (Παυσανίας 7, 20.3), που ο Ι.Α. Παπαποστόλου πιθανολογεί ότι βρισκόταν μάλλον στη θέση του σημερινού ναού του Παντοκράτορος. Ο ίδιος ο θεός είναι (καθισμένος)σεέναθρόνομετηνΑθηνάναστέκεταιδίπλατου.Πέρααπό τον Ολύμπιο Δία είναι η εικόνα της Ήρας και το ιερό του Απόλλωνα, που προϋπήρχε,τουλάχιστοναπότηνελληνιστικήπερίοδο.

 Πριν από το ιερό της Αθηνάς βρίσκεται ο τάφος του Πρευγένη (Παυσανίας, 7.20.9)]. Κάθε χρόνο του πρόσφεραν θυσίες για να τον τιμήσουνωςήρωακαιτοίδιοέκανανκαιστονΠατρέα.

 ΝαόςΑρτέμιδοςΛιμνάτιδος,στηνότια Αγορά.

 ΝαόςτουΜίθρα(στηναγορά)[κατάτονΠαπαχατζή].

 ΛείψαναΙερούσταΥψ.Αλώνια.

 ΝαοίΚυβέληςκαιΆττη(ανάμεσαστηνΑκρόποληκαιτηνΑγορά).

 Μιαενότηταιερώνναώνστορωμαϊκό Στάδιο.

 Σύμφωνα με την περιγραφή του Παυσανία δίπλα από το θέατρο της Πάτρας υπήρχε ένας ναός του Νέμεσις και ένας άλλος της Αφροδίτης31 (εικ. 11).

Εικ. 11:Ερείπιαναών,μπροστάαπότοΩδείο.

30 ΣχετικάγιατηλατρείατηςθεάςΔήμητρας,βλ.ΠετρόπουλοςΜ., Η λατρεία της Δήμητρας στην Αχαΐα.

31 Pausanias.PausaniasDescriptionofGreeceμεαγγλικήμεταγλώττισηαπότουςW.H.S.Jones, LittD.,andHA Ormerod,MA.,σε4Τόμους.Cambridge,MA,HarvardUniversityPress; Λονδίνο, WilliamHeinemannLtd.,1918

Ο Παυσανίας μιλεί περί υπαίθρου της Αγοράς, όπου βρισκόταν το άγαλμα

τηςΑθηνάςκαιοτάφοςτουΠατρέως.ΥπήρχεκαιέναΟλυμπείονμεάγαλματης

Ήρας και ένας ναός του Απόλλωνα, το άγαλμα του οποίου ήταν χάλκινο

(Θωμόπουλος 198 επ. Meyer 2197 επ.)32 Η Πάτρα είχε πολλούς ναούς στη

λατρευτική ζώνη της Αγοράς που με τον καιρό λειτουργούσε παράλληλα ως

τέμενος όπου λατρεύονταν σημαντικά πρόσωπα, όπως ο Πατρεύς, μαζί με τους

θεούςτηςεποχής.

ΚατάτονΒιτρούβιο,οιρωμαϊκοίναοίήτανμετουςσηκούςκτισμένουςκατά

τοopustestaceum,αλλάμετουςθριγκούςκαιτουςκίονεςλίθινους[Βιτρούβιος, 2,8,9,PlinNH.,35,172]

Εικ. 12.Χάρτηςλατρευτικώνεγκαταστάσεων.

32 Τριανταφύλλου(1980), Ιστορικό Λεξικό των Πατρών, σελ.30

2.1.2: Η Ρωμαϊκή Αγορά (Forum)

Η τοποθέτηση της Ρωμαϊκής Αγοράς

Όπως ακριβώς έχει μελετηθεί από τον Πετρόπουλο (2006, σελ. 59), η Αγορά

της Πάτρας ήταν πιθανόν κοντά στα Υψηλά Αλώνια κατά την ελληνιστική

εποχή, προτού μεταφερθεί προς το κέντρο της πόλης κατά τον 2ο αι. μ.Χ. Η

ΑγοράτηςΡωμαϊκήςΠάτραςλοιπόν,σύμφωναμετημαρτυρίατουΠαυσανία(7, 20.6): «έχεται δέ τής αγοράς το ώδείον», δηλαδή βρισκόταν πολύ κοντά στο Ωδείο. Ο ίδιος ο αρχαίος περιηγητής τη θεώρησε ως το μεγαλύτερο τμήμα της

πόλεως, περισσότερο και από τη διακοσμημένη Ακρόπολη, η οποία βρισκόταν βόρειατηςΑγοράς(Εικ. 13).

Εικ. 13:ΗρωμαϊκήΑγοράΠάτραςΧάρτης(σύμφωναμεπεριγραφέςτουΠαυσανίακαι έρευνεςτουΘωμόπουλου)

Για να βρεθούν στοιχεία της ρωμαϊκής Αγοράς της Πάτρας είχαν πραγματοποιηθείανασκαφές στηνοδόΓερμανού, όπουυπάρχειμια πόρταπου οδηγεί σε ένα ημιυπόγειο κτήριο (Εικ. 14α), όπως εκτιμά η επιβλέπουσα ΜηχανικόςτουέργουκατεδάφισηςΕύαΑθανασοπούλου33 .Αυτόβγήκεστοφως περαιτέρω στην οδό Λοντού 25, όπου βρέθηκαν τα ερείπια που ανήκουν σε συγκρότημα κρυπτής στοάς (cryptoporticus) με μήκος 15 περίπου μέτρων (Εικ. 14β) Αυτό το δεδομένο επιβεβαιώνει πως η ρωμαϊκή αγορά της Πάτρας αναγείρθηκε από την οδό Γερμανού και έφτανε έως το ρωμαϊκό υδραγωγείο, στηνοδόΗφαίστου.ΕίναιεξίσουσημαντικήηυπόθεσητουΙ.Α.Παπαστάμου,ο

33 Πάτρα:Στο"φως"μυστικήκρύπτηστηνοδόΓερμανού,(9.10.2017),Availableat:

(https://wwwpatraseventsgr/article/308086-patra-sto-fos-mistiki-kripti-stin-odo-germanoudeite-pou-odigei-foto)

οποίος αποδεικνύει με βάση τις σωστικές ανασκαφές ότι η αγορά της Πάτρας

βρισκόταναπότηβόρειαμεριάτουΡωμαϊκούΩδείουκαιπροςτηΝότιαπεριοχή

τηςΑκρόπολης,όπωςπεριγράφειοΠαυσανίας(7,20.3).Εκτόςαπότηνκρυπτή

στοά, δεν βρέθηκαν άλλαακόμαστοιχεία για ναεπιβεβαιωθείη ολοκληρωμένη εικόνατηςΡωμαϊκήςΑγοράςτηςΠάτρας.

Εικ. 14α) ΥπόνομοςτηςΑγοράς (οδόςΓερμανούΠατρών)

Εικ. 14β) ΜέροςτηςΚρυπτήςΣτοάς

τηςΑγοράς(οδόςΛόντου25)

Ο Πετρόπουλος αναφέρεται στις εκτιμήσεις των ειδικών, όπως της Κουμούσης,ότιηκρυπτήστοάπρόκειταιγιατέτοιαπουμορφολογικάείναιίδια με την Κρυπτή Στοά της ρωμαϊκής Αγοράς της Θεσσαλονίκης, όπως φαίνεται

στηνEικόνα 15.

«Η πατρινή στοά», γράφει ο Πετρόπουλος, «χρησιμοποιεί τη βόρεια πλευρά

της ως αναλημματικό τοίχο για τη στήριξη του υπεράνω βόρειου ανδήρου της αγοράς, ενώπρος νότιαοιχώροιτης, μέσωτηςτοξοστοιχίαςτουνότιου τοίχου της, βλέπουν σε ένα δεύτερο και σε χαμηλότερο επίπεδο ευρισκόμενο άνδηρο. Άρα η στοά λειτουργούσε για την ομαλοποίηση του επικλινούς εδάφους με τη δημιουργίαδύοεπίπεδωνανδήρων»(Πετρόπουλος,2006,σελ.60-61).

Λόγω της κατωφέρειας του εδάφους η αγορά αναπτύσσεται σε δύο τουλάχιστον επίπεδα, τα οποία διαχωρίζονται από ένα cryptoporticus, που βρίσκεται υπό ανασκαφή στην οδό Λόντου 25, όμοιο με εκείνο της ρωμαϊκής αγοράς της Θεσσαλονίκης34 . Η νότια πτέρυγα της στοάς που περιέβαλε την πλατεία της αρχαίας αγοράς. Λόγω της κλίσης του εδάφους ήταν τριόροφη, με τονκάτωόροφοναφαίνεταισανυπόγειοςαπότηβόρειαπλευρά(γιαυτόκαιη ονομασία "Κρυπτή Στοά" ή Cryptoporticus στα λατινικά). Ένα τμήμα της έχει αναστηλωθείκαιχρησιμοποιείταισυχνάσανχώροςεκθέσεων35 .

34 Πετρόπουλος και Ριζάκης (2006), Αρχαία Πάτρα, σελ. 39 35 Wikimapia org, Κρυπτή Στοά (Cryptoporticus) (Θεσσαλονίκη) (http://wikimapia org/4356078/el/%CE%9A%CF%81%CF%85%CF%80%CF%84%CE%AE%CE%A3%CF%84%CE%BF%CE%AC-Cryptoporticus).

Μορφολογία της Κρυπτής Στοάς

Η κρυπτή στοά της Αγοράς

της Θεσσαλονίκης (τέλη του

2ου αι. μ.Χ.) είναι μια διπλή

θολοσκεπής στοά που

εκτείνεται κατά μήκος του

αρχαιολογικού χώρου νότια

της της Ρωμαϊκής Αγοράς.

Εξαιτίας της κλίσης του

εδάφους η Αγορά διαιρείται

σε 2 επίπεδα. Με τα 2/3

θολοσκεπή τμήματά της

στοάς που φαίνονται σήμερα

παρατηρείται η οικοδομή της

ως αναλημματικός τοίχος που

στηρίζει την επιχωμάτωση

προς το βορρά, δημιουρ-

γώνταςτηνπάνω πλατεία, τηΜεγαλοφόροσεανυψωμένοάνδηρο.Παράλληλα, η στοά λειτούργησε ως ημιυπόγειο κτίριο με τοξωτές θυρίδες αερισμού (Εικ. 16) και με δύο εισόδους πρόσβασης στα άκρα της. Σχεδόν κοντά της ήταν ο εμπορικός δρόμος, από όπου πιθανόν περνούσαν οι πολίτες της ρωμαϊκής Θεσσαλονίκης για να αποθηκεύσουν τα αποθέματά τους Επίσης, στην κρυπτή στοά βρέθηκαν είκοσι καταστήματα και εργαστήρια, τα οποία είχαν πρόσβαση απότονεμπορικόδρόμο36 .

36 Τσερπέλη Εμμανουέλα (Ιούνιος 2017), Τρισδιάστατη Αποτύπωση της Κρυπτής Στοάς στη Ρωμαϊκή Αγορά Θεσσαλονίκης, , Θεσσαλονίκη: Πολυτεχνική Σχολή Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, σελ. 10-12, Available: (http://ikee.lib.auth.gr/record/292305/files/GRI-201719653.pdf)

Εικ. 16:Τοπέρασματηςκρυπτήςστοάς(cryptoporticus),ΡωμαϊκήΑγοράτηςΘεσσαλονίκης.

Εικ. 15:Εξωτερικήάποψητηςκρυπτήςστοάς (cryptoporticus),ΡωμαϊκήΑγοράτηςΘεσσαλονίκης.

Πλατεία ρωμαϊκής Αγοράς και οι Λειτουργείες

Μια ρωμαϊκή Αγορά ή όπως

λέγεται στα λατικά forum ήταν

ένα σύστημα αλληλένδετων

αυλώνκαικτιρίων37.Ηαυλήτης

(ήπλατεία)λαμβάνονταςγνώση

ότι η κάτοψη μπορεί να έχει

σχήμα Π, όπως της αγοράς στη

Θεσσαλονίκης(Εικ. 17)ήσχήμα

τετράγωνο όπως αυτής στην

Αθήνα(Εικ. 18).

της

Εικ. 17:ΗπλατείατηςΡωμαϊκήςΑγοράς, Θεσσαλονίκη,Αναπαράστασησεμακέτα.

Για την πλατεία της αγοράς της Πάτρας εξακολουθούν να ψάχνουν κι άλλα τμήματα οι αρχαιολόγοι. Επίσης, δεδομένου ότι η κρυπτή στοά της Ρωμαϊκής

ΑγοράςτηςΠάτραςκαι τηςΘεσσαλονίκηςστηρίζουντηνεπιχωμάτωσημετους αναλληματικούςτοίχουςστημίαπλευράτης,αυτόμπορείναμαςοδηγήσειστην υπόθεση πως είτε υπήρχαν δύο πλατείες, ένα υψηλό και ένα χαμηλότερο άνδηρο,είτευπήρχεμόνομίαπλατεία.

Εικ. 18:ΗΡωμαϊκήΑγοράτηςΑθήνας:

1.ΠύληΑρχηγέτιδος-Είσοδος

2.Βεσπασιανές

3.ΡολόγιοΑνδρονίκουΚυρήστου (ΠύργοςΑνέμων)

4.«Αγορανομείο»

5.ΑνατολικόΠρόπυλο

6.Φετιχιέτζαμί

7.Κρήνη

37 Warner-Marien Mary & Fleming William (2005), “The Roman Contribution to Architecture” στο Fleming's Arts & Ideas, Η Π Α: Wadsworth, σελ. 94

Άραγε πώς μπορεί να ήταν η Αγορά της Πάτρας, προτού χαθεί; Για αυτό το

ερώτημα μπορούμε να υποθέσουμε τις λειτουργίες της σε σχέση με την Αγορά τηςΑθήνας,πουλίγοπριναπότηνπερίοδοπουιδρύθηκεηαγοράτηςΠάτρας.

Απότιςαρχαιολογικές έρευνεςτηςΆλκηστιςΧωρέμη,ηΡωμαϊκήΑγοράείναι

μια ορθογώνια υπαίθρια αυλή εμβαδού 111x98τμ. που την περιέβαλαν στοές ιωνικούρυθμούκαιστιςτέσσεριςπλευρέςτης Στοπίσωμέροςτουπεριστυλίου

(Εικ. 19) ανακαλύφθηκαν καταστήματα και αποθηκευτικοί χώροι. «Στη νότια πλευρά και πιθανόν και στη βόρεια υπήρχε και εσωτερικό περιστύλιο με

δωρικούςαρράβδωτουςκίονες.»38 .

Εικ 19:ΑναπαράστασητηςΡωμαϊκήςαγοράςτηςΑθήναςσε3D,Άποψητηςανατολικήςστοάς.

Ένα πρόπυλο με κίονες δωρικού ρυθμού στη δυτική πλευρά της Αγοράς, η πύλη της Αρχηγέτιδος Αθηνάς (Εικ. 20) τοποθετήθηκε

κοντάστοδρόμοπουέχειπρόσβασηπροςένα σημαντικό τοπίο, την Αρχαία Αγορά. Το ανατολικό πρόπυλο, ιωνικού ρυθμού κατασκευάστηκε αρκετά νοτιότερα στην

πορεία του ίδιου δρόμου Η Ρωμαϊκή Αγορά ωςπροςτηναρχιτεκτονικήμορφήτηςκαιτον τρόποένταξήςτηςστονπολεοδομικόιστότης αρχαίας Αθήνας είναι ρωμαϊκή, ως προς τους ρυθμούς, τις μεθόδους κατασκευής και τα επιμέρους αρχιτεκτονικά μέλη βρίσκεται σαφώς μέσα στην ελληνική, κλασική παράδοση.

Εικ. 20: ΗπύλητηςΑθηνάς Αρχηγέτιδος,Ρωμαϊκήαγοράτης Αθήνας.

Σήμερα σώζονται ένα μεγάλο κτήριο, το λεγόμενο Αγορανομείο και στο κέντροτηςνότιαςπλευράςμία κρήνη (Εικ. 21)μεδεξαμενήστοπίσωμέροςτης.

38 Από το σάιτ της Άλκηστις Χωρέμη, Προϊσταμένη της Α' Ε.Π.Κ.Α., Available at: (http://archaeologia.eie.gr/archaeologia/gr/chapter_more_5.aspx)

Εικ. 21:ΑναπαράστασηΚρήνηςσε3D,Ρωμαϊκή ΑγοράτηςΑθήνας.

Η ταβέρνα39 (λατ. taberna) (Εικ. 22)θαμπορούσεναείναιέναδωμάτιοσε

ένα ρωμαϊκό σπίτι που περιβάλλει το αίθριο, αλλά το οποίο είχε τη δική του

είσοδο από έξω και δεν οδηγούσε

στο εσωτερικό του σπιτιού. Αυτά

ταμικράδωμάτιαωςεκτούτουθα

μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν

ως καταστήματα ή εργαστήρια.

Συνήθωςοιτοίχοιήταναπότούβλα

για να ξεχωρίσει η είσοδς των

εμπορευμάτων.Έναήπερισσότερα

δωμάτια υπάρχαν στο πίσω μέρος

της ταβέρνας. Αυτά τα στενά

διαμερίσματα στέγαζαν τους πολύ φτωχούς, ίσως μια φτωχή οικογένεια πελατών πιστή στην οικογένεια που κατοικούσεστοσπίτι.

Εικ. 22:ΜιαεικονογραφημένηΤαβέρνα.

Εκτός από τις παραπάνω λειτουργείες της Ρωμαϊκής Αγοράς, πιθανότατα

υπήρχανφούρνοι(pristine), θερμοπόλια, περίπτεραγειτονιάς ήέναπιοκομψό σκηνικό με τοιχογραφίες που διακοσμούν την τραπεζαρία. Σε αυτά τα συγκροτήματα σέρβιραν ζεστό φαγητό και ζεστό καρυκευμένο κρασί (calida)

απόπήλιναβάζαπουβρίσκοντανστοπάγκο40 .

Χαρακτηριστικά οικοδομήματα των ρωμαϊκών αγορών (forum) χρησιμοποιήθηκανγιαεμπορικούςκαιγιαπολιτικούςσκοπούς,αλλάκυρίωςως δικαστήρια.

39 NikolasDavies&ErkkiLokiniemi, Dictionary of Architecture and Building Construction,(2008), Oxford(UK),εκδότης:Elsevier,(σελ.375),Availableat: (https://archive.org/details/Dictionary_of_Architecture_and_Building_Construction/page/n3/m ode/2up)

40 Thermopolium,Availableat:

(http://penelope.uchicago.edu/~grout/encyclopaedia_romana/wine/thermopolium.html)

Ο πολεοδομικός ιστός της Πάτρας κατά τη ρωμαϊκή περίοδο, παραμένει σχεδόν αμετάβλητος, διατηρώντας σταθερά ορισμένα κύρια σημεία αναφοράς

του, όπως την ακρόπολη, το ρωμαϊκό υδραγωγείο, τις κύριες οδικές αρτηρίες, που διασχίζουν την πόλη και οδηγούν προς το λιμάνι, το Ωδείο, τα λουτρά

δημόσιαςχρήσης βασικόστοιχείοτουκαθημερινούβίου καιτολιμάνιμετις

εγκαταστάσειςτου.

Συνεπώς βρίσκοταν νότια της Ακροπόλεως, αν και άλλες υποθέσεις

αρχαιολόγωντηνοριοθετούνμέχριταΥψηλάΑλώνια.ΟΘωμόπουλοςεικάζειότι αποτελεί τετράπλευρο από το δημοτικό Νοσοκομείο Πατρών έως την αρχή της

οδού Ιω. Μπουκαούρη και από εκεί μέχρι την οδό Γερμανού, από δε του Νοσοκομείου,ΒρεφοκομείουκαιΑγ.ΓεωργίουκατέληγεπροςτηνοδόΓερμανού.

Η αγορά ήταν γεμάτη με πολλούς λατρευτικούς ναούς οι οποίοι ήταν

αφιερωμένοι σε ελληνιστικές και ρωμαϊκές θεότητες και σε σημαντικά προσώπα,όπωςτονΠατρεύς.Οπότεήτανεμπορικόκαιπολιτικόκέντρο.

2.1.3: Το Ρωμαϊκό Ωδείο

Λίγο μετά το 170 μ. Χ. όταν ο Παυσανίας επισκέφτηκε την Πάτρα εντυπωσιάστηκειδιαίτερααπότοΩδείο(Εικ. 23) Στο7ο βιβλίοτουπεριγράφει:

«ἔχεται δέ τῆς ἀγορᾶς τό Ὠιδεῖον, καί Ἀπόλλων ἐνταῦθα ἀνάκεται θέας ἄξιος: ἐποιήθη δέ ἀπό λαφύρων, ἡνίκα ἐπί τόν στρατόν τῶν Γαλατῶν οἱ Πατρεῖς ἤμυναν

Αἰτωλοῖς Ἀχαιῶν μόνοι. Κεκόσμηται δέ καί ἐς ἄλλα τό Ὠιδεῖον ἀξιολώγατα τῶν ἐν Ἕλλησι, πλήν γε δή τοῦ Ἀθήνῃσι: τοῦτο γάρ μεγέθει τε καί ἐς τήν πᾶσαν ὑπερῆρκε κατασκευήν, ἀνήρ δέ Ἀθηναῖος ἐποίησεν Ἡρώδης ἐς μνήμην ἀποθανούσις

γυναικός. Ἑμοί δέ ἐν τῇ Ἀτθίδι συγγραφῇ τό ἐς τοῦτο παρείθη τό Ὠιδεῖον, ὅτι πρότερον ἔτι ἐξειργαστό μοι τά ἐς Ἀθηναῖους ἤ ὑπῆρκτο Ἡρώδης τοῦ οἰκοδομήματος»41

ΣύμφωναμετημεταγλώττισητουΠαπαχατζή42 «μετηνΑγοράσυνέρχεταιτο Ωδείο, όπου έχει ανατεθεί άγαλμα του Απόλλωνα, που κατασκευάστηκε από λάφυρα του πολέμου κατά των Γαλατών, οπότε οι Πατρείς, μόνοι από τους Αχαιούς είχαν βοηθήσει τους Αιτωλούς, αλλά και κατά τα άλλα το Ωδείο αυτό έχειγίνειπιοευπαρουσίαστοαπόόλαταελληνικάΩδεία,εκτόςτουΑθηναϊκού.»

Το τελευταίο ξεπερνάει τα άλλα και στο μέγεθος και στην όλη εμφάνιση. Το έκτισεοΑθηναίοςΗρώδηςειςανάμνησιςτηςσυζύγουτου,Ριγγίλης43

41 (Παυσανίας,7οβιβλίο,20.6).

42 βλ.ΠαπαχατζήςΔ.Νίκος(2004), ΠΑΥΣΑΝΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ ΠΕΡΙΗΓΗΣΙΣ: ΑΧΑΙΚΑ – ΑΡΚΑΔΙΚΑ (μτφρ.ΠαπαχατζήςΔ.Νίκος),Αθήνα:ΕκδοτικήΑθηνών

43 ΑπότηδιάλεξητηςdiNapoli

Εικ 23:ΑνοιχτόΡωμαϊκόΩδείοΠάτρας Η λέξη ᾠδή παραπέμπει σε οικοδόμημα που προορίζεται για παραστάσεις μουσικούχαρακτήρα.Κατάτηρωμαϊκήεποχή,ωστόσοτοΩδείοείναιπλέονένα θεατρικό οικοδόμημα σχετικά μικρών διαστάσεων με κύριο γνώρισμα τη στέγη επρόκειτο δηλαδή για στεγασμένο οικοδόμημα σχετικά μικρών διαστάσεων σε κάθε περίπτωση μικρότερων θεάτρων σε γενικές γραμμές σε αντίθεση με τα θέατρα, τα οποία δεν διέθεταν στέγη ούτε στο ρωμαϊκό ούτε στον ελληνικό κόσμο. Να ξεκαθαριστεί επίσης ότι τα Ωδεία ήταν μικρά θέατρα, αλλά περισσότερο περιεσταλμένα και εστεγασμένα44, σε σχέσημε τα Στάδια (ή όπως αποκαλούσε ο Παυσανίας εκείνο της Πάτρας ως «Αμφιθέατρο») που δεν είχανστέγη.

