502

‫"هیچ بیانویەك بۆ دواخستنی‬ ‫پرۆژە بودجەی هەرێم نەماوە"‬ ‫گۆران ئازاد‪ :‬پێویستە بە زوترین كات حكومەت‬ ‫پرۆژەكە رەوانەی پارلەمان بكات‬

‫‪4‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )502‬دو شةممة ‪2015/2/2‬‬

‫پێشتر حكومەتی هەرێم گوێی بە مەترسیی داعشە نوستوەكانی كوردستان نەدەدا‬

‫بەرەكانی جەنگ پڕن له‌"جاش داعش"‌‬ ‫چاالكوانێك‪ :‬پێویستە حكومەتی هەرێم رێبگرێت لەوەی كە "مەال شوان"ێكی تر بچێتە ناو‬ ‫داعش‌و دژی نیشتیمانەكەمان خیانەت بكات‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫ئەگەرچی پێشتر هۆشداری دەدرایە حكومەت لە‬ ‫مەترسیی ئەو كەسانەی لە هەرێمی كوردستانەوە‬ ‫وتارو هەڵوێستەكانیان لە خزمەتی داعش و فكرە‬ ‫سەلەفیە جیهادییەكەیاندا بو‪ ،‬بەاڵم حكومەتی‬ ‫هەرێم هیچ پالنێكی كرداری نەبو‪ ،‬بۆیە ئێستا‬ ‫وردە وردە مەترسییەكانی ئەم بابەتە دەردەكەون‌و‬ ‫تەنانەت لە زۆرێك لەبەرەكانی جەنگدا‪( ،‬جاش‪-‬‬ ‫داعش)ەكانی هاوشێوەی مەال شوان بونیان هەیە‪.‬‬

‫هاوكات لەگەڵ ئەم مەترسیەشدا چاودێران‌و‬ ‫رۆژنامەنوسان‪ ،‬هۆشداری دەدەنــە حكومەتی‬ ‫هەرێم‪ ،‬كە رێگە بگرن لە دوبارەبونەوەی چونی‬ ‫(مەال شوان)ەكان بۆ ناو داعش‪.‬‬ ‫لەوبارەیەوە‪ ،‬بەختیار سەعید چاودێری سیاسی‪،‬‬ ‫بۆ "چاودێر" ئاماژە به‌وه‌ ده‌كات‪ ،‬سەركردایەتیی‬ ‫سیاسیی كورد‌و حكومەتی هەرێم‪ ،‬بەتایبەتیش‬ ‫وەزارەتــی ئەوقاف هەوڵەكانیان بۆ رێگرتن لەو‬ ‫كەسانەی دەیانەوێت بچنە ناو داعشەوە لەئاستی‬ ‫پێویستدا نییە‪ ،‬بۆیە پێویستبو وەزارەتی ئەوقاف‌و‬

‫یەكێتیی زانایانی ئاینیی ئیسالمیی كوردستان‌و‬ ‫خودی حزبە ئیسالمییەكانیش بەدواداچونیان بۆ‬ ‫ئەو واقیعە بكردایە‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬رونیشیكردەوە‪ ،‬پێویستە حكومەتی هەرێم‬ ‫رێبگرێت لەوەی كە "مەال شوان"ێكی تر بچێتە ناو‬ ‫داعش‌و دژی نیشتیمانەكەمان خیانەت بكات‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫لیوا قارەمان‪ ،‬جێگری سەرۆك ئەركان‪ ،‬بۆ "چاودێر"‪:‬‬

‫لیواكان چەكی پێویستیان لەبەردەستدا نییە‬

‫كەرتی تایبەت ئیفلیج‬ ‫دەبێت‌و ‪ 100‬هەزار كەس‬ ‫تێیدا بێكار دەبن‬

‫‪2‬‬

‫وێران‪ ،‬بەاڵم ئازاد‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫بەهۆی قەیرانی داراییەوە كەرتی تایبەت ئیفلیج دەبێت‌و سه‌رۆكی لیژنەی دارایی‬ ‫پارلەمانی كوردستانیش ئاشكرایدەكات كە نزیكەی ‪ 100‬هەزار كەس لەو كەرتەدا‬ ‫بێكاربون‪ .‬هاوكات بۆ چارەسەركردنی قەیرانەكەش بەدو راپۆرت داوا لە ئەنجومەنی‬ ‫بااڵی نەوت‌و گازی هەرێم دەكەن‪ ،‬رێگاچارەیەك بۆ قەیرانەكە بدۆزرێتەوە‪ ،‬لە الیەكی‬ ‫دیكەوە رێكخراوەكان باس لەوەدەكەن‪ ،‬كە رێژەی بێكاری گەشتۆتە ‪ ،%26‬بەاڵم‬ ‫حكومەت ئەمە رەتدەكاتەوە‪.‬‬ ‫لەوبارەیەوە‪ ،‬سەرۆكی لیژنەی دارایی‌و ئابوریی لەپارلەمانی كوردستان‪ ،‬بە"چاودێر"ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬لە ساڵی ‪ 2013‬رێژەی بێكاری ‪ %7‬بوە‪ ،‬بەاڵم زۆرێك لەپێشبینییەكان وای‬ ‫بۆدەچن‪ ،‬لەساڵی ‪ 2014‬رێژەی بێكاری گەشتۆتە ‪ ،%10‬ئەوەش بەشێكی پەیوەستە‬ ‫بە قەیرانی داراییەوە‪ ،‬زۆربەی لەكەرتی تایبەتدا بوە‪ ،‬كە ‪ 100‬هەزار كرێكار بەهۆی‬ ‫وەستانی پرۆژەكانەوە بێكاربون‪.‬‬ ‫عیزەت سابیر‪ ،‬ئاماژەی بەوەشكرد‪ ،‬پێویستە هەلی كار زۆر بكرێت‪ ،‬پرۆژە‬ ‫زیاترو وەبەرهێنان پێشبخرێت‪ ،‬تائێستا دو راپۆرت بۆ ئەنجومەنی بااڵی نەوت‌و گاز‬ ‫پێشكەشكراوە‪ ،‬تا رێگاچارەیەك بۆ قەیرانی دارایی بدۆزنەوە‪ ،‬لەناویاندا هەوڵبدەن‪،‬‬ ‫بێكاری كەمبكەنەوە‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫‪5‬‬

‫پێشمەرگە و داعش‬ ‫وەك دو ماركەی‬ ‫جیهانی‬ ‫فەیسبووک‬ ‫کتێبخوێندنەوە دەکاتە‬ ‫پیشە‬

‫‪1‬‬

‫‪1‬‬

‫ئایدن دەرە‪ ،‬نوسەرو رۆژنامەنوس‪:‬‬

‫بەهۆی یارمەتییەكانی بۆ‬ ‫داعش‪ ،‬توركیا لەگەڵ ناتۆ‬ ‫چانسی هەماهەنگی نەماوە‬ ‫‪9‬‬

‫راپۆرت و هەواڵ‬

‫ذمارة (‪ )502‬دو شةممة ‪2015/2/2‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫دوای هێرشەكەی سەر كەركوك‬ ‫گۆڕانكاریی نەخشەی جەنگ بەپێویست دەزانرێت‬ ‫وەستا رەسوڵ‪ ،‬فەرماندە له‌ میحوەری كەركوك‪ :‬دەبێت بەپالنی نوێوە دەست بە پاكسازی ناوچەكە بكەین‬ ‫پێویستی بەچاكسازی هەیە‪ ،‬چونكە‬ ‫لــیــواكــان هیچیان چەكی پێویستیان‬ ‫لەبەردەستدا نییە‪.‬‬

‫راپۆرتی‪ :‬بابان حەمە‬ ‫دوا بــەدوای هێرشە سەرنەكەوتوەكەی‬ ‫داعـــش بــۆ ســەر مــیــحــوەری كــەركــوك‪،‬‬ ‫چــاودێــران‌و پسپۆڕانی ســەربــازی باسی‬ ‫گۆڕینی ستراتیژی جەنگ‌و پالنی نوێدەكەن‬ ‫تــاوەكــو داعشەكان بەئاسانی نەتوانن‬ ‫لەداعشگاكانەوە هێرشكەكانیان رێكبخەن‪.‬‬ ‫وەستا رەســول‪ ،‬فەرماندە لەمیحوەری‬ ‫كــەركــوك‪ ،‬لەسەر ئــەم پرسە هــاوڕایــەو‬ ‫پێیوایە دەبێت بەپالنی نوێوە پرۆسەی‬ ‫پاكردنەوەی ناوچەی كەركوك لەداعشەكان‬ ‫دەستپێبكرێت‪ ،‬هاوكات لەگەڵ گۆڕینی‬ ‫ستراتیژی جەنگ‪ ،‬بــەاڵم ئــەوەی كێشە‬ ‫دروســتــدەكــات‪ ،‬پێویستی میحوەرەكانە‬ ‫بەژمارەو چۆنێتی چەك‌و تەقەمەنی وەك‬ ‫جێگری سەرۆك ئەركان‪ ،‬بۆ «چاودێر»‬ ‫دەڵێت «لیواكان هیچیان چەكی پێویستیان‬ ‫لەبەردەستدا نیە»‪.‬‬

‫لیوا قارەمان‪ ،‬جێگری سەرۆك ئەركان‪:‬‬ ‫لیواكان چەكی پێویستیان لەبەردەستدا نییە‬

‫پالن‌و مەشق‌و چەك‬ ‫نزیكەی هەشت مانگە كــورد بەرامبەر‬ ‫بەگروپی تیرۆریستی جیهانی (داعــش)‬ ‫لەشەڕێكی دەستەوخەیەدایەو دوایین روداو و‬ ‫گۆڕانكارییەكانی ئەو شەڕەش‪ ،‬پەالماردانی‬ ‫داعش‪ -‬بو بۆ سەر سنورەكانی پارێزگای‬ ‫كەركوك‌و ناوچەی گەرمیان‪ .‬لەچەند رۆژی‬ ‫رابردو داعش‪ ،‬لەچەند قۆڵێكەوە هێرشی‬ ‫كردە سەر ناوچە كوردییەكانی دەرەوەی‬ ‫ئیدارەی هەرێمی كوردستان‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫كەركوك‌و گەرمیان‌و لەئاكامدا چەندین‬ ‫شەهید‌و برینداری لێكەوتەوە بەتایبەت پــان‌و نەخشەكانی تایبەت بە هونەری‬ ‫دو فەرماندەی بااڵی وەزارەتی پێشمەرگە جەنگ‪ ،‬هێرش‪ ،‬مەشق‪ ،‬بەرگری‪ ،‬چەك‪..‬‬ ‫لەوانە لیوا حسێن مەنسور فەرماندەی بگۆڕێت‌و نوێكاری زانستییانەی تێدا‬ ‫هێزەكانی پشتیوانی دو‪ ،‬عەمید شێركۆ ئەنجامبدات‪.‬‬ ‫فاتیح شوانی‪ ،‬فەرماندەی لیوای یەكی فەریق جەبار یــاوەر‪ ،‬ئەمینداری گشتی‬ ‫پیادەی كەركوك‌و شەهید بونی چەندین وەزارەتی پێشمەرگەش لەلێدوانێكی تایبەتدا‬ ‫پێشمەرگەو ئەفسەری دیكەی ناوهێزەكانی بۆ «چــاودێــر»‪ ،‬بــاس لــەوە دەكــات كە‬ ‫بەردەوام وەزارەتی پێشمەرگەی كوردستان‬ ‫پێشمەرگە‪.‬‬ ‫هەوڵدەدات كە لەهەمو پالنەكانی خۆیدا‬ ‫نوێكاری بكات‪ .‬وتیشی «هەمو چەكێك‬ ‫نوێكاری‌و سیستمی دابەشكاری چەك‬ ‫ئــەوەی سەرنجیش دەدرێ ــت‪ ،‬باسكردنە بەسیستمێكی تایبەتی وەزارەتی پێشمەرگە‬ ‫لەگۆڕانكاری نوێی سەربازی‌و تەكتیكی نوێی دابەشدەكرێت‌و جیاوازی ناكرێت»‪.‬‬ ‫سەربازی هێزی پێشمەرگە‪ ،‬شارەزایانی‬ ‫پشتیوانییە ئاسمانییەكان‬ ‫ئەمنی‌و سەربازییش لــەوبــاوەڕەدان‪ ،‬كە‬ ‫كەمتەرخەمییان نەنواندوە‬ ‫پێویستە كورد نەخشەی نوێی سەربازی‬ ‫بەرامبەر بەداعش بەكار بهێنرێت‌و رۆژبەڕۆژ فــەریــق جــەبــار یـــاوەر‪ ،‬دەربــــارەی ئەو‬

‫فەریق جەبار یاوەر‪:‬‬ ‫هاوپەیمانان لەهێرشە ئاسمانییەكانی میحوەری كەركوك‬ ‫كەمتەرخەمییان نەكردوە‬ ‫دەنگۆیانەی باس لەوە دەكەن كە گوایا‬ ‫پشتیوانییە ئاسمانییەكانی ئەمەریكاو‬ ‫هاوپەیمانان كەمتەرخمییان نواندبێت‪،‬‬ ‫دەڵێت «فڕۆكە جەنگییەكان‌و پشتیوانییە‬ ‫ئاسمانییەكانی ئەمەریكاو هاوپەیمانانی دژ‬ ‫بەداعش‪-‬یش‪ ،‬بەهەمو تواناكان لەرۆژانی‬ ‫رابردوی هێرشەكانی سەر كەركوك‌و ناوچە‬ ‫سنورییەكانی ئەو پارێزگایە‪ ،‬لەتەلوەرد‪،‬‬ ‫گوندی مەال عەبدوڵاڵ‪ ،‬مەكتەب خالید‪،‬‬ ‫لەهەمو ناوچەكان‌و بەهەمو شێوازێك‬ ‫لەبنكەو بارەگاكانی داعشیان داوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لـــەرۆژی یەكەمدا هەلومەرجی كەش‌و‬ ‫هــەوا وابــوە كە نــەدەتــوانــرا فڕۆكەكان‬ ‫ئامانجەكان ببینن‌و كەمێك هێرش‌و لێدانی‬ ‫ئامانجەكان دواكەوت‪ ،‬بەاڵم دواتر هێرشی‬ ‫ئاسمانی هاوپەیمانان زۆر بەچڕی هاوكاری‬

‫پێشمەرگەبون‌و‬ ‫بۆردومانكرد»‪.‬‬

‫بارەگاكانی‬

‫داعشیان‬

‫داڕشتنەوەی یاسای میالك‬ ‫جێگری سەرۆكی ئەركان بۆ عەمەلیات‪،‬‬ ‫ســەبــارەت بەكەموكوڕییەكانی میالكی‬ ‫پێشمەرگە‪ ،‬بۆ «چاودێر» باس لەوە دەكات‬ ‫كە لەسەرۆكایەتی هەرێمەوە لیژنەیەك‬ ‫پێكهێنراوە لەناو وەزارەتی پێشمەرگەدا‬ ‫بۆ داڕشتنەوەی میالكی پێشمەرگەو ‪2‬‬ ‫مانگیشە كار لەسەر ئــەوە دەكــەن‪ ،‬بۆ‬ ‫پڕكردنەوەی ئەو كەم‌وكوڕییانەی لەنێو‬ ‫وەزارەتی پێشمەرگەدا هەن‪ ،‬ئەو ئەفسەرە‬ ‫بااڵ پسپۆڕانەی دانراون بۆ ئەوكارە نیوەی‬ ‫كارەكانیان تەواوكردوەو یاساكەیش سەر‬ ‫لەنوێ دادەڕێژنەوە‪.‬‬

‫لیوا قــارەمــان كەمال‪ ،‬ســەبــارەت بەو‬ ‫پرسیارەی كە ئایا جــیــاوازی دەكرێت‬ ‫لەنێوان دابەشكردنی چەكە نوێكان‬ ‫بۆ میحوەرەكان؟ دەڵێت‪ :‬من یەكێكم‬ ‫لەئەندامانی دابەشكردنی چــەك‌و هیچ‬ ‫جیاوازییەك نــەكــراوە لەدابەشكردنی‬ ‫چــەكــەكــان بــەســەر مــیــحــوەرەكــانــداو‬ ‫بەیەكسانی دابەشكراوە‪ ،‬بەاڵم بەنسبەت‬ ‫تەقەمەنییەوە هەرچ میحوەرێك پێویستی‬ ‫میحەوەرەكانە‪ ،‬میحوەرێك شەڕی زیاتر‬ ‫تێدابێت پێویستی بەتەقەمەنی زیاترەو‬ ‫تەقەمنی زیاتری بۆ دەنێردرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەنسبەت چەكەوە كە تائێستا دابەشكراوە‬ ‫بــەســەر لــیــواكــانــدا‪ ،‬هــەمــوی پێویستی‬ ‫بەچەكەو چەكی زیاتری لەچاوئێستادا‬ ‫دەوێت‪ ،‬ئەو میالكەی كە ئێستاش هەیە‪،‬‬

‫‪ 30‬میالن بۆ ‪ 1000‬كیلۆمەتر!‬ ‫سەبارەت بەدابەشكردنی چەكی ئەڵمانی‬ ‫جـــۆری (مــیــان)یــش‪ ،‬ئــەو فــەرمــانــدە‬ ‫سەربازییە بااڵیە ئاماژە بەوە دەكات كە‬ ‫ئەو یەكێك بوە لەوانەی كە چەكی میالنی‬ ‫دابەشكردوە‌و ژمــارەی چەكی میالنیش‬ ‫دیاریكراون‌و ‪ 30‬چەكن‪ .‬دەشڵێت «بیهێنە‬ ‫پێشچاوی خۆت‪ 30 ،‬چەك بەدرێژایی ‪1000‬‬ ‫كیلۆمەتر چۆن پێویستی شەڕ پڕدەكاتەوە؟‬ ‫لەبەر ئــەوەشــە نەمانداوەتە لیواكان‌و‬ ‫داومانەتە میحوەرەكان‪ ،‬میحوەرەكەیش‬ ‫لەكوێ پێویستی بو بەكاری دەهێنێت»‪.‬‬ ‫ســەبــارەت بــەدەنــگــۆی كەمتەرخەمی‬ ‫پشتیوانییە ئاسمانییەكانی ئەمەریكاو‬ ‫هاوپەیمانانیش‪ ،‬لیوا قــارەمــان باس‬ ‫لــەوە دەكـــات كــە ئــەو دەنگۆیە دورە‬ ‫لەراستییەوەو ئێمە خولەك بەخولەك‬ ‫زانیاری دەدەین‌و ئەوانیش كاری خۆیان‬ ‫دەكەن‌و هیچ كەمتەرخەمییان نەنواندوەو‬ ‫لەم چركە ساتەیشدا كە لەتەلوەردەوە‬ ‫وەاڵمی «چاودێر» دەدەمەوە‪ ،‬فڕۆكەكان‬ ‫چاودێری میحوەری رۆژئــاوای كەركوك‬ ‫دەكەن‪.‬‬ ‫سنورتەنینی كەركوك‬ ‫بەرپرسی میحوەری باشوری كەركوكیش‬ ‫لەلێدوانێكی تایبەتدا بۆ «چاودێر» ئاماژە‬ ‫بەگرنگی پالنی سەربازی‌و تاكتیكی نوێی‬ ‫روبەڕوبونەوەی داعش‪ -‬دەكات‌و دەڵێت‪:‬‬ ‫بەدڵنیاییەوە دەبێت بیر لەوە بكەینەوە‬ ‫بەپالنی تۆكمەترو نوێتر بكەوینە پاكسازی‬ ‫ناوچەكەو شەڕی داعش‪.‬‬ ‫وەســتــا رەســــوڵ‪ ،‬ســەبــارەت بــەشــەڕە‬ ‫هەستیارەكەی دوڕۆژی رابردوی كەركوكیش‬ ‫باس لەوە دەكات كە شوێنە هەستیارەكان‌و‬ ‫ناوچەگەرمەكانی شەڕ كەوتونەتە ناوچە‬ ‫عەرەب نشینەكان‪ ،‬ئەمەش هەماهەنگی‬ ‫سوپای عیراقی دەخوازێت‪ ،‬بۆیە پێویستە‬ ‫ئەو هەماهەنگییە گرنگی زیاتری پێبدرێت‪،‬‬ ‫چونكە داعش لەسنورەكانی ژێر كۆنتڕۆڵی‬ ‫ئەواندا دزە دەكەن‌و دەبێت ئەوسنوارانە‬ ‫تەواو كۆنتڕۆڵ‌و تەنراوتر بكرێت‪.‬‬

‫مەال بەختیار لەمەراسیمی بەخاكسپاردنی شەهیدی فەرماندە (لیوا حسێن مەنسوڕ)‪:‬‬

‫ئەزمونە دیموكراسییەكەی كوردستان‬ ‫بەبێ بەخشینی ئەم قارەمانانە ناپارێزرێت‬ ‫چاودێر‪:‬‬ ‫پاش ئەوەی لەشەڕێكی دەستەو یەخەی‬ ‫چــەكــدارانــی تێرۆریستی داعــــش‪-‬دا‪،‬‬ ‫لەپاشنیوەڕۆی ‪2015/1/31‬و لەپرۆسەی‬ ‫رزگاركردنەوەی گوندی (مەال عەبدوڵاڵ)‬ ‫ی ســەر بەپارێزگای كــەركــوك‪( ،‬لیوا‬ ‫حسێن مەنسوڕ)‪ ،‬فەرماندەی هێزەكانی‬ ‫پشتیوانی دو‪ ،‬بەدەستی تاریكپەرستەكان‬ ‫شەهیدكرا‪ ،‬دوێنێ لەزێدی خۆی‌و لەشاری‬ ‫خانەقین‪ ،‬لەئاپۆرایەكی جــەمــاوەری‌و‬ ‫بەئامادەبونی ژمارەیەكی زۆر لەبەرپرسانی‬ ‫حزبی‌و حكومی‪ ،‬تەرمی ئەو فەرماندەیەی‬ ‫پێشمەرگە بەخاك سپێردرا‪.‬‬

‫لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی‬ ‫سیاسی یەكێتی نیشتمانی كوردستان‪،‬‬ ‫لەو مەراسیمەدا هاوخەمی‌و هاوسۆزی بۆ‬ ‫ئەوفەرماندەیەی پێشمەرگەو هاوسەنگەرو‬ ‫شەهیدەكانی دیكە دەربـــڕی‪ .‬جەختی‬ ‫لەوەشكردەوە كە لەسەر رێبازی شەهیدان‬ ‫بەردەوام دەبن‪.‬‬ ‫مەال بەختیار لەوتەكانیدا رایگەیاند‪ ،‬وادیارە‬ ‫هێشتا كاروانی ئــازادی‌و مافی چارەی‬ ‫خۆنوسینی نەتەوەی كــورد‪ ،‬پێویستی‬ ‫بە ئەبو عەلی بوو‪ ،‬پێویستی بە عەقید‬ ‫نەریمان بوو‪ ،‬پێویستی بە عەمید شێركۆ‬ ‫بوو‪ ،‬پێویستی بە شێرزادی شەهید بوو‪،‬‬ ‫پێویستی بە حاجی ئەحمەد بــوو‪ ،‬كە‬

‫ئەمانە پێكەوە لە دوو رۆژدا لەگەڵ دەیان‬ ‫هەڤاڵی تر شەهیدو برینداربوون‪ ،‬لە كوێ‪،‬‬ ‫لە كەركوكی قودسی كوردستان‪ ،‬كەمیان‬ ‫خەڵكی كەركوك بون‪ ،‬بەاڵم هەموویان‬ ‫كەركوك لە ناخیاندا‪ ،‬لە ویژدانیاندا‪ ،‬لە‬ ‫مافی چارەنووسی نەتەوەكەیاندا‪ ،‬كەركوك‬ ‫مایەی ئەوە بووە كە گیانی خۆیانی بۆ‬ ‫بەخت بكەن‪.‬‬ ‫لەو وتــارەیــدا‪ ،‬مەال بەختیار باسی لەو‬ ‫پۆلە شەهیدەی روداوە خوێناوییەكانی ئەو‬ ‫چەندڕۆژەی كەركوك كردو وتی‪ :‬ئەم پۆلە‬ ‫شەهیدەی ئێمە‪ ،‬شێركۆكەی ئێمە‪ ،‬ئەبو‬ ‫عەلی‪-‬یەكەی ئێمە‪ ،‬عەقید نەریمانەكەی‬ ‫ئێمە‪ .‬شێرزادو‪ ،‬شەهید حاجی‪-‬یەكەی‬