Η τοποθέτηση του Ωδείου

Ο Παυσανίας σημειώνει πως το Ωδείο45 βρίσκεται κοντά στην Αγορά, ένα δεδομένο που βεβαιώθηκε από τις αρχαιολογικές ανασκαφές. Το Ωδείο βρίσκεταιπράγματισταδυτικάτηςΑγοράςκαιοΠαυσανίαςκατεβαίνονταςαπό την Ακρόπολη φτάνει στην Αγορά και ύστερα κατευθυνόμενος προς το λιμάνι (άρα προς τα δυτικά) συναντά το Ωδείο (εικ. 9). Επίσης, το περιγράφει ως πιο αξιόλογοσεολόκληρητηνΕλλάδαμετάαπόεκείνοτηςΑθήνας,τουΗρώδητου Αττικού. Ακόμα, ο Παυσανίας μας παρέχει μια έμμεση πληροφορία ως προς τη χρονολόγηση, εφόσον διευκρινίζει πως προηγουμένως δεν είχε περιγράψει το Ωδείο του Ηρώδη επειδή δεν είχε ακόμα κτιστεί όταν εκείνος ολοκλήρωσε τα Άττικα. Το Ωδείο είχε κτιστεί ήδη το 173-174 μ.Χ., όταν δηλαδή αυτός επισκέφτηκε την Πάτρα. Τέλος, το Ωδείο έφερε στην Πάτρα πλούσιο διάκοσμο

44 Απότονορισμότου Ωδείον ,Τριανταφύλλου,(1980), Λεξικό των Πατρών,σελ.429.

45 ΔενείναιγνωστόποιοςαυτοκράτοραςκυριαρχούσεκατάτηνκτίσητουΩδείου.Βλ. Λεξικό της Πάτρας:Ωδείον,σελ.429

καιμάλισταμαρτυρείτηνύπαρξηστοΩδείοέναάγαλματουΑπόλλωνααπότα

λάφυρατουπολέμουμετουςΓαλάτες46 .

Όταν ανακαλύφθηκε πάλι το Ωδείο και αποφασίστηκε να αναλυθεί η

μορφολογία του, ο αρχιτέκτονας Ιωάννης Βασιλείου που την αποτύπωσε (Εικ. 24)καιπεριγράφειτηνκατάστασηπουβρισκόταντότε:

«Η πρώτη εντύπωση ήταν τελείως απογοητευτική. Όσα είδα μου φάνηκαν με

κατάπληξη πολύ λιγότερα από τομεγαλόπρεπο κτιριακό συγκρότημα που είχα

πλάσει με την φαντασία μου. Δεν υπήρχαν παρά ερειπωμένα και γκρεμισμένα

κτίσματα με ακαθόριστη μορφή. Εδώ και εκεί φαίνονταν κομμάτια από κυκλικούς

κλαμακωτούς τοίχους. Θλιβερά απόμεινάρια από τα ειδώλια που αποτελούσαν

κάποτε τις ωραίες μαρμάρινες κερκίδες και ακτινωτές σκάλες. Όλα πνιγμένα σε άγρια βλάστηση,σωρούς από

πέτρες και χώματα»47

To Ωδείο έχει συγκριθεί με το

Ωδείο της Νικόπολης που

χρονολογείται το 125 μ.Χ. Αυτά τα

δύο Ωδεία παρουσιάζουν πολλές

ομοιότητες αρχιτεκτονικού και

κατασκευστικού χαρακτήρα και

για αυτό το λόγο έχει προταθεί το

όριο της Πάτρας να χρονολογείται

στο πρώτο μισό του 2ου αιώνα

μ.Χ.48 Για να κτιστεί το Ωδείο, ιδιωτικές οικίες και άλλα

Εικ 24:ΤορωμαϊκόΩδείο,Αποτύπωση(1961), ΙωάννηςΒασιλείου

προγενέστερα οικοδομήματα που

βρίσκονταν στην περιοχή

κατεδαφίστηκαν Πρόκειται για

κατάλειπα που σήμερα είναι ορατά στον περιβάλλοντα χώρο του Ωδείου με ψηφιδωτά και κίονες49 . Κατά τον Πετρόπουλο (2006, σελ. 71) το επίπεδο

έδρασης του Ωδείου δεν ήταν φυσικό, διότι πραγματοποιήθηκε μεγάλη έκταση εκσκαφής νοτιοδυτικής απόληξης του λόφου, ώστε οι Ρωμαίοι να κατασκευάσουνομαλήβάσηαποκλειστικάγιατοΩδείο.Γιααυτόπαρατηρείται από τους ορθοστάτες της δυτικής πλευράς του Ωδείου η σταδιακή ανάβαση προςτοΒορρά.

Άλλα δείγματα ωδείων χρονολογούνται στη ρωμαϊκή Αυτοκρατορική εποχή, στον2ο καιστον3ο αι.μ.Χ.ήτανόλαστεγασμένακαισυχνάβρίσκονταισεάμεση συχνή γειτνίαση με την Αγορά της πόλης. Αυτό το γεγονός μας οδηγεί στο

46 ΑπότηδιάλεξητηςdiNapoli.

47 ΓασπαράτουΑγγ.&ΜωραΐτουΜ.(Μάρτιος2015), Ο πατρινός Αρχιτέκτονας Ιωάννης Βασιλείου και η Μεσοπολεμική Αρχιτεκτονική της Πάτρας[online],Πάτρα,σελ.28,Availableat: (https://docplayer.gr/46978286-Nas-ioannis-vasileioy-i-i-itektoniki-tis-patras.html).

48 ΑπότηδιάλεξητηςdiNapoli

49 ΑπότηδιάλεξητηςdiNapoli

συμπέρασμα ότι μερικά ωδεία μπορεί να χρησίμευαν και για πολιτικές

συναθροίσεις. Συχνά τα αρχαία οικοδομήματα μπορεί να είχαν πολλαπλές

χρήσεις,κάτιπουεξηγείγιατίηορολογίαποικίλεισημαντικά.

Αρχιτεκτονικός Σχεδιασμός του Ωδείου της Πάτρας

Το κοίλο (cavea) (εικ. 25), ο

χώρος δηλαδή για το κοινό

περιγράφει εξωτερικά ένα

ημικύκλιο, το οποίο περιμετρικά

στηρίζεται από ισχυρές

αντιρρήδες που ενισχύουν την

κατασκευή. Μπαίνοντας στο

Ωδείο διαμέσου τριών κλιμάκων

εισόδου, αυτές τις συνδέει ένας

διάδρομος (διάζωμα) που

διατρέχει περιμετρικά όλο το

κοίλο κάτω από αυτό. Τόσο οι

κλίμακες όσο και ο διάδρομος

έχουν θολό σκεπής (Εικ. 26). Αν

ακολουθούσε κανείς από τον θολωτό διάδρομο από τον κοίλο μέχρι την άκρη του, θα έφτανε εώς τις παρόδους, τις πλευρικές δηλαδή εισόδους για τους θεατές προς το κοίλο Διαφορετικά οι κλίμακες, δηλαδή οι σκάλες θα τον οδηγούσαν στον οριζόντιο διάδρομοπουχώριζετοκοίλο.

Πρόκειταιγιατονχώροδράσηςπουείχεχαμηλόύψοςαπότηνορχήστρακαι σύμφωναμεταρωμαϊκάπρότυπαείχετέσσερις κόγχες στηνπρόσοψη.Σήμερα, δεν είναι ορατές επειδή είναι καλυμμένες για τις ανάγκες των σύγχρονων παραστάσεων.

Το κοίλο μπορούσε να φιλοξενήσει έναν αξιόλογο αριθμό θεατών γύρω στα

2500άτομα50

Το κοινό καθόταν σε εδώλια που έφεραν μαρμάρινη επένδυση και

χωρίζονταν σε κερκίδες από κλίμακες κάθε δύο βαθμίδες που αντιστοιχούσαν

σε μια σειρά εδωλίων. Μεγάλη προσοχή δόθηκε στις λεπτομέρειες του διάκοσμου. Οι μαρμάρινες σειρές εδωλίων κατέληγαν σε μαρμάρινα αλλεδοπόδρα,μερικάτωνοποίωνέχουνδιασωθεί.

Στις δύο άκρες του κοίλου, επάνω από τις στεγασμένες παρόδους ήτανε το λεγόμενο θεωρείο, θέσεις δηλαδή που προοριζόταν για αξιωματούχους, ιερείς, γιαεπίσημαπρόσωπαενγένη,επειδήσυνηθίζεταιναλέγεταιότιείχανκαλήθέα

προς τη σκηνή και την ορχήστρα, οι οποίες βρίσκονταν στο κεντρικό τμήμα

του

κοίλου.Τοσημαντικότεροχαρακτηριστικότουθεωρείουήτανηθέσητουσε υψηλό σημείο ξεχωριστό από το υπόλοιπο κοινό για να τονιστεί οπτικά και φυσικάοδιαχωρισμόςτωνεπισήμωναπότουςυπόλοιπουςθεατές.

Από το εσωτερικό της σκηνής χάρις σε τρεις τοξωτές θύρες51 (Εικ. 27), οι πρωταγωνιστές των θεαμάτων είχαν πρόσβαση στο προσκήνιο (pulpitum). Πίσω από το pulpitum υψώνεται η πρόσοψη της σκηνής, η scaenae frons, πρόκειται για υψηλό τοίχο που κοσμείται με κίονες, αγάλματα που δημιουργούσανφωτοσκιάσεις.Σήμερα,φαίνονταιμόνοοιαψιδωτέςκόγχεςτου κάτω ορόφου και οι ορθογώνιες κόγχες του 2ου ορόφου, αλλά η πρόσοψη της σκηνήςέφερεπλούσιοδιάκοσμο.

Κάτω από το δάπεδο της ορχήστρας ένας υπόγειος αποχετευτικός αγωγός επέτρεπετηναπορροήτωνυδάτων.Τηνορχήστραπεριέβαλεεπίσηςέναχαμηλό μαρμάρινο θωράκιο που είχε ερμηνευτεί ως στηθαίο για την προστασία των θεατώναπότουςμονομάχουςκαιαπότιςθηριομαχίες.

Το μνημείο έπαψε να χρησιμοποιείται στα τέλη του 3ου αι. μ.Χ.. Το γεγονός αυτό σχετίζεται με μια καταστροφική πυρκαγιά (που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια των ανασκαφών) που πιθανόν συνδέεται με την επιδρομή των Ερούλων, βαρβαρικών γερμανικών λαών που λεηλάτησαν το ελλαδικό χώρο εκείνητηνεποχή.52

50 Ancienttheater.culture.gr,ΑχραίοΘέατροστονκύκλοτουχρόνου,«Ακολούθησέμε:στο ρωμαϊκόωδείοτηςΠάτρας»,σελ.6,Availableon: (http://ancienttheater.culture.gr/el/akolouthise-me-sta-arxaia-theatra-k-wdeia-tis-elladas).

51 Ένα από βασικά χαρακτηριστικά της ρωμαϊκής εποχής (οι τοξωτές θύρες επέτρεπαν να φτάσουν σε μεγαλύτερα ύψη όπως στην περίπτωση των βασιλικών, των Υδραγωγίων, των δρόμων/ γεφυρών και ναών) (από το βιβλίο Fleming's Arts & Ideas Mary Warner Marie and Williams Fleming).

52 ΑπότηδιάλεξητηςdiNapoli

Εικ. 27:ΕξωτερικήάποψητουΩδείου

2.1.4: Ρωμαϊκό Στάδιο

Spectacula53 είναι η λατινική η λέξη που ορίζει ένα ρωμαϊκό αμφιθέατρο, όπωςχρησιμοποιώταναπόΡωμαίουςπολίτες.Είναιαμφιθέατρομεμιακλασική αρέναγιαμονομάχουςαγώνες(moneragladiatoria)καιθεάματα,αποτελούμενο από οβάλ ή στρογγυλό χώρο που περιβάλλεται από κλιμακωτά καθίσματα για θεατές αμφιθέατρο στην ελληνική αρένα τον κύριο κεντρικό χώρο ενός ρωμαϊκού αμφιθεάτρου ή τσίρκου (circus), ή μια αρένα ταυρομαχίας. Η Εικόνα 28 απεικονίζειαυτέςτιςδραστηριότητες.

Εικ. 28:Δίζωνοψηφιδωτόπουβρέθηκεσεμιακοντινήέπαυλη(ΥψηλάΑλώνια)που απεικονίζειμουσικούς,δραματικούςαγώνεςκαιαθλητικούςαγώνες.

53 NikolasDavies&ErkkiLokiniemi, Dictionary of Architecture and Building Construction,(2008), Oxford(UK),εκδότης:Elsevier,σελ.608

Η τοποθέτηση και η ανάλυση του Ρωμαϊκού Σταδίου

Το Ρωμαϊκό Στάδιο της

Πάτρας ανακαλύφθηκε α-

νάμεσα στο 1972-2006

και σύμφωνα με τις

ανασκαφές κτίστηκε κατά

το 80-90 μ.Χ., πιθανότατα

πριν το Ωδείο. Αποκα-

λύπτεται σε μικρή απόσ-

ταση προς τα δυτικά από

τοΩδείο(Εικ. 9),κτισμένο

στο κεκλιμένο λόφο (Εικ.

29) Είναι πολύ πιθανό

λοιπόν το Στάδιο να από-

τελεί δώρο από τον

Αυτοκράτορα Δομιτιανού

με αφορμή την 100ή επέτειο από την ίδρυση της αποικίας που εορτάστηκε μεγαλοπρεπώςτο86π.Χ54 .ΟκαθηγητήςI.A.Παπαποστόπουλοςήτανοπρώτος άνθρωπος που μελέτησε συστηματικά το Στάδιο το 1989. Με τον Πετρόπουλο δημοσίευσε πριν το 2020 άρθρα όπου διατυπώνονται οι νέες ανασκαφές του Σταδίου που φέραν στο φως ρωμαϊκά λυχνάρια στην οδ. Πατρέως και οδ. Υψηλάντουκαιπεριγραφέςτωναθλητικώναγώνων,τωνλεγόμενωνΚαισάριων

αγώνων(Kaisarea)τωνΠατρώνπουλάβανεμέροςστοίδιοΑμφιθέατρο55 .

ΟαυτοκράτοραςΔομιτιανόςδώρισεστηνΠάτραέναΣτάδιοακριβώςτηνίδια

στιγμή το 86 π.Χ., τότε που έκτισε στο πεδίο το Campus Martius της Ρώμης, το μεγάλο Στάδιο του Δομιτιανού στην περιοχή της σημερινής Piaconova (πεδίον του Άρεως), όπου ακόμα και σήμερα είναι εμφανή εντυπωσιακά κατάλοιπα. Το Στάδιο της Ρώμης συμπεριλάμβανε αθλητικούς αγώνες ελληνικού τύπου στους οποίουςείχανεπροστεθείμουσικοίκιεπικοίαγώνες56 .

Το Στάδιο είχε αυστηρή συμμετρική διάταξη, διακοσμημένο με κορινθιακή κιονοστοιχία, από την οποία ξεκινούσαν συνήθως οι διαγωνιζόμενοι. Περιμετρικάτογήπεδοπεριβαλλόταναπόδύοεπίπεδαστοών,όπουβρίσκονταν οιαγορέςκαιοιταβέρνες57 ΟΠαυσανίαςπουεπισκέφτηκετηνΠάτραλίγομετά το 170 μ.Χ. περιγράφει την πόλη και σημειώνει την ύπαρξη του Ωδείου και του θεάτρου.

54 ΔΙΑΖΩΜΑ,ΑσλαματζίδουΖωή,ΑρχαιολόγοςΠροϊσταμένηΣΤ΄ΕΠΚΑ (https://diazoma.gr/theaters/%CF%81%CF%89%CE%BC%CE%B1%CF%8A%CE%BA%CF%8C -%CF%83%CF%84%CE%AC%CE%B4%CE%B9%CE%BF%CF%80%CE%B1%CF%84%CF%81%CF%8E%CE%BD/).

55 PetropoulosMichalis&PansiniAntonella(2020), The Roman Stadium of Patras: Excavations, Analysis and Reconstruction (vol. 98):SchuolaArcheologicalItalianaDiAtene.,σελ.392.

56 ΑπότηδιάλεξητηςdiNapoli.

57 Historyin3D,StadiumofDomitian(10.11.2019) (https://www.relivehistoryin3d.com/2019/11/10/stadium-of-domitian/)

29:ΤμήματουΡωμαϊκούΣταδίου(ΟδόςΗφαίστου) τηςΠάτρας.

«Και ο μέν ἔτυχεν ἐπί τό τῆς πόλεως θέατρον58 τό καλούμενον στάδιον ἀνιέναι

θέας ἕνεκεν τῶν μονομαχεῖν μελλόντων, και τά λοιπά τοῦ πεντάλου θεάματα ἐπιτελούντων»59

Το θέατρο όπως το εννοούμε στις μέρες μας, δεν είχε βρεθεί στην Πάτρα.

Ωστόσο με τον όρο θέατρο ο Παυσανίας πρέπει στην πραγματικότητα να

αναφέρεται στο Στάδιο με την ευρεία έννοια του χώρου θέασης όπως αποδεικνύεικαιμιαμεταγενέστερηπηγή.

Το Ρωμαϊκό Στάδιο της Πάτρας έχει μεγάλες διαστάσεις. Σύμφωνα με τις

έρευνες του αρχαιολόγου Μιχάλη Πετρόπουλου, ο στοίβος του Σταδίου είχε

μήκος περίπου 170μ., ενώ

το πλάτος του κειμαίνεται

μεταξύ28μ.-30μ.αλλάείναι

φαρδύτερος στο κέντρο, όπου έφτανε τα 36μ.. Η

ανατολική μακριά πλευρά

του κτίστηκε στο πρανές

του Ωδείου (εικ. 9), όπου

αργότερα κατασκευάστηκε

το Ωδείο, εκμεταλλευόμενοι

λοιπόν την κλίση του

εδάφους, ενώ ο στίβος

Εικ. 30:ΟιεσωτερικέςθύρεςΡωμαϊκούΣταδίου,οδός Ηφαίστου

πρέπει να βρισκόταν σε κατώτερο άνδηρο, δηλαδή με κυρτή απόληξη και στις

δύο βραγιές πλευρές, που απαντάται και σε άλλα Στάδια του ευρύτερου

ελλαδικούχώρου60.Στην τοιχοποιία τουΣταδίου,γίνεταιχρήσητου πωρόλιθου

καιτου οπτόλινθου Τέλος, ηπαρουσία προστατευτικού θωρακίου ύψους3μ.

γύρω από το στίβο οδηγεί στο συμπέρασμα πως θεάματα με μονομάχους και πιθανώςχειρομαχίεςμπορούσανναλάβουνχώραστοΣτάδιοτηςΠάτρας. 61

58 ΤοΣτάδιομπορείνααναφέρεταιστιςαρχαίεςπηγέςκαιως θέατρον,αλλάμαςπληροφορεί ακόμαγιαταείδηθεαμάτων,ήτουλάχιστονγιαμερικάείδηθεαμάτωνπουδιεξάγοντανσεένα αρχαίοΣτάδιο.

59 Παυσανίας7ο βιβλίο

60 ΑπότηδιάλεξητηςdiNapoli

61 ΑπότηδιάλεξητηςdiNapoli

Εικ. 31: Η διπλή πύλη στο βόρειο πέταλο του ρωμαϊκού Σταδίου, Πάτρα.

Εικ. 32: Τμήμα ρωμαϊκού Σταδίου στην οδό Υψηλάντου και Πατρέως, Πάτρα.

Ολοκληρωτική περιγραφή του σταδίου της Πάτρας (Εικ. 33)

Έχειεπίμηκεςσχήμαμεδύοσφενδόνεςήπέταλακαιηορχήστραγύρωγύρω περιβάλλεται από στηθαίο. Οι διαστάσεις του είναι 200 μέτρα μήκος και 90 πλάτος και η ανατολική του πλευρά είναι χτισμένη σε φυσικό πρανές του εδάφους. Στην ανατολική μακρά πλευρά σώζονταιτουλάχιστον δυο διαζώματα

καικάτωαπόαυτάοιυπόγειοιδιάδρομοιγιατηνεξυπηρέτησητωναθλουμένων

και των δρωμένων. Οι τοίχοι που είναι κτισμένοι κατά το opus reticulatum (τούβλα σε σχήμα διαμαντιού), φέρουν σε πολλά τμήματά τους διαμπερείς ρηγματώσειςπουπροέρχονταιαπόσεισμούς.

Εικ. 33:ΓενικόΣχέδιοτωνμνημείωντουΡωμαϊκούΣταδίου:επανορθωτικήυπόθεση(A Pansini)

Τααρχιτεκτονικάκατάλοιπατουαμφιθεατρικούκτίσματοςαποκαλύπτονται σταδιακά, καθώς η περιοχή πάνω από αυτό είναι δομημένη.Η βόρεια στενή πλευρά,πουέχειαποκαλυφθεί,φέρειδιπλήείσοδο(εικ.?),ενώηνότιαπρέπεινα βρίσκεται κάτω από την εκκλησία της Παντάνασσας και θα πρέπει επίσης να

είχε άνοιγμα εισόδου. Η κεντρική είσοδος έχει μνημειώδη όψη και εντοπίστηκε

κατά τη δυτική μακρά πλευρά. Το καλύτερο και ψηλότερο διατηρημένο τμήμα

τουαμφιθεάτρουβρίσκεταιστηνανατολικήμακριάπλευρά,πουείναικτισμένη στην πλαγιά φυσικού ανδήρου. Εδώ υπήρχαν δύο ή τρία διαζώματα, αλλά τα λίθιναεδώλιαέχουναφαιρεθεί.Κάτωαπόταδιαζώματαδιατηρούνταιυπόγειοι διάδρομοικαιδώματα, πουχρησίμευανωςβοηθητικοίχώροι.Αυτόείναικαιτο μεγαλύτερο ενιαίο τμήμα του αμφιθεάτρου που έχει αποκαλυφθεί και είναι ορατό. Οι ανασκαφές συνεχίζονται αφού σταδιακά απαλλοτριώνονται οικοδομικά τετράγωνα που έχουν κατασκευαστεί επάνω του, ο αρχαιολογικός χώροςκαλύπτειέκταση18στρεμμάτων.

Για τη μορφολογία του Σταδίου της Πάτρας μπορούμε να μελετήσουμε το ΣτάδιοτουΔομιτιανού(Εικ. 34).

Εικ. 34:ΣτάδιοΔομιτιανού,Ρώμη

2.2 Λιμάνι

ΤοΛιμάνιτηςαρχαίαςΠάτραςυπήρχεαπότο149π.Χ.,τότεπουοΑλκιβιάδης πρότεινενακτιστούνΜακράτείχηπουσυνδεόταναπότοΛιμάνιέωςτοκέντρο

της κλασικής τότε πόλης (Παυσανίας)62. Κατά τη ρωμαϊκή εποχή, αφού οι Ρωμαίοι-Πατρινοί εξαπλώθηκαν δυτικά προς τη θάλασσα, έπρεπε να αναπτυχθείτοτεχνητόΛιμάνιτηςΠόλης,αφούδενυπήρχεμεγάλοφυσικόπεδίο λιμανιού (Εικ. 35) Τα γεγονότα αυτά αποδεικνύουν πως το Λιμάνι έπαιζε ανέκαθεν σημαντικό ρόλο στην ζωή της Πατραϊκής πόλης σε οικονομικό, κοινωνικόκαιπολιτικότομέα.

Όπωςαναφερθήκαμεπαραπάνω, στηνπεριοχήτουλιμανιούείχεκαθοριστεί

μίαλατρευτικήζώνημεναούςπουαφιερωνότανσετρειςδιαφορετικέςθεότητες (ελληνικές, ρωμαϊκές και αιγυπτιακές). Δίπλα από την προκυμαία του λιμανιού κτίστηκαν σημαντικά μνημεία ιδίως ναοί των θεών, δύο εκ των οποίων ήταν του Ποσειδώνα και κοντά σε αυτό τα τρία ιερά της Αφροδίτης. Οι δύο αυτές θεότητες έχουν μεγάλη σχέση με τη θάλασσα και με την Άρτεμις, την προστάτιδατηςναυσιπλοΐας.Γενικάταιεράκτήριααυτάανεγείρθηκανεπίτην κυβέρνησητουΑυτοκράτοραΟκτάβιουΑυγούστουκαιτουΝέρωνα63 .

Ανασκαφές του τεχνητού Λιμανιού

Εκεί που κτίστηκε το τεχνητό λιμάνι έχουν βρεθεί αρκετά τμήματα της υποδομής του κρηπιδώματος από μεγάλους ογκόλιθους στις σωστικές ανασκαφέςτηςπόλης.ΑυτάεντοπίζονταιστηνπεριοχήτουΤελωνείουστούψος τωνοδώνΜπουμπουλίναςκαιΌθωνοςΑμαλίας. Ολόγοςπουτοτεχνητόλιμάνι

62 Perseus.tufts.edu,Plut.Alc.15.3,Availableat: (http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plut.+Alc.+15.3&redirect=true)

63 ΠετρόπουλοςΜ(2006),«Ρωμαϊκές παρεμβάσεις στο πολεοδομικό σχέδιο της Πάτρας»,Πάτρα: ScuolaArcheologicadiAtene,ΙνστιτούτοΕλληνικήςκαιΡωμαϊκήςΑρχαιότητας(Ε.Ι.Ε.), Πάτρα,σελ.62-63

Εικ. 35:ΤοσημείοόπουβρισκόταντορωμαϊκότεχνητόΛιμάνιτηςΠάτρας

έχει καταστραφεί σε μεγάλο μέρος του πρέπει να ήταν πως είχε συσσωρευτεί

από ιζήματα που μεταφέρθηκαν από φθίνουσες ροές και χείμαρρους. Ο

Πετρόπουλος αναφέρεται και στον Παπαποστόλου που συγκέντρωσε

ανασκαφικά δεδομένα ότι η κατασκευή του τεχνητού λιμανιού χρονολογείται

τον2οαι.μ.Χ..

Στην οδό Μπουμπουλίνας 67-69, εκεί κοντά που βρέθηκε η μαντεία γνωστή

ως Λυχνομαντείο, οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν τμήμα του τεχνητού λιμανιού, που φαίνεται να είχαν επισκευάσει μια πλακόστρωση (Εικ. 36α και 36β).

Φαίνεταιότιαυτότοσημείοεξυπηρετούσετιςανάγκεςτωνξένωνναυτικώνπου προσήγγιζανστολιμάνι.

Εικ. 36α): Ερείπιαρωμαϊκούτεχνητού

Λιμανιού(Οδ.ΜπουμπουλίναςκαιΌθωνος

Αμαλίας)

Εικ. 36β):Τμήματουτεχνητούλιμανιού

στηνοδ.Μπουμπουλίνας,στοσημερινό

τελώνειο.

«Στην ίδια περιοχή, προφανώς, πρέπει να βρισκόταν και ναός της Ίσιδος, η λατρείατηςοποίας,ανκαιδεναναφέρεταιαπότονΠαυσανία,εντούτοιςπρέπει

να θεωρείται ασφαλής, αφού και σε νομίσματα αναγνωρίζεται και αντικείμενα τηςλατρείαςτης,όπωςαιγυπτιακάσείστραβρέθηκανσετάφοιέρειάςτης,αλλά και στο άλλο μεγάλο λιμάνι της Αχαΐας, το Αίγιο, από ενεπίγραφο αναθηματικό

πήλινοθυμιατήριγιατηνΊσιδα,επιβεβαιώνεταιεπίσηςηλατρείατης,ενώρητή αναφοράγιαιερότηςστηνΒούρατηςΑχαΐαςκάνειοΠαυσανίας.Άραηλατρεία τηςείχεεπικρατήσεισεολόκληρητηνΑχαΐα»(Πετρόπουλος,2006,σελ.64)

ΟναόςτουΠοσειδώναυπήρχεστοναρχαίολιμένατωνΠατρώνκαιτουΡίου.

Πιθανόν λέει ο Θωμόπουλος, στο άκρο των προβλητών οι οποίες σχημάτιζαν

διπλόμόλοναήταντοποθετημένατα αγάλματατουΆρηκαιτουΑπόλλωνα,τα οποία αναφέρει ο Παυσανίας πως ήταν γειρόμενα πολύ κοντά στη θάλασσα. Ο Παυσανίας επίσης περιγράφει τον λιμένα ως τμήμα της πόλης συνδεόμενος με αυτήν με πλατειά οδό, με το ναό του Ποσειδώνα, ιερά της Αφροδίτης και μάλιστα το άγαλμα πιάστηκε στα δίχτυα κάποιων ψαράδων. Το λιμάνι ήταν προικισμένοστοκάτωμέροςμεπολλούςναούςόπωςκαιοναόςτηςΔήμητρας.

ΣτοαρχαίολιμάνιτοοποίοχρησιμοποιούσανοιΡωμαίοιείχανγίνει λιμενικά έργα. Οι Ρωμαίοι έχοντας την ανάγκη να χρησιμοποιούν έναν σταθμό (Εικ. 37)

προςτηνΙταλίαγιανακάνουνταταξίδιατουςμεταπλοίατουςκαιμετονφόβο των πειρατών και επειδή τα λιμάνια της Αιτωλίας ήταν πολύ χειρότερα

πρόσεξανπολύτολιμάνιτηςΠάτραςκαιέκανανδιάφοραλιμενικάέργα,κυρίως

επίΑυγούστουκαιάλλωναλλάκαιεπίΝέρωνος.

Εικ. 37:ΧάρτηςτηςΡωμαϊκήςΠάτρας-ΈκτασητουΛιμανιού.ΗΠρόσοψηπρος τηθάλασσα.

2.3 Εργαστήρια (Λυχνάρια, Αποθήκες)

Τα εργαστήρια και οι αποθήκες καλύπτουν την περίοδο από τον 1ο έως και τιςαρχέςτου4ουαι.μ.Χ.Κατά

αι.μ.Χ.τασυγκεκριμέναρωμαϊκά εργαστήριαπαύουνναλειτουργούν.

Βιοτεχνικές ζώνες εντοπίστηκαν ανάμεσα στην αδόμητη παραλιακή λωρίδα, τοοικιστικότμήματηςπόλης,όπωςπροςαυτόταδυτικάτωνΥψηλώνΑλωνίων, στην περιοχή της Θεαματικής Ζώνης της Πάτρας (κυρίως στο Στάδιο, όπου

βγήκε στο φως κάτω από τα κατάλοιπα του ένα εργαστήριο λυχναριών του

1ο αιώναμ.Χ.)καιπροςτιςπαρυφέςτηςπόλης.Σεαυτέςτιςπαραπάνωπεριοχές

δηλαδήανεγείρθηκανσπίτιακαιαγροικίες(Εικ. 38).

Εικ. 38:Βιοτεχνικέςεγκαταστάσεις

Ταρωμαϊκάλυχνάριαείναιαπότασυνηθέστεραευρήματατωνανασκαφών. Τα εργαστήρια που προμηθεύουν με λυχνάρια το Λυχνομαντείο (Πετρόπουλος, Λυχνάρια, σελ. 132) ενδεχομένως εξακολουθούν να λειτουργούν, μετά την καταστροφή του τελευταίου, για άλλους αποδέκτες. Εντούτοις, από τον 5ο αι. μ.Χ.νέαεργαστήριασεάλλουςχώρουςσυνεχίζουντηνπαράδοση.Πρόκειταιγια δύο εργαστήρια στις οδούς Γούναρη 48 και Βασ. Ρούφου 121-125. Μεγάλος

αποθέτηςτηςίδιαςπεριόδουβρέθηκεσταερείπιατουρωμαϊκούαμφιθεάτρουή

σταδίουστηνοδόΓεροκωστοπούλου45Γ-47364 .

Τομεγαλύτεροτμήματουοικοπέδου, καταλαμβάνει στρώμα αμμοχάλικου,

τοοποίουποδηλώνειτηνπαρουσίαστηνπεριοχήκάποιου αρχαίου χειμάρρου

Στη νοτιοδυτική πλευρά βρέθηκε ο αποθέτης των λυχναριών οριζόμενος από τους τοίχους Α και Δ. Προς δυτικά του τοίχου Δ υπήρχε πιθανώς δρόμος, απ’ όπουγινότανηπρόσβασηστοχώρο.

Εικ. 39:Οξυπύθμενοςαμφορέας,υάλινοδοχείοκαιλυχνάρια(τουΛυχνομαντείου)που βρέθηκανσεανασκαφές,ΑρχαιολογικόΜουσείοτηςΠάτρας.

Πρόκειται για υπόγειο χώρο, όπως φαίνεται από το γεγονός ότι ο τοίχος Α λειτουργείως αναλημματικός.Δεδομένουόμωςότιμετάτηνκαταστροφήτου κτιρίου ένας παλαιοχριστιανικός κεραμοσκεπής τάφος, που ιδρύεται έξω από αυτόνκαισεύψος1μ.απότοδάπεδότου,καλύπτειενμέρεικαιτοντοίχο,ίσως είναιστοιχείοότιμόνοτοκατώτεροτμήματου,μέχριύψος1,50μ.περίπου,ήταν υπόγειο

Τα µεγάλα εργαστήρια όπως του Σπωσιανού, του Πωσφόρου, του Λουκίου, του Οκταβίου και του Πρείµου θα διέθεταν εγκαταστάσεις όχι µόνο στην ΚόρινθοαλλάκαιστηνΠάτρα[ΠλάτωνΠερίδης,σελ.85].

64 Μ.Πετρόπουλος, Τα εργαστήρια των Ρωμαϊκών Λυχναριών της Πάτρας και το Λυχνομαντείο, 1999,Αθήνα,σελ.23

2.4: Λουτρικές εγκαταστάσεις και Νυμφαία

ΛόγωτηςέντονηςπροτίμησηςτωνΡωμαίωνγιατιςθέρμες, άρχισανκαιστις

ανατολικές επαρχίες, από το 2ο και 3ο αιώνα μ.Χ., να αποτελούν ξεχωριστά

οικοδομήματαμεπολλαπλήλειτουργικότητα.

ΣύμφωναμετηνΆνναΙ.ΛαμπροπούλουκαιΑφέντραΓ.Μουτζάληοιπολίτες

συνήθιζανναπερνούνσχεδόνκαθημερινάαρκετέςώρεςστιςθέρμες,όπουεκτός από το λουτρό υπήρχε και η δυνατότητα για περιποίηση και θεραπεία του

σώματος, για κοινωνικές συναναστροφές, για φιλοσοφικές διαλέξεις, για

πολιτικές συζητήσεις και για τη λατρεία των θεών. Αυτό αποδεικνύει ότι οι

ρωμαϊκές λουτρικές εγκαταστάσεις συνδέονταν σημαντικά με την οργάνωση τωναστικώνκέντρων.

Δημόσιες λουτρικές εγκαταστάσεις και νυμφαία της Πάτρας (Εικ. 40):

 Ερείπια υστερορωμαϊκού λουτρού εντοπίσθηκαν και στην οδό Παπαδιαμαντοπούλου.

 ΈναλουτρικόσυγκρότημαστηνοδόΜεσολογγίου19και23.

 ΣεέναβαλανείοστηνοδόΧαραλάμπη75-77πουβρισκότανσελειτουργία

μέχρικαιτον5οαι.μ.Χ..

 ΣτηνοδόΑθανασίουΔιάκου.

 Το μεγάλο βαλανείο του 6ου αι στην οδό Γούναρη, κοντά στα Υψηλά

Αλώνια(οδόςΒύρωνος1καιΧείλωνοςΠατρέως)

 ΣτηνοδόΛόντουΡούφου.

 ΣτηνοδόΝίκουΤεμπονέρα4

 Ακόμη χώρος συγκροτήματος ρωμαϊκών λουτρών, εντοπίσθηκε στην οδό Β. Ρούφου 121-125, όπου μετά την εγκατάλειψη του κατά τον 7ο αι. λειτούργησανδύομεγάλοικεραμικοίκλίβανοι(εικ. 41).

Ρωμαϊκό νυμφαίο,οδόςΚανάρηκαιΙ.Βλάχου.(εικ. 42)

Εικ. 41:ΡωμαϊκόλουτρόΟδόςΒασιλείουΡούφου121-125

Εικ. 42:ΡωμαϊκόΝυμφαίο,οδόςΚανάρη.

Αξιοσημείωτομεταξύτωνρωμαϊκώνκαιυστερορωμαϊκώνλειψάνωναπότην

Πάτρα είναι ένα πιθανό νυμφαίο που εντοπίστηκε στην οδό Σωτηριάδου 43

(οικόπεδο Τασίνη) με τοίχους τύπου opus testaceum, γυψοσανίδα και

ημικυκλικήπισίναμαρμάρινηςεπένδυσης.

Στο Αρχαιολογικό Μουσείο της

Πάτρας μεταφέρθηκε να φυλαχτεί

ένα τμήμα λουτρού της οδού Μαιζώνος (Εικ. 43). Όπως

διατυπώνει η περιγραφή για αυτό

ανήκε «σε ένα πολυτελές σπίτι (ένα

domusήμιαvilla).Είναικτισμένομε

πλίνθους και φέρει επένδυση από

πολύχρωμα μάρμαρα. Το νερό

γέμιζε τη δεξαμενή κυλώντας από

έναβαθμιδωτόκαταρράκτη»65

Εικ. 43:Πολυτελέςιδιωτικόλουτρόαπόπλούσια ρωμαϊκήοικίατηςΠάτρας(οδ.Μαιζώνος).

Στο βιβλίο του Στέφανου Θωμόπουλου με τίτλο: Ιστορία της πόλεως των

Πατρών, 1950 (σελίδα 224) γράφει μεταξύ άλλων: Βαλανεία υπάρχουν πολλά

στην άνω-κάτω πόλη της Πάτρας, στην πλατεία Υψηλών Αλωνίων, στην οδό Καλαβρύτωνκαιστηνπαραλιακή

οδό, κοντά στο ναό του Αγίου Ανδρέα. Η θέση του τελευταίου

βαλανείου, του οποίου η

λειτουργία συνεχίσθηκε, όπως

φαίνεται και κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο, συνδέεται άμεσα με την

αναφερόμενη από τον περιηγητή

Παυσανία μαντική πηγή και το

Ιερό της Δήμητρας (Θωμόπουλου, 1950 σελίδα 207)66 (Εικ. 44)Όσο

Εικ. 44:ΤοαγίασματουΑγ.ΑνδρέαστηνΠάτρα, πουταυτίζεταιμετημαντικήπηγήτης.

Δήμητρας

για τη Μαντική πηγή της θεάς Δήμητρας, αυτή είναι μια υπόγεια πηγή που καταλήγει σε υπόγεια κρήνη και ταυτίζεται με το αγίασμα του Αγ. Ανδρέα που είναικτισμένομερωμαϊκούςοπτοπλίνθους

65 Disaki.blogspot.com,«Στο(νέο)ΑρχαιολογικόΜουσείοτηςΠάτρας»(Πέμπτη,5Ιανουαρίου 2013),Available:(http://disaki.blogspot.com/2014/11/blog-post_27.html).

66 Τapantareinews.gr,Τάπάνταῥεῖ[15.01.2020],«ΠΑΤΡΑ-ΑΝΘΕΙΑΜΕΣΣΗΝΙΑΣ,ΜΥΚΗΝΑΪΚΟ

ΥΔΡΑΓΩΓΕΙΟ,ΔΙΑΚΟΝΙΑΡΗΣ,ΓΛΑΥΚΟΣΡΩΜΑΙΚΗ»,Available: (http://www.tapantareinews.gr/2020/01/blog-post_778.html)

Είδη Ρωμαϊκών Λουτρών και οι Λειτουργίες τους

Θέρμες (Thermae)

ΑπόρωμαϊκάλουτράτηςΠάτραςυπάρχεικαιτοπιοσωζόμενότης,στηνοδό

Γούναρη 77-79, οικόπεδο του Πέτρου Τερζή (6ο- 7ο αι. μ.Χ.)67. Αυτό από

αρχιτεκτονικής άποψης αποτελείται από τέσσερις κύριες αίθουσες: το

αποδυτήριο, το tepidarium (Εικ. 45β), και το caldarïum68 (Εικ. 45γ) ή το

ένδον/ θερμόοίκο69. Το fridgitarium (Εικ. 45α), μιααίθουσα λουτρού μεκρύο

νερόδενέχειδιασωθεί.

Για να καταλάβουμε τις βασικές λειτουργίες μιας θέρμης και τις τοποθεσίες

τους, τα λουτρά της Πομπηίας είναι πολύ σημαντικά παραδείγματα ρωμαϊκών

λουτρών(Εικ. 45).

Εικ. 45:Κάτοψηπαλαιώνλουτρών

Πομπηίας

A. Atrium(αίθουσαεισόδου)

B. Apodyterium(Αποδυτήριο)

C. Frigidarium(κρύομπάνιο)

D. Tepidarium(Ζεστόμπάνιο)

E. Caldarium(καυτόμπάνιο/σάουνα)

F. ΘερμόΔωμάτιο(thermalchamber)

G. Λουτράγυναικών

H. -τοίδιο-

Κ. Αίθριοδούλων

67 Άννα Ι. Λαμπροπούλου_Αφέντρα Γ. Μουτζαλή, [ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ] ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ (Τόμος 16ος):

Πρωτοβυζαντινὸ λουτρὸ στὴν Πάτρα. Τεκμήρια γιὰ τὴν ἐπιβίωση τῆς πόλης κατὰ τοὺς σκοτεινοὺς χρόνους: (κεφάλαιο) «Τα λουτρά στίς πρωτοβυζαντινές πόλεις της Πελοποννήσου: ή περίπτωση της Πάτρας, (2003-2004)», Αθήνα, (σελ. 319)

68 Caldarium= ένας ζεστό χώρος σε ένα Ρωμαϊκό λουτρό,που περιέχει με ζεστό νερό, (σελ. 58)

69 Άννα Ι. Λαμπροπούλου_Αφέντρα Γ. Μουτζαλή, [ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ] ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ (Τόμος 16ος):

Πρωτοβυζαντινὸ λουτρὸ στὴν Πάτρα. Τεκμήρια γιὰ τὴν ἐπιβίωση τῆς πόλης κατὰ τοὺς σκοτεινοὺς χρόνους: (κεφάλαιο) «Τα λουτρά στίς πρωτοβυζαντινές πόλεις της Πελοποννήσου: ή περίπτωση της Πάτρας, (2003-2004)», Αθήνα, (σελ. 320)

Βαλανεία (Balnae)

Άλλος τύπος ρωμαϊκών λουτρών είναι το Balneum. Δεν είχαν όλα τα ρωμαϊκά σπίτια μπάνια. Πολλοί Ρωμαίοι απλά πήγαιναν σε δημόσια λουτρά.

Αυτή ήταν μια δημοφιλής δραστηριότητα ακόμη και για τους Ρωμαίους που είχαν μπάνιο στο σπίτι τους, γιατί αυτό τους έδινε την ευκαιρία να κοινωνικοποιηθούν. Οι πλούσιοι μπορούσαν να έχουν νεροχύτες με ζεστό και κρύο τρεχούμενο νερό και τουαλέτες για να μεταφέρουν τα απόβλητά τους. Η τουαλέτα βρισκόταν συνήθως στην κουζίνα όπου μπορούσαν να απορριφθούν

καιάλλααπόβλητα.Τομπάνιομπορείεπίσηςναδιέθετεπισίναήνιπτήρα.

Εικ. 45α:Frigidarium

Εικ 45β:Tepidarium

Εικ. 45γ: Caldarium

2.5 Ρωμαϊκά σπίτια (Domus)

«Οι αναφορές που δημοσίευσε η Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία ανάμεσα

το 1961 και το 1993 αποκαλύπτουν ότι από τα 52 ερείπια οικιστικών κτιρίων

της ρωμαϊκής Πάτρας τα 44 ανήκουν στον ιταλικό τύπο σπιτιού με atrium και

impluvium, με ή χωρίς περιστύλιο κήπο»70 Οι χώροι atrium και peristylum

είναιδύοκεντρικοίχώροιπουανήκουνστοντύπορωμαϊκήςκατοικίας domus.

Αρχιτεκτονικός Σχεδιασμός του domus

Domus71 λέγεταιτοτυπικόρωμαϊκόσπίτι, που είναι πολλές φορές μονώροφο και

καταλαμβανόταν γενικά από μια μόνo οικογένεια (Εικ. 46). Δεν έχει εξωτερική όραση λόγω ελάχιστων παραθύρων, αλλά επέτρεπε τον αέρα και το φως να διεισδύουν μέσα σε δύο κεντρικές περιοχές του, το atrium72 (αίθριο) και το peristylum (περιστύλιο)

Στηνμπροστινήόψητουdomusφαίνονται

η κύρια είσοδος (ostium) στη μέση και μία ή δύοταβέρνες(taverna),δηλαδήκαταστήματα

Εικ. 46: Διάγραμμα του domus.

Εικ. 47: Εσωτερικό του αιθρίου

που είτε νοικιάζονταν από τον ιδιοκτήτη είτε χρησιμοποιούνταν από τον ίδιο για να πουλήσει προϊόντα στους πελάτες του Μπαίνοντας στο σπίτι, η πόρτα της μπροστινής εισόδου ανοίγει προς το στενόμακρο πέρασμα (vestibulum) που είχε άμεσηπρόσβασηπροςτοαίθριο(Εικ. 47),την επίσημη αίθουσα εισόδου. Σε αυτή την αίθουσα γινόταν συγκέντρωση πελατών ή οικογενειακές περιστάσεις. Στο πάτωμα του atrium είναι βυθισμένη μια ρηχή πισίνα, το impluvium για να πιάσει το νερό της βροχής που πέφτει από την τρύπα της στέγης, το

70 ΠαπαϊωάννουΜαρία,“TheRomandomusintheGreekWorld”στο British School at Athens Studies, Vol. 15, BUILDING COMMUNITIES: House, Settlement and Society in the Aegean and Beyond (2007),(σελ.357)

71 penelopeuchicagoedu, Domus (οἶκος, οἰκία, και στα αρχαία ελληνικά δόμος) ένα σπίτι,απότο κεφάλαιοτουWilliamSmith,DCL.,LLD:ADictionaryofGreekandRomanAntiquities,John Murray,London,1875.

(https://penelopeuchicagoedu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Domushtml)

72 ηλέξηatriumπροέρχεταιαπότηλατινικήλέξη«ater»:μαύρο,λόγωτουκαπνούπου προκαλείταιαπότοκέντροτουσπιτιού

compluvium Το αίθριο είχε πρόσβαση σε πολλά δωμάτια, όπως την κουζίνα (culina), όπου οι δούλοι μαγείρευαν και σέρβιραν το φαγητό στους κατοίκους

που κάθονταν στο triclinium, δηλαδή τη ρωμαϊκή τραπεζαρία με τα τρία ανάκλινδρα. Πέντε ή περισσότερα υπνοδωμάτια (cubiculum), μπορούσαν να λειτουργήσουν και ως χώροι συνάντησης, βιβλιοθήκες και για άλλες χρήσεις.

Έξω από το αίθριο βρίσκεται σε μια μικρή εσοχή το οικογενειακό ιερό (lararium), όπου προσεύχονταν οι κάτοικοι στα προγονικά πνεύματα για την προστασίατηςοικογένειαςτουσπιτιού,καιμιαήδύοπτέρυγες(alae).

Γιαναπροχωρήσειοκάτοικοςαπότοαίθριοχώροστονανοιχτόκήποέπρεπε

να περάσει είτε το το tablinum, τη μεγάλη αίθουσα υποδοχής του σπιτιού είτε

τους 2 προθαλάμους fauces, που είναι πιο στενόμακροι από το vestibulum Σπάνιαυπήρχαντοίχοιπουχωρίζουντοαίθριοαπότονπερίστυλοχώρο.

Φτάνοντας στο peristylum, το πιο πίσω μέρος του σπιτιού, αυτό ήταν στην πραγματικότητα ο ανοιχτός κήπος του σπιτιού περιβαλλόμενο από κολώνες (suscipio)πουστηρίζουντηνοροφή,καιήτανγεμάτομελουλούδια,θάμνουςκαι συντριβάνια(Εικ. 48).Γύρωαπότον

κήποανοίχτηκεεπίσηςη exedra, ένα

ευρύχωρο συνήθως ημικυκλικό

δωμάτιο,στοοποίοηοικογένειατου

σπιτιού έφερνε καλεσμένους

δείπνο. Μικρά αγάλματα και άλλα διακοσμητικά έργα τέχνης ή έπιπλα

εξωτερικού χώρου θα κοσμούσαν

τον χώρο αυτό που τις ηλιόλουστες

μέρες θα χρησιμοποιείται ως

Εικ. 48: Περίστυλιον, Σπίτι των Vettii, Pompeii, 79μ.Χ.

εξωτερική τραπεζαρία. Στο πλάι του σπιτιού υπήρχε ένα πέρασμα του

κήπου (posticum) που επέτρεπε να

μπαίνουν και να βγαίνουν οι δούλοι, υπηρέτες, ταπεινοί επισκέπτες ή μερικές

φορέςακόμηκαιοαφέντηςτουσπιτιού.

Ερείπια ρωμαϊκών οικίων στην Πάτρα

Τα ερείπια οικιστικών κτιρίων της

ρωμαϊκής Πάτρας «ήταν διασκορπισμένακαιστηνΆνωκαιστην

Κάτω πόλη, ενώ υπολείμματα απλών

αυλών (πιθανόν μέχρι έξι σήμερα)

έχουν βρεθεί μόνο στην Κάτω πόλη, η οποίαήτανπιοβιομηχανικήπεριοχή».