‫ئێمە‪ ،‬هــەمــوو ئــەو فــەرمــانــدانــەی لە‬ ‫خانەقین‪ ،‬لە جەلەوال لە سەعدییە لە‬ ‫قەرەتەپە‪ ،‬لە جەبارە لە دوز خورماتوو‪،‬‬ ‫كەركوك لە مەخمور لە خازر‪ ،‬لە زوممار لە‬ ‫شنگال‪ ،‬لە هەر كوێیەكی ئەم كوردستانە‬ ‫گیانیان بەخت كرد‪ ،‬بەشی هەرە زۆریان‪،‬‬ ‫زۆریــان بە بــەرەوە مابوو كە فەرماندە‬ ‫بن‪ ،‬قارەمان بن‪ ،‬بە بەخشش بن‪ ،‬بە‬ ‫خزمەت بن‪ ،‬لەخۆ بوردوو بن بۆ كوردو‬ ‫كوردستان‪ ،‬بــەاڵم وادیـــارە پاراستنی‬ ‫ئەزموونە دیموكراتیەكەی كوردستان‬ ‫بەبێ‌ ئەم خوێنانە‪ ،‬بەبێ‌ بەخشینی ئەم‬ ‫قارەمانانە لە دەست دوژمنێكی فاشستی‬ ‫تــر‪ .‬لــە دوای فاشستە بەعسیەكان‬

‫ناپارێزرێت‪.‬‬ ‫بەرپرسی دەســتــەی كارگێڕی یەكێتی‬ ‫لەوتارەكەیدا ئەبو عەلی‌و تێكڕای ئەو‬ ‫سەدان شەهیدو بریندارانەی لەبەرامبەر‬ ‫داعشەكاندا گیانیان بەخت كــرد‪ ،‬بە‬ ‫(سورەخەاڵتی خەبات) ناوی بردن‌و وتی‪:‬‬ ‫ئــەوان گیانبەختكردووی خاك‌و خەڵك‌و‬ ‫دیموكراسین‪ ،‬ئەمان بۆ نەتەوەی كورد‬ ‫گیانیان بەختكردووە نــەك هیچی تر‪،‬‬ ‫نەتەوەی كوردیش ئێستا لە كەوانەی‬ ‫گەورەترین سەركەوتنی مێژووە‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەم داعشانە دەیانەوێت رێگە لە رێرەوی‬ ‫مێژوو بگرن‪ ،‬كورد بەرەو ئەو سەركەوتنە‬ ‫گــەورەیــە نـــەڕوات‪ ،‬بــەاڵم ئەبو عەلی‌و‬

‫شێركۆو شەهیدەكانمان خەیاڵی ئەوانیان‬ ‫پــوچ كــرد‪ .‬مەرگی ئــەوان لە كۆبانێ‌و‬ ‫شنگال‌و خانەقین‌و كەركوك دەنێژرێت‌و‪،‬‬ ‫كوردستان‌و نەتەوەی كوردیش بێگومانین‬ ‫بە دوا مافی چارەی خۆنوسینی خۆی لە‬ ‫هەموو پارچەكانی كوردستان دەگات‪.‬‬ ‫مەال بەختیار وتەكانی بەوە كۆتایی هێنا‬ ‫كە «ئێمەش لەم خانەقینەی كورد‪ ،‬لەسەر‬ ‫ئارامگەكەت‪ ،‬پەیمان نوێ دەكەینەوە‪ ،‬یان‬ ‫ئێمەش دەچینە ژێر خاك‪ ،‬یان دوا ئاواتە‬ ‫جوانەكانت بەدی دەهێنین‪ ،‬كە هەمیشە‬ ‫بەپێكەنینەوە‪ ،‬هەڵمەتت بۆ بەدیهێنانی‬ ‫ئەو ئامانجە پیرۆزانە دەبرد»‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )502‬دو شةممة ‪2015/2/2‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫پێشتر حكومەتی هەرێم گوێی بە مەترسیی داعشە نوستوەكانی كوردستان نەدەدا‬

‫ئێستا لە زۆربەی بەرەكانی جەنگدا‬ ‫«جاش داعش»ەكان بونیان هەیە‬

‫«‬

‫چاودێر– رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫ئــەگــەرچــی پێشتر هــۆشــداری دەدرایـــە‬ ‫حكومەتی هەرێمی كوردستان لە مەترسیی‬ ‫ئەو كەسانەی لە هەرێمی كوردستانەوە‬ ‫دەچنە نێو داعش‪ ،‬بەاڵم حكومەتی هەرێم‬ ‫هیچ هەڵوێستێكی كـــرداری نــەبــو‪ ،‬ئەم‬ ‫مەترسییەش لە هێرشەكانی سەر كەركوك‬ ‫زیاتر ئاشكرابو‪ ،‬بۆیە چــاودێــران رەخنە‬ ‫لــە نەگرتنەبەری رێوشوێنی پێویست‬ ‫لەمبارەیەوە دەگرنەبەر‪ .‬وەزارەتی ئەوقاف‌و‬ ‫كاروباری ئاینیش دوای سێ‌ مانگ لە چونی‬ ‫مەالیەك بۆ نێو داعش‪ ،‬تازە بەتازە فەرمانی‬ ‫دەركردنی دەردەكــات‪ .‬رۆژنامەنوسێكیش‬ ‫دەڵێت «حكومەتی هەرێم بە پارەی میللەت‬ ‫دوژمنی بۆ خۆمان پێگەیاند»‪.‬‬

‫جاش داعشەكان مەترسی بۆ سەر هەرێم دروست دەكەن‬ ‫هاوكات ئەو گەنجانەی كە حەماسەتیان‬ ‫هەیە مامۆستایان رێنماییان بكەن‪ ،‬كە بەرەو‬ ‫ئارامی دەرونی بڕۆن»‪.‬‬

‫پــەیــوەنــدیــكــردن بــەو كـــوردانـــەی لەناو‬ ‫داعشدان‪ ،‬هەوڵیش بدرێت پەیوەندی بە‬ ‫كەسوكاریانەوە بكرێت‪ ،‬تاكو بگەڕێنرێنەوە‪،‬‬ ‫جگە لەوەش مامۆستایانی ئاینی دوبارە ئەو‬ ‫كەسانەی كە دێنەوە كوردستان لە رێی‬ ‫هەڵە گەورەكەی سەركردایەتیی كورد‬ ‫ئامۆژگاری‌و وانەی ئاینەوە هۆشیاربكرێنەوە‪ ،‬الیخۆشیەوە‪ ،‬چاودێرێكی سیاسی‪ ،‬بۆ‬ ‫بۆ ئــەوەی دوبـــارە ئامادەبكرێنەوە‌و لە «چاودێر» ئاماژەی بۆ ئەوەكرد‪ ،‬هەڵەیەكی‬ ‫كەسی تــونــدڕەوەوە بكرێنەوە بە خەڵكی زۆر گـــەورە هــەیــە‪ ،‬كــە سەركردایەتیی‬ ‫ئاسایی‪ ،‬دوەم پێشنیازمان بریتی بو لەوەی‪ ،‬ســیــاســیــی كــــورد‌و حــكــومــەتــی هــەرێــم‪،‬‬ ‫داوامــانــكــرد خێزانی ئــەوانــەی الی داعش بەتایبەتیش وەزارەتی ئەوقاف هەوڵەكانیان‬ ‫كوژراون‪ ،‬بهێنرێنەوە‪ ،‬تا داعش سود لەوان بۆ رێگرتن لەو كەسانەی دەیانەوێت بچنە‬ ‫وەرنەگرێت‪ ،‬بــەاڵم ئەنجومەنی ئاسایشی نــاو داعــشــەوە لەئاستی پێویستدا نییە‪،‬‬ ‫هەرێم وتیان لیژنەمان هەیە‌و دیراسەی لــەبــەرئــەوەی كاتێك دەیانزانی هەندێك‬ ‫داواكانتان دەكەین‪.‬‬ ‫م ــەالو وتــاربــێــژی مــزگــەوتــەكــان‪ ،‬وتــاری‬ ‫ئەیوب عەبدوڵاڵ‪ ،‬ئاماژەی بەوەشكرد‪ ،‬لە توندوتیژی ئاینی باڵودەكەنەوە‌و بەجۆرێك‬ ‫سێیەمین پێشنیازماندا داوامانكردوە ئاسایش لەجۆرەكان گەنجەكانمان دەكەونە ژێر ركێفی‬ ‫چاودێریی مزگەوتەكان بكات‪ ،‬تا بزانرێت لە توندڕەوییەوە‪ ،‬بۆیە پێویستبو وەزارەتــی‬ ‫چ مزگەوتێكەوە مامۆستای ئاینی وتاری ئەوقاف‌و یەكێتیی زانایانی ئاینیی ئیسالمیی‬ ‫توندوتیژی دەدات‌و چ مەالیەك توندڕەوە‪.‬‬ ‫كوردستان‌و خودی حزبە ئیسالمییەكانیش‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیشی «وەك لیژنەكەمان ناتوانین بەدواداچونیان بۆ ئەو واقیعە بكردایە‪.‬‬ ‫بەتەنیا بە پڕۆژەیاسایەك رێ لەو خەڵكانە بەختیار سەعید‪ ،‬رونیشیكردەوە‪ ،‬زانیاریی‬ ‫بگرین كە دەیانەوێت بچنە ناو داعش‪ ،‬ئێمە‌و ورد هەیە‪ ،‬كە ئەوانەی خۆیان بە مەال‌و زانای‬ ‫ئەنجومەنی ئاسایش داوامــان لە وەزارەتی ئاینی دەزانــن توندوتیژی باڵودەكەنەوە‪،‬‬ ‫ئــەوقــاف كـــردوە ئــەو مــەالیــانــەی وتــاری پێویستە حكومەتی هەرێم رێبگرێت لەوەی‬ ‫توندوتیژی پێشكەشدەكەن‪ ،‬دور بخرێنەوە‪ ،‬كە «مەال شوان»ێكی تر بچێتە ناو داعش‌و‬

‫دژی نیشتیمانەكەمان خیانەت بكات‪.‬‬ ‫سەبارەت بەوەی كە بۆچی حكومەت لەئاست‬ ‫چڕكردنەوەی هەوڵەكانی بۆ رێگرتن لەچونی‬ ‫گەنجان‌و هەندێ لە مەالكان بۆ ناو داعش‬ ‫خەمساردبو‪ ،‬ناوبراو وتی «رەنگە بەشێكی‬ ‫كەمتەرخەمیی حكومەت بۆ ئەوە بگەڕێتەوە‪،‬‬ ‫كە ئەو مەالیانە سەر بە حزبە ئیسالمییەكان‌و‬ ‫پارتی‌و یەكێتین‪ ،‬یاخود دەبینین هەر ئەو‬ ‫مەالیانە پێشتر لەناو حزبە ئیسالمییەكان‬ ‫بون‪‌ ،‬و پێویستە سێ حزبە ئیسالمییەكە‌و‬ ‫الیەنەكانی دیكە كار بۆ پاراستنی یەكڕیزیی‬ ‫ماڵی كورد بكەن»‪.‬‬ ‫بەپارەو قوتی خەڵك‪ ،‬داعشییەكان‬ ‫پەروەردەكران‬ ‫لەالیەكیترەوە‪ ،‬رۆژنامەنوسێك وەبیری‬ ‫دێــنــێــتــەوە‪ ،‬كــە دوســــاڵ لــەمــەوبــەر لە‬ ‫چاوپێكەوتنێكدا بە سەرۆكی هەرێمی وتوە‬ ‫«ئێستا هەندێك لە مزگەوتەكانی كوردستان‬ ‫خــەریــكــە لــە جێگەی خواپەرستییەوە‬ ‫دەبنە بنكەو بارەگای پێگەیاندنی گەنجی‬ ‫توندڕەو‪ ،‬هەندێك لە مەالكانی كوردستان‬ ‫(لەگەڵ ئەوپەڕی رێزم بۆ ئەوانەی لەوان‬ ‫ناچن‌و نیشتمانپەروەرن) پێش دروستبونی‬ ‫داعشیش ئەوان هەڵگری ڤایرۆسی داعش‌و‬

‫«‬

‫چۆن كوردە داعشەكان بگەڕێنرێنەوە؟‬ ‫لــەوبــارەیــەوە‪ ،‬ســەرۆكــی لیژنەی ناوخۆ‌و‬ ‫ئــاســایــش لــە پــارلــەمــانــی كــوردســتــان‪،‬‬ ‫بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬پێش دو مانگ‬ ‫وەك لیژنەكەمان لــەگــەڵ ئەنجومەنی‬ ‫ئــاســایــشــی هــەرێــمــدا كــۆبــویــنــەوە‌و سێ‬ ‫پێشنیازمان خستە بەردەمیان‪ .‬یەكەمیان‬ ‫ئەوەبو‪ ،‬داوامــان لێكردن لیژنەیەكی كارا‬ ‫لە(لەیەكێتیی زانایانی ئاینیی ئیسالمی‌و‬ ‫وەزارەتــــی ئــەوقــاف) پێكبهێندرێت‪ ،‬بۆ‬

‫«‬

‫لێپرسینەوە نەكراوە‬ ‫بە پێی ئەو زانیارییانەی دەست «چاودێر»‬ ‫كەوتون‪ ،‬سەرباری چونی گەنجانی كورد‬ ‫بۆ ناو ریزەكانی داعش‪ ،‬هاوكات ژمارەیەك‬ ‫مامۆستای ئاینی‪ ،‬كە زۆربەیان لەسەر میالكی‬ ‫وەزارەتــی ئەوقافن‪ ،‬لەماوەكانی رابــردودا‬ ‫چونەتە ناو ئەو رێكخراوە تێرۆریستییەوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئــەوەی بە شێوەیەكی رەسمی لە‬ ‫میدیاكان‌و لەسەر زاری بەرپرسانی بااڵی‬ ‫وەزارەتی ئەوقافی هەرێمەوە باڵوكراوەتەوە‪،‬‬ ‫تەنیا مەال شوان لە كارەكەی دورخراوەتەوە‪،‬‬ ‫ئەمە لەكاتێكدایە بە سەدان فەرمانبەری‬ ‫رەسمیی حكومەتی هەرێم‪ ،‬كە زۆربەیان‬ ‫خەڵكی ناوچە دابڕێنراوەكانن‪ ،‬پەیوەندیان‬ ‫بەداعشەوە كردوە‪ ،‬یان دوای ئازادكردنەوەی‬ ‫ناوچەكانیان لەگەڵ داعش هەاڵتون‌و بەهۆی‬ ‫رۆتین‌و ئیجرائاتی یاسایی‌و كارگێڕییەوە‪،‬‬ ‫هێشتا فەسڵنەكراون‪.‬‬

‫لیژنەی ناوخۆی پارلەمانی كوردستان‪:‬‬ ‫داوامانكردوە ئاسایشی هەرێم‬ ‫چاودێری مزگەوتەكان بكات‬ ‫چاودێرێكی سیاسی‌‪ :‬پێویستە‬ ‫حكومەتی هەرێم رێبگرێت لەوەی كە‬ ‫«مەال شوان»ێكی تر بچێتە ناو داعش‌و‬ ‫دژی نیشتیمانەكەمان خیانەت بكات‬ ‫رۆژنامه‌نوسێك‪ :‬حكومەتی هەرێم لە‬ ‫باخەڵی خۆی‌و بەپارەو خەرجیی قوتی‬ ‫خەڵك‪ ،‬گەرای داعش‌و داعشییەكانی‬ ‫پەروەردە كردوە‬

‫سەرسامی رەفتاری داعش بون»‪.‬‬ ‫كەمال رەئوف لە وتارەكەیدا لە ئەكاونتی‬ ‫تایبەتی خــۆی لــە تــۆڕی كۆمەاڵیەتیی‬ ‫(فەیسبوك)‪ ،‬دەشڵێت «حكومەتی هەرێم‬ ‫لە باخەڵی خۆی‌و بەپارەو خەرجیی قوتی‬ ‫خــەڵــك‪ ،‬گـــەرای داعـــش‌و داعشییەكانی‬ ‫پەروەردە كردوە»‪.‬‬ ‫وەزارەتی ئەوقاف هەڵوێست وەردەگرێ‬ ‫مەال شوان كوردی‪ ،‬لە یەكێك لەمزگەوتەكانی‬ ‫ناحیەی دارەتــوی نزیك هەولێر پێشنوێژ‌و‬ ‫وتارخوێن بو‪ ،‬نزیكەی سێ‌ مانگ لەمەوبەر‬ ‫چوە نێو چەكدارانی داعشەوە‪ ،‬لە چەند‬ ‫رۆژی رابــردوشــدا لە تــۆڕی كۆمەاڵیەتیی‬ ‫(فەیسبوك)‪ ،‬لە گرتەیەكی ڤیدیۆییدا‬ ‫دەركەوت‌‌و هەڕەشەی داگیركردنی كەركوك‌و‬ ‫هەولێری كرد‪.‬‬

‫كەمال موسلیم‪ ،‬وەزیری ئەوقافی حكومەتی‬ ‫هــەرێــمــی كــوردســتــان‪ ،‬بــە (رووداو)ی‬ ‫راگەیاندوە‪ ،‬دوێنێ فەرمانی دەركردنیان‬ ‫بۆ مەال شــوان دەركـــردوە‪ ،‬هەر كەسێك‬ ‫لــە دەوام دابــبــڕێــت‪ ،‬ئێمە بەپێی یاسا‬ ‫ئاگادری دەكەینەوە لە ماوەیەكدا پەیوەندی‬ ‫بە دەوامــەكــەیــەوە بكات‪ ،‬ئەگەر نەیكرد‬ ‫دەردەكرێت‪ ،‬لەگەڵ ئەو مەالیەش بەوجۆرە‬ ‫مامەڵەمان كردوە‪.‬‬ ‫ئەم بڕیارەی وەزارەتــی ئەوقاف دوای ‪77‬‬ ‫لە پەیوەندیكردنی ئەو جاش‬ ‫رۆژ ‬ ‫داعشەیە‪ ،‬بەاڵم بەپێی یاسا دەبێت دوای‬ ‫هەفتەیەك بــڕیــارەكــەی بــۆ دەربــكــرایــە‪.‬‬ ‫ئەمەش ئاماژەیەكە بۆ كەمتەرخەمی الیەنە‬ ‫پەیوەندیدارەكانی وەكو وەزارەتی ئەوقاف‬ ‫بــەرامــبــەر گـــەرای داعــشــە نوستوەكانی‬ ‫كوردستان‪.‬‬

‫شارێكی وێران‪ ،‬بەاڵم ئازاد‬

‫ئۆپەراسیۆنی راوەدونانی داعشەكان لەدەوروبەری‬ ‫كۆبانێ دەستیپێكردوە‬ ‫چاودێر‪ -‬ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫دوای ئەو سەركەوتنە گەورەیەی هێزە‬ ‫كوردییەكان بە پێشەوایەتیی (یەپەگەو‬ ‫ێ بەدەستیانهێناو‬ ‫یــەپــەژە) لە كۆبان ‌‬ ‫تــەواوی شارەكەیان لە چنگی گروپی‬ ‫داعــش دەرهێنا‪ ،‬لە ئێستادا شــەڕ لە‬ ‫ێ‬ ‫ناوچەو گوندەكانی چــواردەوری كۆبان ‌‬ ‫بەردەوامەو لەوێش هێزە كوردییەكان‬ ‫توانیویانە چەند گوندو ناوچەیەكی گرنگ‬ ‫لەخوارو‌و رۆژئاوای شارەكە رزگاربكەن‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫لەوانە‪ :‬شكفتی‌و دولی‌و سفتك‪ ،‬كە س ‌‬ ‫گوندی گەورەی ئەو ناوچەیەن‌و‪ ،‬وەكو‬ ‫بەرپرسانی یەپەگە‪-‬ش دەڵێن «شوێنی‬ ‫ستراتیژن‌و هەڵمەتەكانیشیان بەردەوامەو‬ ‫داعش لە شكستدایە»‪.‬‬

‫كۆبانێ‪ ،‬دوامەرجی داعش‬ ‫ێ دوا شــەڕو مەرجی داعــش بو‪،‬‬ ‫كۆبان ‌‬ ‫ێ‬ ‫بـــەاڵم هــەر تێكشا‪ ،‬راســتــە كۆبان ‌‬ ‫وەكو وێرانەیەك جێماوە‪ ،‬بەاڵم بو بە‬ ‫سیمبولێكی گەورەی نەتەوەیی بۆ میللەتی‬ ‫كورد بە گشتی‪ ،‬بۆیە دوای ئازادكردنی‌و‬ ‫پاككردنەوەی لە دەستی تێرۆریستان‪ ،‬لە‬ ‫ناوەندە نێودەوڵەتییەكاندا بو بە بابەتی‬ ‫سەرەكی‌و چەندین واڵتی دونیا خۆشحاڵیی‬ ‫خۆیان دەربڕی‌و دەستخۆشیان لە هێزە‬ ‫كوردییەكان كرد‪ ،‬كە دیارترینیان وتەكەی‬ ‫جۆن كێری وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا‬ ‫بو كاتێك ئازادكردنی كۆبانێی بە «خاڵی‬ ‫وەرچەرخان» وەسفكردو بە «سەرەتای‬ ‫شكستی داعش»ی لە قەڵەمدا‪ .‬وتیشی‬ ‫ێ یەكالكەرەوە‬ ‫«ئەم سەركەوتنەی كۆبان ‌‬ ‫بو لە شەڕی دژی تێرۆرو داعش»‪.‬‬

‫هاوكاریی نێودەوڵەتی پێویستە‬ ‫بەپێی زانیارییەكانی «چاودێر»و ئەو‬ ‫ئاژانسانەی دوای رزگاركردنی سەردانی‬ ‫كۆبانێیان كردوە‪ ،‬ئاماژە بەوێرانبونی‬ ‫شــارەكــە دەكــــەن‪ ،‬كــە هــیــچ بیناو‬ ‫باڵەخانەو خانویەك بەپێوە نەماوە‪،‬‬ ‫بەڵكو هەموی وێــران بــوە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫پێویستی بە هــاوكــاری و ئاوەدانیی‬ ‫نێودەوڵەتی هەیە‪ ،‬چونكە شارەكە‬ ‫بوەتە رەمــزی بــەرخــۆدان‌و رزگــاری‌و‬ ‫شكستی تێرۆریستان لە دونیا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەهۆی ئەو وێرانەیەی كە لە شارەكە‬ ‫هەیە هاواڵتیان ناتوانن بگەڕێنەوە سەر‬ ‫مــاڵ و حاڵی خۆیان‪ .‬بۆیە هاوكات‬ ‫الیــەن‌و رێكخراوەكانیش بە پێویستی‬ ‫دەزانــن‪« ،‬بە زوترین كات هاوكاری‌و‬ ‫ئاوەدانی بگەیەنرێتە شارەكە»‪.‬‬

‫تائێستا چەند خێزانێكی كەم گەڕاونەتەوە كۆبانێ فۆتۆ‪BBC :‬‬

‫كۆبانێ نەبوە «عین االسالم»‌و «عین‬ ‫العرب»‬ ‫كۆبانێ‌ ئەو ترسەبو كە داعش زۆرترین‬ ‫بایەخی میدیایی پێدەدا‪ ،‬تەنانەت‬ ‫پێشتر چەندین ریكاڵمی بە زمانی‬ ‫ئینگلیزی لەسەر شارەكە كردبو‪ ،‬كە‬

‫گوایە ئەوان لەناو شارەكەن‌و پێشتر‬ ‫حكومەتی بــەعــس بــەنــاوی (عین‬ ‫العرب) ناوی دەبردو تەعریبی كردو‪،‬‬ ‫داعش ناوی نابو (عین االسالم)‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هێزە كوردییەكان توانیان شكست‬ ‫بە پیالنەكانیان بێنن‌و شەڕەڤانانی‬

‫كورد هەڵپەڕكێی كوردیان لە چەقی‬ ‫شارەكە كرد‪ ،‬و ئێستاش تێرۆریستان‬ ‫لە چــواردەوری شارەكە راودەنێنن‌و‬ ‫داعشیش بـــەردەوام لە شكاندایە‪،‬‬ ‫كــۆبــانــێ‪-‬ش هــەر بــەنــاوی كۆبانێ‬ ‫مایەوە‪.‬‬

‫دیالۆگ‬

‫ذمارة (‪ )502‬دو شةممة ‪2015/2/2‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫هیچ بیانویەك نەماوە بۆ حكومەتی هەرێم پڕۆژەی بودجە رەوانەی پارلەمان نەكات‬ ‫گۆران ئازاد‪ ،‬ئەندامی پەرلەمانی كوردستان‪ ،‬بۆ «چاودێر»‬ ‫كوردستانی بكەن‌و ئەگەر رەوانەشی‬ ‫نەكەن خۆیان بەرپرسیارن لەروی‬ ‫یاساییەوە كە پرۆژەكەیان دواخستوە‪.‬‬