Οι ρωμαϊκές κατασκευαστικές

τεχνικές και το ιταλικό στυλ domus με

το atrium καιτο impluvium κυριαρχούν

στο εσωτερικό σχέδιο των σπιτιών της

πόλης. Χάρη στις σωστικές ανασκαφές

Εικ. 49: Υπόλοιπο τετραστυλίου κόλπου με

πλακόστρωτο μωσαϊκό με παρακείμενο

τρικλίνιο στη Γερμανού 80-82, Πάτρα

στην πόλη παρατηρούνται ελάχιστες τροποποιήσεις, όπως τη διαμόρφωση

τριών σχεδίων του atrium Τόσο στην Άνω όσο και στην Κάτω πόλη (οδ. Κορίνθου, Μιαούλη και Τσαμαδού) ανακαλύφθηκαν κάποια από τα απλά

αίθρια (atrium) με ένα impluvium. Πολλά τετράστυλα αίθρια (tetrastyle atrium)με impluvium έχουνβρεθείστηνοδόΓερμανού80-82(Εικ. 49)καιστην κάτω πόλη, στην οδό Καραϊσκάκη, στην οδό Μιαούλη 67-73 και στην οδό Κανακάρη 205 βρέθηκαν ερείπια ρωμαϊκού οίκου με περίστυλο αίθριο (perystilum/peristyle atrium). «Τα απομεινάρια στα Υψηλά Αλώνια 15-16 αντιπροσωπεύουν την πρώτη εμφάνιση του συνδυασμού του αιθρίου με τον περιστύλιο κήπο κατά το μισό του 2ου αιώνα μ.Χ. (Παπαϊωάννου, 2007, σελ. 358).

«Τον 1ο και 2ο αιώνα οι κύριοι τύποι τοιχοποιίας που υιοθετήθηκαν ήταν το opus quasi-renculatum, το opus tenulatam, το opus testaceum και το opus mixtum. Πρέπει να επισημανθεί ότι παρόλο που οι εξωτερικές όψεις των σπιτιών είναι ρωμαϊκές, ο πυρήνας δεν είναι. Οι τοίχοι είναι είτε από συμπαγή κατασκευή (π.χ. τούβλο), είτε έχουν πυρήνα από πέτρινα μπάζα ή σκυρόδερμα (pozzolama)»(Παπαϊωάννου,2007,σελ.358).

Στοimpluviumτασπίτιαείχαν ψηφιδωτά ήχαλί που απεικόνιζαν τη ρωμαϊκή στρατιωτική προέλευση ενός σημαντικού τμήματος των κατοίκων της πόλης από εικονογραφίες αυστηρής

ιταλικής παράδοσης σώθηκαν τέσσερα μέχρι σήμερα. Επίσης, πολλά αίθρια μετατράπηκαν σε κήπους με συντριβάνια κατά τον 2ο αιώνα, όπως φαίνεται από την ανακάλυψη ενός εξελιγμένου

δικτύουσωλήνωνμολύβδουπουμεταφέρουνγλυκό

νερόσεόλατασπίτια (εικ. 50). ΣτηνοδόΑγράφων 10-12, για παράδειγμα, ένα περίπλοκο σύστημα αποχέτευσης εντοπίστηκε κάτω από το αίθριο. Το impluvium μετατράπηκε σε καλλιεργητή κήπου με συντριβάνι, αποτελούμενο

Εικ. 50:Impluvium cutaway,σωλήνεςνερού

απόκανάλικαικεντρικήορθογώνιαβάσημεαποκοπέςγωνιών73

Hipocaustum: Τουποκαύσιμοείναιένααρχαίορωμαϊκόσύστημακεντρικής

θέρμανσης. Τα υποκαυστικά χρησιμοποιήθηκαν για τη θέρμανση δημόσιων

λουτρώνκαιιδιωτικώνσπιτιών.Τοπάτωμαυψώθηκεπάνωαπότοέδαφοςαπό κολώνεςκαιαφέθηκανχώροιμέσαστουςτοίχουςέτσιώστεοζεστόςαέραςκαι

ο καπνός από τον κλίβανο (praefurnium) να περνούν μέσα από αυτές τις κλειστές περιοχές, με αποτέλεσμα να θερμαίνονται αλλά να μην μολύνουν το εσωτερικότουδωματίου.Υπολογίζεταιότιηθερμοκρασίαπουλαμβάνεταιστα περιβλήματαδενήτανμεγαλύτερηαπό30βαθμούς.Κεραμικάπλακίδιακουτιού

73 ΠαπαϊωάννουΜαρία(2007),(κεφάλιο38)“TheRomandomusintheGreekWorld”στο British School at Athens Studies, Vol. 15, BUILDING COMMUNITIES: House, Settlement and Society in the Aegean and Beyond (2007),σελ.356-359.

(tubuli)τοποθετήθηκανμέσαστουςτοίχουςγιανααφαιρέσουντόσοτονκαυτό καμένοαέρα,όσοκαιναθερμάνουντουςτοίχους74 .

Η Παπαϊωάννου (2007, σελ. 360) αποδίδει με βάση την Περιήγηση του Παυσανία (7ο τόμο, 187) πως στην Πάτρα εγκαταστάθηκαν ντόπιοι και βετεράνοι από τη μάχη του Ακτίου. Για τους τελευταίους επιβεβαιώνεται η

ύπαρξή τους στην Πάτρα από τις επιτύμβιες επιγραφές της πόλης που τους

προσδιορίζουνωςστρατιώτεςαπότη10η και12η Λεγεώνα,καιαπόάλλαακόμα αρχαιολογικά κατάλοιπα όπως από τα ψηφιδωτά των σπιτιών και τις επιγραφές ρωμαϊκών τάφων75 . Για να γίνει η εγκατάστασή τους στην Πάτρα, ήταν απαραίτητη η μετατροπή του χώρου ορισμένων ελληνιστικών ιερών κτιρίων σε οικιστικό, όπως στην οδό Μητροπολίτου Νεοφύτου 47 και στην πλατείαΥψηλώνΑλωνιών.

«Από τα πιο πολυτελή κτίρια, ανακαλύφθηκαν ίχνη τους στην Πλατεία

Υψηλών Αλωνίων, ενώ οι βίλες βρέθηκαν κυρίως στη δυτική Αχαΐα. Στην οδό

Γερμανού 80-82 εντοπίσθηκαν ερείπα τετράστυλου αιθρίου (tetrastyle atrium)

σύμφωνα με τον Παπαποστόλου (1977, pl. 55a)»76 Άλλες οικιστικές ζώνες

πουεντοπίστηκανστηνΠάτρα(Πετρόπουλος,2006,σελ.69-70)είναιανατολικά

των Υψηλών Αλωνιών όπου υπήρχαν και βίλες, επειδή εκεί είχε θέα προς τη θάλασσακαιαπόάποψηκλίματος.

Προς δυσμάς και κάτω στην πλατεία Υψηλών Αλωνίων υπήρχαν σπίτια κι εργαστήρια, τα οποία κι αυτά αποτελούσαν οικιακές μονάδες σε κάποιες περιπτώσεις. Μια πολυτελής αστική οικία που βρέθηκε στην οδό Γερμανού της Πάτρας(1ος αι.μ.Χ.)διατηρείταισεαρκετάκαλήκατάσταση.

Εκτός από domus, την πλούσια μονοκατοικία, στα λατινικά υπάρχουν κι άλλες δύο λέξεις που δηλώνουν την ρωμαϊκή κατοικία: την insula, ένα διαμέρισμα πολυκατοικίας, και τη villa που θα αναλυθεί περαιτέρω στο 3ο κεφάλαιο.Γενικάστιςμεγάλεςπόλεις,όπωςστηΡώμηοιπερισσότεροικάτοικοι έμεναν σε διαμερίσματα πολυκατοικιών ή σε μονοκατοικίες (domus) ανάλογα με την οικονομική τους δυνατότητα. Όπως φαίνεται από τις παραπάνω σωστικές ανασκαφές ανακαλύφθηκαν κυρίως ερείπια κατοικιών τύπου domus και villa στην πόλη της Πάτρας. Δεν υπάρχουν πηγές που να στηρίζουν ότι οι Ρωμαίοι-Πατρινοίείχανκτίσεικατοικίεςτύπουinsulae77 .

74 HubPages.com,Lin, Insula, Domus, Villa. Three Types of Housing in Ancient Rome (01.28.2020)

75 ΠαπαϊωάννουΜαρία(2007),(κεφάλιο38)“TheRomandomusintheGreekWorld”στο British School at Athens Studies, Vol. 15, BUILDING COMMUNITIES: House, Settlement and Society in the Aegean and Beyond (2007),σελ.360.

76 ΠετρόπουλοςΜ(2006),«Ρωμαϊκές παρεμβάσεις στο πολεοδομικό σχέδιο της Πάτρας»,Πάτρα: ScuolaArcheologicadiAtene,ΙνστιτούτοΕλληνικήςκαιΡωμαϊκήςΑρχαιότητας(Ε.Ι.Ε.),Πάτρα, σελ.69.

77 Ένα insula ονομάζεταιέναδιαμέρισμαμιαςπολυκατοικίας(insulae), όπουκατοικούσαν άνθρωποικαιπαράλληλαέκανανεργασίες.Ηπολυώροφηαυτήδομήέχειεπίσηςεμπορικούς χώρουςκαιεργαστήρια(taverna)στοισόγειο,ώστεναέχουνπρόσβασηστουςδρόμουςκαινα επικοινωνήσουνμετουςπελάτες.Οιρωμαϊκέςπολυκατοικίεςείχανεσωτερικήαυλή,όπωςτα domus.Ταπερισσότεραδιαμερίσματααποτελούνταναπόέναδωμάτιοστοοποίοζούσεόληη

3: Εκτός των Τειχών της

Πάτρας

οικογένεια.Ταδιαμερίσματατουισογείουείχαντηνκουζίνατουςστηναυλή,είχανσυντριβάνι καιήτανπερισσότεροάνετααπόταδιαμερίσματατωνφτωχώντωντελευταίωνορόφων,οι οποίοιήταναναγκασμένοιναμεταφέρουντονερόγιατιςκαθημερινέςτουςανάγκεςαπότα κοντινάσυντριβάνια.Απότηπηγή:DaviesNikolas&LokiniemiErkki(2008), Dictionary of Architecture and Building Construction,Oxford(UK),εκδότης:Elsevier,σελ.201

(https://archiveorg/details/Dictionary of Architecture and Building Construction/page/n3/m ode/2up)

3.1 Δρόμοι- σύνδεση με άλλες πόλεις

Βασικοί μεγάλοι δρόμοι της Πάτρας σε άλλες πόλεις (Εικ. 51)

Έναςδρόμοςπου διέσχιζετον

ποταμό Καλλίναο, ήταν

ενταγμένος στον επαρχιακό

δημόσιο δρόμο που συνέδεε

την Πάτρα με το Αίγιο (via publica).

Ανακαλύφθηκε ένα

μιλλάριο, στο δρόμο ΔύμηΟλυμπία-Μεθώνη, που είχε

πλάτος 5.9μ.. Εκεί

εντοπίστηκαν ίχνη του

δρόμου σε σωστικές

ανασκαφές στα Βραχνέικα, κοντά στη θάλασσα. (Πετρόπουλος, Αρχαία Πάτρα(2006), σελ. 24-25)

(Για αυτό το δρόμο βλ. στο παρακάτω κεφάλαιο Γέφυρες).

Εικ. 51: Χάρτης του Οδικού Δικτύου στην Πελοπόννησο

κατά την Ρωμαϊκή εποχή, όπου σημειώνονται οι πόλειςσταθμοί που αναφέρονται στην Tabula Peutingeriana

Βασικοί δρόμοι μέσα στην πόλη

ΣτηνΠάτραυπήρξανοιδρόμοι:ο magna ruga πουσυνδύασετηνπόλημετο λιμάνικαιτο ruga cardorum. Σήμεραλέγεται«ΟδόςΑγίουΝικολάου»78

Οι δρόμοι ήταν πλακόστρωτοι και οδηγούσαν στο λιμάνι. Έτσι διευκολύνονταν η κίνηση και η μεταφορά εμπορευμάτων. Οι ελληνιστικοί

δρόμοιπεριορίστηκαναπόπλάτοςκατάτηρωμαϊκήεποχή.Τομέσοπλάτοςτων δρόμων της ρωμαϊκής Πάτρας κατασκευάστηκε από 3,5μ. έως 4μ κάποιες

φορέςέφτανεωςτα5μ..

Οι κεντρικοί δρόμοι ήτανστρωμένοιμε πλάκες πουμεταφέρονταναπότον Αστακό Ακαρνανίας, ενώ οι μη-κεντρικοί δρόμοι ήταν χαλικόστρωτοι, όπως ήταν και οι ελληνιστικοί δρόμοι. Η πλακόστρωση του κεντρικού δρόμου

πουκατευθύνεταιστολιμάνιχρονολογείταιαπότηνεποχήτουΑυγούστου(π.χ. Οδός Γούναρη) Το πληρέστερο οδικό σχέδιο εντοπίσθηκε ανασκαφικά στην

78 Slideshare aScribdcompany(31.07.2012),Themodernportofpatrasen[1],Απότοτην ερευνητική(σεμορφήpowerpoint)τουχρήστηPeiramatikoSxoleioPanepistimiouPatron,στην ιστοσελίδα(https://wwwslidesharenet/johannagr/the-modern-port-of-patras-en1)

περιοχήπροςταΥψηλάΑλώνια,όπουφαίνεταιότιακολουθείταιτο ιπποδάμειο

σύστημα.

Κατά την ανασκαφική έρευνα αποκαλύφθηκε ένα ακόμη τμήμα αυτής της

οχυρωματικής κατασκευής (μήκους 12 μ. και μέγιστου πλάτους 2,50 μ.) και

αμέσως ανατολικά του, λιθόστρωτος δρόμος με χρήση έως και τους

οθωμανικούςχρόνους.

Ερείπια ρωμαϊκών δρόμων που εντοπίστηκαν στην Πάτρα:

 ΟδόςΕρενστρώλε31-35(ΥψηλάΑλώνια)

 ΟδόςΧείλωνοςΠάτρας23

 ΟδόςΕρενστρώλεκαιΜπουκαούρη

 Οδός Παπαδιαμαντοπούλου 57, ρωμαϊκός δρόμος, του οποίου περιορίστηκετοπλάτοςαργότερα.

 Οδός Κορίνθου. Στο τμήμα της μεταξύ των κάθετων οδών Κοραή και

Καλαμογδάρτη, δηλαδή στην προς τη νότια επέκταση της πόλης κατά τα

ρωμαϊκά χρόνια, ο πλακόστρωτος με αρματοτροχιές δρόμος χρονολογείται

στο 2ο αι. μ.Χ. κι αποδεικνύει ότι η πλακόστρωση των δρόμων

συνεχίστηκε κατά το 2ο αι. μ.Χ (Εικ 52).

Εικ. 52: Πλακόστρωτος Ρωμαϊκός Δρόμος (Κορίνθου 288)

Στην οδό Γ. Ρούφου 38-40 και 42 (Εικ. 53) Πρόκειται για τμήμα του κεντρικού πλακοστρωμένου δρόμου. Αποκαλύφθηκε σε μήκος 13,50 μέτρα και σώζεται σε άριστη κατάσταση. Είναι στρωμένος με πλάκες διαφόρων μεγεθών.

Πάνωστις πλάκες τηςανατολικήςπλευράςείναιλαξευμένορηχόαυλάκι,που

διοχετεύειτανεράσεμεγάλοκεντρικόκαμαροσκεπήυπόνομο.

ΤμήμαπλακόστρωτουδρόμουνότιατηςρωμαϊκήςΑγοράς(Εικ. 54).

Εικ. 54: Τμήμα πλακόστρωτου δρόμου νότια της ρωμαϊκής Αγοράς,Πάτρα

Εικ. 53: Ρωμαϊκός Δρόμος (Γ. Ρούφου)

3.2 Γέφυρα της Αρέθας

Μετά τους πλακόστρωτους δρόμους της Πόλης που αναλύσαμε παραπάνω, πρέπει να αναφερθούμε και στις γέφυρες για τη διάσχιση των ποταμών της Πάτρας.«ΚατασκευάστηκαναπότουςΡωμαίουςτρειςγέφυρες,απότιςοποίες»

σήμερα «σώζονται οι δύο. Η πρώτη, η μονότοξη κατασκευάστηκε το 114 μ.Χ.,

τηνεποχήτουΤραϊανού.Ηδεύτερητου3ου αιώναμ.Χ.δενσώθηκεκαιητρίτη,η

δίτοξη χρονολογείται στο τέλος του 4ου αιώνα μ.Χ. Οι όχθες του ποταμού είναι εγκιβωτισμένες για την αποφυγή πλημμύρων (ΣΤ’ ΕΠΚΑ).» (Πετρόπουλος, ΑρχαίαΠάτρα,σελ.24).

Η καλύτερη σωζώμενη δίτοξη γέφυρα, που θεωρείται μοναδικό του είδους

τουσεόλητηνΕλλάδα,είναιτο Ρωμαϊκό Γεφύρι της Αρέθας (Εικ. 56),αρκετά κοντά στην Πάτρα Ανακαλύφτηκε τυχαία μετά από εργασίες για την ανοικοδόμηση ιδιωτικής κατοικίας, το 1980. Η γέφυρα κατασκευάστηκε πάνω στον ποταμό Καλλίναο (εικ. 57)(ή Μείλιχος ποταμόςπουυπάρχει ακόμακαι ρέει 100μ. νοτιότερα) και αποτελούσε μέρος του επαρχιακού δημόσιου δρόμου που συνέδεε την Πάτρα με το Αίγιο (via publica) Πρακτικά, σύμφωνα με τους ερευνητές, η γέφυρα αυτή, ένωνε την Πάτρα με παρακείμενες περιοχές που ήθελανναέχουνεπαφέςκαισχέσειςμετοκέντροτηςπόλης.

Εικ. 56: Δυτική όψη της Γέφυρας

Πάνω από τη γέφυρα διέρχεται χαλικόστρωτος δρόμος, στρωμένος με

πλάκες, στις οποίες διατηρούνται οι αύλακες (αρματοτροχιές) που δημιούργησαν κατά την πυκνή διέλευσή τους τα τροχοφόρα οχήματα της εποχής. Η γέφυρα από πλευράς κατασκευής και αρχιτεκτονικής άποψης είναι μοναδική και δείχνει το πόσο προηγμένη ήταν η μηχανική στην εποχή των Ρωμαίων.

Ηγέφυρααυτήαντικατέστησεμίαπαλιότερημονότοξη,πουσήμερασώζεται κομμάτι της (εικ. 58), ενώ κάποιους αιώνες μετά από τη στιγμή που κατασκευάστηκε, καταχώθηκε μαζί με την κοίτη του ποταμού, ύστερα από μία φοβερήπλημμύρα.Νοητάηκοίτητουποταμούέχονταςμίαευθύγραμμητροχιά, εξέβαλεστηνπαραλιακήπεριοχήτουΚαβουρίου,δίπλααπότοέλοςτηςΑγυιάς.

Αξίζει να αναφέρουμε ότι ο χώρος που βρίσκεται η γέφυρα είναι οργανωμένοςαρχαιολογικόςχώρος,επισκέψιμοςκαιβρίσκεταιστηνείσοδοτης πόλης από την Αθήνα στην διασταύρωση των οδών Αρέθα και στη Νέα Ε.Ο. Πατρών-Αθηνών,νυνΠαπαδιαμάντη79 .

Δεξιά και αριστερά, υπάρχει χαμηλό στηθαίο για την προστασία των διερχόμενων, χτισμένο από οπτόπλινθους και αρχιτεκτονικά μέλη σε δεύτερη χρήση. Από οπτόπλινθους είναι κατασκευασμένη και η ίδια η γέφυρα, ενώ οι πεσσοί της,μέχριτηγένεσητων καμαρών,είναιλιθόκτιστοι. Γιατην εξυγίανση της κοίτης του ποταμού και την ασφαλή θεμελίωσή της στρώθηκαν αρχιτεκτονικά μέλη παλιότερων κατεστραμμένων κτιρίων (κίονες, λιθόπλινθοι κ.ά). Η γέφυρα αυτή αντικατέστησε άλλη παλιότερη του 1ου αι. μ.Χ., που διατηρείται λίγο νοτιότερα και είναι αρκετά μικρότερη, μονότοξη, κατασκευασμένη από πωρόλιθους. Μετά την κατασκευή της νέας γέφυρας μίκρυνετοάνοιγματηςπαλαιάς,ώστεναδιέρχεταιμικρότερηποσότητανερού, πιθανώς για την άδρευση της περιοχής. Ταυτόχρονα χτίστηκαν και τοίχοι εγκιβωτισμούτηςκοίτηςτουποταμού.

79 PatrasEvents[21.9.2018], «ΤοΡωμαϊκόΓεφύριτηςΠάτραςστηνΑρέθαπουένωνεκόσμους καιανθρώπους(pics+Video)» (https://wwwpatraseventsgr/article/369644-to-romaikogefiri-tis-patras-stin-aretha-pou-enone-kosmous-ke-anthropous-picsvideo)

Εικ. 58: Η Ρωμαϊκή δίτοξη Γέφυρα της Αρέθα με τη μονότοξη, μετά το 1980.

3.3 Νεκροταφεία

Η ταφή των ανθρώπων ήταν πολύ σημαντική για την τίμηση των νεκρών.

Στηνεικόνα 59 απεικονίζονταιστοχάρτητηςΠάτραςτρίααρχαίαελληνικάκαι ρωμαϊκάΝεκροταφεία.

Εικ. 59: Ρωμαϊκά Νεκροταφεία στην Πάτρα

Ανατολικό Νεκροταφείο

Όπως μελέτησε η Γ. Κοφτερή, λόγω της αύξησης του πληθυσμού από την εγκατάσταση κατοίκων μικρών περιφερειακών οικισμών «εκτός των λατρευτικών και οικιστικών ενοτήτων δημιουργούνται και δύο βιοτεχνικές ζώνες,μίακοντάστολιμάνικαιμίασταανατολικάόριατηςπόλης.Επίσης,κατά μήκος του δρόμου προς τις Φαρές, δημιουργήθηκε και ένα τρίτο κύριο

νεκροταφείο, λόγω της αύξησης του πληθυσμού, με την εγκατάσταση των Ρωμαίων αλλά και κατοίκων των γειτονικών οικισμών της Πάτρας».80Το τρίτο λοιπόνΝεκροταφείοείναιτολεγόμενο Ανατολικό Νεκροταφείο πουιδρύθηκε στο δρόμο Πάτρας- Φαρών- Κύναιθας- Αρκαδίας και χρονολογείται κατά τη ρωμαϊκή εποχή. Το Βόρειο δε Νεκροταφείο χρονολογείται τον 5ο αι. π.Χ. και το Νότιο Νεκροταφείο τον 3ο αι. π.Χ81. Φυσικά γίνονταν ταφές και στα τρία Νεκροταφεία όπως αποδίδει ο Πετρόπουλος με βάση τις σωστικές ανασκαφές

σεαυτάταμέρη.

80 ΕρευνητικόΒλ.«ΠΩΣΕΠΗΡΕΑΣΑΝΟΙΑΡΧΑΙΟΤΗΤΕΣΤΗΝΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗΕΞΕΛΙΞΗΤΗΣ

ΠΟΛΗΣΤΗΣΠΑΤΡΑΣ»,Γ.Κοφτερή,Οκτώμβριος2017,σελ.28.

81 ΠετρόπουλοςΜ.(2018),«ΡωμαϊκέςμαρμάρινεςκίστεςαπόσωστικέςανασκαφέςτηςΠάτρας» στοΤοΑρχαιολογικόΈργοστηνΠελοπόννησο(ΑΕΠΕΛ1),ΥπουργείοΠολιτισμούκαι ΑθλητισμούΠανεπιστήμιοΠελοποννήσου(2018),Καλαμάτα,σελ.531,Available: (http://hamuopgr/images/aepel1_all finalpdf)

Το Βόρειο και Νότιο Νεκροταφείο

Το Βόρειο νεκροταφείο ιδρύθηκε και ταυτίζεται με τον δρόμο της ΠάτραςΑιγίου-Κορίνθουκαιείχεεξαπλωθείπεραιτέρωκατάτηρωμαϊκήεποχή.

Στην οδό Κωνσταντινουπόλεως και

Νόρμαν ανακαλύφθηκε ρωμαϊκό

ναόσχημο ταφικό κτίριο (τέλη 1ου-

τέλη 2ου αι.) με κεραμοσκεπείς τάφους

Ελληνιστικής και Ρωμαϊκής Περιόδου

γύρω του. Έχοντας το σχήμα σταυρού

όπως ο ναός της Ίσιδας στην Πομπηία (Εικ. 60), αποτελεί το μοναδικό μνημείο

που

βρέθηκε στην Πάτρα82 . Επίσης

εντοπίστηκε ένας τάφος σε σχήμα

κιβωτίου, και ένας ακόμη όπου ένας

νεκρός ήταν σκεπασμένος με πλακάκια

(Εικ. 61α) κατά το τέλος της Ρωμαϊκής

εποχής. Πρόκειται για ένα ταφικό ναό

που τοποθετείται «σε υψηλή βάση στο κέντρο μιας αυλής σε στιλ στοάς. Ο

βωμός, ο λάκκος για την εκφόρτωση των προσφορών και ένα μικρό κτίριο, καθαρτήριο (λατ. purgatorium) βρίσκονται στο μπροστινό μέρος της περιοχής.

Εκείμέσαυπάρχειμια σκάλαπου οδηγεί στη λεκάνη απότηνοποία αντλήθηκε

νερό για τις προσφορές, η οποία λέγεται ότι προέρχεται απευθείας από τον

Νείλο.Μιαμεγάληαίθουσαπίσωαπότοναόήταναφιερωμένηστιςσυναντήσεις τωνμυημένων(εκκλησιαστήριο,λατ.ekklesiasterion)καιοιπίνακεςμπορούσαν να προβληθούν σε μια μικρότερη (ιερό, λατ. sacrarium), η οποία απεικόνιζε επεισόδιατουμύθουτηςθεάς.»83

Το Νότιο Νεκροταφείο βρίσκεταιστοδρόμοΠάτρας-Δύμης(ΚάτωΑχαγιάς)Ολυμπίας-Μεσσήνης.

Άλλοι ρωμαϊκοί τάφοι της Πάτρας:

 Πρώιμο ρωμαϊκό νεκροταφείο στην πλατεία Γεωργίου (στην κάτω πόλη)

επάνωστοοποίοεπεκτάθηκεηβιοτεχνικήζώνη.

 Υπήρχαν νεκροταφεία που ο χώρος τους μετατράπηκε σε εργαστήριο, όπως

στην οδό Μαιζώνος 157 και Φιλοποίμενος (Βόρειο Νεκροταφείο) και στην οδόΓούναρη176καιΚ.Παλαιολόγου(ΑνατολικούΝεκροταφείου)

 ΣτηνΑγοράκοντάστουπαίθριοάγαλματηςΑθηνάςβρισκότανο τάφος του Πατρεύς.

 «ΟΠαυσανίαςμαρτυρείότικαιείςτηνεποχή(2οαινμ.Χ.)ετιμώντοειςΠάτρα

δύο ως πρώτοι οικισταί της πόλεως, ο Ευρύπυλος, ηγηθείς Θεσσαλικής

αποικίας και ο τάφος του διετηρείτο εις την Ακρόπολη και ο Πατρεύς,

82 Απότηνπτυχιακήεργασία:ΖησοπούλουΑναστασίακαιΤσώνηΜαρία, Ανάδειξη των Ρωμαϊκών μνημείων της Πάτρας,2017,Πάτρα.

83 Pompeiisites.org,POMPEII,“TempleofIsis”,Available: (http://pompeiisites.org/en/archaeological-site/temple-of-isis/0)

ηγηθείςαποικίαςΑχαιώνκαιΛακεδαιμονίων,τουοποίουοτάφος ήτοείςτην

Αγορά»84

 Στοχώρογύρωαπότοωδείοφαίνονταιρωμαϊκοίμαρμάρινοισαρκοφάγοι85 .

Είδη ρωμαϊκών ταφών

Κατάτηρωμαϊκήεποχή οιΡωμαίοι-Πατρινοί χρησιμοποιούσανλακκοειδούς, κιβωτιόσχημους τάφους και τέτοιους με κεραμοσκεπή. Επίσης, κτίστηκαν και ταφικά κτίρια, παρόμοια με εκείνων της Οστίας στην Ιταλία. Στα έθιμά τους περιλαμβάνονταν η καύση των νεκρών (crematio), των οποίων η στάχτη τοποθετούντανσετεφροδόχααγγεία,πήλινα(ollae),γυάλινα,μεταλλικάκαισε μαρμάρινες κίστες. Ο Πετρόπουλος δηλώνει ότι έχουν εντοπιστεί οκτώ μαρμάρινεςκίστεςμέχριτο200686 Μίαμόνομαρμάρινηκίστηβρέθηκεστηνοδό Φαβιέρου 43, στο Βόρειο Νεκροταφείο, εκεί που διέσχισε η via publica, ο χαλικόστρωτοςδρόμος extra muros μεπρόσβασηπροςΑίγιοκαιΚόρινθο. Εκεί γινόταν ταφές με ταφικούς περιβόλους, κεραμοσκεπείς και κτιστούς κιβωτιόσχημους τάφους με κανονικές ταφές (inhumatio) αλλά και με καύσεις νεκρών(crematio)πουτοποθετούντανσεπήλινααγγεία.

Εικ. 61:Τάφοισεφτωχικούςκαλυβίτες,ΑρχαιολογικόΜουσείοτηςΠάτρας.

α)Νεκρόςσκεπασμένοςμε«κεραμίδια»,ΒόρειοΝεκροταφείο,ύστερηρωμαϊκήεποχή

β)Λακκοειδής(κιβώτιο),Β.Νεκροταφείο,2ος αι.μ.Χ.

Κατάτηνρωμαϊκήαυτοκρατορική

εποχή μόνο οι πλούσιοι μπορούσαν

να ταφούν σε σαρκοφάγους (Εικ.

62). Το 2ο αιώνα μ.Χ. υπήρξε μεγάλη

παραγωγή σαρκο-φάγων σε πολλά

εργαστήρια. Σημαντικότερα

εργαστήρια ταφής ήταν στην Αττική

Εικ. 62:Σαρκοφάγοι,αττικούτύπου,150-175μ.Χ.

84 Τριανταφύλλου[1980] Ιστορικό Λεξικό των Πατρών (σελ.302)

85 Ancienttheater.culture.gr,ΑρχαίοΘέατροστονκύκλοτουχρόνου,«Ακολούθησέμε:στο ρωμαϊκόωδείοτηςΠάτρας»,σελ.7,Availableon: (http://ancienttheater.culture.gr/el/akolouthise-me-sta-arxaia-theatra-k-wdeia-tis-elladas).

86 ΠετρόπουλοςΜ.(2018),«ΡωμαϊκέςμαρμάρινεςκίστεςαπόσωστικέςανασκαφέςτηςΠάτρας»

στοΤοΑρχαιολογικόΈργοστηνΠελοπόννησο(ΑΕΠΕΛ1),ΥπουργείοΠολιτισμούκαι ΑθλητισμούΠανεπιστήμιοΠελοποννήσου(2018),Καλαμάτα,σελ.555)

της Ρώμης. Συνήθως στους σαρκοφάγους σκαλίζονται σύμ-βολα ή

απεικονίζονται σκηνές διάφορων ιστοριών που μπορεί να σχετίζονταν με την καθημερινήζωή.

Στους βετεράνους είχαν δοθεί γαίες προς εκμετάλλευση ύστερα από την εφαρμογή του ρωμαϊκού κτηματολογίου, στις οποίες είχαν ανεγείρει τις αγροικίες τους και τα ιδιωτικά νεκροταφείατους.

Εικ. 63: Το ρωμαϊκό ταφικό κτήριο

της οδού Ερμού 80-82. Κάτοψη

ισογείου και του υπό αυτό υπογείου.

«ΑνασκαφέςστηνοδόΣατοβριάνδου57και στηνοδόΠαύλουΜελά18περίπου700μ.προς ταβόρειαέχουνεκτεθείπεραιτέρω ταφές που ανήκουν στο Βόρειο Νεκροταφείο. Ένας ταφικός περίβολος και έξι τάφοι του 2ου αιώναμ.Χ.σημειώνονταιστοντελευταίοχώρο, ενώ 11 πρώτοι τάφοι ρωμαϊκών πλακιδίων σημειώνονταιστονπρώτο.Σεαυτήτηνομάδα, η ανάκτηση 16 στρογγυλών και ορνιθομορφικώνγυαλιώνunguentariaαπόμια ταφή ενός παιδιού είναι εξαιρετική. Μια μαρμάρινη επιτύμβια στήλη από την ίδια περιοχή διατηρεί επιγραφή στα Λατινικά, η οποία αναφέρεται σε μια γνωστή οικογένεια τηςΠάτραςτου2ου και3ου αιώναμ.Χ.»87 .

«Αναφέρθηκαν συνολικά 18 ανασκαφές διάσωσης για την πόλη της Πάτρας, η συντριπτική πλειονότητα των οποίων αποτελούνται από αρχιτεκτονικά ή ταφικά λείψανα κατά τη ρωμαϊκή, τη μεταρωμαϊκή και τη μεταβυζαντινή εποχή

Τα οικιακά αρχιτεκτονικά κατάλοιπα περιλαμβάνουν τμήματα κτιρίων με

ψηφιδωτά δάπεδα,διακοσμημέναμεγεωμετρικάμοτίβα,έναπολύκοινόθέμα

στη ρωμαϊκή πόλη, πηλός ή πέτρινες αποχετεύσεις και δεξαμενές. Τα ερείπια ενός ψηφιδωτού δαπέδου στη διασταύρωση της οδού Ηφαίστου 13 και της οδού Ελιάς Μενιάτη διατηρούσανμιαεπιγραφήστοκέντρο, μετηνυπογραφή του καλλιτέχνη με μαύρα γράμματα σε λευκό φόντο (OIKONOMON- MEΛΙΩNΨΗΦΟΘΕΤΗCANTA-KATACKEYACANTA) Στην οδό Γούναρη 163 η γωνία ενός ασβεστολιθικού στυλοβάτη ενός μνημειακού κτηρίου ήταν χαραγμένη, διατηρώντας μέρος ενός Ιωνικού κιονοστοιχίου, ενώ στο δυτικό του μέρος βρισκόταν η υποδομή ενός μωσαϊκού δαπέδου. Ένα άλλο ψηφιδωτό δάπεδο, μέρος του αιθρίου ενός ρωμαϊκού σπιτιού, στην οδό Καράτζα 21-23, ήταν διακοσμημένο με μοτίβα λουλουδιών και δελφίνια. Τέλος, μέρος ενός μεγάλου

87CentralGreeceanthePeloponnese(ArchaictoRoman),DavidM.Smith,ARCHAEOLOGYIN GREECE2013-2014,Σελ.69(https://www.jstor.org/stable/43187051?readnow=1&refreqid=excelsior%3A1213142cf0d38efc3feceff821e87b27&seq=55#page_scan_tab_co ntents)

ρωμαϊκού εργαστηρίου εντοπίστηκε στην Πάροδο Τζερτίδου 41, συμπεριλαμβανομένωντριώνδεξαμενώνεπικοινωνίας

Το νεκροταφείο ανασκάφηκε στην περιοχή της μοντέρνας πόλης και ανήκε

σε μεγάλο βαθμό στα νεκροταφεία ΒΑ και ΝΑ της Ρωμαϊκής Πάτρας. Ένα

τμήμα του ΝΑ νεκροταφείου ανασκάφηκε στην οδό Μυκηνών 8 και

περιλάμβανε οκτώ τάφους με κεραμίδια ρωμαϊκής εποχής, στη σειρά. Ένα

τμήμα του νεκροταφείου ΒΑ ανακαλύφθηκε στην οδό Καραϊσκάκη 147, με

τα ερείπια ενός μνημειακού ταφικού κτηρίου ρωμαϊκής εποχής (μέγιστο έργο).

Ο

κεντρικόςθάλαμοςήτανδιακοσμημένοςμεψηφιδωτόδάπεδοστοκέντροτου

δωματίου, ενώ πέντε τάφοι, με επιχρισμένους τοίχους, ήταν τοποθετημένοι

γύρω από αυτό, κάτω από το επίπεδο του δαπέδου. Τρεις από τους τάφους

χτίστηκαν πάνω από τις εγκαταστάσεις θέρμανσης παλαιότερων λουτρών

Τελικά, μέρος του Νότιου νεκροταφείου βρισκόταν στην οδό Ασημάκη

Φωτήλα 16-18, όπου ανασκάφηκαν συνολικά 29 τάφοι: 16 από αυτούς ήταν

χτισμένοι σε σχήμα κιβωτίου, διατεταγμένοι σε σειρές, συμπεριλαμβανομένων

επτάπαραδειγμάτωντηςεποχήςτουΧριστιανισμού,περιτριγυρισμένααπόέναν

περίβολο; Οι υπόλοιποι 13 (9 τάφοι με κεραμοσκεπή, 4 κιβώτια) ανήκουν

στηΡωμαϊκήπερίοδο»88

88 DavidBlackman(1997),“ACHAIA”στο Archaeology in Greece 1997-1998, Athens:TheSociety forthePromotionofHellenicStudies,σελ.41-43,Available: (https://www.jstor.org/stable/581117?seq=43#metadata_info_tab_contents)

3.4 Επαύλεις

Είδη βιλών

Όταναναφερόμαστεστηλέξη βίλα συνήθωςθυμόμαστεαπλάέναπολυτελές

κτίριο με κήπο στην εξοχή. Η λέξη αυτή προέρχεται από τη λατινική λέξη villa, πουσημαίνει«εξοχικόσπίτι»ή«φάρμα».Μιαρωμαϊκήβίλαμπορείναοριστείσε

τέσσεριςτύπουςαπόλειτουργικήάποψη: villa Urbana (αστική), villa surburbana (προαστιακήβίλα), villa maritimae (παραλιακή)και villa rustica (αγροικία).

Βίλες της κατηγορίας villa Urbana ήταν αρχοντικά της πόλης που είχαν

εύκολη πρόσβαση προς αυτή και έδειχναν εντυπωσιακά τον τρόπο ζωής των

ανθρώπων της ανώτερης τάξης. Περιείχαν ευρύχωρα δωμάτια, κήπους, ωραία

θέαστοτοπίοκαισυνήθωςπροςτηθάλασσα,καιγκαλερίτιςοποίεςοικάτοικοί

τουςτιςχρησιμοποιούσανγιανααποφεύγουντηνπολύζέστητουκαλοκαιριού

και να ξεκουράζονται από τις δουλειές τους στην πόλη για μικρό χρονικό

διάστημα89 .

Αρχιτεκτονικός Σχεδιασμός και λειτουργίες της villa Surburbana

Οι villa surburbana κατσκευάστηκανσταμέσατου1ουαι.μ.Χ.καιβρίσκονταν

σε μικρή απόσταση από τα μεγάλα νεκροταφεία της πόλης (Β, Ν και Α). Στην

οδό Ακτή Δυμαίων της Πάτρας υπήρχε μια περιαστική βίλα που φαίνεται να ανταποκρίνεται στο Ρωμαϊκό villae, με αίθριο, στοά, ψηφιδωτά, κήπο, αποθηκευτικούς χώρους προς τα νότια του Αγ. Ανδρέα, όπου ανακαλύφθηκαν

ένανυμφαίο,αποθηκευτικοίπίθοι(dolia)καιτάφοικατάμήκοςτηςοδούΑκτής Δυμαίων. Στην Πάτρα ακόμα και τα domus έχουν στοιχεία υπαίθριων σπιτιών, επομένωςλέγονται“villae suburbanae”.

Κατάμήκοςτηςπαραλιακήςζώνηςσώθηκεμικρόςαριθμόςβιλώντύπου villa maritimae. Στην Πάτρα είχαν βρεθεί τέτοιες κυρίως στην πλατεία Υψηλών Αλωνίων και στο χώρο νότια της Ακρόπολης και Ανατολικά του Ρωμαϊκού

Ωδείου

Άλλες περιοχές όπου βρέθηκαν βίλες:

 ΣταΒραχνέικαβρέθηκεμιαμεγάληβίλαμεψηφιδωτάδάπεδακαιαγροτικές εγκαταστάσεις(οδόςανασκαφής:Μ.Κωστάκη-Μηλιτσοπούλου).

 ΣτηγωνίατωνοδώνΔημ.ΥψηλάντουκαιΑκτήςΔυμαίων.

 Οδός Καρόλου 61, έχει ψηφιδωτό που απεικονίζει τον θεό Παν να πατάει σταφύλια.

89 OxfordReference.com,Overview:villa

(https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/oi/authority.20110803115846954)

64: Οι εγκαταστάσεις των αγροικιών της Πάτρας

Πολλέςβίλεςείχανμια νυμφαία [A.G.Mckay,House,VillasandPalacesinthe Roman World, Southampton, 1975, σελ. 119-126]. Ένα ρωμαϊκό νυμφαίο στο Πλατάνι αποτελεί τμήμα αγροικίας πάνω σε τεχνητό άνδηρο ενώ σε άλλες σώθηκανιδιωτικάλουτράκαθώςκαιαποθηκευτικάπιθάρια.

Αγροικίες (Villa Rustica). Αρχιτεκτονικός Σχεδιασμός Αγροικίας

Η villa rustica (Εικ. 65) είναι η κάθε ρωμαϊκή υπαίθρια περιοχή κατοικίας (Εικ. 64) με στοιχειώδη σπίτια σε ανακτορικά συγκροτήματα. Γενικά είναι ένα

περιφραγμένο εξοχικό κτήμα με καταστήματα και κτίρια αγροκτημάτων, που ανήκανσεπλούσιουςΡωμαίουςωςπηγήεισοδήματος90 .

Εικ. 65: Υπόδειγμα Αγροικίας

Σε σχέση με τα παραπάνω είδη ρωμαϊκών βιλών, μέσα στις παρυφές της

Πατραϊκής χώρας εντοπίστηκαν 176 αγροικίες μέσω των σωστικών ανασκαφών της ΣΤ' Εφορείας των Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Πατρών. Στην Αγυιά οι αγροικίες παρουσίασαν μεγάλη πυκνότητα. Έκτισαν αγροικίεςστιςυπαίθριεςπεριοχέςτηςπόλης,όπουκατοικήθηκανΒετεράνοι.

Οι τοίχοι των αγροικιών είναι κτισμένοι κατά τα ρωμαϊκά οικοδομικά συστήματα:

 opustestaceum

 opusreticulatum

 opusmixtum,μετιςπαραλλαγέςτους,

 καισυνδετικόκουρασάνι(opussigninum)

90 DictionaryofArchitectureandBuildingConstructionσελ.407 (https://archive.org/details/Dictionary_of_Architecture_and_Building_Construction/page/n417/ mode/2up)

3.4.1 Ρωμαϊκοί Ληνοί

ΠαραπάνωείχαμεαναφερθείότιυπήρξαναγάλματαστοΘέατροτηςΠάτρας.

Ο Παυσανίας συνεχίζει να γράφει ότι «εκεί κοντά είχαν τοποθετηθεί επίσης 3 αγάλματα του Διονύσου»91. Η θεότητα του Διονύσου αντιπροσώπευε τότε τις

γιορτές και την οινική παράδοση που εξελίχθηκε σημαντικά κατά την ρωμαϊκή

εποχήστηνΠάτρα.ΓιατηνπαραγωγήτουοίνουλοιπόνοιΈλληνες–κι απότην μυκηναϊκή περίοδο- καλλιεργούσαν τις αμπέλους και έστηβαν τις ελιές σε

οινικές εγκαταστάσεις που λέγονταν λήνα92 (στα λατινικά torcularia93), ή πατητήρια σταφυλιών όπως τα ορίζουμε στις μέρες μας. Η ληνός ήταν κύριο χαρακτηριστικόμιαςρωμαϊκήςαγροικίαςγιατηνπαραγωγήτουοίνου

Λειτουργίες Ληνού (torcularia) (Εικ. 66)

Πρόκειται πάντοτε για ορθογώνιες δεξαμενές, που συνθλίβονταν τα σταφύλια, και μικρότερες σε χαμηλότερο επίπεδο, στις οποίες κατέληγε το γλεύκος, με κενά στο κέντρο τους, όπου καθιζούσαν τα βαρύτερα στοιχεία της απόσταξης (π.χ. κουκούτσια) και κλίμακα καθόδου για τον καθαρισμό τους. Σε λίγες περιπτώσεις, αντί δεξαμενών χρησιμοποιούνταν πίθους (ή αγγεία) (οι ληνοί βρίσκονταν στο υπόγειο, ενώ στον όροφο υπήρχε η πολυτελής κατοικία. Σε μια περίπτωση, στην οδό Ναυαρίνου 23 σώθηκαν κι απανθρακωμένα κουκούτσια σταφυλιών, ενώ αλλού βρέθηκε και πιεστήριο λαδιού (mola olearia).

Εικ. 66: Εικονογραφική άποψη ληνού

91 Παυσαυνίας,VII,21,6

92Ληνός =κτήριονενείδειπύργου,όπουοιγαιοκτήμονεςσυνεκέντρωνονταπροϊόντατηςγής καιελάμβανοντηνδεκάτηνειςείδος.Ενγένειπατητήριαδιατασταφύλλιακαιαποθήκη αγροτικήκαρπών(Τριανταφύλλου,[1980],«ΙστορικόΛεξικότωνΠατρών»)

93 ΜιχάληςΠετρόπουλος,(2001), Οίνον Ιστορώ:«ΑμπελοοινικήΙστορίακαιΑρχαιολογίατηςΒΔ Πελοποννήσου»,σελ.45,Αθήνα

Στις περισσότερες σώζονται τα ουσιαστικά χαρακτηριστικά

των

αγροικιών, ληνοί οίνου, τριβεία σταριού, πιεστήριο λαδιού, δεξαμενές, κουζίνες κι αποθήκες κρασιού, (cella vinaria) και λαδιού, (cella olearia) με πίθους (dolia), που αποτελούν το αποθηκευτικό τμήμα της αγροικίας (villa fructuaria). Σε κάποιους από αυτούς τους χώρους βρίσκονται και οι αποθήκες

τωνσιτηρών(nobilaria).

ΣύμφωναμετονΜιχάληΠετρόπουλου«ημορφήτωνρωμαϊκώνληνώνείναι

απλήκαιστηρίζεταισεπαλαιότερεςδοκιμασμένεςπρακτικές,γνωστέςήδηαπό

την προϊστορική εποχή. Πρόκειται για δύο δεξαμενές σε δύο διαφορετικά

επίπεδα, συνήθως τετράγωνες και σπανιότερα ορθογώνιες. Οι δεξαμενές είναι επενδεδυμένες με υδραυλικό κονίαμα και τους κάθετους και ορθογώνιους αρμούς για μεγαλύτερη στεγανότητα καλύπτουν αρμοκαλύπτρες τριγωνικής

τομής από όμοιο υλικό. Τα δάπεδα των ληνών μπορεί να είναι από κουρασάνι ενισχυμένο με βότσαλο και υδραυλικό κονίαμα από επάνω ή κατά το opus spicatum, όπως στην περίπτωση της αγροικίας του Παλιουργιά, ή και με ορθογώνιουςοπτόπλινθους,όπωςστηναγροικίατηςοδούΤσερτίδου41.»94 .

Περιοχή παραγωγής κρασιού με πρέσες (torcularia), συνδεδεμένη με μπανιέρα (lacus) για την πρώτη ζύμωση του μούστου, και αποθήκες για τη συντήρηση του κρασιού, συνήθως τοποθετημένη κοντά στον αμπελώνα. Οι αμφορείς γεμάτοι κρασί βυθίστηκαν στην άμμο και εκτέθηκαν στον ήλιο, κάτι πουεγγυήθηκεκαιευνόησετηγήρανσητουκρασιού. Ερείπια του ληνού στην Αγροικία του Λάγγουρα95

Στην περιοχή του Λάγγουρα (Χείμαρρος Διακονιάρη), ο Λαμπίρης

Παπακώστας λέει ότι βρέθηκε σε ανασκαφή ένα ρωμαϊκό αγροίκιο, που

94 ΜιχάληςΠετρόπουλος,(2001), Οίνον Ιστορώ: Αμπελοοινική Ιστορία και Αρχαιολογία της ΒΔ

Πελοποννήσου,σελ.45,Αθήνα

95 BCH(BulletindeCorresponanceHellenique)_BSA(BritishSchoolatAthens),AgiosGeorgios Langouras–[2006],onlineστο:(https://chronique.efa.gr/?kroute=report&id=8347)

καλύπτει450μ2 με16δωμάτια,απόταοποίατα 8 είναιολοκληρωμένα.ΣτηΝΔ

πλευράυπήρχαν τρεις δεξαμενές,απότιςοποίεςοιδύοχρησιμοποιήθηκανως

ληνοί (turcularia) και η τρίτη ως γλεύκος (ypolinio) καθώς και δύο εστίες (τζάκια),μιασεσχήμαπαπουτσιούκαιηάλλητετραγώνου(Εικ. 67).

Τα ευρήματα περιλάμβαναν απλή κεραμική, συμπεριλαμβανομένων αγγείων

μαγειρικής και αποθήκευσης, πήλινα ειδώλια, θραύσματα γυάλινων βάζων και χαντρών,κοσμημάτων,αλεσμένωνλίθωνκαιοργανικώνεργαλείων,αργίλουκαι λίθων αργαλειών, αντικειμένων μολύβδου και σιδήρου, οικοδομικών υλικών

ασβεστόλιθου και μαρμάρου και ζώων καθώς και μια μεγάλη ποσότητα

χάλκινωννομισμάτων.Μεβάσηταευρήματααυτά,οΠαπακώσταςαποδίδειμια αγροικίαμεπρόσθετηεμπορικήήβιομηχανικήλειτουργία.