‫سازدانی‪ :‬ئارام بۆرە‬ ‫بڕیاردەری لیژنەی یاسایی لە پارلەمانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬رایدەگەیەنێت‪ ،‬دوای‬ ‫پەسەندكردنی بودجەی ‪2015‬ی عێراق‪،‬‬ ‫ئەوا حكومەتی هەرێمی كوردستان هیچ‬ ‫بیانویەكی لەبەردەمدا نەماوە بۆ ناردنی‬ ‫پڕۆژە بودجەی هەرێمی كوردستان بۆ‬ ‫پارلەمانی كوردستان‪.‬‬ ‫گۆران ئازاد‪ ،‬لەم دیالۆگە تایبەتەیدا‬ ‫لەگەڵ «چاودێر»‪ ،‬ئاماژەبەوەشدەكات‪،‬‬ ‫بەپێی ئەو بڕە پارەیەی لە بودجەی‬ ‫عێراقدا بۆ هەرێم دابینكراوە‪ ،‬رەنگە‬ ‫نەتوانرێت پێشینەكان بدرێتەوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫پێدانی پێشینەكانیش بڕیاریان لەسەر‬ ‫بدرێت ئەوا رێژەیی دەبێت‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬كەی دەستدەكرێت بە‬ ‫گفتوگۆكردن لەسەر بودجەی كوردستان؟‬ ‫ئایا پارلەمانی كوردستان هیج كاتێكی بۆ‬ ‫دیاریكردوە؟‬ ‫گۆران ئازاد‪ :‬بەگوێرەی یاسا پێویستە‬ ‫سااڵنە حكومەت پرۆژە یاسای بودجە‬ ‫لەمانگی ‪ 10‬هەمو ساڵێك رەوانەی‬ ‫پارلەمانی كوردستانی بكات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەهۆی تەواونەكردنی پرۆژەیاسای بودجە‬ ‫لە عیراق كە هەرێمی كوردستانیش‬ ‫بەشێكە لێی‪ ،‬بۆیە پشكی هەرێم ناڕون‬ ‫بوە‪ ،‬هەروا هەرێمی كوردستانیش‬ ‫روبەڕوی قەیرانی دارایی بۆتەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫لە روی مەنتقییەوە باشتر بو رێژەی‬ ‫ێ لە بەغدادەوە‪،‬‬ ‫بودجەی هەرێم بزانر ‌‬

‫چاودێر‪ :‬ئایا هیچ قسەیەك هەیە‬ ‫لەسەر گرتنەوەی بودجەی پترۆدۆالر لە‬ ‫هەرێمی كوردستان؟‬ ‫گۆران ئازاد‪ :‬لەپرۆژە یاسای بودجەی‬ ‫عیراق ئاماژەی پێكراوە‌و هەرێمی‬ ‫كوردستانیش رۆژانە ‪ 550‬هەزار بەرمیل‬

‫بۆیە دوای ئەوەی لەالیەن بەغداشەوە لە‬ ‫چەند رۆژی رابردو پرۆژەیاسای بودجەی‬ ‫‪ 2015‬پەسەندكرا‪ ،‬ئێستا هیچ بیانویەك‬ ‫لەالیەن حكومەتی هەرێم نەماوە‌و‬ ‫پێویستە بە زوترین كات پرۆژەی یاسای‬ ‫بودجەی ساڵی ‪ 2015‬رەوانەی پارلەمانی‬ ‫كوردستان بكات‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬عیراق بودجەی ‪2015‬‬ ‫پەسەنددەكات‪ ،‬بەاڵم هیچ هەنگاوێك‬ ‫بۆ پەسەندكردنی بودجەی كوردستان‬

‫نەنراوە‪ ،‬ئەمە كاریگەریی خراپی نابێت‬ ‫لەسەر ئابوریی هەرێم؟‬ ‫گۆران ئازاد‪ :‬ئێمە قسەمان لەگەڵ‬ ‫سەرۆكایەتیی حكومەت كردوە‪ ،‬بە‬ ‫مەبەستی پەلەكردن لە ناردنی پرۆژەكە‪،‬‬ ‫ئەوان بیانوی ئەوەیان هەبوە‪ ،‬كە‬ ‫ێ بڕی بودجەكە چەندە‬ ‫تائێستا نازانر ‌‬ ‫لەگەڵ رێژەی هەناردەی نەوت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وتویانە كە حكومەتی هەرێم زۆرینەی‬ ‫ئامادەكاریەكانی تەواوكردوە‌و بەڵێنیان‬ ‫داوە بەمزوانە رەوانەی پارلەمانی‬

‫پترۆدۆالریان بۆ دابین دەكرێ‌‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬بۆچی تائێستا پترۆدۆالر‬ ‫هەرێمی كوردستانی نەگرتۆتەوە ئایا لە‬ ‫لەبودجەی ‪2015‬دا جێگیردەكرێت؟‬ ‫گۆران ئازاد‪ :‬پترۆدۆالر سااڵنە لە‬ ‫بودجەی عیراق دیاریدەكرێ‌‪ ،‬هەروا‬ ‫لە یاسای بودجەی هەرێمیش ئاماژەی‬ ‫پێدەكرێ‌‪ ،‬بەاڵم تائێستا عیراق پارەكەی‬ ‫ێ یان نا‬ ‫نەناردوە‪ ،‬ئەگەر ماددەكەش هەب ‌‬

‫ێ پێشینەكان بەردەوام‬ ‫رەنگە نەتوانر ‌‬ ‫بن‌و بكرێتەوە ئەگەر پێدانی پێشینەكان‬ ‫بڕیاری پێدانی بشدرێ‌‪ ،‬ئەوكاتە‬ ‫رەنگە بەشێوەیەكی رێژەیی بكرێتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەگەر خۆشمان بتوانین لە پاڵ‬ ‫ئەو نەوتەی دەیدەینە عیراق نەوت‬ ‫بفرۆشین‌و رێژەی داهاتی نەوتی ناوخۆ‬ ‫بەرزبكەینەوە‪ ،‬دەتوانین پێشینەكان‬ ‫بدەین‪ ،‬بەاڵم دیسان ئەوكاتە هەر‬ ‫كردنەوەی پێدانی پێشینەكان بە رێژەیی‬

‫لە بودجەی هەرێمدا ئاماژە بە پترۆدۆالر دەكرێت‪،‬‬ ‫بەاڵم حكومەتی عێراق پارەکەی‬ ‫رەوانە نەكات هیچ سودی نابێت‬ ‫نەوت رەوانە دەكات لەو رێژەیەش پشكی‬ ‫كەركوك لەو ‪ 300‬هەزار بەرمیل نەوتە‬ ‫ێ بەكەركوك‬ ‫ێ دەدر ‌‬ ‫پترۆدۆالرەكەی ل ‌‬ ‫ئەوەی دەمێنێتەوە لەو ‪ 250‬هەزار بەرمیل‬ ‫نەوتەی هەرێمی كوردستان بەگوێرەی‬ ‫ئاستی هەناردەكردنی شوێنەكان پشكی‬

‫ئەگەر پێدانی پێشینەكان بڕیاریشیان لەسەر‬ ‫بدرێت‪ ،‬رێژەیی دەبێت‬

‫تا عیراق پارەی پترۆدۆالر رەوانە نەكات دەبێ‌‪ ،‬چونكە پەیوەندی بە دابەزینی‬ ‫نرخی نەوت‌و ئەو بارقورسیە داراییەوە‬ ‫هیچ سودێكی نابێت‪.‬‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬هەرێمی كوردستان روبەروی‬ ‫چاودێر‪ :‬ئەگەر هەرێم نەوت بفرۆشێ‌‪،‬‬ ‫قەیرانی دارایی بۆتەوە‪ ،‬ئایا لە‪2015‬دا‬ ‫پێشینەكان وەك خۆیان دەمێنن‌و پێویستە لەگەڵ پشكی لە‪ %17‬ئاماژەی‬ ‫پێبكرێ‌ یاخود لە بودجەی هەرێم؟‬ ‫بەردەوامدەبن؟‬ ‫گۆران ئازاد‪ :‬هەر پارەیەك زیاتر بێت‪،‬‬ ‫گۆران ئازاد‪ :‬پێدانی پێشینەكان‬ ‫پەیوەستە بەو بڕە پارەیەی كە دێت‪ ،‬پارلەمانی كوردستان پەسەندیدەكات‪ ،‬لە‬ ‫ئەوەی كە پەسندكراوە‌و بڕی ‪ 11‬ترلیۆن ئێستاشدا لە پارلەمان سندوقی داهاتی‬ ‫دیناری كەمترە لە داهاتی ناوخۆ‪ ،‬نەوتمان لەبەردەستە‪ ،‬ئەگەر ئەو سندوقە‬ ‫ئەوكاتە ئەو بڕەی كە دێت تەنها بەشی پەسەندبكرێ‌‪ ،‬ئەوكاتە پارەكەی بە‬ ‫موچەی هەرێمی كوردستان دەكات‪ ،‬بۆیە رەزامەندیی پارلەمان خەرجدەكرێ‌‪.‬‬

‫دەبێت میكانیزمێكی نوێ بۆ جێبەجێكردنی ماددەی ‪ 140‬بدۆزرێتەوە‬ ‫رەنگین عەبدوڵاڵ‪ ،‬ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق‪ ،‬بۆ «چاودێر»‬ ‫سازدانی‪:‬‬ ‫النە كاشان ‪ -‬هەورامان كامەران‬

‫ناوچانە بااڵدەستە‪ ،‬بۆیە پێویستە ئێمە‬ ‫جارێكی تر زیان بە خۆمان نەگەیەنین‪،‬‬ ‫یان بە میكانزمێكی هەڵەو بە شێوەیەكی‬ ‫هەڵە ئەو ماددەیە جێبەجێ بكەینەوە‪،‬‬ ‫ئەو سنورانەی هەوڵمان بۆ دەدان‪ ،‬ئێستا‬ ‫لەژێر دەستی خۆماندایەو پێویستە‬ ‫بەرگرییان لێ بكەین‪ ،‬تاوەكو لەدەستمان‬ ‫نەچنەوە‪ ،‬میكانزمێكیش بدۆزینەوە‬ ‫بۆ ئەوەی قۆناغەكانی دواتر جێبەجێ‬ ‫بكەین‪.‬‬

‫بودجەو ئاوەدانییان لەالیەن حكومەتی‬ ‫ناوەندییەوە‪ ،‬هەربۆیە حكومەتی عیراق‪،‬‬ ‫ئەگەر خزمەتی ئەو پارێزگایە نەكات‌و‬ ‫ئاوەدانی نەكاتەوە‪ ،‬خزمەتگوزاری‬ ‫پێناگەیەنێت‪ ،‬ئیتر بۆچی لە روی‬ ‫سنورەوە لەسەر حكومەتی ناوەندی بێت‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا كە تێچون‌و ئاوەدانكردنەوەو‬ ‫ماندوبونەكەی بۆ ئێمە بێت‪ ،‬بۆچی‬ ‫لە روی نفوزو سودەكانی ترەوە‪ ،‬سەر‬ ‫بەحكومەتی عیراق بێت‪ ،‬لەبەرئەوەیە كە‬ ‫ئێمە دەبێت داكۆكی لەگەڕاندنەوەی ئەو‬ ‫ناوچانە بكەین‪.‬‬

‫پارلەمانتارێكی كورد لە ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەرانی عیراق رایدەگەیەنێت‪ ،‬بەپێی‬ ‫پڕۆژەیاسای بودجەی ‪ ،2015‬پێشمەرگە‬ ‫بەشێكە لە هێزی بەرگریی عیراق‪ ،‬بەاڵم‬ ‫فێڵێكی یاسایی تێدا جێكراوەتەوە‪،‬‬ ‫ئەویش باسی رێژەی دانیشتوان دەكات‪،‬‬ ‫ئەگەرچی لە روی یاسایی‌و دەستورییەوە‪،‬‬ ‫چاودێر‪ :‬تا چەند فشارتان بۆ‬ ‫توانیومانە پێشمەرگە بە «یاسایی»‬ ‫بناسێنین‪‌،‬و بیخەینە نێو هێزی بەرگریی خەرجكردنی بودجەی پەرەپێدانی‬ ‫لەالیەن‬ ‫هەڵەبجە‪،‬‬ ‫چاودێر‪:‬‬ ‫عیراقەوە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر بە هاوكێشەی پارێزگاكان دروستكردوە‪ ،‬بەتایبەت بۆ‬ ‫سەرۆكایەتی‌و پارلەمان‌و حكومەتی‬ ‫رێژەی دانیشتوان بێت‪ ،‬لەو بڕوایەدا نیم ناوچە دابڕێنراوەكان؟‬ ‫رەنگین عەبدوڵاڵ‪ :‬لە پڕۆژەیاسای هەرێمەوە بە پارێزگا ناسێنرا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بتوانین مافی زیاتر لە ‪ 130‬بۆ ‪ 135‬هەزار‬ ‫بودجەدا‪ ،‬كە مافی پارێزگاكان تائێستا حكومەتی عیراق دانی پێدا‬ ‫پێشمەرگە بەدەستبهێنین‪.‬‬ ‫رەنگین عەبدوڵاڵ‪ ،‬لەم دیالۆگە تایبەتەیدا دیاریكراوە‪ ،‬وەكو نوێنەرانی كورد‪ ،‬نەناوە‪ .‬ئایا لەم بارەدا ئەم پارێزگایە‬ ‫لەگەڵ «چاودێر»‪ ،‬ئاماژەبەوەشدەكات‪ ،‬تێبینیمان لەسەر مافی ئەو پارێزگایانە لە بودجەی پەرەپێدانی پارێزگاكان لە‬ ‫كە دەبێت بەمیكانیزمێكی نوێوە كار بۆ هەبوە‪ ،‬بەتایبەت ئەوانەی كە هێڵی مافەكانی بێبەشدەبێت؟ تاچەند ئەمە‬ ‫بون‪،‬‬ ‫روبەڕوبونەوە‬ ‫داوامانكردوە چارەسەركراوە‪ ،‬ئەگەر چارەسەریش‬ ‫جێبەجێكردنی ماددەی ‪ 140‬بکرێت‪.‬‬ ‫بودجەی ئەو پارێزگایانە زیادبكرێت‪ ،‬نەكراوە‪ ،‬ئێوە دەتوانن فشارێك‬ ‫چاودێر‪ :‬سااڵنێكی زۆرە ماددەی ‪ 140‬ئەو ئاوەدانییەش كە لە خانەقین‌و دوزدا دروستبكەن؟‬ ‫جێبەجێنەكراوە‪ ،‬ئایا بۆ لەمەودوا چۆن هەبوە‪ ،‬ئەگەر دەستی ئاوەدانیی هەرێمی‬ ‫رەنگین عەبدوڵاڵ‪ :‬هەڵەبجە سیمبولی‬ ‫كوردستان نەبێت‪ ،‬پێموانییە سودیان لە نەتەوەیی كوردە‪ ،‬نابێت بە هیچ‬ ‫مامەڵە لەگەڵ ئەم پرسەدا دەكەن؟‬ ‫رەنگین عەبدوڵاڵ‪ :‬بەداخەوە‪ ،‬ماددەی حكومەتی عیراق وەرگرتبێت‪ ،‬بۆ نمونە شێوەیەك پشتگوێ بخرێت‪ ،‬لە روی ئەو‬ ‫‪ 140‬بە مردویی لەدایكبو‪ ،‬پێموانییە سەردانی دادگای خانەقینمان كردوە‪ ،‬گرنگییەوە‪ ،‬هەوڵەكانمان چڕكردوەتەوە‬ ‫بتوانین ئەو ماددەیە جێبەجێ بكەین‪ ،‬بینای دادگاكە هەر ئەوەی ماوەتەوە تاوەكو هەرچی زوترە ئەو ناوچەیە بە‬ ‫چونكە ماوە دیاریكراوەكەی خۆی بەسەر كارمەندەكاندا بڕوخێت‪ ،‬ئەمە پارێزگا بناسێنین‪ ،‬نابێت هیچی كەمتر‬ ‫تێپەڕاندوە‪ ،‬كە ئەویش ساڵێك بو‪ ،‬راستە حاڵەتە‪ ،‬الوازیی ئێمەشی پێوەدیارە‪ ،‬كە بێت لەهێرۆشیما‪ ،‬كە بە كەمترین كات‌و‬ ‫بەپێی رێككەوتنەكەی هەرێم‌و ناوەند دەبو‬ ‫لەماوەی شەش مانگدا كۆتایی پێبهێنرایە‪،‬‬ ‫پێموایە ئەمە خەونێكەو لەو بڕوایەدا‬ ‫نیم هیچ ئەنجامێكی هەبێت‪ ،‬ئەمەش‬ ‫ئەوە ناگەیەنێت كۆڵ لە ماددەی ‪140‬‬ ‫بدەین‪ ،‬بەڵكو دەبێت میكانزمێكی تری‬ ‫گونجاوی بۆ بدۆزینەوە‪ ،‬لەالیەكیتریشەوە‬ ‫ئەگەر لە روی كردارەكییەوە تەماشای‬ ‫زۆرێك لە ناوچە دابڕێنراوەكان بكەین‪،‬‬ ‫دەبینین گەڕێندراونەتەوەسەر هەرێمی نەمانتوانیوە بەپێی قەبارەی پارێزگاكان‌و دوای وێرانبونی‪ ،‬ئێستا جوانترین شارە‪،‬‬ ‫كوردستان‪ ،‬هێزی پێشمەرگەی ئێمە لەو گرنگیی ئەو شوێنانە پێداگربین لەسەر كەواتە زۆر گرنگە ئەوانەی مەبەستییانە‬

‫هەڵەبجە بكرێتە پارێزگا‪ ،‬خوێندنەوەیان‬ ‫بۆ هێرۆشیما هەبێت‪ ،‬ببینن دوای‬ ‫وێرانبونی هێرۆشیما‪ ،‬هێرۆشیما بەكوێ‬ ‫گەیشت‌و هەڵەبجەش لەدوای وێرانبونی‌و‬ ‫ژەهراویبونی بەكوێ گەیشتوە‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫هەردوالمان دەوڵەتین‌و بودجەمان‬ ‫هەیە‪ ،‬بەداخەوە دەبینین هەڵەبجە‬

‫لەدابینكردنی بودجەی بەرگریدا ‪ ،‬ژمارە‌و رێژەی‬ ‫پێشمەرگە لەبەرچاو نەگیراوە‬ ‫ئێجگار لەدواوەیە‪ ،‬لەگەڵ ئەو هەمو‬ ‫تێكشكان‌و ناخۆشی‌و نەهامەتییانەی‬

‫بەسەر ناوچەكەو مرۆڤەكانی ئەو‬ ‫ناوچەیەدا هات‪ ،‬لەبەرئەوە هەرچەندێك‬ ‫هەوڵبدەین هەڵەبجە بكەینە پارێزگاو‬ ‫بیكەینە سیمبولی نەتەوەیی‌و سیمبولی‬ ‫قوربانییەكانی نەتەوەی كورد‪ ،‬هێشتا‬ ‫كەمە‪ ،‬هەڵبەت لەم پڕۆژەیاسایەی‬ ‫بودجەدا‪ ،‬وەكو كوردو بەدیاریكراویش‬ ‫وەكو یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان‪،‬‬ ‫داوامانكردوە كە دەبێت پارێزگای هەڵەبجە‬ ‫لەبەرچاو بگیرێت‌و تایبەتمەندێتیی خۆی‬ ‫پێبدرێت‌و بودجەیەكی تایبەتی بۆ‬ ‫دابنرێت‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬ئەو خەرجییانەی حكومەتی‬ ‫عیراق بۆ پێشمەرگەی دابیندەكات‪ ،‬بە‬ ‫تەنها لە موچەدا خۆی دەبینێتەوە؟‬ ‫رەنگین عەبدوڵاڵ‪ :‬بەپێی پڕۆژەیاسای‬ ‫بودجە‪ ،‬پێشمەرگە بەشێكە لە هێزی‬

‫بەرگریی عیراق‪ ،‬هەروا بەشێكی لە بودجەی‬ ‫هێزی وشكانیی عیراق بۆ دابیندەكرێت‪،‬‬ ‫لەو یاسایەشدا كە ئاماژەی بەوەكردوە‪،‬‬ ‫فێڵێكی یاسایی تێدا جێكراوەتەوە‪،‬‬ ‫دواتر هەر لەیاساكەدا دەڵێت «رێژەی‬ ‫دانیشتوان»‪ ،‬ئەگەرچی لە روی یاسایی‌و‬ ‫دەستورییەوە‪ ،‬توانیومانە پێشمەرگە بە‬ ‫یاسایی بناسێنین‌و بیخەینە نێو هێزی‬ ‫بەرگریی عیراقەوە‪ ،‬بۆ ئەوەی بتوانین‬ ‫بەپێی بودجەی هێزی عیراق داوای ماف‌و‬ ‫بودجەی پێشمەرگە لە حكومەتی عیراق‬ ‫بكەین‪ ،‬ئەمە لەكاتێكدایە كە لەخولەكانی‬ ‫پێشوتری حكومەتداو لە بودجەكانی‬ ‫پێشوتردا بەر لەپەسەندكردنی‪ ،‬خاڵێكی‬ ‫ئەستەم بوەو نەكراوە‪ ،‬لە پێشتردا تەنها‬ ‫بەڵێنی ئەوە درابو كە بەشێوەی پێشینە‬ ‫مافەكانی پێشمەرگەی كوردستان‬ ‫بنێرێت‌و ئەوەش رەوانە نەكرا‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫لەم خولەدا خۆشحاڵین كە هێزی‬ ‫پێشمەرگە لە چوارچێوەی یاسادا‪ ،‬لە‬ ‫ریزی هێزی عیراقدایە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی جێی‬ ‫نیگەرانییە‪ ،‬ئەو پرسیارەیە كە ئایا هێزی‬ ‫وشكانیی وەزارەتی بەرگریی عیراق‪،‬‬ ‫چەندێك پشكی لە بودجەی عیراق بۆ‬ ‫دیاریكراوە‪ ،‬لەو پشكەش چەندی بۆ‬ ‫هێزی وشكانیی وەزارەتی بەرگریی‬ ‫عیراق دەبێت‪‌،‬و دواجاریش چەندێكی بۆ‬ ‫پێشمەرگە دابیندەكرێت‪.‬‬ ‫خاڵێكی تر‪ ،‬پەیوەندیی بە رێژەی‬ ‫دانیشتوانەوە هەیە‪ ،‬راستە سەرژمێریی‬ ‫نوێ نەكراوە‪ ،‬ئەگەر بەپێی سەرژمێریی‬ ‫كۆن بێت‪ ،‬ئێمە زیاتر لە چوار ملیۆنین‪،‬‬ ‫بەپێی ئەم چوار ملیۆنە‪ ،‬ئەگەر بەراورد‬ ‫بكەین لەگەڵ رێژەی دانیشتوانی هەمو‬ ‫عیراق‌و هەروا رێژەی سوپای عیراق‪،‬‬ ‫ئێمە لەو نێوەندەشدا زیانمەنددەبین‪،‬‬ ‫چونكە نزیكەی سەرو دو سەد هەزار‬ ‫پێشمەرگەمان هەیە‪ ،‬ئەگەر بە هاوكێشەی‬ ‫رێژەی دانیشتوان بێت‪ ،‬لەو بڕوایەدا نیم‬ ‫بتوانین مافی زیاتر لە ‪ 130‬بۆ ‪ 135‬هەزار‬ ‫پێشمەرگە بەدەستبێنین‪.‬‬

‫ناوخۆ‬

‫ذمارة (‪ )502‬دو شةممة ‪2015/2/2‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫بارزگانی بەكەرتی هاتوچۆوە دەكرێت‬

‫بڕیارێكی وەزارەتی ناوخۆ ‪ 25‬ملیۆن دۆالر قازانج بەكۆمپانیایەك دەگەیەنێت‬ ‫لیژنەی دارایی‪ :‬داواكارین ئەو بڕیارە جێبەجێنەكرێت‬ ‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬

‫ئەگەرچــی لە ســلێمانی نرخی تابلۆی‬ ‫ئۆتۆمبێل تەنهــا ‪ 20‬هەزار دینارە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وەزارەتــی ناوخــۆی حكومەتــی هەرێــم‬ ‫بەنیــازە نرخــی تابلــۆ بــۆ ‪ 36‬هــەزار‬ ‫دینــار زیادبــكات‪ ،‬ئەمــەش لــە رێگەی‬ ‫كۆمپانیایەكــەوە‪ ،‬شــارەزایانی بــواری‬ ‫هاتوچــۆش‪ ،‬رەخنە لــە وەزارەتی ناوخۆ‬ ‫دەگرن كــە بازرگانی بەكەرتی هاتوچۆوە‬ ‫دەكەن‪ ،‬چونكە ئەو كۆمپانیایە قازانجێكی‬ ‫زۆر دەكات‪ ،‬بــەوەش زیــان لە هاواڵتیان‬ ‫دەكەوێت‌و قازانجەكەشــی بــۆ حكومەت‬ ‫نییــە‪ ،‬هێنــدەی بــۆ كۆمپانیاكەیــە‪.‬‬ ‫شــارەزایەكی هاتوچۆ‪ ،‬دەڵێت "حكومەت‬ ‫كاســپی بۆ هەندێــك بــازرگان دەكات"‪.‬‬ ‫ســەرۆكی لیژنەی داراییــش لەپارلەمانی‬ ‫كورســتان‪ ،‬باس لــەوەدەكات‪ ،‬پێوســت‬ ‫بــو ئــەو قازانجە كــە ‪ 25‬ملیــۆن دۆالرە‬ ‫بچێتــە خەزێنــەی حكومەتەوە‪ ،‬نەك بۆ‬ ‫بازرگانێك بێت"‪.‬‬ ‫بڕیارێكی تەندروست نییە‬ ‫ســەرۆكی رێكخــراوی ترافیــك‪،‬‬ ‫ئاماژەبــەوەدەكات‪ ،‬لەســلێمانی پێدانــی‬ ‫تابلــۆ نرخەكەی ‪ 20‬هەزارە‪ ،‬هاوشــێوەی‬ ‫ئــەو تابلۆیەیــە كــە ئــەو كۆمپانیایــە‬ ‫دروســتیدەكات‪ ،‬هۆكارێكیــش نیــە بــۆ‬ ‫هێنانــی تابلــۆی نــوێ بــۆ ئۆتۆمبێــل‬ ‫لەهەرێمی كوردستان‪ ،‬ئەوەی لەسلێمانیدا‬ ‫كراوە‪ ،‬سەركەوتوە‌و بڕێكی كەم پارەشی‬ ‫دەوێت‪.‬‬

‫دیلمــان نــادر‪ ،‬باســی لەوەشــكرد‪،‬‬ ‫كاتێــك نــرخ بــەرز دەكرێتــەوە‪ ،‬دەبێت‬ ‫هۆكارێــك هەبێــت‪ ،‬دەكرێــت كەســانی‬ ‫شــارەزا گفتوگۆی لەســەر بكەن‌و بڕیاری‬ ‫لێبــدەن‪ ،‬وەزارەتــی ناوخۆ گرێبەســتی‬ ‫لەگەڵ هــەر كۆمپانیایەكی ناوخۆیی یان‬ ‫دەرەكــی كردبێت‪ ،‬شــتێكی تەندروســت‬ ‫نییــە‪ ،‬چونكــە وەزارەت دەتوانێت خۆی‬ ‫ئەوەبكات‌و بەبڕێكی كەم بیداتە هاواڵتی‪،‬‬ ‫ئەوەنــدەی مەبەســت لێــی بازرگانییــە‪،‬‬ ‫خزمەتكردنی خەڵك نییە‪.‬‬

‫ئۆتۆمبێلــەكان‪ ،‬كــە ژمارەیــان نزیكەی‬ ‫ملیۆنێك‌و ‪ 200‬هــەزار ئۆتۆمبێلە‪ ،‬دەبێت‬ ‫هــەر ئۆتۆمبێلێك ‪ 31‬بۆ ‪ 36‬هەزار‪ ،‬تاكو‬ ‫‪ 41‬هەزار بەپســوڵەی حســاباتەوە بدات‬ ‫لەتازەكردنەوەی ژمارەی ئۆتۆمبێلەكەی‪.‬‬ ‫وتیشــی "خۆزگــەش ئــەو پارەیــە‬ ‫بــۆ حكومــەت بێــت‪ ،‬كەمــی بودجــەی‬ ‫پــێ چارەســەربكات‪ ،‬نــەك ســەرو ‪25‬‬ ‫ملیــۆن دۆالر قازانــج بچێتــە گیرفانــی‬ ‫كۆمپانیاكانــەوە‪ ،‬داواكارم ئــەو بڕیــارە‬ ‫جێبەجێنەكەن"‪.‬‬

‫زوڵمە لەهاواڵتی دەكرێت‬ ‫الی خۆشــیەوە شــارەزایەكی بــواری‬ ‫هاتوچۆ‪ ،‬رونیكــردەوە‪ ،‬وەزارەتی ناوخۆ‬ ‫هەمــو ئــەو ئیشــانەی كــە دەبێت خۆی‬ ‫بیــكات‪ ،‬دەیداتــە كۆمپانیــا‪ ،‬قازانجــی‬ ‫ئەو ئیشــە ئەگەر هەبێــت‪ ،‬نابێت بچێتە‬ ‫گیرفانــی بازرگانێكــەوە‪ ،‬بەڵكــو بچێتە‬ ‫خەزێنــەی واڵتــەوە‪ ،‬بەتایبــەت لــەم‬ ‫باردۆخــەی ئێســتادا كە پێویســتمان بە كە ئەو ئەمرانە بەوەزارەتی ناوخۆ دەكەن‪ ،‬داوای كــرد‪ ،‬تابلۆكــەی بــۆ بگــۆڕن‪،‬‬ ‫سەرچاوەی داراییە‪ ،‬تابلۆیەك لەبنەڕەتدا ئەوەش دەچنە ناو بابی گەندەڵییەوە"‪ .‬ئەوەیان پێبدرێت‪.‬‬ ‫ڕزگار عەلی‪ ،‬بە"چاودێر"یشی راگەیاند‪،‬‬ ‫نزیكــەی ‪ 10‬بــۆ ‪ 11‬هــەزاری تێبچێــت‌و‬ ‫وەزارەتی ناوخۆ پاساوی خۆی هەیە ئــەو تابلۆیانــە مــاوەی چەنــد مانگێكە‬ ‫بیفرۆشــرێت بە‪ 36‬هەزار لەسەر گیرفانی‬ ‫هــەر لەوبارەیــەوە بەڕێوەبــەری لەهەولێــر‌و دهــۆك بەكاردەهێندرێــن‪،‬‬ ‫هاواڵتی حســاب بكات‪ ،‬لەهــەر تابلۆیەك‬ ‫‪ 20‬هــەزار دینــار قازانــج دەكــەن‪ ،‬هیچ هاتوچۆی هەرێم‪ ،‬رونیكردەوە‪ ،‬وەزارەتی داواكارییەكــی زۆری لەســەرە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫نەبێــت بدرێتە ‪ 15‬یــان ‪ 18‬هەزار‪ ،‬ئەوە ناوخــۆ بەنیاز نییــە‪ ،‬هیچ گرێبەســتێك بەشــی هەمــو هاواڵتیــان نــاكات‪ ،‬تەنها‬ ‫لەگــەڵ كۆمپانیایــەك بــكات‌و نرخــی بۆ ئــەو ئۆتۆمبێالنەیە كە بــۆ یەكەمجار‬ ‫زوڵمە لەهاواڵتی دەكرێت‪.‬‬ ‫هەڵكــەوت عەبدوڵــا‪ ،‬بــۆ "چاودێــر" تابلــۆ بەرزبكاتــەوە‪ ،‬بــەاڵم وەزارەت تۆماردەكرێن‪ ،‬یان تابلۆكانیان زۆر كۆنن‪،‬‬ ‫دەڵێــت "وەزارەتــی ناوخــۆ بەنــاوی كۆمەڵێــك تابلۆی لەكۆمپانیایەك كڕیوە‪ ،‬بەپێــی بڕیاری لیژنەكە‪ ،‬نرخەكە جێگیرە‬ ‫پرۆژەی كەســانی شــارەزاوە كاســپی بۆ ئــەو تابلۆیانــەش دابەشــكراوە بەســەر لەسەرتاسەری هەرێم ‪ 36‬هەزار دینارە‪.‬‬ ‫ناوبــراو وتیشــی " تابلــۆ كۆنــەكان‬ ‫بازرگانەكانــی كوردســتان دەكات‪ ،‬ئــەو بەڕێوەبەرایەتییەكانــدا بــۆ ئــەوەی هەر‬ ‫بازرگانانەش گرێدراوی حیزبن‪ ،‬ئەوانەن‪ ،‬ئۆتۆمبێلێك تۆماركــرا‪ ،‬یان خاوەنەكەی كۆالێتیــان زۆر خــراپ بــوە‪ ،‬پــاش‬

‫كێشەی نوسینگەكانی بەردەوامە‬ ‫كێشــەی نوســینگەكانیش هێشــتا‬ ‫نەبڕاوەتــەوە‪ ،‬كــە وەزارەتــی ناوخــۆ‬ ‫دەیەوێت‪ ،‬سیســتمی دەرهێنانی مۆڵەتی‬ ‫شــۆفێری بــە كۆمپانیایەكــی ئیماراتــی‬ ‫بدات‪ .‬نوێنەری نوســینگەكانی سلێمانی‪،‬‬ ‫بە"چاودێــر"ی راگەیانــد‪ ،‬نوســراوێك لە‬ ‫وەزارەتــی ناوخــۆوە بــۆ نوســینگەكان‬ ‫هاتــوە بەبــێ واژوی وەزیــر‪ ،‬بەنیــازن‬ ‫لەبــری كۆمپانیــا ئیماراتییەكــە بیدەنــە‬ ‫كۆمپانیایەكی ناوخۆیی‪.‬‬ ‫خالید عومەر‪ ،‬جەختی لەوەشكردەوە‪،‬‬ ‫چەند مەرجێك بۆ نوسینگەكان داندراون‪،‬‬ ‫زۆر قورســن‪ ،‬لەوانــە دەبێــت ‪ 600‬مەتر‬ ‫زەوی هەبێــت بــۆ ئــەو مانۆڕانــەی بــۆ‬ ‫فێرخــوازی دەكات‪ ،‬هەمو نوســینگەیەك‬ ‫خانویەكــی دونهۆمی هەبێــت‪ ،‬دو هۆڵی‬ ‫‪ 35‬مەتری بۆ پراكتیكی‌و تیۆری هەبێت‪،‬‬ ‫داوای ئۆتۆمبێلی مۆدێل تازە دەكەن‪ ،‬هەر‬ ‫دوســاڵ جارێكیــش مۆدیلەكی بگۆڕێت‌و‪،‬‬ ‫ڕەنگیشی پڕتەقاڵی بێت‪.‬‬

‫ماوەیــەك رەش دەبونــەوە‪ ،‬ژمارەكانیان‬ ‫تێكدەچو‪ ،‬ئەم تابلۆ نوێیانە زۆر باشــن‪،‬‬ ‫بەڕێوەبەرایەتــی هاتوچــۆی ســلێمانی‬ ‫تابلۆكانیان بــردوە‪ ،‬ئەوەش دەكەوێتەوە‬ ‫سەر خۆیان كەی جێبەجێدەكەن؟"‪.‬‬ ‫‪ 25‬ملیۆن دۆالر قازانج دەكات‬ ‫د‪ .‬عیزەت ســابیر‪ ،‬ســەرۆكی لیژنەی‬ ‫دارایــی لەپارلەمانــی كوردســتان‪ ،‬بــۆ‬ ‫"چاودێــر" بــاس لــەوەدەكات‪ ،‬وەزارەتی‬ ‫ناوخۆ گرێبەســتی لەگەڵ كۆمپانیایەكی‬ ‫كەرتــی تایبەتــی خۆماڵــی واژۆ كردوە‪،‬‬ ‫بۆئەوەی تابلۆی تازە بدرێت بەســەرجەم‬

‫كەرتی تایبەت ئیفلیج دەبێت‌و ‪ 100‬هەزار كەس تێیدا بێكاردەبێ‬ ‫داوای رێگەچارە لەئەنجومەنی بااڵی نەوت‌و گازی هەرێم كراوە‬ ‫بێــكاری ‪ %7‬بــوە‪ ،‬بــەاڵم زۆرێــك‬ ‫لەپێشــبینییەكان وای بۆدەچن‪ ،‬لەساڵی‬ ‫‪ 2014‬رێــژەی بێــكاری گەشــتۆتە ‪،%10‬‬ ‫ئەوەش بەشــێكی پەیوەستە بە قەیرانی‬ ‫داراییەوە‪ ،‬زۆربەی لەكەرتی تایبەتدا بوە‪،‬‬ ‫كــە ‪ 100‬هەزار كرێكار بەهۆی وەســتانی‬ ‫پرۆژەكانەوە بێكاربون‪.‬‬ ‫عیزەت ســابیر‪ ،‬ئاماژەی بەوەشكرد‪،‬‬ ‫پێویســتە هەلــی كار زۆر بكرێت‪ ،‬پرۆژە‬ ‫زیاترو وەبەرهێنان پێشــبخرێت‪ ،‬تائێستا‬ ‫دو راپــۆرت بــۆ ئەنجومەنی بااڵی نەوت‌و‬ ‫گاز پێشكەشــكراوە‪ ،‬تــا رێگاچارە یەك‬ ‫بــۆ قەیرانی دارایی بدۆزنــەوە‪ ،‬لەناویاندا‬ ‫هەوڵبدەن‪ ،‬بێكاری كەمبكەنەوە‪.‬‬

‫چاودێر‪ -‬تابان‪:‬‬ ‫بەهــۆی قەیرانــی داراییــەوە كەرتــی‬ ‫تایبــەت ئیفلیــج دەبێــت‌و ئەندامێكــی‬ ‫لیژنــەی دارایی پارلەمانی كوردســتانیش‬ ‫ئاشــكرایدەكات كــە نزیكــەی ‪ 100‬هەزار‬ ‫كــەس لەو كەرتــەدا بێكاربــون‪ .‬هاوكات‬ ‫بــۆ چارەســەركردنی قەیرانەكــەش بەدو‬ ‫راپــۆرت داوا لە ئەنجومەنی بااڵی نەوت‌و‬ ‫گازی هەرێــم دەكــەن‪ ،‬رێگاچارەیەك بۆ‬ ‫قەیرانەكە بدۆزرێتەوە‪ ،‬لە الیەكی دیكەوە‬ ‫رێكخراوەكان باس لەوەدەكەن‪ ،‬كە رێژەی‬ ‫بێكاری گەشــتۆتە ‪ ،%26‬بەاڵم حكومەت‬ ‫ئەمە رەتدەكاتەوە‪.‬‬ ‫ئامارە جیاوازەكان‬ ‫رێكخــراوی گرینمیــل لــە دوەمیــن‬ ‫كۆنفرانســی ســااڵنەی خۆیــدا‪ ،‬كــە لــە‬ ‫شــاری ســلێمانی ســازیكردبو‪ ،‬رێــژەی‬ ‫بێــكاری خســتەڕو‪ ،‬لــە ســاڵی ‪2013‬دا‬ ‫رێژەكــە لــە ‪%23‬بــوە‪ ،‬لــە ‪ 2014‬بــۆ‬ ‫‪ %26.8‬بەرزبۆتــەوە‪ ،‬بــەاڵم وەزارەتــی‬ ‫كاروباری كۆمەاڵیەتیی حكومەتی هەرێم‪،‬‬ ‫ئامارەكانی ئــەو رێكخراوە رەتدەكاتەوە‪،‬‬ ‫بەپێــی ئامارەكانــی حكومــەت‪ ،‬رێــژەی‬ ‫بێكاری لە كوردســتان لــە نێوان ‪ %4‬بۆ‬ ‫‪%7‬دایە‪.‬‬

‫داراییــەوە زۆربــەی كارمەندەكانیــان‬ ‫ناردۆتە ماڵەوە"‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیشی "چارەنوسی ئەو رێژە‬ ‫زۆرە دەرچوی پەیمانگاو زانكۆیانە بەكوێ‬ ‫دەگات؟ لــە كاتێكــدا نــە دامەزراندنــی‬ ‫حكومــی هەیــە‪ ،‬نــە كەرتــی تایبەت كە‬ ‫ئیشی تێدا بكەین"‪.‬‬

‫چارەنوسیان نادیارە‬ ‫ســامان عەلــی‪ ،‬تەمــەن ‪ 25‬ســاڵ كە‬ ‫بێكارە‪ ،‬دەڵێت "ماوەی ‪ 2‬ســاڵە زانكۆی‬ ‫تەواوكــردوە‪ ،‬بەدوای كارێكــی گونجاودا‬ ‫دەگەڕێت‪ ،‬دەســتی ناكەوێت‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫مــاوەی چەنــد مانگێــك لەكۆمپانیایەك‬ ‫كاریكــردوە‪ ،‬بــەاڵم بەهــۆی قەیرانــی‬

‫پێویستی بە پالنی حكومەت هەیە‬ ‫ســەرۆكی رێكخــراوی ئابوریناســانی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬ئاماژە بــەوەدەكات‪ ،‬رێژەی‬ ‫بێــكاری زۆر ‪ %7‬زیاتــرە‪ ،‬كــە حكومەت‬ ‫باســی دەكات‪ ،‬بەهۆی ئــەو بارودۆخەی‬ ‫روبــەڕوی هەرێــم بۆتــەوە‪ ،‬لەبەرئــەوە‬ ‫زۆربــەی پرۆژەكانــی كەرتــی تایبــەت‬

‫گەشــتیاری‌و پیشــتگیریكردنیان‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫نەهێشــتنی قۆرخــكاری‌و رێكخســتنی‬ ‫بازاڕیش‪ ،‬كە دەبنەهۆی ئەوەی هەلی كار‬ ‫زیادبێت"‪.‬‬

‫وەستاون‌و بۆتەهۆی دروستبونی بێكاری‪.‬‬ ‫حیسام حەكیم بەرزنجی‪ ،‬بۆ "چاودێر"‪،‬‬ ‫باســی لەوەشــكرد‪ ،‬بێــكاری یەكێكە لە‬ ‫كێشــە ئابورییە كۆمەاڵیەتییە گەورەكان‪،‬‬ ‫چونكە ئاســتی بژێویی تاك دادەبەزێت‌و‬ ‫دەرهاویشتەی قەیرانی داراییە‬ ‫داهاتــی نامێنێت‪ ،‬ئەوكات ناچار دەبێت‪،‬‬ ‫ســەرۆكی لیژنــەی دارایــی‌و ئابوریــی‬ ‫شــتەكانی ناو ماڵی بفرۆشــێت‌و‪ ،‬ئاستی‬ ‫لەپارلەمانــی كوردســتان‪ ،‬بە"چاودێر"ی‬ ‫هەژاری بەرزدەبێتەوە‪.‬‬ ‫بەرزنجی‪ ،‬وتیشی "پێویستە حكومەت راگەیانــد‪ ،‬لــە ســاڵی ‪ 2013‬رێــژەی‬ ‫پالنێكــی هەمەالیەنــەی بــۆ نەهێشــتنی‬ ‫بێكاری هەبێت‪ ،‬لە بەر ئەوەی ناتوانرێت‬ ‫هەموان لەكەرتی حكومەت دابمەزرێنرێن‪،‬‬ ‫دەبێت كەرتی تایبەت گەشەی پێ بدرێت‪،‬‬ ‫زیادكردنــی پــرۆژەكان‌و بوژاندنــەوەی‬ ‫كەرتــی پیشەســازی‌و كشــتوكاڵ‌و‬

‫ئەوانیشــەوە ئەو رێژەیە زۆرە‪ ،‬لەســاڵی‬ ‫‪ ،2014‬شــەش هەزار‌و ‪ 959‬كەس خۆیان‬ ‫بەبێكار نوسیوە لەهەر شەش سەنتەرەكە‪،‬‬ ‫لەبەرامبــەردا ‪ 5‬هــەزارو ‪ 558‬هەلی كار‬ ‫لەو سەنتەرانەدا هەبوە‪ ،‬بەاڵم لەو رێژەیە‬ ‫هــەزارو ‪ 602‬كەس نەچونەتە ســەركار‪،‬‬ ‫چونكــە ‪ 168‬كــەس بەكارەكــە رازی‬ ‫نەبــون‪ 147 ،‬كەس ژمــارەی تەلەفۆنیان‬ ‫بەهەڵە نوســیوە‪ 155 ،‬كەسیش وتویانە‪،‬‬ ‫ئــەو كارەی ئێــوە دۆزیوتانــەوە‪ ،‬كاری‬ ‫باشــترمان لــەوە هەیە‪ 248 ،.‬كەســیش‬ ‫لەرێگەی وەزارەتی كارەوە دامەزراون‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیشی "بێكاری لەواڵتی ئێمە‬ ‫كێشەیەكی زۆر گەورە نییە‪ ،‬چونكە ئێمە‬ ‫هەلــی كار دەدۆزینــەوە‪ ،‬كەچــی هەلــی‬ ‫كارەكان پڕنابنــەوە‪ ،‬بەاڵم رەنگە بەهۆی‬ ‫قەیرانــی داراییەوە رێــژەی بێكاری زیاتر‬ ‫بێت"‪.‬‬

‫وەزارەتی كارو كاروباری كۆمەاڵیەتی‪:‬‬ ‫بێكاری نەبۆتە كێشەیەكی گەورە‬ ‫بەڕێوەبــەری گشــتیی دەســتەبەری‬ ‫كۆمەاڵیەتــی لەوەزارەتــی كاروبــاری‬ ‫سەدان كەس بێكاربون‬ ‫كۆمەاڵیەتــی حكومەتــی هەرێــم‪ ،‬دەڵێت‬ ‫الی خۆشــیەوە وتەبێــژی یەكێتیــی‬ ‫"بــۆ كەمكردنــەوەی رێــژەی بێــكاری‬ ‫كوردســتان‪،‬‬ ‫دەستیانكردوە‪ ،‬بەناونوسكردنی ئەوانەی وەبەرهێنەرانــی‬ ‫بێــكارن‌و دۆزینــەوەی هەلــی كار بۆیان جەختیكــردەوە‪ ،‬لە ســاڵی ‪ 2014‬بەهۆی‬ ‫لەكۆمپانیــاكان‪ ،‬بــۆ ئــەوەش شــەش قەیرانــی داراییــەوە ‪%70‬ی پــرۆژەكان‬ ‫سەنتەریان لەهەر سێ پارێزگاكەی هەرێم وەســتاون‌و ‪%30‬یشــی وەك پێویســت‬ ‫كاریان تێداناكرێت‪.‬‬ ‫كردۆتەوە"‪.‬‬ ‫یاسین مەحمود‪ ،‬بۆ "چاودێر"‪ ،‬وتیشی‬ ‫د‪ .‬عــارف حیتــۆ‪ ،‬بۆ "چاودێر"یشــی‬ ‫رونكردوە‪ ،‬بەپێــی ئەو ئامارانەی المانەو "ســاڵی رابردو زیاتر لــە‪ 300‬هەزار كەس‬ ‫پشــتمان بەوەزارەتی پالندانان بەستوە‪ ،‬لەهەرێمی كوردستان بێ كار بون‪ ،‬كە ‪80‬‬ ‫رێژەی بێــكاری ‪ ،%6.7‬كــە لەڕوانگەی هەزاریان لە كەرتی وەبەرهێنان بون"‪.‬‬

‫رێكخراوەكان دەڵێن رێژەی بێكاری گەیشتۆتە ‪،%26‬‬ ‫بەاڵم حکومەت رەتیدەكەنەوە‬

‫ذمارة (‪ )502‬دو شةممة ‪2015/2/2‬‬

‫لێكدانەوەى هەواڵ‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫رەهەندەكانی هێرشەكەی كەركوك‬ ‫دوالیزەی جوڵەی تاكتیكی‌و دورمەودای داعش‬