Η ανακάλυψη μιας αποσπασματικής πλάκας με την επιγραφή LEG XII, υποδηλώνειότιτοκτίριομπορείεπίσηςναέχειχρησιμοποιηθείωςκατοικίαγια βετεράνους του 13ου Λεγεώνα. Η ανακάλυψη ενός νομίσματος που κόπηκε κατάτηδιάρκειατηςβασιλείαςτουαυτοκράτοραΑρκαδίουμπορείναδείχνειτη

χρήσητουσυγκροτήματοςαπότοδεύτερομισότου2ουέωςτοπρώτομισότου 3ου αιώνα μ.Χ. Τα στοιχεία δείχνουν ότι το αγρόκτημα καταστράφηκε τελικά απόπυρκαγιά.

Στα ανατολικά των δεξαμενών βρισκόταν ορθογώνιο δωμάτιο, στο κέντρο του οποίου υπήρχαν εναλλασσόμενες σειρές από πέτρες και τούβλα, αν και η λειτουργίατουπαραμένειάγνωστη.

Ένα από τα αποθηκευτικά αγγεία τοποθετημένα μέσα σε λάκκους που σκάβονταν στο υπόστρωμα- είχε αρμούς μολύβδου και πιθανότατα χρησιμοποιήθηκε για την αποθήκευση στερεών αγαθών. Επίσης, βρέθηκαν μεγάλεςποσότητεςανθρακούχωνσπόρωνελιάς.

Μιαγωνίαενόςάλλουδωματίουήτανμια κυκλική δεξαμενή,επενδεδυμένη εσωτερικά με υδραυλικό γύψο και πιθανότατα χρησιμοποιήθηκε για την αποθήκευσηυγρών.Οανασκαφέαςέχειαποδώσειμιαλειτουργίααποθήκευσης

σεαυτότοδωμάτιομεβάσητηνπαρουσίατωνπιθώνκαιτηςδεξαμενήςμαζίμε μεγάλεςποσότητεςαπλήςκεραμικής.

Η αίθουσα Χ12α πιθανότατα εξυπηρετούσε παρόμοιο σκοπό, ενώ η λειτουργία των δωματίων X4 και X5 παραμένει άγνωστη. Η αίθουσα Χ12α (6,45x4,7μ.)ήτανπιθανώνένας ανοιχτός χώρος.Τοδάπεδοτουαποτελούταν από τετράγωνα πήλινα πλακίδια που στηριζόταν σε ένα στρώμα σπασμένων πλακιδίων, κονιάματος και βότσαλου ποταμού, ενώ στη μέση υπήρχαν ίχνη καύσης.ΑνατολικάτουΧ12αήτανμιαμικρήπήλινηκατασκευή(0,9x0,7μ.)που χρησιμοποιείταιως εστία (τζάκι).

Το δωμάτιο Χ6 είχε ορθογώνιο σχήμα (εσωτερικό 2,9x2,2 μ.) με τοίχους

χοντρικούςαπόβότσαλακαικονίαμα.Στημέσητουδωματίουκαικάτωαπόένα

παχύ στρώμα από πέτρες και θραύσματα πλακιδίων και τούβλων, ήταν μέρος

μιας ασταμάτητης ασβεστολιθικής στήλης. Στην ίδια περιοχή υπήρχε μια

κυκλική δομή αποτελούμενη από διαδοχικές σειρές από βότσαλα ποταμού που

ήταν δεμένα με πήλινο έδαφος, δίπλα στην οποία υπήρχε μια πίθος που ήταν

εσωτερικάεπενδεδυμένημευδραυλικόγύψο.

Το δωμάτιο Χ7 (7,3x6,1 μ.) είχε ορθογώνιο σχήμα και μια εστία σε σχήμα

αλόγου (Κ4) καθώς και μια ορθογώνια δομή (Κ5) άγνωστης λειτουργίας.

Μεγάλες ποσότητες άνθρακα υπήρχαν γύρω και στις δύο προεξοχές, ενώ γύρω

στοΚ5έναςμεγάλοςαριθμόςχάλκινωννομισμάτων.

Το δωμάτιο X8 (6.1x2.5-4.25 μ.) βρισκόταν στα ανατολικά του Χ7 και περιείχε μια μικρή κατασκευή με τους δυτικούς και νότιους τοίχους του χτισμένους με θραύσματα πλακιδίων και επίχρισμα εσωτερικά και εξωτερικά, πιθανώς μια δεξαμενή. Συλλέχθηκαν επίσης μεγάλες ποσότητες πέτρινων κεραμιδιών (tesserae) καθώς κεραμικά πλακίδια υπόκαυστου τετραγωνικής ή ορθογωνικήςκάτοψης(tegulaemammatae).

Μια αίθουσα χρησίμευσε ως διάδρομος που παρέχει πρόσβαση σε 4 δωμάτια.

Στα βορειοανατολικά του συγκροτήματος υπήρχε μια πλατεία (4,45 μ.) με δεξαμενή Δ6 με ύψος 1,12-2,10μ.. Χτισμένη προσεκτικά χρησιμοποιώντας τις μεθόδους τεχνικής όπως opus testaceum και opus caementicium, ήταν επενδυμένηεσωτερικάκαιεξωτερικάμευδραυλικόγύψο. Τοδυτικότείχοςτου στηρίχθηκε από τρία τείχη συγκράτησης 1,1μ. σε μήκος και σε διατηρημένο ύψος 0,45-1,55μ.. Ολόκληρο το συγκρότημα χτίστηκε πάνω σε ένα θεμέλιο από

μικράβότσαλααπόποτάμιαναμεμειγμέναμε ασπρόχρωμοκονίαμα, βυθισμένο

στο βράχο. Στην εξωτερική νοτιοανατολική γωνία του συγκροτήματος

βρισκόταν ένας τάφος καλυμμένος με πλακάκια που περιείχε παιδική ταφή τοποθετημένη απευθείας στο έδαφος. Το σώμα ήταν σε εκτεταμένη θέση και ευθυγραμμίστηκεσεάξοναΑ-Δ,μετοκεφάλιστραμμένοπροςταδυτικά.

Τα περισσότερα από τα τείχη κατασκευάστηκαν χρησιμοποιώντας τις τεχνικέςopusquasi-reticulatumκαιopusmixtum,κατασκευασμένααπόπέτρες, πηλό, τούβλα και κονίαμα ασβέστη αναμεμειγμένα με μικρά βότσαλα και άλλα υλικά.

3.5 Ρωμαϊκό Υδραγωγείο

Η αύξηση του πληθυσμού και η επέκταση της πόλης επέβαλε να κατασκευαστεί ένα σύστημα ύδρευσης, το Ρωμαϊκό Υδραγωγείο (Εικ. 68). Από τις ανασκαφικές έρευνες που δημοσίευσε η Δρ. Αναστασία Κουμούση μαθαίνουμε ότι το Ρωμαϊκό Υδραγωγείο το δώρισε ο Αυτοκράτορας Αδριανός

κατάτον2ο αι.μ.Χ.96 ,μεαφορμή«τηναντιμετώπισητηςλειψυδρίαςστηνΠάτρα

πουέωςτότευδρευόταναπόπηγάδια»97

Εικ. 68: Ρωμαϊκό Υδραγωγείο, Μίνι Περιμετρική Πάτρας.

Ερείπια του Υδραγωγείου

Στην κοιλάδα της Αρόης, εντοπίζεται

εύκολα ένα τοξωτό τμήμα του

Υδραγωγείου (Εικ. 69) που σώθηκε από

τη ρωμαϊκή εποχή και βρίσκεται σε ένα

σημείο δίπλα από την Μίνι Περιμετρική

τηςΠάτρας.Εκείφυλάσσεταιμαζίμεένα

κομμάτι του Μεσαιωνικού υδραγωγείου

που μεταφέρθηκε κοντά του λόγω

κυκλοφοριακής παρέμβασης και αποτελούν μέρος ενός υπαίθριου αρχαιολογικούχώρου98

Εικ 69:Τοξωτότμήματου Υδραγωγείου.

96 ΚουμούσηΑ.,ΓκάτηΜ.,ΣούραΚ.,ΤσουρούνηΤ., Μίνι Περιμετρική Οδός Πατρών: Ένας δρόμος αλλάζει τον αρχαιολογικό χαρτη της Πάτρας,2018,Πάτρασελ.…καιΜίνιΠεριμετρική-Ρωμαϊκό ΜεσαιωνικόΥδραγωγείο(σελ.8)(https://www.slideshare.net/johanna.gr/aqueductel1?qid=9d3393fd-46cc-411e-96f4-28a8f3343dc3&v=&b=&from_search=9)

97 Βλ. Ρωμαϊκό Υδραγωγείο της Πάτρας- Ένα από τα σημαντικότερα ελληνικά αρχαιολογικά μνημεία! (https://www.patrasevents.gr/article/344743-romaiko-idragogeio-patras-ena-apo-tasimantikotera-ellinika-arxeologika-mnimeia)

ΑπόταερείπατουΡωμαϊκούΥδραγωγείουυπάρχουνεπίσηςκιάλλατμήματά

του που στέκονται σε δύο σημεία της οδού Αρτέμιδος και ένα μικρό τμήμα

πεσσού του στη διάνοιξη της Μίνι Περιμετρικής Οδού, απέναντι από το μεγάλο σωζώμενο τοξωτό τμήμα. Σε

ένα από τα σημεία της οδός Αρτέμιδος, ακριβώς εκεί

όπου καταλήγει η οδό

Φολόης (περιοχή Ασυρμάτου) είναι ορατή η υδατογέφυρα με επάλληλες

τοξοστοιχίες (μήκους 105 μ., πλάτους7,50μ.καιμέγιστου σωζόμενουύψους14μ.)99 με

κατεύθυνση ΒΔ-ΝΑ προς το

λόφοτουΚάστρου(Εικ. 70)

Στην περιοχή των Εβραιομνημάτων (οδοί

Φολόης, Πρεβεδούρου και Γερανείων)100 ανακαλύφ-

Εικ. 70:ΤμήματουΡωμαϊκούΥδραγωγείουστη κοιλάδατηςΑρόης.

θηκαν τρεις πεσσοί ύψους 3,6μ. και με διαστάσεις κάτοψής τους 10,80μ. x πλάτος2,00μ.,πουπρόκειταιναείχανστηρίξειμιαυδατογέφυραμεκαμάρες.

Ένα τελευταίο μνημείο που αποτελούσε τμήμα του Ρωμαϊκού Υδραγωγείου

βγήκε στο φως από τις ανασκαφές. Αυτό είναι ένας μεγάλος καμαροσκεπής

αγωγός στην νότια περιοχή «Κρητικά», κοντά στο Κάστρο. Όπως διατυπώνει η Κουμούση «πρόκειται για κτιστό αγωγό με μέγιστο ορατό μήκος 16,70 μ. Με διεύθυνσηΒΑ-ΝΔκαικλίσηπροςΝΔ,οαγωγόςακολουθούσετηγεωμορφολογία

τουφυσικούπρανούς.Γιατηναντιμετώπισητωνωθήσεων,ηανατολικήπλευρά ενισχύθηκε με συμπαγή τοίχο αντιστήριξης, μέγιστου σωζόμενου ύψους 3,61 μ.

και ισχυρή εγκάρσια αντηρίδα από χυτή τοιχοποιία με επιμελημένη επένδυση οπτοπλίνθων(opuscaementicium)»101 .Οιπεσσοίόλωναυτώντων σωζώμενων τμημάτων είναι κατασκευασμένοι με οπτόλινθους κατά το opus testaceum, έχουν ορθογώνιο σχήμα από κάτοψη (μήκος 10,8μ. x πλάτος 2μ.) και διαμορφώνονται εκατέρωθεν από αντηρίδες. Όλο το συγκρότημα του υδραγωγείουέχειμιασύνθετηδομή(opustestaceum)κατασκευασμένηαπόδύο 98 ΚουμούσηΑν.[2013],«Ρωμαϊκού&ΜεσαιωνικούΥγραγωγείουτηςΠάτρας»στο ΑΝΑΠΛΑΣΗΑΝΑΔΕΙΞΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ, σελ.12-13,onlineστο: (https://www.academia.edu/42152646/ΑΝΑΠΛΑΣΗ_ΑΝΑΔΕΙΞΗ_ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ_ΧΩΡΟΥ_ΡΩΜ ΑΪΚΟΥ_ΚΑΙ_ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΥ_ΥΔΡΑΓΩΓΕΙΟΥ_ΠΑΤΡΑΣ)

99 ΚουμούσηΑ.,ΓκάτηΜ.,ΣούραΚ.,ΤσουρούνηΤ., Μίνι Περιμετρική Οδός Πατρών: Ένας δρόμος αλλάζει τον αρχαιολογικό χαρτη της Πάτρας,2018,Πάτρασελ.…καιΜίνιΠεριμετρική-Ρωμαϊκό ΜεσαιωνικόΥδραγωγείο(σελ.7)(https://www.slideshare.net/johanna.gr/aqueductel1?qid=9d3393fd-46cc-411e-96f4-28a8f3343dc3&v=&b=&from_search=9).

100 ΚουμούσηΑ.,ΓκάτηΜ.,ΣούραΚ.,ΤσουρούνηΤ., Μίνι Περιμετρική Οδός Πατρών: Ένας δρόμος αλλάζει τον αρχαιολογικό χαρτη της Πάτρας,2018,Πάτρασελ.…καιΜίνιΠεριμετρική-Ρωμαϊκό ΜεσαιωνικόΥδραγωγείο(σελ.11)(https://www.slideshare.net/johanna.gr/aqueductel1?qid=9d3393fd-46cc-411e-96f4-28a8f3343dc3&v=&b=&from_search=9)

101 ΚουμούσηΑ.,ΓκάτηΜ.,ΣούραΚ.,ΤσουρούνηΤ., Μίνι Περιμετρική Οδός Πατρών: Ένας δρόμος αλλάζει τον αρχαιολογικό χαρτη της Πάτρας,2018,Πάτρασελ.…καιΜίνιΠεριμετρική-Ρωμαϊκό ΜεσαιωνικόΥδραγωγείο(σελ.9)(https://www.slideshare.net/johanna.gr/aqueductel1?qid=9d3393fd-46cc-411e-96f4-28a8f3343dc3&v=&b=&from_search=9)

εξωτερικούς τοίχους από πυρότουβλο (opus latericium) και έναν τσιμεντένιο

πυρήνα(opuscaementicium) έναείδοςτηςτοιχοποιίαςπολλώνφύλλων102

Μεβάσηόλααυτάταορατάτμήματατουυδραγωγείου,ηΚουμούσηαποδίδει ότι το δίκτυο ύδρευσης της Πάτρας ξεκινούσε από τις πλούσιες πηγές του

χειροποταμού Διακονιάρη στις βορειοδυτικές υπώρειες του Παναχαϊκού κοντά

στο χωριό Ρωμανός Η ροή του νερού, όπως φαίνεται στο χάρτη (Εικ. 71)

ακολούθησελοιπόνμιαυπέργειαήυπόγειαδιαδρομήπερίπου7χλμ.(μέσααπό

λόφους και χαράδρες) καταλήγοντας σε κεντρική δεξαμενή στις παρυφές του

Κάστρου της Πάτρας, όπου κατά την αρχαιότητα ήταν η Ακρόπολη της πόλης, ένα οικιστικό δίκτυο, δημόσιες κρήνες και λουτρά103. Η αιτία της καταστροφής

μεγάλουμέρουςτουυδραγωγείουπρόκειταιναήτανέναςμεγάλος σεισμόςτου 551μ.Χ..

Εικ. 71:ΗπορείατουΡωμαϊκούΥδραγωγείουαπότηΝερομάναέωςτοΚάστρο(Αρχείο ΕΦ.Α.ΑΧΑ.)

Φυσικά, για να μεταφερθεί το νερό με ομαλή ροή και σταθερή ταχύτητα βασίστηκε στην αρχή της βαρύτητας και στην κλίση αγωγών προς την επιθυμητήκατευθύνση104,όπωςφαίνεταικαιστοPontduGard(Nimes,Γαλλία, αρχές του 1ου αιώνα) που το μήκος του διασχίζει πολλά και δύσκολα φυσικά

εμπόδια Γιαπαράδειγμα,όταντονερόπρόκειταιναπεράσειγύρωαπόλόφους, οι Ρωμαίοι χρειάστηκαν να σκάψουν κατά μήκος των περιγραμμάτων τάφρους

πουτουςκαλύπτανμετούβλα.Επίσης,έπρεπενακυλήσειμέσωτων χαραδρών

από μόλυβδο κατευθύνοντας προς την κλίση της χαμηλής κοιλάδας, ώστε να φτάσειστηνάλληπλευράτηςμετηβοήθειατηςβαρύτητας.Γιατηδιάσχισητων αγωγών ύδρευσης στα βουνά, επιβλήθηκε η εκσκαφή τούνελ με φρεάτια στη

102 IWARegionalSymposiumonWater,WastewaterandEnvironment:22-24March2014

TraditionsandCulture.Patras,Greece,σελ.2 .(C:/Users/CHRYSA/Downloads/Patras_Roman_Aqueduct_Restoration.pdf)

103ΜίνιΠεριμετρική-ΡωμαϊκόΜεσαιωνικόΥδραγωγείο,σελ.8 (https://www.slideshare.net/johanna.gr/aqueduct-el1?qid=9d3393fd-46cc-411e-96f428a8f3343dc3&v=&b=&from_search=9).

104 Warner-MarienMary&FlemingWilliam,“TheCollosseumandtheAqueducts”στο Fleming's Arts & Ideas (2005,σελ.102-104),ΗΠΑ:Wadsworth,σελ.103-4

στέγη τους για εξαερισμό. Για να διαπεράσουν οι αγωγοί εδάφη μεγάλων

αποστάσεων, έπρεπε να κτιστούν επίπεδοι τοίχοι με γούρνα στην κορυφή.

Τέλος, για να φτάσουν στην πόλη χωρίς να παρενοχλήσουν την οδική

κυκλοφορία της, κτίστηκαν ψηλά τόξα στο υδραγωγείου για να γεφυρωθεί. Συνήθωςτοχαμηλότεροεύροςτωνκαμάρων(τόξων)στηρίζειμιαγέφυρα,ενώη πάνωσειράμεγάλωνκαιμικρώντόξωνφέρειτοκανάλιτουνερού.

ΓιαναδιαμορφώσουμεμιαπλήρηςεικόνατουΥδραγωγείουτηςΠάτραςσαν

ολοκληρωμένηκατασκευήμεβάσηταπεριορισμένατμήματάτου,μπορούμενα

παρατηρήσουμε την Εικόνα 72 από το Υδραγωγείο της Νικόπολης. Επρόκειτο

για ένα έργο που θεωρείται από μελετητές ότι κατασκευάστηκε επί Αδριανού

κατά το 2ο αιώνα, την ίδια περίοδο δηλαδή που κτίστηκε το Υδραγωγείο της Πάτρας105

Εικ. 72:ΥδραγωγείοτηςΝικόπολης.

105 odysseus.culture.gr(Οδσσευς),ΡωμαϊκόΥδραγωγείοΝικόπολης (http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=1833)

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Η πόλη της Πάτρας είχε αναπτυχθεί σημαντικά, κατά τον 1ο και 2ο αι. μ.Χ., δηλαδήκατάτηνεξάπλωσητηςρωμαϊκήςαυτοκρατορίας.Μετηνεπέκτασητης

πόλης, οι Ρωμαίοι έκτισαν νέους δρόμους και γέφυρες που κατεύθυναν τους

Πατρινούςκατοίκους εντόςκιεκτόςτουπεδίουτηςπόλης.Οιίδιοι,παρόλοπου

άλλαξαν πολλά σημεία της και χαρακτηριστικά της ελληνιστικής πόλης της

Πάτρας,σεβάστηκαντονελληνιστικόπολιτισμότωνΠατρινών.

Δεδομένου ότι ανεγείρθηκαν ναοί διάφορων θεοτήτων στο Λιμάνι μας δίνει τοσυμπέρασμαότιοιΡωμαίοι-Πατρινοίδεχόντουσανναυτικούςκαιεπισκέπτες από τη γύρω περιοχή της Μεσογείου (Ιταλία, Αίγυπτος). Επομένως, το Λιμάνι

αποτελούσε ένα από τα σημαντικότερα εμπορικά και οικονομικά κέντρα της ΑρχαίαςΕλλάδαςαλλάκαιτηςΡωμαιοκρατίας.

Σημαντικά έργα όπως η υδροδότηση έδωσαν λύσεις σε χόνια προβήματα κι εξυπηρέτησαν την καθημερινότητά τους. Όσο για τον τύπο κατοικίας στην Πάτρα, αυτό καθορίστηκε από τις οικονομικές δυνατότητες των πολιτών της

Πατρινής ρωμαϊκής αποικίας. Αυτό παρατηρείται ιδιαίτερα από τα ερείπια των

βιλών και Domus μέσα στην πόλη και από τις αγροικίες που κτίστηκαν στις παρυφέςτηςΠάτρας.

Τα Ρωμαϊκά μνημεία είναι διάσπαρτα και αποτελούν σημείο αναφοράς

συνδέονταςτηνΆνωμετηνΚάτωΠόληκαθώςείναιαναπόσπασταστοιχείατου αστικούιστούτης.ΣήμερατοανοιχτόΩδείο,τοΣτάδιο,ταερείπιατωνλουτρών

και το Υδραγωγείο εντοπίζονται εύκολα από τους επισκέπτες της Πάτρας.

Ακόμη, οι ανασκαφές συνεχίζονται ώστε να μεγαλώσει η εικόνα της ρωμαϊκής

πόλης. Όλες αυτές οι προσπάθειες στοχεύουν την ευαισθητοποίηση των επισκεπτών στη διατήρηση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς καθώς και στην κατανόησητηςεναρμόνησηςκτιρίωνκαιμνημείωνμεσεβασμόστοπεριβάλλον.

ΓΕΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ξενόγλωσσα Βιβλία:

 Davies Nikolas & Lokiniemi Erkki (2008), Dictionary of Architecture and Building Construction, Oxford (UK), εκδότης: Elsevier.

(https://archive.org/details/Dictionary_of_Architecture_and_Building_Construction/ page/n3/mode/2up)

 Pausanias (1918), Pausanias Description of Greece (με αγγλική μεταγλώτιση

τους W.H.S. Jones, Litt.D., and H.A. Ormerod, M.A.), σε 4 Τόμους. Cambridge, MA, Harvard University Press; Λονδίνο, William Heinemann Ltd.

 Petropoulos Michalis & Pansini Antonella (2020), The Roman Stadium of Patras: Excavations, Analysis and Reconstruction (vol. 98): Schuola Archeological Italiana Di Atene, Available:

(https://www academia edu/49086467/M Petropoulos A Pansini The Roman Sta dium of Patras excavations analysis and reconstruction in ASAtene_98_2020_p p_382_416)

 Pirenne-Delforge Vinciane, Ritual Dynamics in Pausanias The Laphria (2006, σελ. 111-129), Βέλγιο.

 Warner-Marien Mary & Fleming William, “The Collosseum and the Aqueducts”

στο Fleming's Arts & Ideas (2005, σελ. 102- 104), Η.Π.Α: Wadsworth.

 Warner-Marien Mary & Fleming William, “The Roman Contribution to Architecture” στο Fleming's Arts & Ideas (2005, σελ. 106- 107), Η Π Α: Wadsworth

 Warner-Marien Mary & Fleming William, “Expansion of Interior Space” στο Fleming's Arts & Ideas (2005, σελ. 110-111), Η.Π.Α: Wadsworth.

 Wiley John & Sons Ltd, A Companion to Roman Art (2015), USA.

Ελληνικά Βιβλία:

 Αλεξοπούλου Γεωργία & Φιλής Κωνσταντίνος (2019), «Το Ανατολικό

Νεκροταφείο της Ρωμαϊκής Πάτρας- Θέματα Οργάνωσης και Λειτουργίας» στο Ι. Τα Νεκροταφεία: Χωροταξική Οργάνωση-Ταφικά Έθιμα-Τελετουργίες, Αθήνα.

 Βασιλείου Ιωάννης (1978), Αμάρτημα στον Άθω, Αθήνα: Εστία

 Θωμόπουλος ΣΤ. Ν. (1888), Η πόλις Πάτραι, από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του 1821, Αθήνα: Εκ της Βασιλικής Τυπογραφίας .Νικολάου Γ. Ιγγλέση.