‫مەشخەڵ كەوڵۆسی‬ ‫ئەمــە ئــەو پرســیارە ســادەیەیە‪ ،‬كە‬ ‫زۆربــەی خەڵكی كوردســتانی بەخۆیەوە‬ ‫ســەرقاڵكردوە‪ ،‬هەركــەس‌و الیەنێكیــش‬ ‫بگریــت‪ ،‬بەگوێــرەی تێگەیشــتنی خۆی‬ ‫لەڕەوشەكە وەاڵمێكی هەیە‪.‬‬ ‫لەماوەی دەركەوتنی داعشدا‪ ،‬دەركەوت‬ ‫ئــەو گروپە ئەزمونێكــی جیاوازتر لەوەی‬ ‫بزوتنــەوەی تاڵیبانــی ئەفغانســتانیش‬ ‫پێشــكەش دەكات كە لەســاڵی ‪1994‬دا‪،‬‬ ‫وەك بروســكە دەركەوتن‌و سەرتاســەری‬ ‫ئەفغانســتانیان لەماوەیەكــی پێوانەیــی‬ ‫كورتــدا كۆنترۆڵكرد‪ ،‬چونكە تاڵیبانەكان‬ ‫تەنها بزوتنەوەیەكــی ناوخۆیی‌و عەفەوی‬ ‫ئەفغانســتان بــون‪ ،‬بەاڵم ئــەوەی داعش‬ ‫نمایشــی دەكات‪ ،‬جۆرێكــە لەنمونــەی‬ ‫كۆزمۆپۆلیتانــی ئیســامی‪ ،‬راســتە‬ ‫دەیەوێــت ســنورەكان بســڕێتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫داعــش تاهەنوكە توانیویەتی پابەند بێت‬ ‫بەو سەوابیتانەی كە بناغەكانی یارییەكە‬ ‫لەناوچەكەدا پێكدەهێنن‪.‬‬ ‫ئــەوەی مایەی ســەرنجە بۆ رێكخراوی‬ ‫داعــش‪ ،‬ئەوەیــە پالنــی «ئــەی‪ ،‬بــی‪،‬‬ ‫ســی» هەیە‪ ،‬بەو مانایەی كــە بژاردەی‬ ‫ئەلتەرنایڤــی هەیــە لەجوڵەكانیــدا‪،‬‬ ‫لەالیەكی تریشــەوە لەژێر سەقفی گشتی‬ ‫یاری زلهێــزەكان نەچوەتە دەرەوە‪ ،‬واتە‬

‫داعــش لەو رۆڵەی بۆی دیاریكراوە زۆرتر‬ ‫نــاكات‌و‪ ،‬بەتەنهــا درككردنیــان بــەوەی‬ ‫ێ هەر ئەوە بكەن كە بۆیان دانراوە‪،‬‬ ‫دەبــ ‌‬ ‫ئاماژەیەكی جیاكەرەوەی ئەو رێكخراوەیە‬ ‫لەبزوتنەوە ئیسالمییەكانی تر‪.‬‬ ‫لەســەرەتای هاتنیانــەوە بۆ موســڵ‪،‬‬ ‫لەپاش دورخستنەوەیان لەشاری حومسی‬ ‫سوریا لەســیناریۆیەكدا كە ئەوكات ئێمە‬ ‫لەچەند وتارێكدا ناومان نا «هاوكێشــەی‬ ‫موســڵ بەحومس» ئــەوە دەركەوت‪ ،‬كە‬ ‫وەزیفەی داعش وابەستەیە بەجوگرافیای‬ ‫سیاسییەوە‪ ،‬نەك یارییەكی رەفتەنی كە‬ ‫بەدانوســتان‌و میكانیزمە كالسیكییەكانی‬ ‫سیاســەت‌و دەوڵەتداری لــەم ناوچەیەدا‬ ‫چارەسەر بكرێت‪.‬‬ ‫قســەكردن لەســەر كەوتنــی موســڵ‪،‬‬ ‫لەڕەهەندە سیاســی‌و ستراتیژییەكەیەوە‪،‬‬ ‫نــەك لــەڕوە جینائییەكەیــەوە‪ ،‬هێشــتا‬ ‫لەســەرەتادایە‪ ،‬لەگــەڵ ئەوەشــدا‬ ‫هــەر جوڵەیەكــی تــری داعــش‪ ،‬زیاتــر‬ ‫مەبەســتەكانی هاتنیــان بۆ موســڵ بەو‬ ‫جۆرەی دیترا رون دەكاتەوە‪.‬‬ ‫خاڵی دوەمی تێگەیشتن لەمەرامەكانی‬ ‫داعــش بریتییــە لــەوەی لەســەرەتای‬ ‫هاتنیانــدا بۆ موســڵ‪ ،‬پالنــی یەكەمیان‬ ‫كۆنترۆڵكردنی بەغدا بو‪ ،‬بەاڵم كە دیتیان‬ ‫بەهۆی بەرەنگاری شــیعەكان‌و ئاستەنگە‬ ‫هەرێمایەتــی‌و نێودەوڵەتییەكانــەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫مەرامە نایەتــەدی‪ ،‬ئینجا پالنی دوەمیان‬ ‫ئەكتیــڤ كــرد‪ ،‬كەبریتیبــو لەگرتنــی‬ ‫هەولێر‪ ،‬دیســان ئــەوەش‌وەدی نەهات‪.‬‬ ‫گواستیانەوە سەر پالنی سێیەم‪ ،‬ئەویش‬ ‫كاركردنە بــۆ جێگیركردنی ســنورەكانی‬ ‫ناوچە ســونییەكان كە ئەوان پێی دەڵێن‬ ‫‌ویالیەتی موسڵ‪.‬‬ ‫بــەاڵم ئــەو پالنــەی داعــش‬ ‫جێبەجێیدەكات بەرانبەر بەكوردســتان‪،‬‬ ‫تەنهــا یەك روخســار‌و یــەك كارەكتەری‬

‫جێبەجێــكاری نییــە‪ ،‬بەڵكــو‪ ،‬پالنێكــی‬ ‫فرەرەهەنــدە‪ ،‬فرەكارەكتــەرە‪ ،‬داعــش‬ ‫یەكێكە لەكارەكتەرەكانی جێبەجێكردنی‬ ‫پالنەكە‪.‬‬ ‫ئەگــەر بەهەڵــەدا نەچوبــم‪ ،‬یەكێــك‬ ‫لەكێشــەكانی ناوچەكــە كــە چــاوەڕوان‬ ‫دەكرێت لەناوەڕاستەكانی ئەم سەدەیەدا‬ ‫ســەر هەڵبدات‌و ئێســتاش ســەرەتاكانی‬ ‫دەبینین‪ ،‬بریتییە لەكێشەی نەبونی ئاوی‬ ‫سازگار‪ .‬هەر بۆیە ئەو ئەقڵەی كە داعشی‬ ‫ناردوە شەڕی جێگیركردنی جوگرافیایەكی‬ ‫سیاســی دیاریكــراو لەگەڵ كــورد بكات‪،‬‬ ‫دەركــی بــەوە كــردوە كە بەشــێكی زۆر‬ ‫لەسەرچاوەكانی ئاوی سازگاری ناوچەكە‬ ‫لەخاكی كوردستاندایە‪.‬‬ ‫بۆیــە هەوڵــدەدات بــەدو رودا خــۆی‬ ‫بگەیەنێتە ئاوە ســازگارەكان‪ ،‬لەالیەكەوە‬ ‫بەشەڕی ســەپاندنی دراوسێیەك بەناوی‬ ‫دەوڵەتی ئیسالمی لەسنورەكانی باشوری‬ ‫كوردستاندا‪ ،‬كە یەكێك لەخەسڵەتەكانی‬ ‫ئــەو دەوڵەتــە بریتییــە لەســڕینەوەی‬ ‫سنورەكانی نێوان عیراق‌و سوریا‪ ،‬بەوەش‬ ‫بەشــێكی گەورە لەئاوی فورات دەكەوێتە‬ ‫ژێــر ركێفیانەوە‪ .‬لەو حاڵەتەشــدا ئەگەر‬ ‫جوگرافیا سیاســییەكەیان سەپاند‪ ،‬ئەوا‬ ‫دەتوانن داوای پشــكی سوننەكان لەئاوی‬ ‫فورات بكەن‪.‬‬ ‫روكاری دوەمــی پالنەكــە‪ ،‬بریتییــە‬ ‫لەخوڵقاندنــی دۆخێــك كــە تیایــدا‬ ‫ژمارەیەكــی زۆری ئــاوارە ناچارببــن رو‬ ‫لەهەرێمی كوردســتان» سەرچاوەی ئاوە‬ ‫ســازگارەكان» بكەن‪ ،‬لەوەدا پێكهاتەی‬ ‫دیموگرافــی دەگۆڕێت‪ .‬هەروەها نەتەوەی‬ ‫عەرەب هەنگاوێكیتر لەئاوە سازگارەكانی‬ ‫باكور نزیك دەبێتەوە‪.‬‬ ‫مــن نامــەوێ بڵێــم‪ ،‬هــەر یەكێــك‬ ‫لەئاوارەكان كارەكتەرێكی جێبەجێكردنی‬ ‫ئــەو پالنەیە‪ ،‬بەاڵم ئــەوان میكانیزمێكی‬

‫نائــاگای جێبەجێكردنــی ئــەو پالنــە‬ ‫درێژخایەنــەن‪ ،‬كــە لەناوەڕاســتەكانی‬ ‫ئــەم ســەدەیەدا یەكــەم ئاســەوارەكانی‬ ‫دەردەكەون‪.‬‬ ‫بەرلــەوەی كۆتایــی بــەم كورتــە‬ ‫ســەرنجانە بهێنــم‪ ،‬دەمەوێ ئامــاژە بە‌و‬ ‫پەیوەندییــە بدەم كە لەهــزری هەمواندا‬ ‫دروستبوە ســەبارەت بەپەیوەندی نێوان‬ ‫شكســتەكانی داعــش لەكۆبانــێ‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫چڕكردنەوەی هێرشەكانیان بۆسەر ناوچە‬ ‫كوردســتانییەكانی دەرەوەی ئیــدارەی‬ ‫هەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫ئاشــكرایە لــەدوای شكســتەكانیان‬ ‫لــەو شــارەدا‪ ،‬چەكدارانــی داعــش‬ ‫هێرشــەكانیان بۆ ســەر كەركوك‌و ناوچە‬ ‫كوردســتانییەكانی دەرەوەی ئیــدارەی‬ ‫هەرێمی كوردستان چڕ كردەوە‪.‬‬ ‫ئێمە لەچەند دێڕی پێشــودا باســمان‬ ‫لــەوە كرد كــە یەكێــك لەجیاوازییەكانی‬ ‫داعــش لەگــەڵ هــەر بزوتنەوەیەكــی‬ ‫ئیسالمی تردا‪ ،‬ئەوەیە پابەندە بەو رۆڵ‌و‬ ‫چوارچێوەیــەوە كــە بــۆی دیاریكــراوە‪،‬‬ ‫پابەندە بەهەمــو هەمواركردنەكانەوە كە‬ ‫لەڕێككەوتنی زلهێزەكاندا دێتە پێشــەوە‪،‬‬ ‫بــۆ نمونــە‪ :‬لەكاتێكــدا بــۆ زلهێــزەكان‬ ‫دەركــەوت كەگرتنــی كۆبانــێ «وەك‬ ‫هەولێر‌و بەغدا لەپێشــتردا» ئەســتەمە‪،‬‬ ‫ئیعازیان بەداعشــدا تاكو قورسایی خۆی‬ ‫بگوازێتــەوە بــۆ ناوچەیەكی تــر‪ ...‬هەر‬ ‫وایشی كرد‪.‬‬ ‫لــەڕوی دەرونیشــەوە‪ ،‬داعــش لەپاش‬ ‫شكســتەكانی كۆبانــێ‌و پێشــتریش‬ ‫شــنگال‪ ،‬هیچــی لەبەردەمــدا نەبــو‬ ‫ێ لەجێگەیەكی تر توانای خۆی‬ ‫ئەوەنەبــ ‌‬ ‫نمایشــبكات‪ ..‬ئەمــە ئــەو دوالیزەیە كە‬ ‫داعش لەسەری دەجوڵێت‪ ..‬لەئاستی دور‬ ‫مەوداو‪ ،‬لەئاستی تاكتیكیدا‪..‬‬

‫مەرگی شا عەبدوڵاڵی سعودییە‌و‬ ‫هەڵوێستی ئیسالمی سیاسی‬

‫ئاراز ئەحمەد محەمەد‬ ‫شــا عەبدواڵی كوڕی شا عەبدولعەزیزی‬ ‫ئال سعود بۆ ماوەی ‪ 10‬ساڵ ‪2015 -2005‬‬ ‫حوكمــی واڵتی عەرەبســتانی ســعودیەی‬ ‫رانی‌و دوای كۆچی خۆشــی لەتەمەنی ‪90‬‬ ‫ی سەلمانی‬ ‫ســاڵیدا‪ ،‬راســتەوخۆ‌و بەتۆپز ‌‬ ‫زڕبــرای كــە تەمەنی ‪ 79‬ســاڵەو وەزیری‬ ‫بەرگری پێشوبو‌‪ ،‬كرد بەشا‪ .‬فەرمانڕەوایی‬ ‫ئــەم بنەماڵە وادیارە هەتا قەرەی قیامەت‬ ‫دەخایەنێــت بــەو پێیــەی شــا عەبدواڵی‬ ‫كۆچكردو ‪ 13‬هەمین كوڕی باوكێتی لە‪45‬‬ ‫بــرا‪ .‬دایكی شــا عەبدواڵ ژنی هەشــتەمی‬ ‫باوكێتــی لەكــۆی ‪ 22‬ژن‪ .‬خەرمــان‬ ‫بەرەكەت! ئەو زانیارییەی سەرەوە لەالیەن‬ ‫زۆربــەی راگەیاندنە ناودارەكانی جیهانەوە‬ ‫باڵكراوەتــەوە‌و بەگەڕانێــك دەدۆزرێتەوە‌و‬ ‫تەنهــا رێگا خۆشــكردنێكە بــۆ چونە ناو‬ ‫مەبەستی بابەتەكەوە‪.‬‬ ‫هــەر دوابــەدوای كۆچكردنەكــەش‪،‬‬ ‫یەكێــك لــەو ســەركردە هــەرە دیارانەی‬ ‫جیهــان‌و سەردەســتەی هەمــو واڵتانــی‬ ‫دنیــا‌و ســەرۆكی ئەمریكا‪ ،‬بــاراك ئۆباما‪،‬‬ ‫هاوخەمــی‌و سەرەخۆشــی خــۆی‌و گەلی‬

‫ئەمریكــی راگەیانــد‌و دوابــەدوای ئەویش‬ ‫جــۆرج بــوش كەوتــە وەســف‌و ســەنای‬ ‫شــا عەبدواڵو ناوبردنــی بەهاوپەیمانێكی‬ ‫«ژیــر‌و متمانەپێكــراو»‪ .‬تەنانــەت‪ ،‬جۆ‬ ‫بایدن‪ ،‬جێگــری ئۆباما‪ ،‬پرســەنامەیەكی‬ ‫پێشكەشــكرد‌و رایگەیاند كە سوپاسی شا‬ ‫عەبدواڵ دەكات بۆ ئەو باوەڕە پتەوەی كە‬ ‫بەهاوپەیمانێتی نێوان ئەمریكا‌و سعودییەی‬ ‫هەبوە‪.‬‬ ‫ئەمــە تائێــرە رەنگــە پەیوەندییەكــی‬ ‫ئەوتــۆی بەهەرێمــی كوردســتان نەبێــت‬ ‫لەڕوی ئابوری‪ ،‬ســەقامگیری‌و ئەمنییەوە‪،‬‬ ‫هەرچەندە ئەو هاتنە ســەرخەتەی ئۆباما‬ ‫ئامــاژەی دیپلۆماســی تایبەتــی هەیــە‬ ‫بەوەی ســعودییە گەورەترین هاوپەیمانی‬ ‫ئەمریكایە لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‌و یەكەمە‌‬ ‫لەهەناردەكردنــی نــەوت بــۆ بازاڕەكانــی‬ ‫جیهان‌و بەتایبەت ســەرچاوەیەكی گرنگی‬ ‫دابینكەری‌وزەی ئەمریكایە‪.‬‬ ‫لەپەیوەســت بەهەرێمی كوردســتانەوە‬ ‫ئەو هێــرش‌و پەالماردانانە بــو كە پەیج‌و‬ ‫ئەكاونتەكانی ســەر بەئیســامی سیاسی‬ ‫دەســتیان دایــە تەنها لەپای ئــەوەی كە‬ ‫شــا عەبدواڵ هۆكاری ژێركەو‌تنی كەشتییە‬ ‫كونكراوەكەی محەمەد مورسی بو لەمیسر‬ ‫دوای تەنهــا ‪ 11‬مانــگ لەگرتنە دەســتی‬ ‫دەســەاڵت لــە‪2012‬دا‪ .‬تەنانــەت لەســەر‬ ‫ئاستی تەلەفزیۆنەكانیشــیان شا عەبدواڵ‬ ‫یــان تۆمەتبار دەكرد بەوەســتانەوە دژی‬ ‫هەر رێكخراو‪ ،‬حزب‌و بزاڤێكی ئیســامی‌و‬ ‫تانەلێدانــی بەوەی بڕوای بەدیموكراتییەت‬ ‫نییە‌و بەبێگەڕانەوە بۆ هاواڵتیان‌و دەنگدان‬ ‫زڕبراكەی بەجێگرەوەی خۆی داناوە‪.‬‬ ‫ئــەوەی جێگای تێڕامانــە ئەوەی ‌ە ئاخۆ‬

‫شا سەلمان سەركەوتو دەبێت لەپاراستنی‬ ‫هاوپەیمانێتی لەگــەڵ ئەمریكا‪ ،‬ئایا باری‬ ‫ئابــوری دەبوژێنێتەوە؟ كاریگەری زیاتری‬ ‫دەبێت لەسەر ئەو ‪ 1.6‬بلیۆن موسڵمانەی‬ ‫جیهــان؟ توانــای بەرگریكردنــی هەیــە‬ ‫لەســنورەكانی ســعودییە؟ ئــازادی زیاتر‬ ‫بۆ ژنان فەراهەمدەكات؟ چەندین پرســی‬ ‫هاوشــێوەی ئەمانە‌‪ ،‬چونكە رەنگدانەوەی‬ ‫دەبێت لەسەر ئاستی جیهانی‌و موسڵمانان‬ ‫بەتایبەت‪.‬‬ ‫بۆ زیاتر پەیوەستكردنەوەی روداوەكە‌و‬ ‫رەنگدانەوەی لەدەزگا راگەیاندنەكانی حزبە‬ ‫ئیســامییە سیاســییەكان‌و پەیجەكانیان‬ ‫لەتــۆڕە كۆمەاڵیەتییــەكان‪‌،‬وا دەخوازێت‬ ‫چەند پرسێك تاوتوێ بكەین‪:‬‬ ‫‪-1‬ئەگەر حزبە ئیسالمییە سیاسییەكان‬ ‫بەجــدی دژی هەڵوێســتی شــا عەبــدواڵ‬ ‫بــون‌و تۆمەتباریدەكەن بــەدژی جواڵنەوە‬ ‫ئیســامییەكان‪ ،‬لەپــای چــی خەریكــی‬ ‫بوژاندنــەوەی ئابوری ئەو‌واڵتەن لەرێگەی‬ ‫دروســتكردنی ســەدان كۆمپانیای حەج‌و‬ ‫عەمرەوە‌و بون بەكەوا سوری بەرلەشكری‬ ‫زیارەتكارانی سعودییە؟‬ ‫‪-2‬بۆ ئــەوەی نیــازی بابەتەكە بەهەڵە‬ ‫لێكنەدرێتــەوە‌و تۆمەتبــار نەكرێیــن‬ ‫بەرێگریكــردن لەمافی ســەفەر‌و هاتوچۆ‌و‬ ‫پراكتیكردنی ئاین‪ ،‬تەنها پێشنیاری ئەوە‬ ‫دەكەین كە ســاڵێك هــاوكاری حكومەتی‬ ‫هەرێــم بــن‌و بانگەوازێــك باڵوبكەنەوە بۆ‬ ‫هاندانی الیەنگرانیان بۆ بەخشینی ئەو بڕە‬ ‫پارەیەی كە لەو سەفەردا خەرج دەكرێت‪،‬‬ ‫بەئاوارە یەزیدییەكان‌و لەم رێگەیەوە زیاتر‬ ‫گیانی پێكەوە ژیانی ئاشــتیانە توندوتۆڵ‬ ‫بكەن!‪.‬‬

‫‪-3‬ئەگــەر یەزیدییەكان بە ناموســڵمان‬ ‫یــان بێدین دادەنرێــن‌و خێرێكی ئەوتۆیان‬ ‫دەستناكەوێت لەو بەخشــینەدا‪ ،‬دەتوانن‬ ‫ئــەو بــڕە پارەیە ببەخشــنە خانــەوادەی‬ ‫شــەهیدانی شــەڕی دژی داعــش‪ ،‬چونكە‬ ‫بەرگری لەسەر‌و ماڵی ئەمانیشدەكەن نەك‬ ‫تەنها حزبە عەلمانی‌و نەتەوەییەكان‪.‬‬ ‫‪-4‬ئەگەر ئاسایشــی هەرێمی كوردستان‬ ‫ناســەقامگیر بێت بەدڵنیاییەوە كاریگەری‬ ‫دەبێت لەســەر باری ئابــوری‌و بەو پێیەی‬ ‫كــە زۆرینــەی دانیشــتوانی هەرێمیــش‬ ‫موســڵمانن‪ ،‬ژمــارەی ســەردانكەرانی بۆ‬ ‫سعودییە كەم دەبێتەوە‪ .‬كەوابو‪ ،‬ئەو بڕە‬ ‫پارەیە بــۆ كڕینی ئامێــری تەكنۆلۆژیایی‬ ‫شەڕ بەكاربهێنرێت‌و بخرێتە خزمەت هێزی‬ ‫پێشمەرگەی كوردستانەوە باشتر نابێت؟‬ ‫‪-5‬تائێستا بریندار‌و شەهیدەكانی شەڕی‬ ‫دژ بەداعــش ســنوری ‪ 1000‬پێشــمەرگەی‬ ‫تێپەڕاندوە تەنها لەهەرێمی كوردستان‪ .‬ئایا‬ ‫ساڕێژكردنی برینی قوربانی‌و بریندارەكانی‬ ‫شــەڕی داعش كە زۆربەیــان ئەگەر خزم‌و‬ ‫كەســوكارمان نەبــن‪ ،‬ئــەوا ناســراو یان‬ ‫دۆســت‌و دراوســێمان‌و لەهەمو گەڕەكێك‬ ‫یــان شــارو شــارۆچكەیەك خانەوادەیەك‬ ‫بریندارێــك یــان شــەهیدێكی پێشــكەش‬ ‫بەكوردســتان كــردوە‪ .‬كەوابــو‪ ،‬كامیــان‬ ‫گرنگترن لەئێستادا‪ :‬هاوكاری پێشمەرگە‌و‬ ‫كەمكردنەوەی خەرجییەكانی شەڕی دژی‬ ‫داعــش‌و دابینكردنــی خزمەتگــوزاری بۆ‬ ‫ئاوارە یەزیدییەكان‌و ئەو كەســانەی تر كە‬ ‫بەهۆی ئافاتی شــەڕەوە لەجێگای خۆیان‬ ‫هەڵكەنراون یان سەفەر لەئێستادا؟‪.‬‬ ‫بەرباســدانی ئــەم خااڵنــە بەهیــچ‬ ‫شــێوە‌و كون‌و كلۆجێــك رێگریكردن نییە‬