 Κουμούση Αν. (7-11 Νοεμβρίου 2012), «Μεσαιωνικό Υδραγωγείο Πάτρας, η

αποκάλυψη ενός άγνωστου δημόσιου έργου» στο ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ

ΣΤΗΝ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ (ΑΕΠΕΛ 1)

 Κουμούση Αν. (2018), Το: «Μεσαιωνικό Υδραγωγείο» στο Αρχαιολογικό έργο στην Πελοπόννησο (ΑΕΠΕΛ1)(Τρίπολη, 7-11 Νοεμβρίου 2012), Καλαμάτα: Πανεπιστήμιο

Πελοποννήσου, σελ. 753, Available at:

(http://ham.uop.gr/images/aepel1_all_final.pdf).

 Κουμούση Α., Γκάτη Μ., Σούρα Κ., Τ.Τσουρούνη (2018), Μίνι Περιμετρική Οδός Πατρών: Ένας δρόμος αλλάζει τον αρχαιολογικό χαρτη της Πάτρας, Πάτρα, Available at:

(https://www.academia.edu/37567134/Α_Κουμούση_Μ_Γκάτη_Κ_Σούρα_Α_Κάτσι κα_and_Τ_Τσουρούνη_2018_ΜΙΚΡΗ_ΠΕΡΙΜΕΤΡΙΚΗ_ΟΔΟΣ_ΠΑΤΡΩΝ_Ένας_δ ρόμος_αλλάζει_τον_αρχαιολογικό_χάρτη_της_Πάτρας_SHORT_PERIMETER_RO AD_OF_PATRAS_A_road_changing_the_archaeological_map_of_Patras)

 Κυριαζής Παύλος (1976), «Σταμάτης Βούλγαρης. Ο αγωνιστής, ο πολεοδόμος, ο άνθρωπος», στο: Συλλογικό, Πρώτοι Έλληνες τεχνικοί επιστήμονες περιόδου απελευθέρωσης, , Αθήνα: εκδ. Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος.

 Λαμπροπούλου Άννα Ι. & Μουτζαλή Αφέντρα Γ. (2003-2004), «Τα λουτρά στίς πρωτοβυζαντινές πόλεις της Πελοποννήσου: ή περίπτωση της Πάτρας» στο Πρωτοβυζαντινὸ λουτρὸ στὴν Πάτρα. Τεκμήρια γιὰ τὴν ἐπιβίωση τῆς πόλης κατὰ τοὺς σκοτεινοὺς χρόνους, ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ (Τόμος 16ος), Αθήνα.

 Μανζάρ Ζακ (Mangeart Jacques, συνιδρυτής της Γαλλο-ελληνικής εφημερίδας «Le Courrier d'Orient») (2019), Souvenirs de la Morée: recueillis pendant le séjour des Français dans le Peloponèse, Igonette, Paris, 1830

 Μανζάρ Ζακ, Αναμνήσεις από τας Πάτρας (1828-1829), Η δημιουργία μιας νέας

πόλης, Εκδόσεις Φαρφουλάς, Αθήνα.

 Μανιάκη Άρτεμις (7-11 Νοεμβρίου 2012), «Ρωμαϊκό νεκροταφείο στα Βραχναίικα

δυτικής Αχαΐας» στο ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗΝ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ

(ΑΕΠΕΛ1) Πρακτικά του Διεθνούς Συνεδρίου, Τρίπολη.

 Πάντου Α. Πάντου [1984], Τα σφραγίσματα της Αιτωλικής Καλλιπόλεως

, Αθήνα

(https://www.academia.edu/35892654/Pantos_A._Pantos_%CE%A4%CE%91_%C

E%A3%CE%A6%CE%A1%CE%91%CE%93%CE%99%CE%A3%CE%9C%CE %91%CE%A4%CE%91_%CE%A4%CE%97%CE%A3_%CE%91%CE%99%CE %A4%CE%A9%CE%9B%CE%99%CE%9A%CE%97%CE%A3_%CE%9A%CE %91%CE%9B%CE%9B%CE%99%CE%A0%CE%9F%CE%9B%CE%95%CE%A 9%CE%A3_The_Sealings_of_the_Aetolian_city_Kallipolis_)

 Παπαποστόλου Ι. Α. (1991), «Θέματα Τοπογραφίας και Πολεοδομίας των Πατρών κατάτη Ρωμαιοκρατία», Α. Δ. (επ.), Αρχαία Αχαΐα και Ηλεία (Αθήνα 19-21 Μαΐου 1989), (ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ ΧΙΙΙ),Αθήνα, σς 305-320

 Παπαχατζής Ν. (1979), Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις ΙΙΙ, Αθήνα.

 Παυσανίας (2ο αι. μ.Χ.), «Αχαϊκά»(7ο βιβλίο) στο Ελλάδος Περιήγησις

 Πετρόπουλος Μ. & Ριζάκης Θ. (1994) (έκδοση 2006), Αρχαία Πάτρα, Πάτρα: European Capital of Culture.

 Πετρόπουλος Μ. (1999), Τα εργαστήρια των Ρωμαϊκών Λυχναριών της Πάτρας και το Λυχνομαντείο, Αθήνα: Υπουργείο Πολιτισμού, Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου.

 Πετρόπουλος Μ. (2001), «Οι ρωμαϊκοί Ληνοί της Πάτρας» στο Οίνον Ιστορώ

επιμέλεια Γ. Α. Πικούλας, Αθήνα: Κτήμα Μερκούρη, Κοραχώρι Ηλείας, (σσ. 3751).

 Πετρόπουλος Μ. (2001-2002), Η Αρχαία Μεσάτις της Πάτρας, Αθήνα: Εταιρεία

Πελοποννησιακών Σπουδών.

 Πετρόπουλος Μ. (2005), «Βόρειο Νεκροταφείο της Πάτρας: Οικόπεδο οδού

Πουκεβίλ 25-27» στο Ελληνική Κεραμική από την Πελοπόννησο, Αθήνα: Υπουγείο

Πολιτισμού, ΣΤ’ Εφορεια Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, σσ.59-72

 Πετρόπουλος Μ (2006), «Ρωμαϊκές παρεμβάσεις στο πολεοδομικό σχέδιο της

Πάτρας», Πάτρα: Scuola Archeologica di Atene, Ινστιτούτο Ελληνικής και

Ρωμαϊκής Αρχαιότητας (Ε.Ι.Ε.), Πάτρα

 Πετρόπουλος Μ. (2006), «Ρωμαϊκές παρεμβάσεις στο πολεοδομικό σχέδιο της Πάτρας», Η Πάτρα αποικία του Αυγούστου [Πάτρα 23-24 Μαρτίου 2006], Πάτρα: Scuola Archeologica di Atene, Ινστιτούτο Ελληνικής και Ρωμαϊκής Αρχαιότητας (Ε.Ι.Ε.), (σσ. 39-77)

 Πετρόπουλος Μ. (2007), 5th General Meeting of the International Proteolysis Society: The City of Patras, Πάτρα, σελ. 8.

 M. Πετρόπουλος, «Νικόπολις-Πάτρα μέσω Αιτωλοακαρνανίας», in ΖΑΧΟΣ, Κ. (επιμ.), ΝΙΚΟΠΟΛΙΣ Β΄, Πρακτικάτου Δευτέρου Διεθνούς Συμποσίου για τη

Νικόπολη (Πρέβεζα, 11-15 Σεπτεμβρίου 2002), Πρέβεζα 2007, σελ. 175-211

 Πετρόπουλος Μ. (2010 ή 4-5 June 2005), Η λατρεία της Δήμητρας στην Αχαΐα, (επιμέλεια Ιφ. Λεβέντη, Χρ. Μητσοπούλου), Βόλος: Σχολή Ιστορίας, Αρχαιολογίας

και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.

 Σταυροπούλου Γάτση Μ. & Αλεξοπούλου Γ.Ζ. [2015], (Α’ Κεφάλαιο) «Νεώτερα

Πολεοδομικά Δεδομένα της Πόλης των Πατρών κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο.

Συμβολή στο οδικό δίκτυο», (2017) στο Annuario della Scuola Archeologica di Atene e delle Missioni Italiane in Oriente (vol. 93, ser. III, 15), Scuola Archeologica Italiana di Atene (SAIA) (σελ 151-166).

(https://www.scuoladiatene.it/images/documents/ann-15-lib-bz-03b-estrattipz/Alexopoulou_ASAA%2093.pdf).

 Τριανταφύλλου Κ. Ν. (1980), Ιστορικό Λεξικό των Πατρών, (Β’ έκδοση), Πάτρα.

Διπλωματικές / Ερευνητικές:

 Γασπαράτου Αγγ. & Μωραΐτου Μ. (Μάρτιος 2015), Ο πατρινός Αρχιτέκτονας Ιωάννης Βασιλείου και η Μεσοπολεμική Αρχιτεκτονική της Πάτρας[online], Πάτρα

Available at: (https://docplayer.gr/46978286-Nas-ioannis-vasileioy-i-i-itektoniki-tispatras.html).

 Ζησοπούλου Αν. και Τσώνη Μ. (2017), Ανάδειξη των Ρωμαϊκών μνημείων της

Πάτρας, Πάτρα, online στο:



Κοφτερή Γ. (Οκτώβριος 2017), Πώς επηρέασαν οι αρχαιότητες την πολεοδομική

εξέλιξη της πόλης της Πάτρας, Πάτρα.

 Πλαΐτη Ειρήνη (2015), Μελέτη-Προβολή και Ανάδειξη του Ρωμαϊκού Ωδείου

Πατρών, Πύργος: Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Δυτικής Ελλάδας Σχολή

Διοίκησης και Οικονομίας. Available at: http://repository.library.teiwest.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/3555/%CE%9 C%CE%95%CE%9B%CE%95%CE%A4%CE%97%20%20%CE%A0%CE%A1%CE%9F%CE%92%CE%9F%CE%9B%CE%97%20%C E%9A%CE%91%CE%99%20%CE%91%CE%9D%CE%91%CE%94%CE%95%C E%99%CE%9E%CE%97%20%CE%A4%CE%9F%CE%A5%20%CE%A1%CE% A9%CE%9C%CE%91%CE%AA%CE%9A%CE%9F%CE%A5%20%CE%A9%C E%94%CE%95%CE%99%CE%9F%CE%A5%20%CE%A0%CE%91%CE%A4% CE%A1%CE%A9%CE%9D..pdf?sequence=1&isAllowed=y).

 Τσερπέλη Εμμανουέλα (Ιούνιος 2017), Τρισδιάστατη Αποτύπωση της Κρυπτής

Στοάς στη Ρωμαϊκή Αγορά Θεσσαλονίκης, , Θεσσαλονίκη: Πολυτεχνική Σχολή Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Available: (http://ikee.lib.auth.gr/record/292305/files/GRI-2017-19653.pdf)

Άρθρα:

 David Blackman (1997), “ACHAIA” στο Archaeology in Greece 1997-1998, Athens: The Society for the Promotion of Hellenic Studies, σελ. 41-43, Available: (https://www.jstor.org/stable/581117?seq=43#metadata_info_tab_contents).

 M. Smith David (2014), “Central Greece and the Peloponnese (Archaic to Roman)”, ARCHAEOLOGY IN GREECE (2013-2014), Athens: The Society for the Promotion of Hellenic Studies, σελ. 69 (https://www.jstor.org/stable/43187051?readnow=1&refreqid=excelsior%3A1213142cf0d38efc3feceff821e87b27&seq=55#page _scan_tab_contents).

 Πετρόπουλος Μ. [14-16 Μαΐου 1992], «Αγροικίες Πατραϊκής [άρθρο] Acted du colloque de Corfu».

 Πετρόπουλος Μ. (2018), «Ρωμαϊκές μαρμάρινες κίστες από σωστικές ανασκαφές

της Πάτρας» στο Το Αρχαιολογικό Έργο στην Πελοπόννησο (ΑΕΠΕΛ1), Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου (2018), Καλαμάτα, σελ. 531-559

 Sewell Jamie [2010], «Το αρχαίο ελληνικό σπίτι και η προσαρμογή του από τους Ρωμαίους», in Arxaiologia 114, σελ. 38-49

 Δημακόπουλος, Jordan (1986), "Roman Manifestations in Neo-Classical Greece. A town plan of Patras by Stamati Bulgari" στο Architectura, vol. 16, Issue 1, σελ. 2241.

 Παπαϊωάννου Μαρία, “The Roman domus in the Greek World” στο British School at Athens Studies, Vol. 15, BUILDING COMMUNITIES: House, Settlement and Society in the Aegean and Beyond (2007), σελ. 351-361. Available on: (https://www.jstor.org/stable/40960605?readnow=1&refreqid=excelsior%3A378056f0f53e9b5cd61a96b16ec1d976&seq=7#page _scan_tab_contents).

ΑΓΡΟΙΚΙΕΣ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ» στο Villae Rusticae: Family and Market-Oriented Farms in Greece under Roman Rule (23-24 April 2010), Αθήνα, (σελ. 154-175).

 Σουχλέρης Λεωνίδας [2013], “Villae Rusticae- family & Market oriented Farms in Greece under Roman rule”, Αθήνα, (σελ.718- 733).

 Χωρέμη Αλκ. , Ρωμαϊκή Αγορά της Αθήνας, Αθήνα: European Heritage Label, Available:

(http://www.tap.gr/tapadb/components/com_jshopping/files/demo_products/012_R wmaikh_Agora_Athens.pdf)

Vlog:

 Disaki blogspot com, «Στο (νεό) Αρχαιολογικό Μουσείο της Πάτρας» (Πέμπτη, 5 Ιανουαρίου 2013), Available: (http://disaki.blogspot.com/2014/11/blog-post_27.html)

Ιστοσελίδες:

 Αcademia.edu, Κουμούση Αν. [2013], «Ρωμαϊκού & Μεσαιωνικού Υγραγωγείου

της Πάτρας» στο ΑΝΑΠΛΑΣΗ-ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ, online στο (https://www.academia.edu/42152646/ΑΝΑΠΛΑΣΗ_ΑΝΑΔΕΙΞΗ_ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ_Χ ΩΡΟΥ_ΡΩΜΑΪΚΟΥ_ΚΑΙ_ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΥ_ΥΔΡΑΓΩΓΕΙΟΥ_ΠΑΤΡΑΣ).

 Αrchaeologia eie gr, Χωρέμη Αλκ (Προϊσταμένη της Α' Ε.Π.Κ.Α.), Αρχαιολογία

της πόλης Αθηνών, online στο (http://archaeologia.eie.gr/archaeologia/gr/chapter_more_5.aspx).

 BCH (Bulletin de Corresponance Hellenique)_BSA(British School at Athens), Agios Georgios Langouras – [2006], online στο: (https://chronique.efa.gr/?kroute=report&id=8347)

 Menztini Marilena (22-24 Μαρτίου 2014), (σε μορφή pdf) Immediate Interventions for the Restoration of Patras’s Roman Aqueduct, IWA Regional Symposium on Water, Wastewater and Environment: Traditions and Culture. Patras, Greece,

Available:

(https://www.academia.edu/11034108/Patras_Roman_Aqueduct_Restoration)

 Newsnowgr, «Πάτρα: Οι αρχαιολογικοί θησαυροί που κρύβονται στα χώματα της

Μίνι Περιμετρικής» (http://www.newsnowgr.com/article/753717/patra-oiarxaiologikoi-thisavroi-pou-kryvontai-sta-xomata-tis-mini-perimetrikis.html)

 Patrasevents [2017], «Στο "φως" μυστική κρύπτη στην οδό Γερμανού», online στο (https://www patrasevents gr/article/308086-patra-sto-fos-mistiki-kripti-stin-odogermanou-deite-pou-odigei-foto) (Accessed 9.10.2017)

 PatrasEvent [06.05.2018], Ρωμαϊκό Υδραγωγείο της Πάτρας- Ένα από τα σημαντικότερα ελληνικά αρχαιολογικά μνημεία!, online στο: (https://www.patrasevents.gr/article/344743-romaiko-idragogeio-patras-ena-apo-tasimantikotera-ellinika-arxeologika-mnimeia). Σελ. 48

 PatrasEvents [21.9.2018], «Το Ρωμαϊκό Γεφύρι της Πάτρας στην Αρέθα που ένωνε κόσμους και ανθρώπους (pics + Video)»

(https://www patrasevents gr/article/369644-to-romaiko-gefiri-tis-patras-stin-arethapou-enone-kosmous-ke-anthropous-picsvideo).

 Penelope.uchicago.edu, William Smith, «Domus (οἶκος, οἰκία, και στα αρχαία

ελληνικά δόμος) ένα σπίτι», online στο (https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Domu s html).

 Penelope.uchicago.edu, Marcellinus Ammianus [1997], “Essays on History and Culture of Rome”, ENCYCLOPAEDIA ROMANA, Rome the Home of Empire and of all Perfection, Thermopolium_Wine and Rome_Notae

(http://penelope.uchicago.edu/~grout/encyclopaedia_romana/wine/thermopolium.ht ml)

 Pompeiisites.org, POMPEII, “Temple of Isis”, Available: (http://pompeiisites.org/en/archaeological-site/temple-of-isis/0)

 Relive History in 3D [10.11.2019], Stadium of Domitian

(https://www.relivehistoryin3d.com/2019/11/10/stadium-of-domitian/). Sportin [910 Ιουνίου], «Ας γνωρίσουμε το Ρωμαϊκό Στάδιο

(https://sportin.gr/article/gnorisoyme-romaiko-stadio-tis-patras-eidiki-drasi-9-10ioynioy).

 Slideshare a Scribd company [31.07.2012], The modern port of patras en[1], Από το

την ερευνητική (σε μορφή powerpoint) του χρήστη Peiramatiko Sxoleio

Panepistimiou Patron, στην ιστοσελίδα: (https://www.slideshare.net/johanna.gr/themodern-port-of-patras-en1).

 Τapantareinews.gr, Τά πάντα ῥεῖ [15.01.2020], «ΠΑΤΡΑ-ΑΝΘΕΙΑ ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ,

(http://www.tapantareinews.gr/2020/01/blog-post_778.html).

 Τempo24.news [10.10.2017], «Πάτρα: Οι κατεδαφίσεις, η σιδερένια πόρτα, η στοά

και ο Αρχαιολογικός θησαυρός στην Άνω πόλη – ΦΩΤΟ», Πάτρα

(https://tempo24.news/eidisi/147804/patra-oi-katedafiseis-i-siderenia-porta-i-stoakai-o-arhaiologikos-thisayros-stin-ano)

 Tempo24.news [18 Ιουλίου, 2016], Πάτρα: Σε νέα φάση η Μίνι Περιμετρική"Σκεπάζονται" τα αρχαία, ανοίγει ο δρόμος - ΔΕΙΤΕ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ,

(https://tempo24.news/eidisi/73552/patra-se-nea-fasi-i-mini-perimetrikiskepazontai-ta-arhaia-anoigei-o-dromos-deite).

Διάλεξη:

 Valentina di Napoli (Επίκουρη Καθηγήτρια Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πατρών) [10 Μάρτιου, 2021], «Το Ρωμαϊκό Ωδείο της Πάτρας: το αρχαίο μνημείο και η σύγχρονη έρευνα».

της Πάτρας»

ΜΥΚΗΝΑΪΚΟ ΥΔΡΑΓΩΓΕΙΟ, ΔΙΑΚΟΝΙΑΡΗΣ, ΓΛΑΥΚΟΣ ΡΩΜΑΙΚΗ»

Πηγές Εικόνων (Διαγράμματα, Πίνακες, Φωτογραφίες, Χάρτες):

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

1. : Η Πάτρα από ψηλά,αερικήφωτογραφία,πάνωαπότοΚάστροτης Πάτραςπροςτηθάλασσα,(πηγή:Depositphotos,Availabaleat: https://gr.depositphotos.com/220622460/stock-photo-aerial-drone-photoof-famous.html).

2. : Χάρτης της Ελλάδας (η τοποθεσία της Πάτρας),(πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%AC%CF%84%CF%81%CE%B 1).

3. : Χάρτης με την έκταση της σημερινής Πάτρας,επεξεργασμένη screenshotαπότοGoogleMaps

4. : Χάρτης της Πάτρας, 1829,(πηγή:ΣταμάτηςΒούλγαρης, Αναμνήσεις, Παρίσι1835).

5. : Η επέκταση Πόλης της Πάτρας κατά τη ρωμαϊκή περίοδο (31 μ.Χ), (πηγή:απότηνερευνητικήεργασίατηςΓ.Κοφτερή,«Πώςεπηρέασανοι ΑρχαιότητεςτηνΠολεοδομικήεξέλιξητηςπόληςτηςΠάτρας»,σελ.15).

6. : Ρωμαϊκοί δρόμοι στον πυρήνα της πόλης,(πηγή:ΣταυροπούλουΓάτση

Μ._ΑλεξοπούλουΓ.Ζ.,Κεφάλαιο:«ΝεώτεραΠολεοδομικάΔεδομένατης ΠόληςτωνΠατρώνκατάτηΡωμαϊκήπερίοδο.Συμβολήστοοδικόδίκτυο», (2017)στο Annuario della Scuola Archeologica di Atene e delle Missioni Italiane in Oriente (vol. 93, ser. III, 15), 2015, σελ.154).

7. :(ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ), Οι αναλημματικοί τοίχοι της Πάτρας, επεξεργασμένο από τη Χριστοδούλου Χρυσούλα.

8. : Αναλημματικός τοίχος κάτω από τα Υψηλά Αλώνια, (πηγή: Φωτογραφία, ΧρυσούλαΧριστοδούλου2021)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΟΙ ΝΑΟΙ:

9. : Χάρτης των μεγάλων μνημείων με βάση τον περίπατο του Παυσανία, (πηγή:ΕπεξεργασμένομεβάσητιςπεριγραφέςτουΠαυσανία,του ΘωμόπουλουκαιτουΜ.Πετρόπουλου).

10. α): Maison Carree de Nimes, Γαλλία,(πηγή:Gites-de-france.com,LaMaison CarréetempleintegralementconserveduMondeAntique,Availableat: https://www.gites-de-france.com/fr/la-maison-carree-Nimes).

β): Σχέδιο του ρωμαϊκού ναού,(πηγή:Khanacademy.org,MaisonCarrée https://www.khanacademy.org/humanities/ancient-artcivilizations/roman/roman-republic/a/maison-caree2)).

11. : Ερείπια ναών, μπροστά από το Ωδείο,(πηγή:Φωτογραφία2021, ΧρυσούλαΧριστοδούλου).

12. : Χάρτης λατρευτικών εγκαταστάσεων,Επεξεργασμένομεβάσητις

αναφορέςτωνναώναπότονΠαυσανίακαιτοχάρτητηςπηγής:

Πετρόπουλος Μ. (2018), «Ρωμαϊκές μαρμάρινες κίστες από σωστικές ανασκαφές

της Πάτρας» στο Το Αρχαιολογικό Έργο στην Πελοπόννησο (ΑΕΠΕΛ1),

Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου (2018), Καλαμάτα, σελ. 555).

ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΓΟΡΑ (FORUM):

13. Η ρωμαϊκή Αγορά Πάτρας Χάρτης, (πηγή:επεξεργασμένημεβάση

σύμφωναμεπεριγραφέςτουΠαυσανίακαιτιςέρευνεςτουΘωμόπουλουκαι τουΠετρόπουλου).

14. α): Υπόνομος της Αγοράς (οδός Γερμανού Πατρών),(πηγή:

Τempo24.news[10.10.2017],«Πάτρα:Οικατεδαφίσεις,ησιδερένιαπόρτα,η

στοάκαιοΑρχαιολογικόςθησαυρόςστηνΆνωπόλη–ΦΩΤΟ»,Πάτρα

(https://tempo24.news/eidisi/147804/patra-oi-katedafiseis-i-sidereniaporta-i-stoa-kai-o-arhaiologikos-thisayros-stin-ano)).

β) Μέρος της Κρυπτής Στοάς της Αγοράς (οδός Λόντου 25),(πηγή:

ΠετρόπουλοςΜ(2006),«Ρωμαϊκές παρεμβάσεις στο πολεοδομικό σχέδιο της

Πάτρας»,Πάτρα:ScuolaArcheologicadiAtene,ΙνστιτούτοΕλληνικήςκαι

ΡωμαϊκήςΑρχαιότητας(Ε.Ι.Ε.),Πάτρα,σελ.60).

15. : Εξωτερική άποψη της κρυπτής στοάς (cryptoporticus), Ρωμαϊκή

Αγορά της Θεσσαλονίκης.(πηγή:Cityculture.gr,ΠαπαγιανοπούλουΈλσα

(25.01.2018),«ΡωμαϊκήΑγοράκαιανάδειξητωνμνημείωντης Θεσσαλονίκης»στοArtsandCulture,Availableat:

https://cityculture.gr/18250/)

16. : Το πέρασμα της κρυπτής στοάς (cryptoporticus), Ρωμαϊκή Αγορά της Θεσσαλονίκης.(πηγή:Wikimapia.org,ΚρυπτήΣτοά,Θεσσαλονίκη, Availableat:

http://wikimapiaorg/4356078/el/%CE%9A%CF%81%CF%85%CF%80%C F%84%CE%AE-%CE%A3%CF%84%CE%BF%CE%AC-Cryptoporticus).