‫ئەسعەد جەباری‬

‫‪8‬‬

‫بۆ كەركوك‬ ‫دەكرێتە‬ ‫ئامانج‪!..‬؟‬

‫كەركــوك‪ ،‬شــارێك لەئەزەلەوە بــۆ پێكەوەژیان دروســتبوە‪ ،‬ئەو شــارەی كە‬ ‫تێكەڵەیەكــە لەهەمو ئاییــن‌و مەزهەب‌و نەتەوە بەدرێژایی مێژوش فۆكســی هەمو‬ ‫الیەكی لەسەربوە‪.‬‬ ‫مێــژوی هاوچەرخی ئەو شــارە لێوانلێــوە لەگێڕانی پیالنی ژەهــراوی نەیاران‌و‬ ‫نەخشــەی لەباربردنی هەمــو بەها كۆمەاڵیەتیەكان‌و نغرۆبونی كەركوك لەكێشــەو‬ ‫ملمالنێ‌‪ ،‬دوژمنان ماوە نە ماوەیەك بابەتێكی لەبەردەم قوت ئەكەنەوە بۆ ئەوەی‬ ‫هەمیشــە كێشەكانی كەركوك یەك لەدوای یەك كەڵەكە بكرێن تا چارەسەركردنی‬ ‫ئەستەم بێت!‪.‬‬ ‫لە‪ 96‬ســاڵی رابــردوی پێكهێنانی حكومەتی عیراق لەســەر دەســتی ئینگلیزو‬ ‫دواتریش هەمو حكومەتە ســەربازی‌و مەدەنیەكانی! كەركوك بابەتی گەرموگوڕی‬ ‫دەســەاڵتی بەغــدا بوە‪ ،‬لێرەو لەوێ پێشــنیارێك یاخود وتوێژێــك كرابێت لەگەڵ‬ ‫هێزە سیاســی‌و كۆمەاڵیەتیەكانی كورد بەدرێژایی ئەو ماوەیەی كە پێشتر ئاماژەم‬ ‫بۆ كرد سیاســەتی بەدواخســتن‌و هەڵگرتنی بابەتەكانی كەركوك بەردەوام وێردی‬ ‫سەر زوبانی دەسەاڵتدارانی بەغدا بوە‪ ،‬ئەویش بەبیانوی ئەوەی هەرجارەی عیراق‬ ‫لەگــەڵ الیەنێكی دەرەكی لەنێو كێشــەیەكدا ماوەیەكی كاتــی بەخۆیەوە خەریك‬ ‫دەكــردو ئیتر بەو شــێوەیە دۆزی كوردو مەســەلەی كەركوك رۆژ بــەرۆژ زەقترو‬ ‫گەورەتر ئەبویەوە بەجۆرێك كە یاســایان داناوە بۆ ئەوەی رێگری لەیاســایەكیتر‬ ‫بكەن تا بابەتی كەركوك هەر بەهەڵپەساردو بمێنێتەوە!‪.‬‬ ‫ئــەوەی ئێســتاش دەگــوزەرێ لەڕوبەڕوبونەوەمــان لەگەڵ گروپی تیرۆریســتی‬ ‫ئیســامی»داعش» بەشــێكە لەپیالنە ژەهراویەی ســااڵنی رابردوی كێبڕكێكانمان‬ ‫لەگــەڵ دوژمنانی كوردســتان‌و كەركوك‪ ،‬ئەو هێزە ســەلەفیە تونــدڕەوی بەناوی‬ ‫دەوڵەتــی خیالفەتــی ئیســامیەوە دێت‌و شــەڕ دەباتە قاپی كەركوك لەئەســڵدا‬ ‫مەبەســتی هەمو نەخشــەی حكومەتی هەرێمی كوردســتانە‪ ،‬ئەو هێزە ئیســامیە‬ ‫شــەڕەنگێزە ســەقافەتی توندوتیژی چاوی ســوركردون‌و بەردەوام لەگەڵ خوێن‌و‬ ‫ێ نیە جگەلە‬ ‫كوشــتن‌و سەربڕیندان ئەو هێزە هیچ پەیامێكی ئاسمانی‌و مرۆییان پ ‌‬ ‫ێ دزە بكاتە نێو شــارێكی‬ ‫ێ ئەو هێزە دەیەو ‌‬ ‫ماڵوێرانــی‌و تەفەرەدانی خەڵك‪ ،‬كات ‌‬ ‫وەكــو كەركوكەوەو هەنگاو بۆ دەستبەســەراگرتنی ســامان‌و ســەروەتی كەركوك‬ ‫ێ ئەوە ئەو هێزەیە كە لەبنەڕەتدا كار بۆ تێكدانی بەهای مرۆیی‌و كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫بن ‌‬ ‫ئابوری ناوچەكەو كوردســتان‌و كەركوك دەكات تا ســەدان ســاڵیتر ئەم دۆخەی‬ ‫ئێستامان بەرێتە دواوە‪.‬‬ ‫لەبەرامبــەر ئەمــەدا كەركــوك دەبێت بەســەركردایەتی حزبە كوردســتانیەكان‬ ‫نەخشــەو پالنی تایبەتــی خۆیان هەبێت تاكــو بتوانن میكانیزمــی روبەڕوبونەوە‬ ‫بەهێز بكەن‌و ئەو گروپە تیرۆریســتیە ئیســامیە نەتوانن پەی بەدەســكەوتەكانی‬ ‫پــاش پرۆســەی ئازادی بــەرن كــە ئــەوەش بەقوربانیەكانی هێزە سیاســەكانی‬ ‫كوردســتان دەســتەبەربوە‪ ،‬كەركــوك بۆ حزبە سیاســیەكانی كوردســتان وەكو‬ ‫ێ كەركوك بژی‪ ،‬بۆیە ئەو رێگایانەی دەگیرێنەبەر‬ ‫ێ ب‌‬ ‫هەناسە وایەو مەحاڵە بتوان ‌‬ ‫بــۆ لەڕەگــەوە هەڵتەكاندنی داعــش لەكەركوك ئەوەیە ســەرەتای هەر هەنگاوێك‬ ‫دەبێــت یەك ریزی خۆمان بەهێز بكەین تانەتوانن كەلێن لەبەردەم هەنگاوەكانمان‬ ‫دروستبكەن‪ ،‬پێویستە لەكەركوكدا جگە لەتۆكمەكردنی هێزی سەربازیمان كار بۆ‬ ‫لەناوبردنی بیری ســەلەفیانەی ئەو گروپە شــەڕەنگێزە بكەین‪ ،‬بەوەش دەتوانین‬ ‫ێ خەباتی ئێمە‬ ‫رێگاكان خۆشــبكەین لەســڕینەوەی ئەو هێزە تیرۆریســتیە‪ ،‬كاتــ ‌‬ ‫لەدوالوە سەربازی‌و فیكری زاڵ ئەبێت بەسەر هەمو گۆڕەپانەكەدا ئیدی دەتوانین‬ ‫بەشێوەیەكی سەرنجڕاكێش ئەو هێزە لەناوبەرین‪.‬‬ ‫داعــش كەركوك دەكاتــە ئامانج لەبنەڕەتدا دەیوێ پەالماری هەمو كوردســتان‬ ‫بدات‪ ،‬داعش قورســایی خۆی خستوەتە سەر كەركوك دەیوێ ئاسەواری شكستی‬ ‫خۆی لەسەر هەوادارانی بسڕێتەوە كاتێ لەكۆبانێ دوچاری داڕوخان‌و كەوتن دەبێت‪،‬‬ ‫ێ هێشتا‬ ‫ئەیەوێ بەپەالماردانی كەركوك ورەی هێزە شــكاوەكەی بەرزبكاتەوەو بڵ ‌‬ ‫مــاوم‪ ،‬بێئاگا لەوەی هەمو جیهان لەدەوری دژە تیرۆر لەبەردەم مەســئولیەتێكی‬ ‫مێژوییــدا وەســتاونەتەوەو لەبەرەیەكدان دژ بەداعش‪ ،‬ئــەوەی ئەمێنێتەوە داعش‬ ‫دوا گورزی خۆی وەشاندوە بەشكستپێهێنانیان لەكەركوك هەمو هێزو تواناكانیان‬ ‫ئاودیوی سوریا دەكرێتەوەو سەرەتایەكشی دەبێت بۆ ئازادكردنی موسڵ‌و تكریت‪.‬‬ ‫كەركــوك خاڵی وەرچەرخانی گرتنەوەی بااڵنســی هێزە‪ ،‬پێشــمەرگە بەردەوام‬ ‫دەبێت لەتێكشــكاندنی هێزی ســەلەفی داعش‪ ،‬كەركوكیش بەئارامی دەمێنێتەوە‬ ‫سەرەڕای هەمو پیالنەكان‪.‬‬ ‫ئــەوەی پێویســتە بوترێ ئایــا دوای لەناوبردنی داعــش‌و تەواوبونی ئەم دۆخە‬ ‫كەركــوك روبەڕوی چ سیاســیەتێكی تری دڕندانی دوژمنــان دەبێتەوە‪ ،‬بۆیە ئەم‬ ‫شەڕەی كەركوك بەردەوام دەبێت تا هێنانەدی خەونی كوردایەتیمان بەگەڕانەوەی‬ ‫بۆ ســەر ئیدارەو نەخشــەی سیاســی هەرێمی كوردســتان لەكاروانی قوربانیداندا‬ ‫ناسرەوین تاسەركەوتنی یەكجارەكیمان‪.‬‬ ‫‪Asaad_g69@yahoo.com‬‬

‫لەبەجێهێنانــی فەریــزەی حــەج‌و عەمرە‌و‬ ‫تەنهــا ‌وەبیرهێنانەوەیەكــە بــۆ زیاتــر‬ ‫سەرخســتنی باری ئابوری‌و ســەقامگیری‬ ‫هەرێمی كوردستان‪ .‬بابەتەكە نایەوێت بەو‌‬ ‫لۆجیكەش لەبارودۆخەكە بڕوانێت كە مادەم‬ ‫هەرێمی كوردســتان لەشەڕدا دژ بەداعش‪،‬‬ ‫كەوابو پێویســتییەكی نیشتمانی‌و دینییە‬ ‫كە هەموان چەكهەڵبگرین‪ ،‬نەخێر‪ .‬بەڵكو‬ ‫روانینــە لەهەڵوێســتی دژ بەیەكــی حزبە‬ ‫ئیســامییە سیاسییەكان لەمەڕ بنەماڵەی‬ ‫ئال سعود‌و هەژمونیان بێڕكابەریان بەسەر‬ ‫سەروەت‌و سامان واڵتی سعودییەدا‪.‬‬ ‫حزبــە ئیســامییە سیاســییەكانی‬

‫كوردستان با هیچ نەبێت بەالیەنی كەمەوە‬ ‫ئالیگر‌و الیەنگر‌و سەركردەكانی خۆیان دنە‬ ‫بدەن كە داهاتی ئەمساڵیان لەجیاتی ئەو‬ ‫ســەفەرە ببەخشــەنە خانــەوادە‌و منداڵی‬ ‫پێشــمەرگەی كوردســتان‌و بەم شێوەش‬ ‫دو نیشــانە دەپێكــن ئەگەر بەجدی شــا‬ ‫عەبــدواڵ بەنەیــاری حزبە ئیســامییەكان‬ ‫دادەنێــن‪ :‬یەكەم‪ ،‬زیان ئابوری ســعودییە‬ ‫دەگەیەنێــت‪ .‬دوەم‪ ،‬خێر بۆ خوێش نەك‬ ‫بــۆ دەروێش‪ .‬ئەگــەر نایانەوێــت ئەو دو‬ ‫نیشانەیەش بپێكن‪ ،‬بەڕاست دژایەتیكردنی‬ ‫بنەماڵەی ئال سعود دو هەڵوێستی جیاواز‬ ‫نییە لەرەفتار‌و گوفتاردا؟‪.‬‬

‫كوردستان سەرانسەر‬

‫ذمارة (‪ )502‬دو شةممة ‪2015/2/2‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫ئەردۆغان‪:‬‬ ‫ریفراندۆم بۆ سیستمی سەرۆكایەتی دەكەین‬

‫دەمیرتاش‪:‬‬ ‫بەمزوانە رێككەوتن سازدەكرێت‬

‫فەرماندەی سوپای سوریای ئازاد‪:‬‬ ‫هەماهەنگیمان لەگەڵ پەیەدە هەبوە‬

‫رەجــەب تەیب ئــەردۆغــان سەرۆككۆماری‬ ‫توركیا رایــگــەیــانــد‪ :‬لــەپــاش هەڵبژاردنی‬ ‫پارلەمانی ئەمساڵ‪ ،‬كاری خێرا بۆ هاتنەكایەی‬ ‫سیستمی ســەرۆكــایــەتــی دەكــەیــن‪ ،‬ئەمە‬ ‫بەگونجاوترین مۆدێل دەبینین بۆ توركیا‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەو مەبەستەش ئەگەر لەپارلەمان زۆرینەی‬ ‫دەنــگ بەدەستنەهێنین‪ ،‬ئــەوا دەیبەینە‬ ‫ریفراندۆمەوە‪.‬‬

‫سەاڵحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی پارتی‬ ‫دیموكراتی گەالن‪ ،‬رایگەیاند‪ :‬لەهەفتەكانی‬ ‫داهـــاتـــودا دەســتــەیــەك بــۆ دانــوســتــان‬ ‫دادەمـــەزرێـــت لــەمــەڕ پــڕۆســەی ئاشتی‬ ‫سەردانی ئیمرالی دەكەن‌و دەست بەقۆناغی‬ ‫دانــوســتــان دەكــرێــت‪ ،‬ئــەمــەش پڕۆسەكە‬ ‫دەباتە قۆناغی كردارییەوەو ئەوكات زیاتر‬ ‫پڕۆسەكە بۆ رایگشتیی ئاشكراتر دەبێت‪.‬‬

‫لەراگەیەنراوێكدا فەرماندەی گشتی سوپای‬ ‫ئــازادی سوریا هاتوە‪ :‬لە روبەڕوبونەوەی‬ ‫داعش لە كۆبانی‪ ،‬هاوكاریی‌و هەماهەنگیمان‬ ‫لەگەڵ پەیەدە هەبوە‪ ،‬ئەگەر بێت‌و هەر‬ ‫هێرشێكی دەرەكــی هەبێت ئەوا ئامادەین‬ ‫لەگەڵیاندا بسازێین‌و ئێستاش تەنها‬ ‫مەرجمان ئەوەیە هەمو الیەكمان لەدژی‬ ‫رژێمی ئەسەد بجەنگێین‪.‬‬

‫ئایدن دەرە‪ ،‬نوسەرو رۆژنامەنوس بۆ “چاودێر”‪:‬‬ ‫ئەگەر هەدەپە بەربەستی (‪%١٠‬ی هەڵبژاردن)‬ ‫نەبڕێت‪ ،‬كورد خۆسەری دیموكراتی رادەگەیەنێت‬ ‫سازدانی‪ :‬چاودێر‪ -‬تایبەت‬ ‫نوسەرو رۆژنامەنوسێكی كورد‪ ،‬پێیوایە‬ ‫ێ بۆتە سیمبولی سەركەوتنی كورد‬ ‫كۆبان ‌‬ ‫لەواڵتانی ئــەوروپــا‪ ،‬تەنانەت كــورد وەك‬ ‫رزگاركەری گەالنی جیهان وەسفدەكرێن‪.‬‬ ‫ئایدن دەرە‪ ،‬لەدیدارێكی تایبەتدا بۆ‬ ‫«چــاودێــر»‪ ،‬دەشڵێت «توركیا هاوكاری‬ ‫داعشی كردوە لەدژی بزوتنەوەی سیاسی‬ ‫كورد لــەرۆژئــاوا‪ ،‬ئەمەش لەالیەن واڵتانی‬ ‫ئــەوروپــا و ناتۆوە دركــی پێكراوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫لەئێستادا پەیوەندیی توركیا‌و واڵتانی‬ ‫هاوپەیمان ئــاڵــۆزی پــێــوەدیــارە‪ ،‬نوسەر‬ ‫لەدرێژەی دیدارەكەیدا دەشڵێت «تەنانەت‬ ‫ێ بەڕەزامەندی‬ ‫ناردنی پێشمەرگە بۆ كۆبان ‌‬ ‫توركیا نەبوە‪ ،‬بەڵكو لەئەنجامی فشاری‬ ‫ئەمەریكا‌و واڵتانی هاوپەیمان بۆ سەر توركیا‬ ‫بوە»‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬الیەنی كوردو حكومەتی توركیا‬ ‫دەربارەی پڕۆسەی ئاشتی‪ ،‬جەختییان لەوە‬ ‫كردۆتەوە لەپێش هەڵبژاردنی پارلەمانی‬ ‫‪ ،2015‬نەخشەڕێگەی پــڕۆســەی ئاشتی‬ ‫ئاشكرا بكەن‌و پڕۆسەكەش بەچارە بگات‪،‬‬ ‫بەڕای ئێوە پێشبینیی ئەمە چۆن دەكەن؟‬ ‫ێ‬ ‫پێتان وایە لەنەورۆزی ئەمساڵدا چ پەیام ‌‬ ‫لە عەبدواڵ ئۆجەالن چاوەڕێی چی دەكرێت؟‬ ‫ئایدن دەرە‪ :‬سەبارەت بە بەردەوامی‬ ‫پــڕۆســەی ئاشتی‪ ،‬یــاخــود پەكخستنی‪،‬‬ ‫ئەمە پەیوەست دەبێت بەوەی كە هەدەپە‬

‫بەربەستی ‪ %10‬ی هەڵبژاردن ببڕێت یاخود‬ ‫نا‪ ،‬ئەگەر بێت‌و كورد بەربەستی هەڵبژاردن‬ ‫نەبڕێت‪ ،‬ئەوا پێدەچێت دەوڵەتی توركی‬ ‫هەڵوێستی توند بەرامبەر بزوتنەوەی سیاسی‬ ‫كورد بنوێنێت‪ ،‬ئەمەش كاردانەوە لەسەر‬ ‫پەكخستنی پڕۆسەی ئاشتی دروستدەكات‪،‬‬ ‫تاڕادەی ئەوەی پڕۆسەكە چەقبەست بكات‪،‬‬ ‫پێموانییە پڕۆسەكە بەتەواوی بوەستێت‪،‬‬ ‫چونكە ماوەیەكی درێژە دەستی پێكردوەو‬ ‫ئەمە قۆناغ بەقۆناغ دەڕوات‪.‬‬ ‫ێ چاوەڕێی شتێكی زۆر جیاوازتر‬ ‫ناكر ‌‬ ‫لەپەیامی ئۆجەالن لــەنــەورۆزی ئەمساڵدا‬ ‫بكرێت‪ ،‬بــەوەی هیچ هەنگاوێكی كــرداری‬ ‫لــەمــپــڕۆســەیــەدا نــەنــراوە‪ ،‬لەهەمانكاتدا‬ ‫پێدەچێت لەپاش هەڵبژاردن هەڵوێستی‬ ‫الیەنەكان بگۆڕێت‪ ،‬چونكە هەڵبژاردن نییەتی‬ ‫هەردوال بۆ رایگشتیی دیاری دەكات‪ .‬بۆیە‬ ‫هەڵبژاردن یەكالكەرەوەی زۆر شت دەبێت‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬وابڕیارە لەهەڵبژاردنی پارلەمانی‬ ‫‪ ،2015‬هەدەپە بۆ یەكەمجار وەك بزوتنەوەی‬ ‫سیاسی كورد بەشداری لەهەڵبژاردن بكات‪،‬‬ ‫گرنگی ئەمە لەچیدایە؟ پێتان وایە بەربەستی‬ ‫‪ %10‬تێپەڕ بكات؟‬ ‫ئایدن دەرە‪ :‬لەهەڵبژاردنی پارلەمانی ئەگەر‬ ‫بێت‌و كورد بەربەستی ‪ %10‬تێپەڕنەكات‪ ،‬ئەوا‬ ‫مۆدێلی خۆسەری دیموكراتی رادەگەیەنن‪ ،‬كە‬ ‫ناوەندی لە ئامەد دەبێت‪ ،‬لەبەرئەوەی كورد‬ ‫هیچ چانسێكیتریان نابێ ئەوكات‪ .‬ئەگەر بێت‌و‬ ‫بەربەستی هەڵبژاردنیش تێپەڕبكەن ئەوا‬ ‫لەپارلەمان درێژە بەخەباتی سیاسی دەدەن‌و‬

‫لەالیەكیتریشەوە بناغە بۆ بەڕێوەبەرایەتی‬ ‫خــۆیــەتــی دادەنـــێـــن‪ ،‬لــەبــەرئــەوەی ئیتر‬ ‫گەلی كورد دەیانەوێت دەستكەوتەكانیان‬ ‫بپارێزن‪ .‬بونی هەرێمی كوردستان هەروەها‬ ‫هەمەهانگی نێوان پێشمەرگەو گەریال لەدژی‬ ‫داعش‪ ،‬هەروەها هاوكاری واڵتانی هاوپەیمان‬ ‫بۆتە ئومێدی گەلی كورد لەچوارپارچەی‬ ‫كوردستان‪.‬‬ ‫چــاودێــر‪ :‬لــە روبــەڕوبــونــەوەی واڵتانی‬ ‫هاوپەیمان لەدژی داعش‪ ،‬توركیا لە كوێی‬ ‫ئەمەدایە؟ سیاسەتی توركیا بەرامبەر داعش‬ ‫چییە؟‬ ‫ئایدن دەرە‪ :‬توركیا بەشاراوەیی هاوكاری‬ ‫سەربازی داعشی كردووە‪ ،‬تەنانەت بە بەڵگەوە‬ ‫ئەوە سەپێنرا‪ ،‬ئامانج لەو هاوكارییانەش‬ ‫بۆ ئەوە بو كورد لەرۆژئاوا تێك بشكێن‌و‬ ‫ستاتویەك بەدەست نەهێنن‪ .‬توركیا هەر‬ ‫لەسەرتاوە دانی بەو دوژمنایەتییەی رۆژئاوای‬ ‫كوردستان ناوە‪ .‬هەڵوێستی خۆی بەوجۆرە‬ ‫ێ شەڕ گەیشتە كۆبانێ‌‪،‬‬ ‫نیشاندا بو‪ ،‬كات ‌‬ ‫ئەردۆغان وتی «كۆبانی لەئان‌و ساتدایە‬ ‫ێ كۆبانی سەركەوت‪ ،‬ئەو وتی‬ ‫بكەوێت»‪ ،‬كات ‌‬ ‫«ستاتویەك لەشێوەی باكوری عیراق قبوڵ‬ ‫ناكەین»‪.‬‬ ‫لێرەدا زۆر رونە كە توركیا لەدژی كورد‬ ‫هاوكاری داعشی كردووە‪ ،‬ئەمەش الی ناتۆ‬ ‫و واڵتانی ئەوروپا دركی پێكراوە‪ ،‬هەر لەبەر‬ ‫ئەوەش بو ناتۆ لەگەڵ توركیا پەیوەندییان‬ ‫ێ رووەوە لەگەڵ‬ ‫سست بۆتەوە توركیا لەهەند ‌‬ ‫ناتۆ چانسی هەمەهانگی نەماوە‪ ،‬ناردنی‬

‫شنگال‌و‬ ‫ئەنجومەنی‬ ‫ئێزیدییەكان‬ ‫حاجی عەفرینی‬ ‫ئایدن دەرە‪:‬‬ ‫ لــەپــارێــزگــای مــوش سەربە‬‫كوردستانی باكور لەدایك بووە‪.‬‬ ‫ ئاستەكانی خوێندنی لەئەوروپا‬‫تەواوكردووە‪.‬‬ ‫ ئێستا لە جنێف دەژی‪.‬‬‫ لەچەند رۆژنامەیەكی بیانی‬‫گۆشەنوسی كردووە‪.‬‬ ‫ خاوەنی چوار كتێبە‪.‬‬‫ێ بەفشاری ئەمەریكا‬ ‫پێشمەرگەش بۆ كۆبان ‌‬ ‫بو بۆسەر توركیا‪.‬‬ ‫ێ الی جیهان‬ ‫چاودێر‪ :‬سەركەوتنی كۆبان ‌‬ ‫چۆن دەنگی دایــەوە‪ ،‬هەڵسەنگاندنتان بۆ‬ ‫هاوكاری واڵتانی ئەوروپا بۆ پێشمەرگەو‬ ‫كورد لەڕوبەروبونەوەی داعش چۆنە؟‬ ‫ێ لە‬ ‫ئایدن دەرە‪ :‬سەركەوتنی كۆبان ‌‬ ‫راگــەیــانــدنــەكــانــی ئـــەوروپـــاوە بــە چــڕی‌و‬ ‫گرنگییەوە بایەخی پــێــدرا‪ ،‬تەنانەت بۆ‬ ‫یەكەمجار لــەراگــەیــانــدنــەكــانــی ئــەوروپــا‬ ‫نـــاوی كــوردیــان بــەقــارەمــان وەسفكرد‪،‬‬ ‫رۆڵــی پێشمەرگەو یەپەگە زۆر باسكران‪،‬‬ ‫ئەوروپا هەموكات پشتیوانی كورد دەكات‪،‬‬ ‫لەبەرئە‌وەی داعش بەمەترسییەكی گەورە‬ ‫دەبینرێت بۆ سەر ئاسایشی گەالنی جیهان‪.‬‬

‫بەندەكەی هـ‪.‬د‪.‬پ‌و رێژەی دەنگی گولەنییەكان‬

‫ئەزگی باشاران‬ ‫و‪ :‬چاودێر‬ ‫ئەگەر هـ‪.‬د‪.‬پ بتوانێ لە هەڵبژاردنەكاندا‬ ‫رێژەی ‪ %10‬ببڕێت‪ ،‬ئەوە بەواتای ئەوەیە بە‬ ‫‪ 55‬پەرلەمانتارەوە دەچێتە پەرلەمانەوە‪.‬‬ ‫باشە ئــەم بیست پەرلەمانتارە لەكوێوە‬ ‫دەهێنێت؟‬ ‫هاوسەرۆكانی هـ‪.‬د‪.‬پ‌و پەرلەمانتارەكانی‬ ‫بــــەردەوام جەخت لــەوە دەكــەنــەوە‪ ،‬كە‬ ‫ئــەمــجــارە بــەنــاوی پــارتــەوە بــەشــداریــی‬ ‫لەهەڵبژاردنە گشتییەكان دەكــەن‪ .‬ئەمە‬ ‫بڕیارێكی گرنگە‪ .‬چی سەركۆمار‌و چ بەرەی‬ ‫دەسەاڵتیش زۆر لەم بڕیارە رازی نین‪ .‬وەك‬ ‫چاوسوركردنەوەیەك ئــەردۆغــان هەفتەی‬ ‫رابردو رایگەیاند «ئەگەر هـ‪.‬د‪.‬پ ئەمجارە‬ ‫بەندی هەڵبژاردنەكان نەبەزێنێ‪ ،‬ئەوە چیتر‬ ‫موخاتەبی پڕۆسەی چارەسەری نییە‪ .‬مەگەر‬ ‫تەنها وەكو رێكخراوێكی كۆمەڵگەی مەدەنی‬ ‫رەفتار بكات»‪.‬‬ ‫بەاڵم سەاڵحەدین دەمیرتاش بەپێچەوانەی‬ ‫ئــەوە بیر دەكــاتــەوە‪ .‬ئەو پێیوایە ئەوان‬ ‫دەتوانن ئەو بەندەی كە كەنعان ئەڤرەن لەناو‬ ‫دەستوردا جێگیریكردوە‪ ،‬تەفروتونا بكەن‪.‬‬ ‫بۆیە كێشەیەكیان بەناوی دەربازنەكردنی‬

‫‪9‬‬

‫بەندی هەڵبژاردنەوە نییە‪.‬‬ ‫بەڕاستی ئاوایە؟‬ ‫وەاڵمدانەوەی ئەم پرسیارە رەنگبێ زو‬ ‫بێت‪ ،‬بەاڵم بۆ رێنیشاندان رەنگبێ بكرێ‬ ‫چەند تابلۆیەك بخرێـتەڕو‪.‬‬ ‫بەگوێرەی ئــەو لێكۆڵینەوەیەی كەوا‬ ‫كۆمپانیای راپرسی میترۆپۆل ئەنجامیداوە‪،‬‬ ‫بۆ یەكەمجار لە مانگی كانونی دوەمــەوە‬ ‫بەشێك بۆ ئەم مەسەلەیە جیاكراوەتەوە‌و‬ ‫لەمەڕ بەزاندنی رێژەكە پرسیارێك خراوتەڕو‪.‬‬ ‫لەبارەی ئەم پرسیارەوە ئایا دەتانەوێ‬ ‫هـ‪.‬د‪.‬پ بەرێبەرێتی سەاڵحەدین دەمیرتاش‬ ‫رێژەی هەڵبژاردنەكان ببەزێنێـت؟ ئەوە لە‬ ‫وەاڵمــدا ‪ %70‬بە نەخێر‌و لە ‪ %18‬بەبەڵێ‬ ‫وەاڵمیان داوەتەوە‪.‬‬ ‫هەروەها ئاك پارتییەكان ‪ %80‬بە نەخێر‬ ‫ج‪.‬هــــ‪.‬پ ییەكانیش ‪%70‬یـــان بە نەخێر‌و‬ ‫هەرچی م‪.‬هـ‪.‬پ ییەكانیشن ئەوە بەرێژەی‬ ‫‪ %87‬بە نەخێر وەاڵمیان داوەتــەوە‪ .‬ئەمە‬ ‫لەكاتێكدایە كەوا لە ‪ %94‬خودی هـ‪.‬د‪.‬پ‬ ‫ییەكان پێیانوایە دەتوانن رێژەكە ببەزێنن‪.‬‬ ‫ئەمە سەرسوڕهێنەرە؟ نەخێر‪.‬‬ ‫بۆیە لەمەڕ پرسیاری ئەوەی ئایا پێیتانوایە‬ ‫هـ‪.‬د‪.‬پ بەتاقی تەنها دەتوانێ رێژەی ‪ %10‬ی‬ ‫هەڵبژاردنەكان ببەزێنێت؟ ئەوە سەدا ‪%70‬‬ ‫نەخێریان گوتوە‌و لەسەدا ‪%19‬یش بە بەڵێ‬ ‫وەاڵمیان داوەتەوە‪ .‬الیەنگرانی هـ‪.‬د‪.‬پ یش‬ ‫بەرێژەی ‪ %82‬وەاڵمیان داوەتـــەوە بەڵێ‬ ‫دەتــوانــێــت‪ .‬ئەمەیش پێداوێكی گرنگە‪،‬‬ ‫چونكە بەئیرادەیەكی تۆكمەوە پشتیوانیی‬ ‫لە بڕیاری سەركردایەتی پارتەكەیان دەكەن‌و‬ ‫ئەمەیش لەمەڕ جێگیری ناوخۆییەوە گەلێك‬ ‫یەكالكەرەوەیە‪ ،‬ئەوانەی لەوەاڵمی ئایا سبەی‬

‫هەڵبژاردن بكرێ دەنگ بە هـ‪.‬د‪.‬پ دەدەیت‬ ‫رێژەكەیان ‪ 9.3‬یە!‬ ‫لێرەوە من پەیوەندیم بە پرۆفیسۆر ئۆزەر‬ ‫سەنجار سەرۆكی كۆمپانیای میترۆپۆلەوە‬ ‫كـــرد‌و لــێــم پــرســی ئـــەم تــابــلــۆیــە چــۆن‬ ‫شیدەكاتەوە؟ راستییەكەی داوام لێكرد پێم‬ ‫بڵێ چی پێشبینییەك بۆ پەرلەمانی ئایندە‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫ئەو بەمشێوەیە وەاڵمی دامــەوە‪ :‬ئەگەر‬ ‫هـــ‪.‬د‪.‬پ بتوانێ رێژەكە ببەزێنێ ئەوە بەو‬ ‫واتایەیە كە بە ‪ 55‬پەرلەمانتارەوە بڕواتە‬ ‫پەرلەمانەوە‪ .‬واتە كەم تا زۆر نزیك بە ‪20‬‬ ‫پەرلەمانتارێك زیاد دەكــات‪ .‬ئەمە رێژەیە‬ ‫لەكوێوە دێت؟ رێژەیەكی كەمی لە ج‪.‬هـ‪.‬پ‬ ‫ەوە‌و رێژەی زۆرتریشی لە ئاك پارتییەوە‪،‬‬ ‫چونكە هـ‪.‬د‪.‬پ لە ناوچەكەی خۆی دەنگێگ‬ ‫نییە لە ج‪.‬هـــ‪ .‬پ وەریگرێت‪ .‬رەنگبێ لە‬ ‫ئەستەنبۆڵ ‪ 3-2‬پەرلەمانتارێك لە ج‪.‬هـ‪.‬پ‬ ‫بپچڕێت‪ ،‬بــەاڵم بەگشتی رێــژە بەزاندنی‬ ‫هـ‪.‬د‪.‬پ ئەوەندە ج‪.‬هـ‪.‬پ نالەرێنێتەوە‪ .‬لە‬ ‫حاڵەتی رێــژە بەزاندندا ئــەوە هـــ‪.‬د‪.‬پ لە‬ ‫باشوری خۆرهەاڵت هەاڵ دەنێتەوە‪ .‬واتە‬ ‫نزیك بە زۆریــنــەی ئــەو ‪ 20‬پەرلەمانتارە‬ ‫نوێیەی لە ئاك پارتی دەپچڕێت‪ .‬ئەگەر‬ ‫رێژەی دەنگەكانی وەك ئەمڕۆ بمێنێتەوە‪،‬‬ ‫ئەوە ئاك پارتی رێژەی كورسییەكانی بۆ‬ ‫‪ 280‬كورسی دادەبەزێت!‬ ‫ئەمەیش هاوسەنگییەكانی ناو پەرلەمان‬ ‫بەیەكجاری دەگۆڕێ‌و دیمەنێكی نوێی توركیا‬ ‫پیشاندەدات‪.‬‬ ‫لــەبــەر ئـــەوەی پرۆفیسۆرم بــە هــەزار‬ ‫حاڵەحاڵ دەسكەوتبو‪ ،‬ئــەوە پرسیارێكی‬ ‫تریشم لێكرد‪ .‬لەوەتی گرفتەكە لە توركیا‬

‫تــەقــیــوەتــەوە‪ ،‬ئــەوە رێـــژەی دەنگەكانی‬ ‫جەماعەتی گولەنیش جێی مشتومڕە‪ .‬لە‬ ‫‪ 30‬مارسی رابــردودا بۆمان دەركــەوت ئەم‬ ‫رێژەیە ئەوەندە كاریگەری نییە‪ .‬ئایا ئێوە‬ ‫لەمەڕ رێژەی دەنگەكانی بزوتنەوەی گولەن‬ ‫(جەماعەت) هیچ پێداوێكیتان بەدەستەوە‬ ‫نییە؟‬ ‫راستییەكەی هەیە!‬ ‫وتی‪ :‬چەند مانگێكە لە هەوڵی ئەوەداین‬ ‫لەمە تێبگەین‪ .‬سەرەتا با لەمەڕ فەتوحولاڵ‬ ‫گولەن زانیارییەك بدركێنم‪ .‬بەپێی ئەو‬ ‫زانیارییەی تــازە دەستمانخستوە رێژەی‬ ‫ئیعیتباری گولەن بۆ ‪ 1.8‬دابەزیوە‪ .‬ئەم‬ ‫رێژەیە لە حوزەیرانی ‪2013‬دا ‪ 33.5‬بوە‪.‬‬ ‫بەرەبەرە دابەزیوە تا لە مانگی رابــردودا‬ ‫بەیەكجاری ملی بە عــەرز گەیشتوە! لەو‬ ‫ماوەیەشدا پرسیارمان كرد ئەگەر سبەی‬ ‫ئەكرەم دومانلی پارتییەك پێكەوەبنێ دەنگی‬ ‫پێدەدەن؟ تەنها ‪ 2.5‬دەنگیان پێداوە! بۆیە‬ ‫دەتوانم بڵێم رێژەی دەنگەكانی جەماعەت‬ ‫لەدەوربەری ‪ %2‬بۆ ‪ %3‬دایە‪.‬‬ ‫ئەم ژمارانە شتێكمان بۆ روندەكاتەوە‪:‬‬ ‫راستیەك هەیە رەجــەب تەیب ئەردۆغان‬ ‫وەنــەبــێ تەنها ئــاك پــارتــی‪ ،‬حكومەت‌و‬ ‫دەوڵەت بەڕێوەبەرێت‪ ،‬بەڵكو زیهنەكانیش‬ ‫بەڕێوەدەبات‪ ،‬چونكە سەرباری ئەو هەمو‬ ‫قسەیەی لەمەڕ خۆی‌و پارتییەكەی بەگوێماندا‬ ‫چرپێندراوە‪ ،‬ئەوە پێش هەموان ئیعیتباری‬ ‫گولەنی سفر كردۆتەوە!‬ ‫بەڵێ لە سفركردنەوەدا بەڕاستی سەركەوتوە‌و‬ ‫لەمڕوەوە ماركەیەكی عەیارە بەرزە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫رۆژنامەی رادیكال ‪2015/1/٣0 -‬‬

‫بەئامادەبونی ‪ 200‬كەس لەنوێنەرانی ئێزیدی لەگشت پارت‪،‬‬ ‫رێكخراوەكان‪ ،‬كەسایەتییە دینی‌و كۆمەاڵیەتییەكان‪ ،‬هەروەها‬ ‫نوێنەرانی كۆما جڤاكێن كوردستان‪ ،‬یەكێتی نیشتمانی كوردستان‪،‬‬ ‫بزوتنەوەی دیموكراتی ئێزیدی‪ ،‬بزوتنەوەی ئێزیدی ئازاد (تەڤدا)‪،‬‬ ‫پارتی پێشكەوتوی ئێزیدی‌و بزوتنەوەی ئێزدییەكان لە رۆژی‬ ‫‪ 14‬كانونی دوەمی ‪2015‬دا لە چیاكانی شنگالدا كۆنفرانسی‬ ‫دامەزرێنەری ئەنجومەنی ئێزدیانیان بەڕێوەبرد‪.‬‬ ‫ئەم هەنگاوە بوەهۆی بڕیاری تەحەفوزی هەندێك لەهێزە‬ ‫كوردستانییەكانی هەرێمی كوردستان‪ .‬ئەمەیان بە دەستوەردانی‬ ‫راستەوخۆی ك‪.‬ج‪.‬ك لەناو كــاروبــاری هەرێمی كوردستان‬ ‫لێكدایەوە‪ .‬تۆمەتەكەشیان ئەوە بو كە ك‪.‬ج‪.‬ك دەیەوێ كانتۆنی‬ ‫شنگال پێكەوەبنێ‌و لە هەرێمی كوردستانی داببڕێنێت‪ .‬ئەمەیش‬ ‫لە بەیاننامەی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستاندا هاتوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەسبەجێ كۆما جڤاكێن كوردستان لەڕێی بەیاننامەیەكەوە كە لە‬ ‫میدیاكان باڵویكردۆتەوە‪ ،‬ئەمەی رەتكردۆتەوە‪ .‬لە بەیاننامەكەدا‬ ‫هاتوە‪« :‬كۆما جڤاكێن كوردستان دەستكاری ئەو بڕیارانە ناكات‬ ‫كە تایبەتن بە گەلی ئێزیدی‪ .‬ئەوان خۆیان بڕیار لە چارەنوسی‬ ‫خۆیان دەدەن‌و خۆیان كۆبونەوەی خۆیان رێكخستوە‌و دەیانەوێ‬ ‫لەبەرانبەر كوشتارەكانیان خۆیان بەرگری لە خۆیان بكەن»‪.‬‬ ‫گومانی تێدا نییە بەدرێژایی مێژو گەلێك كوشتار بەسەر‬ ‫ئێزدییەكان هاتوە كە ژمارەیان بەمەی دوایی گەیشتۆتە ‪73‬‬ ‫فەرمان‪ .‬ئێستاش بونی كولتوری‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‌و مێژوییان‬ ‫هەڕەشەی لێدەكرێت‪ .‬روداوەكانی ساڵی پار لە شنگال گەلێك‬ ‫زیانی لێكەوتەوە‌و بوبە هۆی داگیركردنی شنگال لەالیەن داعشی‬ ‫تیرۆریستەوە‪ .‬ئەمەیش كوشتارێكی راستەقینەی لەالیەن هێزە‬ ‫تاریكپەرستەكانی داعش لێكەوتەوە‪ .‬ئەمە گەلێك دیاردەی نوێی‬ ‫لە ناوچەكە هێنایەكایەوە‪ .‬بۆیە كوردە ئێزدییەكان دەسبەجێ‬ ‫خۆیان یەكەی سەربازی تایبەت بەخۆیان پێكەوەناو لەمەیشەوە‬ ‫هەنگاویان بۆ دامەزراندنی ئەنجومەنی دامەزرێنەری خۆیان ناوە‪.‬‬ ‫لێرەشەوە دەتوانین بێژین ئایا ئەمە نیشانەی دروستكردنی‬ ‫كانتۆنی تایبەت‌و جیاكردنەوەیەتی لە هەرێمی كوردستان؟‬ ‫بێگومان وەاڵمەكە لەالیەن بەشداربوان‌و نوێنەرانی ئێزدییەوە‬ ‫بەشێوەیەكی ئاشكرا درایــەوە‌و رایانگەیاند بەهیچ شێوەیەك‬ ‫نیەتێكی وایان نییە‌و وتەبێژی فەرمی ئەنجومەنی ئێزدیانیش‬ ‫وتی «ئەنجومەنەكەمان بەئیراردەی ئێزیدییەكان لەچیای شنگال‬ ‫دامەزراوە‌و دەیەوێ خزمەتیان بكات‌و سنورێك بۆ ئەو كوشتارە‬ ‫دابنێ كە روبەروی ئێزدیان بۆتەوە‪ .‬ئەوەیشی هەندێك الیەن‬ ‫باڵویدەكەنەوە هەموی بۆ شێواندنی ئەم دەسكەوتە گەورەیەیە»‪.‬‬ ‫ئێستا ئەو پرسیارەی لێرە خۆی زەقدەكاتەوە ئەمەیە بۆچی‬ ‫مەسەلەی شنگال لەنێوان هێزە كوردستانییەكاندا بەم قەبارەیە‬ ‫خۆی نیشانداوە؟ ئەو نیگەرانیانە چین كە هێزەكانی رەتكەرەوەی‬ ‫هەنگاوی پێكەوەنانی ئەنجومەنی ئێزدیان دەیخەنەڕو؟‬ ‫بەڕاستی وروژاندنی ئەنجومەنی دامەزراندنی ئێزدیان لەالیەن‬ ‫میدیاكانی پارتی دیموكراتی كوردستانەوە‌و رەتكردنەوەیان‪،‬‬ ‫دەرەنجامی پاشەكشێی نەرێنیان لە شنگال بوە‪ .‬ئەم هەنگاوەیش‬ ‫بەقسەی خۆشیان گوایە دەڵێن تاكتیكی بوە‪ ،‬هەنگاوێكی هەڵە‬ ‫بــوە‌و پەیوەندی بە تاكتیكی سەربازییەوە نییە‌و بۆتەهۆی‬ ‫كارەساتی گەورە لەسەر ئێزیدیان‌و بۆتەهۆی كزبونی ئاستی‬ ‫جەماوەری ئەم پارتییەش لە شنگال ئەمە لەالیەك‌و لەالیەكیش‬ ‫دەسپێشكەری خێرای هێزەكانی بەرگری گەلی كوردستانی‌و‬ ‫یەكەكانی پاراستنی گەل‌و رزگاركردنی سەدان هەزار هاواڵتی‬ ‫لە كوشتارەكان بەرەو رۆژئاوای كوردستان‪ ،‬جۆرێك لە باوەڕی‌و‬ ‫بڕوای بەنیسبەت كۆما جڤاكێن كوردستان هێناوەتەكایەوە‪.‬‬ ‫لەئەنجامدا دەتوانین بێژین ئەوانەی پشتگیری لە پێكەوەنانی‬ ‫ئەنجومەنی دامەزرێنەری ئێزیدی دەكەن‪ ،‬نیازی ئەوەیان نییە لە‬ ‫شنگال كانتۆن پێكەوەبنێن‌و لە هەرێمی كوردستانی جیابكەنەوە‪.‬‬ ‫لەبەر ئەمەیش بۆچونی دروستكردنی كانتۆن لە شنگال راست‬ ‫نییە‌و ئەنجومەنی دامەزراندیش بریتیە لە ئیرادەی خۆیی‬ ‫ئیزدییەكان لە چوارچێوەی هەرێمی كوردستان‪ .‬ئەم ناوچەیە‬ ‫تایبەتمەندی مێژویی‌و دینی‌و جوگرافیایی خۆی هەیە‌و ئەوانەیشی‬ ‫ئەم بیرۆكەیە رەتدەكەنەوە دەبێ باش بزانن كە لە ئایندەیەكی‬ ‫نزیكدا دەنگەكان لەمەڕ نەپاراستنی پێكهاتەی ئێزیدی لە‬ ‫ناوچەكە بەرزدەبێتەوە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )502‬دو شةممة ‪2015/2/2‬‬

‫کۆمەاڵیەتی‬

‫فەلسەفە‌و كۆمەڵ‬

‫پلەبەندییەكانی هۆشیاریی‬

‫یاسین النصیر‬ ‫و‪ /‬خەسرەو مەحمود‬ ‫زۆرجــار لەهۆشــیاریی دەدوێین‪ ،‬چۆن‬ ‫بەشتەكان هۆشــیار بین‪ ،‬چۆن بەخۆمان‬ ‫هۆشــیار بین‪ ،‬تواناكانمان بۆ هۆشیاریی‬ ‫خــود كامانەن‪ ،‬هۆشــیاریی ئەوی دیكە‪،‬‬ ‫هۆشــیاریی كۆمــەڵ‪ ،‬هۆشــیاریی ئەوەی‬ ‫دەوری جیهانەكەمان دەدات‪ ،‬هۆشــیاریی‬ ‫دیاردەو ئایدیاكان‪ ،‬هۆشــیاریی شــوێن‌و‬ ‫هۆشــیاریی كات‪ ،‬هۆشیاریی وەك دەڵێن‬ ‫كاتێك مرۆڤێك بەدەستدەهێنێت دەبێتە‬ ‫«مەینەتیی» واتە بیرۆكەیەكی ناڕۆشن‪،‬‬ ‫بەو مانایەی گوزارشــتی ئێمە ســەبارەت‬ ‫بەتێگەیشــتنمان لەكێشــەیەك‪ ،‬ئاســان‬ ‫نابێــت‌و بەیەك ئاڕاســتەش نابێت‪ ،‬هەمو‬ ‫چارەســەرێك دەگۆڕدرێــت بەگۆڕانــی‬ ‫هەلومــەرج‌و كات‌و كاراكتــەرەكان‪،‬‬ ‫بــەاڵم چارەیەكمــان نییــەو هــەر دەبێت‬ ‫كێشــەكانمان چارەســەر بكەین تەنانەت‬ ‫گــەر بیشــگۆڕدرێن‪ ،‬شــوێنەكانیان‌و‬ ‫كاتەكانیــان‌و ببنــە هەمەكیــی لەجیاتی‬ ‫ئــەوەی كــە لەســەرین‪ ،‬واتــە تەنیــا‬ ‫چۆنێتیــەك یان ســیفەتێكی دیاریكراوی‬ ‫شــتێك بن ئەقڵــی مرۆیی بەهۆشــیاریی‬ ‫تاقیدەكرێتەوە‪ ،‬كاتێكیش درك بەكێشــە‬ ‫دەكات‌و ناتوانێــت چارەســەری بــكات‪..‬‬ ‫بەریەككەوتنە توندەكان دروستدەبن‪.‬‬ ‫لێرەدا دەڵێین هۆشــیاریی هەســتەكی‬ ‫(حســی) هەیە‪ ،‬هۆشــیاریی درككراویش‬ ‫هەیــە‪ ،‬هۆشــیارییەكیش كــە مایــەی‬ ‫ێ پلەیــە هیــگڵ‬ ‫تێگەیشــتنە‪ ،‬ئــەم ســ ‌‬ ‫بوارێكــی فراوانــی لەفەلســەفەكەیدا بــۆ‬ ‫تەرخانكــردون‪ ،‬هۆشــیاریی هەســتەكیی‬ ‫پەیوەستە بەشتەوە لە»هەنوكەیبونیدا»‬ ‫واتە لەزەمەنیە جواڵوەكەیدا‪‌،‬و لەشــوێنی‬ ‫«ئێــرە»‌و جواڵویشــدا‪ ،‬واتــە هەســت‬ ‫بەشــتەكە ناكرێت تەنیــا ئەوكاتە نەبێت‬ ‫كــە لە»ئێســتا»‌و «ئێــرە»و شــوێندا‬ ‫دەبێت‪ ،‬نەك لەهەر كاتێكدا یاخود لەوێ‌‪،‬‬ ‫ئەم «ئێســتا»یە گرنگە لەبەرئەوەی ئەو‬ ‫شــتەی «ئێســتا» هەســتی پێدەكەیــن‬ ‫لەكاتێكــی دیكــەو شــوێنێكی دیكــەدا‬ ‫بەشێوەیەكی جیاواز هەستی پی دەكەین‪،‬‬ ‫ئەم كتێبەی ئێســتاكە لەبەردەستتدایەو‬ ‫لێرەیەو لەســەر ئەم مێزە‪ ،‬هەمان كتێب‬ ‫نابێــت دوای زەمەنێكــی دیكــە یاخــود‬ ‫مێزێكــی دیكە‪ ،‬جوڵەی شــت لەزەمەنداو‬ ‫ێ دەبێت پێی‪،‬‬ ‫جوڵەكەی لەشــوێندا هاوڕ ‌‬ ‫بەاڵم ئێستاو ئێرە بەجواڵوی دەمێننەوەو‬ ‫كۆمەڵەیــەك لەئێســتاو كۆمەڵەیــەك‬ ‫لەئێرەش پێكدەهێننن ئەوەی دەمێنێتەوە‬ ‫هەمەكییــە «الكلی» نەك چــۆن یاخود‬ ‫ســیفەتی هاوڕێی شــتەكە‪ ،‬واتــە كاتێك‬ ‫دەڵێیــن ئەمــە كتێبی رۆمانــە یان ئەمە‬