17. : Η πλατεία της Ρωμαϊκής Αγοράς,Θεσσαλονίκη, Αναπαράσταση σε μακέτα. (πηγή:ΤσερπέληΕμμανουέλα(Ιούνιος2017),Τρισδιάστατη

ΑποτύπωσητηςΚρυπτήςΣτοάςστηΡωμαϊκήΑγοράΘεσσαλονίκης,, Θεσσαλονίκη:ΠολυτεχνικήΣχολήΑριστοτέλειοΠανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης,σελ.6,Availableat: http://ikee.lib.auth.gr/record/292305/files/GRI-2017-19653.pdf)

18. : Η Ρωμαϊκή Αγορά της Αθήνας,(πηγή:ΧωρέμηΑλκ., Η Ρωμαϊκή Αγορά της Αθήνας,Αθήνα:EuropeanHeritageLabel,σελ.4,Availableat: http://www.tap.gr/tapadb/components/com jshopping/files/demo produc ts/012_Rwmaikh Agora Athens.pdf).

19. : Αναπαράσταση της Ρωμαϊκής αγοράς της Αθήνας σε 3D, Άποψη της ανατολικής στοάς.(πηγή:Ancientathens3d.com, ΡωμαϊκήΑγορά-Αγορά τουΚαίσαρακαιτουΑυγούστου,Availableat: https://ancientathens3d.com/el/romanforum/).

20. : Η πύλη της Αθηνάς Αρχηγέτιδος, Ρωμαϊκή αγορά της Αθήνας.(πηγή: ΧωρέμηΑλκ.(ΠροϊσταμένητηςΑ'Ε.Π.Κ.Α.),ΑρχαιολογίατηςπόληςΑθηνών,

Availableat:

http://archaeologia.eie.gr/archaeologia/gr/chapter_more_5.aspx).

21. : Αναπαράσταση της κρήνης σε 3D, Ρωμαϊκή αγορά της Αθήνας.(πηγή: Ancientathens3d.com, ΡωμαϊκήΑγορά-ΑγοράτουΚαίσαρακαιτου Αυγούστου,Availableat:https://ancientathens3dcom/el/romanforum/).

22. : Μια εικονογραφημένη Ταβέρνα,(πηγή:Επεξεργασμένηεικόνατου

πίνακατουCamilloMiola,UccisionediVirginia(ΔολοφονίατηςVirginia), (1882),Πομπηία.ΕθνικόΜουσείοτουΚαποντιμόντε,Νάπολι.)

ΡΩΜΑΪΚΟ ΩΔΕΙΟ:

23. : Ανοιχτό Ρωμαϊκό Ωδείο Πάτρας.(πηγή:επεξεργασμένηφωτογραφία

απότοεξώφυλλοτουβιβλίου:ΠετρόπουλοςΜ.&ΡιζάκηςΘ.(1994)(έκδοση

2006), Αρχαία Πάτρα,Πάτρα:EuropeanCapitalofCulture)

24. : Το ρωμαϊκό Ωδείο, Αποτύπωση (1961), Ιωάννης Βασιλείου,(πηγή:

ΑκολούθησέμεστοΡωμαϊκόΩδείοτηςΠάτρας,2015,Υπουργείο Πολιτισμού,Παδείαςκαιθρησκευμάτων).

25. : Μέσα στο ανοιχτό Ρωμαϊκό Ωδείο,πηγή:[χωρίςονόματασυγγραφέων], ΡωμαϊκόΩδείοΠατρών,Availableat:

(https://www.ekke.gr/projects/estia/Cooper/varvakeio/g%20gymnasioy/ DTM_981G_Romaiko%20Odeio%20Patron.pdf)

26. : Ανατολική κατάληξη θολωτού διόδιου (πηγή:Φωτογραφία2021, ΧριστοδούλουΧρυσούλα)

27. : Εξωτερική άποψη του Ωδείου,(πηγή:SpoudaZOgr,ΑΡΧΑΙΟΩΔΕΙΟ

ΠΑΤΡΑΣ(https://www.spoudazo.gr/cityguide/patra/item/3012%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B1%CE%AF%CE%BF%CF%89%CE%B4%CE%B5%CE%AF%CE%BF%CF%80%CE%AC%CF%84%CF%81%CE%B1%CF%82)

ΡΩΜΑΪΚΟ ΣΤΑΔΙΟ:

28. : Δίζωνο ψηφιδωτό που βρέθηκε σε μια κοντινή έπαυλη (Υψηλά

Αλώνια) που απεικονίζει μουσικούς, δραματικούς αγώνες και

αθλητικούς αγώνες, (πηγή:ΑρχαιολογικόΜουσείοΠάτρας,Πάτρα)

29. : Τμήμα του Ρωμαϊκού Σταδίου (Οδός Ηφαίστου), (πηγή:Φωτογραφία 2021,ΧριστοδούλουΧρυσούλα).

30. Οι εσωτερικές θύρες Ρωμαϊκού Σταδίου, οδός Ηφαίστου.(πηγή: Φωτογραφία2021,ΧριστοδούλουΧρυσούλα).

31. Η διπλή πύλη στο βόρειο πέταλο του ρωμαϊκού Σταδίου, Πάτρα.(πηγή: Φωτογραφία2021,ΧριστοδούλουΧρυσούλα).

32. Τμήμα ρωμαϊκού Σταδίου στην οδό Υψηλάντου και Πατρέως, Πάτρα. (πηγή:Φωτογραφία2021,ΧριστοδούλουΧρυσούλα).

33. : Γενικό Σχέδιο των μνημείων του Ρωμαϊκού Σταδίου: επανορθωτική υπόθεση (A. Pansini), (πηγή:PetropoulosMichalis&PansiniAntonella (2020), The Roman Stadium of Patras: Excavations, Analysis and

Reconstruction (vol. 98):SchuolaArcheologicalItalianaDiAtene,σελ.411

(https://www.academia.edu/49086467/M Petropoulos A Pansini The Ro man Stadium of Patras excavations analysis and reconstruction in ASAten e_98_2020_pp_382_416)).

34. : Στάδιο Δομιτιανού, Ρώμη,(πηγή:DOMICIANSTADIUM-AGONAL CIRCUS,Availableat: https://www.romanoimpero.com/2010/07/stadiodomiziano-circo-agonale.html)

ΛΙΜΑΝΙ:

35. : Το σημείο όπου βρισκόταν το ρωμαϊκό τεχνητό Λιμάνι της Πάτρας (πηγή:Slideshare_aScribdcompany[31.07.2012],Themodernportof patrasen[1],Απότοτηνερευνητική(σεμορφήpowerpoint)τουχρήστη PeiramatikoSxoleioPanepistimiouPatron,Availableat: (https://www.slideshare.net/johanna.gr/the-modern-port-of-patras-en1).

36. α) Ερείπια ρωμαϊκού τεχνητού Λιμανιού (Οδ. Μπουμπουλίνας και

Όθωνος Αμαλίας),(πηγή:ΠετρόπουλοςΜ.(2006),«Ρωμαϊκές παρεμβάσεις

στο πολεοδομικό σχέδιο της Πάτρας»,Πάτρα:ScuolaArcheologicadiAtene, ΙνστιτούτοΕλληνικήςκαιΡωμαϊκήςΑρχαιότητας(Ε.Ι.Ε.),Πάτρα,σελ.63).

β): Τμήμα του τεχνητού λιμανιού στην οδ. Μπουμπουλίνας, στο

σημερινό τελώνειο.(πηγή:M.Πετρόπουλος,«Νικόπολις-Πάτραμέσω

Αιτωλοακαρνανίας»,inΖΑΧΟΣ,Κ.(επιμ.),ΝΙΚΟΠΟΛΙΣΒ΄,Πρακτικάτου

ΔευτέρουΔιεθνούςΣυμποσίουγιατηΝικόπολη(Πρέβεζα,11-15 Σεπτεμβρίου2002),Πρέβεζα2007,σελ.110,Availableat:

https://www.academia.edu/44940284/NICOPOLIS_B_%CE%9C%CE%B9% CF%87%CE%AC%CE%BB%CE%B7%CF%82_%CE%A0%CE%95%CE%A4 %CE%A1%CE%9F%CE%A0%CE%9F%CE%A5%CE%9B%CE%9F%CE%A3 _%CE%9D%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B 9%CF%82_%CE%A0%CE%AC%CF%84%CF%81%CE%B1_%CE%BC%CE% AD%CF%83%CF%89_%CE%91%CE%B9%CF%84%CF%89%CE%BB%CE% BF%CE%B1%CE%BA%CE%B1%CF%81%CE%BD%CE%B1%CE%BD%CE% AF%CE%B1%CF%82).

Ειρήνη(2015), Μελέτη-Προβολή και Ανάδειξη του Ρωμαϊκού Ωδείου Πατρών,

Πύργος:ΤεχνολογικόΕκπαιδευτικόΊδρυμαΔυτικήςΕλλάδαςΣχολή

ΔιοίκησηςκαιΟικονομίας.μεπροτότυποτίτλο«ΗΠάτρακατάτον8ο αι.μ.Χ.,

ΣχεδίασματουμηχανικούΠολ.Πανουτσόπουλουκατάτιςπαρατηρήσεις

τουΘωμόπουλου.ΗΠρόσοψηπροςτηθάλασσα.»,σελ.23,Availableat:

http://repository.library.teiwest.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/3 555/%CE%9C%CE%95%CE%9B%CE%95%CE%A4%CE%97%20%20%CE%A0%CE%A1%CE%9F%CE%92%CE%9F%CE%9B%CE%97%20

%CE%9A%CE%91%CE%99%20%CE%91%CE%9D%CE%91%CE%94%CE %95%CE%99%CE%9E%CE%97%20%CE%A4%CE%9F%CE%A5%20%CE %A1%CE%A9%CE%9C%CE%91%CE%AA%CE%9A%CE%9F%CE%A5%20

%CE%A9%CE%94%CE%95%CE%99%CE%9F%CE%A5%20%CE%A0%CE %91%CE%A4%CE%A1%CE%A9%CE%9D..pdf?sequence=1&isAllowed=y).

ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ:

38. : (ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ) Βιοτεχνικές εγκαταστάσεις,επεξεργασμένοαπότη

ΧριστοδούλουΧρυσούλα.

39. : Οξυπύθμενος αμφορέας, υάλινο δοχείο, και λυχνάρια που βρέθηκαν

σε ανασκαφές, Αρχαιολογικό Μουσείο της Πάτρας,(πηγή:Φωτογραφία

τουΚαρώνη,Availableat:(https://patrastimes.gr/πολιτισμός/πάτρα-

ξενάγηση-στο-αρχαιολογικό-μουσ-2/attachment/οξυπύθμενος-αμφορέαςφωτό-καρώνης/).

ΛΟΥΤΡΙΚΕΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ:

40. : Χάρτης λουτρών και νυμφαίων,(πηγή:επεξεργασμένομεβάσητο

χάρτητηςπηγής: Πετρόπουλος Μ. (2018), «Ρωμαϊκές μαρμάρινες κίστες από

σωστικές ανασκαφές της Πάτρας» στο Το Αρχαιολογικό Έργο στην

Πελοπόννησο (ΑΕΠΕΛ1), Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού

Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου (2018), Καλαμάτα, σελ. 555)ΚΑΙ Λαμπροπούλου

Άννα Ι. & Μουτζαλή Αφέντρα Γ. (2003-2004), «Τα λουτρά στίς πρωτοβυζαντινές πόλεις της Πελοποννήσου: ή περίπτωση της Πάτρας» στο Πρωτοβυζαντινὸ λουτρὸ στὴν Πάτρα. Τεκμήρια γιὰ τὴν ἐπιβίωση τῆς πόλης κατὰ τοὺς σκοτεινοὺς χρόνους, ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ (Τόμος 16ος), Αθήνα, σελ 342 )

41. : Ρωμαϊκό λουτρό Οδός Βασιλείου Ρούφου 121-125,(πηγή: Φωτογραφία 2021, Χριστοδούλου Χρυσούλα).

42. : Ρωμαϊκό Νυμφαίο, οδός Κανακάρη,(πηγή: Φωτογραφία 2021, Χριστοδούλου Χρυσούλα)

43. : Πολυτελές ιδιωτικό λουτρό από πλούσια ρωμαϊκή οικία της Πάτρας

(οδ. Μαιζώνος).(πηγή:Disaki.blogspot.com,«Στο(νεό)Αρχαιολογικό

ΜουσείοτηςΠάτρας»(Πέμπτη,5Ιανουαρίου2013),Availableat: http://disaki.blogspot.com/2014/11/blog-post_27.html)

44. : Το αγίασμα του Αγ. Ανδρέα στην Πάτρα, που ταυτίζεται με τη

μαντική πηγή της.(πηγή:ΠετρόπουλοςΜ.(2006),«Ρωμαϊκές παρεμβάσεις

στο πολεοδομικό σχέδιο της Πάτρας»,Πάτρα:ScuolaArcheologicadiAtene, ΙνστιτούτοΕλληνικήςκαιΡωμαϊκήςΑρχαιότητας(Ε.Ι.Ε.),Πάτρα,σελ.63).

45. : Κάτοψη παλαιών λουτρών Πομπηίας,(πηγή:hellenicaworldcom, Loutron,Availableat: http://www.hellenicaworld.com/Greece/WS/en/Loutron.html)

α) Frigidarium, (πηγή:-τοίδιο-)

β): Tepidarium, (πηγή:-τοίδιο-)

γ): Caldarium (πηγή:-τοίδιο-) ΣΠΙΤΙΑ

46. : Διάγραμμα του domus,(πηγή:Wikipedia-Domus,Availableat: https://en.wikipedia.org/wiki/Domus).

47. : Εσωτερικό του αιθρίου,(πηγή:πίνακαςτουLuigiBazzani(1836-1927), Εσωτερικό μονοκατοικίας (domus) στην Πομπηία (A Pompeian Interior), Ρώμη,c.1882.Λάδιστοπάνελ,281/4x22in.DaheshMuseumoArt. [Για λεπτομέρειεςβλ.στηνιστοσελίδα (http://wwwdaheshmuseumorg/portfolio/luigi-bazzania-pompeianinterior/#.YVCe07gzZPY)]).

48. : Περίστυλιον, Σπίτι των Vettii, Pompeii, 79μ.Χ. (πηγή:Livius.org, Peristyle,Availableat:https://www.livius.org/articles/concept/peristyle/)

49. : Υπόλοιπο τετραστυλίου κόλπου με πλακόστρωτο μωσαϊκό

παρακείμενο τρικλίνιο στη Γερμανού 80-82, Πάτρα (Παπαποστόλου 1977, σελ. 55α),(πηγή:Παπαϊωάννου

Μαρία,“TheRomandomusinthe GreekWorld”στο British School at Athens Studies, Vol. 15, BUILDING COMMUNITIES: House, Settlement and Society in the Aegean and Beyond (2007),(σελ.357).Availableon: (https://www.jstor.org/stable/40960605?readnow=1&refreqid=excelsior%3A378056f0f53e9b5cd61a96b16ec1d976&seq =7#page_scan_tab_contents)

50. : Impluvium cutaway, σωλήνες νερού, πηγή: (https://gr.pinterest.com/pin/782570872754431570/)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

ΔΡΟΜΟΙ- ΣΥΝΔΕΣΗ ΣΕ ΑΛΛΕΣ ΠΟΛΕΙΣ:

51. Χάρτης του Οδικού Δικτύου στην Πελοπόννησο κατά την Ρωμαϊκή

εποχή, όπου σημειώνονται οι πόλεις-σταθμοί που αναφέρονται στην

Tabula Peutingeriana.(πηγή:Aristomenismessiniosblogspotcom (ΑριστομένηςοΜεσσήνιος),ΡωμαϊκόοδικόδίκτυοΤριφυλίας-ΤοΜιλιάριο

τουΕπιταλίου(27.12.2015),Availableat:

https://aristomenismessinios.blogspot.com/2015/12/blog-post_83.html).

52. : Πλακόστρωτος Ρωμαϊκός Δρόμος (Κορίνθου 288),(πηγή: Πετρόπουλος

Μ.(2006),«Ρωμαϊκές παρεμβάσεις στο πολεοδομικό σχέδιο της Πάτρας»,

Πάτρα:ScuolaArcheologicadiAtene,ΙνστιτούτοΕλληνικήςκαιΡωμαϊκής

Αρχαιότητας(Ε.Ι.Ε.),Πάτρα, σελ. 55).

53. : Ρωμαϊκός Δρόμος (Γ. Ρούφου),(πηγή:(powerpoint)slideshare.net, PeiramatikoSxoleioPanepistimiouPatron(31.7.2021), Roman Bridge el,

online:(https://www.slideshare.net/johanna.gr/roman-bridgeel?qid=4b4c0152-7cf4-4840-8bba1304e7e8db7e&v=&b=&from_search=7)).

54. Τμήμα πλακόστρωτου δρόμου νότια της ρωμαϊκής Αγοράς, Πάτρα (πηγή:ΠετρόπουλοςΜ.&ΡιζάκηςΘ.(1994)(έκδοση2006), Αρχαία Πάτρα, Πάτρα:EuropeanCapitalofCulture,σελ.40)

Παπαποστόλου,Ι.Α.(1991), Θέματα τοπογραφίας και πολεοδομίας των

INSTITUTFÜRGRIECHISCHEUNDRÖMISCHEANTIKENATIONALES

HELLENISCHESFORSCHUNGZENTRUM(σελ.13),Availableat:

https://www.google.com/url?sa=i&url=http%3A%2F%2Fhelioseie.ekt.gr%2FEIE%2Fbitstream%2F10442%2F415%2F1%2FA01.013.44.pd f&psig=AOvVaw0E3cCOoJH9lArEF2sQN5ES&ust=1634494150053000&sour ce=images&cd=vfe&ved=0CAwQjhxqFwoTCOjj06_Dz_MCFQAAAAAdAAAAA BAK).

ΓΕΦΥΡΑ ΤΗΣ ΑΡΕΘΑΣ:

56. : Δυτική όψη της Γέφυρας,πηγή:ΚοφτερήΓ.(Οκτώβριος2017),Πώς επηρέασανοιαρχαιότητεςτηνπολεοδομικήεξέλιξητηςπόληςτηςΠάτρας, Πάτρα,σελ.17.

57. : Τοπογραφικό της περιοχής που διαρρέει ο ποταμός Καλλίναος, (Πηγή:Μ.Πετρόπουλος,ΗΑρχαίαΜεσάτιςτηςΠάτρας,200-2002,Αθήνα)

58. : Η Ρωμαϊκή δίτοξη Γέφυρα της Αρέθα με τη μονότοξη, μετά το 1980., (Φωτογραφίαπουβγήκεμετάτο1980,μετάπουξεκίνησανοιανασκαφές), (πηγή:ΠΑΤΡΕΥΣΝΕΑ(http://patreusnea.blogspot.com/p/blogpage_86.html))

ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΑ:

59. : (ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ-ΧΑΡΤΗΣ) Ρωμαϊκά Νεκροταφεία στην Πάτρα, επεξεργασμένημεβάσητοχάρτητηςπηγής: Πετρόπουλος Μ. (2018), «Ρωμαϊκές μαρμάρινες κίστες από σωστικές ανασκαφές της Πάτρας» στο Το Αρχαιολογικό Έργο στην Πελοπόννησο (ΑΕΠΕΛ1), Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου (2018), Καλαμάτα, σελ. 555).

60. : Ταφικός ναός Ίσιδος,Πομπηία.(Πηγή:Pompeiisites.orgPompeii, Availableat:http://pompeiisitesorg/en/archaeological-site/temple-ofisis/)

61. : Τάφοι σε φτωχικούς καλυβίτες, Αρχαιολογικό Μουσείο της Πάτρας:

α) Νεκρός σκεπασμένος με «κεραμίδια», Βόρειο Νεκροταφείο, ύστερη

ρωμαϊκή εποχή, (πηγή:Disaki.blogspot.com,«Στο(νεό)Αρχαιολογικό

ΜουσείοτηςΠάτρας»(Πέμπτη,5Ιανουαρίου2013),Availableat: http://disaki.blogspot.com/2014/11/blog-post_27.html).

β) Κτιστός (πηγή:-τοίδιο-)

62. : Σαρκοφάγοι αττικού τύπου, 150-175 μ.Χ., (πηγή:-τοίδιο-).

63. : Το ρωμαϊκό ταφικό κτήριο της οδού Ερμού 80-82. Κάτοψη ισογείου

και του υπό αυτό υπογείου,(πηγή:Μ.Πετρόπουλου-Α.Ριζάκη,Αρχαία

Πάτρα,σελ.53).

ΕΠΑΥΛΕΙΣ

64. : (ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ)ΟιεγκαταστάσειςτωναγροικιώντηςΠάτρας, επεξεργασμένοαπότοχάρτητηςπηγής: Πετρόπουλος Μ. (2018), «Ρωμαϊκές

μαρμάρινες κίστες από σωστικές ανασκαφές της Πάτρας» στο Το Αρχαιολογικό

Έργο στην Πελοπόννησο (ΑΕΠΕΛ1), Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού

Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου (2018), Καλαμάτα, σελ. 555)

65. : Υπόδειγμα Αγροικίας,(πηγή:CampridgeCore.org,UrsolaRothe, The Roman Villa, Availableat:https://www.cambridge.org/core/books/romanvilla-in-the-mediterranean-basin/romanvilla/3787613A3A404953597A4E9366283025/core-reader).

ΛΗΝΟΙ:

66. : Εικονογραφική άποψη ληνού (πηγή:Osimoturismo.it,Archeologicalsite ofMontetorto,Availableat:

https://www.osimoturismo.it/en/osimo/history-andarcheology/archaeological-site-of-montetorto/)

67. : Ερείπια του ληνού στη περιοχή Λάγγουρα

(πηγή:Αχαΐαστο Εφορεία

Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων,σελ101,Availableat:

https://culture.gov.gr/anaskafes/pdfs/ST EPKA.pdf). ΡΩΜΑΪΚΟ ΥΔΡΑΓΩΓΕΙΟ:

68. : Ρωμαϊκό Υδραγωγείο, Μίνι Περιμετρική Πάτρας,(πηγή: PatrasEvents.gr,«ΡωμαϊκόΥδραγωγεί0-Τομνημείοπουγιααιώνεςέδινε

νερόστηνΠάτρα(video)»(12.011.2018),

(https://www.patrasevents.gr/article/379393-romaiko-idragogeio-tomnimeio-pou-gia-eones-edine-nero-stin-patra-video)).

69. : Τοξωτό Τμήμα του Ρωμαϊκού Υδραγωγείου,(πηγή:ΚουμούσηΑν. [2013],«Ρωμαϊκού&ΜεσαιωνικούΥγραγωγείουτηςΠάτρας»στο

ΑΝΑΠΛΑΣΗ-ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ,(σελ.9).Availableat: https://www.academia.edu/42152646/ΑΝΑΠΛΑΣΗ ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟ

ΓΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΡΩΜΑΪΚΟΥ ΚΑΙ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΥ ΥΔΡΑΓΩΓΕΙΟΥ ΠΑΤΡΑΣ).

70. : Τμήμα του Ρωμαϊκού Υδραγωγείου στη κοιλάδα της Αρόης.(πηγή: Patraseventsgr,ΡωμαϊκόΥδραγωγείοΠάτρας-Ένααπότασημαντικότερα

ελληνικάαρχαιολογικάμνημεία!, Availableat:

https://www.patrasevents.gr/article/344743-romaiko-idragogeio-patrasena-apo-ta-simantikotera-ellinika-arxeologika-mnimeia)

71. : Η πορεία του Ρωμαϊκού Υδραγωγείου από τη Νερομάνα έως το

Κάστρο (Αρχείο ΕΦ. Α. ΑΧΑ.),(μεβάσηαπότοχάρτητηςπηγής: ΑναστασίαΚουμούση, Το Αρχαιολογικό έργο στην Πελοπόννησο (ΑΕΠΕΛ1):

Μεσαιωνικό Υδραγωγείο,Πάτρας,2012,σελ.753).

72. : Υδραγωγείο της Νικόπολης. (πηγή:Dromosnerouwordpresscom,30

ΓενικόΛύκειοΚαβάλας(Μάιος2012),«ΥδραγωγείαστονΕλλαδικόχώρο»

στο Ο δρόμος του νερού,,Availableat:

https://dromosnerou.wordpress.com/2016/04/28/υδραγωγεία-στον-ελλαδικό-χώρο/).