‫كتێبــی بیركارییە‪ ،‬ئەم ســیفەتە تایبەت‬ ‫بەكتێبەكە نامێنێتەوە‪ ،‬ســیفەتی تایبەت‬ ‫بەكتێبەكــە ئەوەیــە كە كتێبــە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئــەوەی كــە دەمێنێتــەوە كتێبەكەیــە‪،‬‬ ‫نەك ئــەوەی لەخۆیدەگرێــت‪ ،‬لەبەرئەوە‬ ‫هیچ شــتێكی جێگیر نییە لەسەر هەمان‬ ‫هەستەكیبونی (الحســیە)‪ ،‬گۆڕانكاریش‬ ‫تەنیــا لەشــتەكەدا نییــە بەتەنیا‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەو كەسەشــدایە كە مومارەسەی كردەی‬ ‫هەستكردن دەكات‪ ،‬لەبەرئەوە هۆشیاریی‬ ‫بەشــت خاوەنی پلەی جیــاوازو پلەبەند‬ ‫دەبێت‪ ،‬بۆ چارەسەری هەر كێشەیەكیش‪،‬‬ ‫پێویســتمان بەتێپەڕینــە بەزنجیرەیــەك‬ ‫لەپلەبەندییەكانی بونی هۆشیاریی پێیان‪،‬‬ ‫بەاڵم ســەبارەت بەوەی چــۆن دەتوانین‬

‫جیادەكەینــەوە پێویســتە لەســەرمان‬ ‫لەڕێگەی هۆشــیاریمانەوە تەركیز بكەینە‬ ‫ســەر یەكێكیــان لەمیانــی هەســتكردن‬ ‫پێیــەوەو دووەمیشــیان فەرامۆشــبكەین‬ ‫لەبەرئەوەی ئێمە هەســت بەبونی ناكەین‬ ‫گەرچــی ئامادەشــە لەبەردەممانــدا‪،‬‬ ‫پرەنســیپی جیاكردنــەوەو دابڕینی نێوان‬ ‫شــتەكانیش پرەنســیپێكی دیكەمــان‬ ‫پێشكەش دەكات‪ ،‬كە بریتیە لەتەركیزی‬ ‫هۆشیارانەی هەستپێكردن بۆ سەرشتێكی‬ ‫دیاریكراو‪ ،‬دیاریكردن یەكەمین هەنگاوی‬ ‫گۆڕینــی هەســتپێكردنی شــتەكەیە‬ ‫لەبازنەی بونی ئاساییەوە بۆ بازنەی بونی‬ ‫مەبەســت‪ ،‬هەمو بەركەوتنی ســەرمایەك‬ ‫مانای زســتان ناگەیەنێت‪ ،‬هەمو ئاوێكی‬

‫نابینین‪..‬‬ ‫گەر بچوك بێت (گەردیلە) یان گەورە‬ ‫(خۆر)‪ ،‬پێویســتە لەســەرمان شــتەكە‬ ‫دركپێبكەیــن بۆئەوەی هەنگاوی ســێیەم‬ ‫دیاریبكەین كە بریتییە لەتێگەیشتن لێی‪،‬‬ ‫لەقۆناغــی ئیدراكدا هەمو هێزە مەعریفیە‬ ‫هەستەكیەكان‌و پێشینەییەكان دەربارەی‬ ‫شتەكە دەكەونە گەڕ بۆئەوەی مێژوی بۆ‬ ‫دروستبكەن‪.‬‬ ‫ئــەو قاپەی ئــاوی تێــدا خوراوەتەوە‬ ‫خاوەنــی مێژویەكەو ئــەم درەختەش كە‬ ‫ســێبەر بۆ ماڵەكەم دەكات هەر خاوەنی‬ ‫مێژووە‪ ،‬ئیدراك ئەوەیە كە هۆشــیار بیت‬ ‫بەمێژوی شتەكەو بەتوانای دەربڕینەكەی‌و‬ ‫تواناكــەی لەداڕشــتنی رســتەیەكدا كــە‬

‫ئەم هۆشــیارییە پلەبەنــدە وەبەربهێنین‬ ‫لەتێگەیشتنی كێشــەكانمانداو لەوێشەوە‬ ‫دانانی چارەســەر بۆیان‌و گەیشتن بەوەی‬ ‫هاوشــێوەی پێكهێنانی گوتەزاگەلێكە كە‬ ‫دەكرێت بەكاربهێنرێت‌و پەرەیانپێبدرێت‪.‬‬

‫گەرمیــش ئاگر ناگەیەنێت‪ ،‬هەســتكردنی‬ ‫پلەبەندانەی هۆشیاریی بەشتێك‪ ،‬مێژوی‬ ‫شــتەكان لەیەكتــر دادەبڕێــت‌و پلــەی‬ ‫ئامادەبونیان دیاریدەكات وەك ئەوەی كە‬ ‫هایدگەر مەبەستیەتی لەوەی كە كێشەی‬ ‫هۆشــیاربونی شــت لەمیانــی بونیــەوە‬ ‫لەهەنوكەیبونــدا دەبێت‪ ،‬نەك تەنیا بونی‬ ‫شــتەكە لەبەردەمماندا‪ ،‬واتــە ئەوەی كە‬ ‫هۆشــیاریت بەشــتەكە هەبێت لەئێستادا‬ ‫نــەك بونی هۆشــیاریت پێــی لەدوێنێدا‬ ‫یان لەســبەینێدا‪ ،‬لەبەرئەوە هەنوكەیبون‬ ‫ێ‬ ‫شــوێنی «ئێرە» دیاریدەكات نەك ئەو ‌‬ ‫یاخــود دور‪ ،‬ئەمەش هەنــگاوی یەكەمە‬ ‫لەهۆشیاریی شتدا‪.‬‬

‫بڕیاری مانایەكــی دیاریكراو بدات بۆی‪‌،‬و‬ ‫ئیمكانییەتــی ئــەوەی لەبوارێكی دیكەدا‬ ‫وەبەریبهێنیــت‪ ،‬وەك ئــەوەی كە قاپێك‬ ‫(دەفرێــك یــان كەمۆڵەیــەك) بخەیتــە‬ ‫تاقیگەیەكی كیمیاوە‪‌،‬و درەختێك بكەیت‬ ‫بەبەڵگەی سەوزهەڵگەڕان‪ ،‬ریشەكانیشی‬ ‫بكەیتە نیشانەی قووڵیی زەمەن‌و مێژو‪‌،‬و‬ ‫لقەكانیشــی گروپگەلێكــی كۆمەاڵیەتــی‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫زنجیرە وتارێکە‬ ‫نوسەرو روناكبیری‬ ‫ناوداری عەرەب «یاسین النصیر»‬ ‫دو هەفتە جارێك‬ ‫تایبەت بە «چاودێر» دەینوسێت‪.‬‬

‫یەكەمین پلەی تێگەیشتنیش‬ ‫ئەوەیە كە ناوێك ببەخشینە‬ ‫شتەكە‪ ،‬لەو روانگەیەوە كە‬ ‫بەهۆی ناوەوە دەچینە ناو پلەكانی‬ ‫تێگەیشتنەوە‪ ،‬لێرەدا زمان‬ ‫یارمەتیمان دەدات بۆ تێگەیشتن‬ ‫ئیدی یان بەشــۆڕش یاخود بەپێكهێنانی‬ ‫چینێكی كۆمەاڵیەتی كە داوای مافەكانی‬ ‫بــكات‪ ،‬بــەاڵم درككردنــی حەقیقەتــی‬ ‫شتەكە هەمیشــە الی خاڵێكی دیاریكراو‬ ‫ناوەســتێت‌و بــەوە وازناهێنێــت‪ ،‬ئیدراك‬ ‫مانــای تێگەیشــتنە لەپەرەســەندن‌و‬ ‫پێشــكەوتن‪ ،‬لەبەرئەوە ئیــدراك بوارێك‬ ‫دەكاتــەوە بــۆ تەئویل‌و هێنانەوەپێشــی‬ ‫چەنــد كۆمەڵێك لەمێژو‌و مومارەســە بۆ‬ ‫جەختكردنە سەر نەفیكردنی ئەم یان ئەو‬ ‫دیاردە‪.‬‬

‫س ‌ێ قۆناغ بۆ هۆشیاریی هەیە كە‬ ‫ئەمانەن‪-:‬‬ ‫‪-1‬هەســتپێكردن (االحســاس) ‪ :‬واتە‬ ‫ئەوەی كە هەست بەبونی شتەكە بكەین‬ ‫هەســتپێكردنی راســتەوخۆش‪ ،‬ئیدی‬ ‫لەڕێگــەی هەســتەكانەوە بێــت یاخــود‬ ‫لەڕێگــەی فیكــرو خەیاڵكردنــەوە‪،‬‬ ‫نزیكماندەكاتــەوە لەدانانــی ئــەو‬ ‫شــتەی كــە هۆشــیارین پێــی لەبازنەی‬ ‫‪-2‬هەنــگاوی دووەم بریتیە لەدرككردن كە ســێبەر بــۆ ژیانمان دەكــەن‪ ،‬رەنگە‬ ‫لەوكاتەشــدا‬ ‫بایەخپێدانەكانمانــدا‪،‬‬ ‫هۆشــیاریمان بەتەركیــزەوە دەخەینــە بەشتەكە‪ ،‬درككردنمان مانای ئەوەیە كە كردەی درككردن ئەو شــتانە تێپەڕێنێت‬ ‫سەری لەمیانی هەستكردنەوە پێی‪ ،‬ئەمە بوارەكانی مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم شتەدا كــە لــەڕوی بینینــەوە هــەن‪‌،‬و ســەدان‬ ‫هەنــگاوی گــەورەی یەكەمــە‪ ،‬كاتێكیش دیاریی بكەین‪ ،‬بەوپێیەی شتێكە خاوەنی وێنــەی خەیاڵكــراو لەیادەوەرییدا ئامادە‬ ‫دو مەســەلەیاخود دو شــت لەیەكتــر بون‌و كەنیونەی خۆیەتی‪ ،‬قەبارەكەشــی دەكاتــەوە‪ ...‬كە لەشــتە درككراوەكەوە‬ ‫ســەرچاوە دەگــرن بۆئــەوەی بخەنــە‬ ‫بازنەیەكــی فراوانتــر بــۆ توێژینــەوەو‬ ‫بایەخپێدانــەوە‪ ،‬زانســتە (وچعیــە)‬ ‫كان توانــای ئەوەیــان بەشــتی درككراو‬ ‫بەخشــیوە كە بگۆڕدرێت بۆ ئامرازێك كە‬ ‫لەغەیــری بواری خۆیانــدا بەكاربهێنرێن‪،‬‬ ‫كاتێك پڕۆلیتاریا ئەوەی درككرد كە ئەو‬ ‫كااڵیانــەی لەڕێگەی كاركردنــی خۆیەوە‬ ‫بەرهەمیاندەهێنێت‪ ،‬جگە لەكرێیەكی كەم‬ ‫نەبێت دەســتیناكەوێت لێیــان‪ ،‬زانی كە‬ ‫كارەكەی زەوتكــراوەو هەوڵی زیاتر لەوە‬ ‫دەخاتە كار كە دەستیدەكەوێت‪ ،‬ئەوەش‬ ‫كــە لەپشــت زەوتكردنــی هەوڵەكەیەوە‬ ‫وەستاوە ســەرمایەداریی‌و بۆرژوازیەتە‪‌،‬و‬ ‫ناشــتوانێت رەخنە بگرێــت‪ ،‬چونكە نە‬ ‫خاوەنــی هۆكارەكانــی بەرهەمهێنانــەو‬ ‫نەشــارەزایی‌و نەســەرمایەو نەبازاڕیــش‪،‬‬ ‫لەبەرئەوە پێویســتە هاوكێشەكە بگۆڕێت‬

‫تێگەیشــتن پلەپلەیــەو خوازیــاری قۆناغگەلێكــی‬ ‫بەدوایەكداهاتــوی كەڵەكەبونــی مەعریفــەی مەفهومییــە‬ ‫ســەبارەت بەشــتەكە‪ ،‬لەبەرئــەوە ئــەوە بــەس نیــە كە‬ ‫سەبارەت بەسەرمایەداریی بۆ نمونە بڵێین كە سەرمایەداریی‬ ‫دەســت بەسەر تواناكانی پیشەسازیی‌و تەكنیك‌و ئابوری‌و‬ ‫كارو كرێــكاردا دەگرێــت‪ ،‬ئەمــە تێگەیشــتنێكی راگوزەرو‬ ‫روكەشە‪ ،‬پێویستە قوڵتر لەم بیرۆكەیەی سەرەتاوە رۆبچین‬

‫‪10‬‬

‫‪-3‬قۆناغــی ســێیەم لەهۆشــیاریی‬ ‫سەبارەت بەشتەكە بریتییە لەتێگەیشتن‪،‬‬ ‫بــەو مانایــەی لــەوە تێبگەیــن كــە‬ ‫تێگەیشتنمان لەم شتە جۆرێك پەیوەندی‬ ‫هەیــە بەئایندەمانەوە‪ ،‬بەئێســتامانەوە‪،‬‬ ‫بەچینێكی دیاریكراوەوە‪ ،‬بەمەسەلەیەكی‬ ‫دیاریكــراوەوە‪ ،‬بەمافێك لەمافەكانەوە‪...‬‬ ‫تــاد‪ .‬تێگەیشــتن بــۆ قۆناغێكــی دورتر‬ ‫لەئیدراكمــان دەبــات‪ ،‬كــە لەشــتەكە‬ ‫تێبگەین مانای ئەوەیە هەژمونمان هەبێت‬ ‫بەســەریدا‪ ،‬یەكەمین پلەی تێگەیشتنیش‬ ‫ئەوەیــە كە ناوێك ببەخشــینە شــتەكە‪،‬‬ ‫لــەو روانگەیــەوە كــە بەهــۆی نــاوەوە‬ ‫دەچینــە نــاو پلەكانــی تێگەیشــتنەوە‪،‬‬ ‫لێــرەدا زمــان یاریدەمــان دەدات بــۆ‬ ‫تێگەیشــتن‪ ،‬هەروەها تێگەیشــتنی ئێمە‬ ‫خاوەنــی چەند مەبەســت‌و نیازێكە‪ ،‬ئەم‬ ‫پلەیــەش لەتێگەیشــتن دەبێتــە قۆناغی‬ ‫دووەم دوای ناونانی شــتەكە‪ ،‬تێگەیشتن‬ ‫پلەپلەیــەو خوازیــاری قۆناغگەلێكــی‬

‫بو كــە ئینگلیز لەســەدەی حەڤدەهەمدا‬ ‫كــردی كاتێــك بەمــاڵ‌و ســامان‌و هێزە‬ ‫ســەربازییەكانیانەوە كۆچیانكــرد بــۆ‬ ‫داگیركردنــی خاكی ئەمریكا‪ ،‬دواتر چەند‬ ‫شــارێكیان بنیادناو زەوییان وەبەرهێناو‬ ‫دانیشــتوانە رەســەنەكانیان ملكەچــی‬ ‫مۆدێرنــە كــرد‪ ،‬بەوپێیەی كــە «بازاڕی‬ ‫گونجــاو بۆ بەرهەمەكانی بۆرژوازیەت ئەو‬ ‫تۆپە گەورەیەیە كە ســەرجەم شوراكانی‬ ‫چینی بــۆ دەبەزێنن‌و ئــەو بەربەریانەش‬ ‫كــە دوژمنتریــن كەســی بیانیەكانــن‬ ‫ناچار بەتەســلیمبون دەكەن‪ ،‬ســەرجەم‬ ‫میللەتــان ملكــەچ دەكــەن‌و مەرگیــش‬ ‫سزای ســەرپێچییانە»‪ ،‬ئەمە ئەوەیە كە‬ ‫ماركس‌و ئەنگلــز گوتویانە‪ ..‬ئەم قۆناغە‬ ‫لەتێگەیشــتنی دیاردەكە‪ ،‬بــۆ قۆناغێكی‬ ‫دیكەمان پەلكێشــدەكات‪ ،‬كە بریتیە لەو‬ ‫قۆناغــە كۆمەاڵیەتیــەی كــە چینەكانــی‬ ‫كۆمەڵــی تێــدا دابەشــدەكرێت‪ ،‬لێرەدا‬ ‫مەسەلەیەكی گرنگ دێتە ئاراوە كە بریتیە‬ ‫لەهۆشــیاریی ئایدیۆلۆژیــای هەژمونگەر‪،‬‬ ‫لەو سۆنگەیەوە كە هەمو ئایدیۆلۆژیایەك‬ ‫كە ســەرمایەداریی‌و بۆرژوازیەت‌و چینی‬ ‫كرێكار دەیسەپێنن‪ ،‬بۆ سەرجەم گەالن‌و‬ ‫بۆ هەمو شــوێن‌و كاتێك گونجاوە‪ ،‬لێرەدا‬ ‫جیاوازیی لەناو یەكبوندا سەرهەڵدەدات‌و‬ ‫دەبینیــن ئایدیــا ئایدیۆلۆژییەكان بەرگی‬ ‫لۆكاڵیــی دەپۆشــن كاتێــك گوزارشــت‬ ‫لەبەرژەوەندییــە هەژمونگەرەكان دەكەن‬ ‫بۆئــەوەی دەوڵەمەنــد ببــن بەپێــدراوی‬ ‫كۆمەاڵیەتــی‌و میللیی‌و بۆمــاوەی ئاینی‌و‬ ‫ئەفســانەو حەكایەتــەكان‪ ،‬بۆئــەوەی‬

‫بونی هۆشیاریی بەرامبەر (شتێك) ئاسان نیە نە لەالیەن ئەقڵی‬ ‫دركپێكەرەوەو نە لەالیەن مومارەسەی ئەزمونگەریشەوە‬ ‫بەدوایەكداهاتوی كەڵەكەبونی مەعریفەی‬ ‫مەفهومییــە ســەبارەت بەشــتەكە‪،‬‬ ‫لەبەرئــەوە ئەوە بەس نیە كە ســەبارەت‬ ‫بەســەرمایەداریی بــۆ نمونــە بڵێیــن كە‬ ‫سەرمایەداریی دەســت بەسەر تواناكانی‬ ‫پیشەســازیی‌و تەكنیــك‌و ئابــوری‌و كارو‬ ‫كرێــكاردا دەگرێت‪ ،‬ئەمە تێگەیشــتنێكی‬ ‫راگــوزەرو روكەشــە‪ ،‬پێویســتە قوڵتــر‬ ‫لــەم بیرۆكەیەی ســەرەتاوە رۆبچین‪ ،‬بۆ‬ ‫ئــەوەی بگەینــە دەرگایەكــی دوەم كــە‬ ‫دەكرێتەوە كاتێك بۆ تێگەیشــتن دەبیتە‬ ‫خاوەنی ئامڕازێكی نوێ‌‪ ،‬بۆ نمونە كاتێك‬ ‫بۆرژوازییــەت وردەكاریــی لەئامڕازەكانی‬ ‫بەرهەمهێنانــدا پەرەپێــدا‪ ،‬مانای ئەوەیە‬ ‫كــە تێگەیشــتنی تــۆ بــۆ ئــەم قۆناغە‬ ‫دەبێتە فاكتەرێك بۆ چونە ناو مەبەســتە‬ ‫پەنهانەكانــی بۆرژوازییــەت ســەبارەت‬ ‫بەوەی كە بەتەكنیك ئامڕازگەلێك دێنێتە‬ ‫ئاراوە نەك تەنیــا لەپێناو بەرهەمهێنانی‬ ‫خێــرادا‪ ،‬بەڵكــو لەپێنــاو دەســتگرتن‬ ‫بەســەر گەالندا‪ ،‬تەنانەت ئــەو گەالنەش‬ ‫كە دڕندانەترینــن‪ ،‬بۆئەوەی بیانخاتە ناو‬ ‫شەپۆلی مەدەنیەت‌و مۆدێرنەوە‪ ،‬ئەمەش‬

‫زەمینەســازیی بكات بۆ تێگەیشــتن لەو‬ ‫گەالنــەی مامەڵەیــان لەگەڵــدا دەكات‌و‬ ‫دواتریش هەیمەنەیان بەسەردا دەكات‪.‬‬ ‫بونی هۆشیاریی بەشتێك ئاسان نیە نە‬ ‫لەالیەن ئەقڵی دركپێكەرەوەو نە لەالیەن‬ ‫مومارەسەی ئەزمونگەریشەوە‪ ،‬هەمومان‬ ‫لەڕێگەی هەستكردنەوە هەست بەساردیی‬ ‫یــان گەرمیــی شــتەكان دەكەیــن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫سەبارەت بەوەی كە درك بەوە بكەین كە‬ ‫ئەم شتانە خۆیان نین لەكات‌و شوێنێكدا‪،‬‬ ‫ئەمەش مانای ئەوەیە كە توانای ئەوەمان‬ ‫بەشــتەكە بەخشــیوە كە گــۆڕدراو بێت‬ ‫لەشــوێن‌و كاتدا‪ ،‬بەاڵم دەربارەی ئەوەی‬ ‫كە ئەو مەبەست‌و نیازو توانایانەی شتەكە‬ ‫تێبگەیــن كــە كۆتاییــان نایــەت كاتێك‬ ‫تەكنیكــی دەدرێتە پاڵ یاخــود دەچێتە‬ ‫نــاو بوارەكانــی بەرهەمهێنانــەوە‪ ،‬ئەوە‬ ‫ئەركێكی گەورەیە كە گەالنێكی گۆڕیوە‪‌،‬و‬ ‫هەندێكیانــی كردونەتــە شۆڕشــگێڕو‬ ‫هەندێكی دیكەشــیانی كردە سەرمایەدارو‬ ‫سێیەمیانیشــی كردە هاتوچۆكەری نێوان‬ ‫قەدەرەكانی‌و‪ ،‬دەستەوەســتان لەبینینی‬ ‫ئەو رێگایەدا كە گوزەری پێدا دەكات‪.‬‬

‫پشو‬

‫ذمارة (‪ )502‬دو شةممة ‪2015/2/2‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫لە ‪ 90‬ساڵیدا خوێندكاری سەرەتاییە‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫پێگەی ئەلیكترۆنی ‪ BBC‬بریتانی‬ ‫باڵویكردەوە‪ ،‬بریسیال سیتینای تەمەن‬ ‫‪ 90‬ساڵ‪ ،‬بەتەمەنترین ژنە خوێندكاری‬ ‫قــۆنــاغــی ســەرەتــایــی كینیایە‪ ،‬كە‬ ‫لەرابردوداو بەهۆی هەژاریی‌و نەبونی‬ ‫خێزانەكەیانەوە لەمنداڵیدا هەلی‬ ‫خوێندنی بۆ نەڕەخساوە‪ ،‬بریسیال‬ ‫لــەتــەمــەنــی ‪ 85‬ســاڵــیــدا بــڕیــاریــدا‬ ‫بگەڕێتەوەو ببێتە خوێندكاری قۆناغی‬ ‫یەكی سەرەتایی‪.‬‬ ‫پێگەی ‪ BBC‬رایگەیاندوە‪ ،‬ئەم‬ ‫كــارەی كە بریسیال پێی هەستاوە‪،‬‬ ‫ژمارەی پێوانەیی شكاندوەو لەئێستادا‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫بەتەمەنترین خوێندكاری سەرەتاییە‬ ‫لەجیهانداو تەمەنی ‪ 90‬ساڵە‪ ،‬بریسیال‬ ‫دەڵێت‪ ،‬هۆكاری ئەو نهێنیەی وای لەمن‬ ‫كرد بچمەوە بەر خوێندن‪ ،‬بۆئەوەی‬ ‫ببمە ئیلهام بەخشی ئەوانەی تەمەنی‬ ‫خوێندنیان بەسەرچوەو هیوایان بۆ‬ ‫بگەڕێنمەوە بۆ ئەوەی برەو بەخوێندن‬ ‫بدەن‪.‬‬ ‫بـــەڕێـــوەبـــەری خــوێــنــدنــگــەكــەش‬ ‫رایگەیاند‪ ،‬لەئێستادا زۆرێــك لەژن‌و‬ ‫پیاوی سەرو تەمەنی ‪ 50‬ساڵ‪ .‬بریسیال‬ ‫بەپێشەنگی خۆیان دەزانن‌و پێشنیاری‬ ‫گەڕانەوەیان بۆ خوێندن كردوە‪.‬‬

‫مەیجوڵێنە‪،‬‬ ‫چونكە رۆژێك‬ ‫پێویستت‬ ‫پێی دەبێ‌!‬

‫گەورەترین گرتوخانەی‬ ‫ئیكوادۆر دەكرێتە ئوتێل‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی مەیلی بریتانی باڵویكردەوە‪ ،‬چەندین سندوق كە بە «سندوقی نوستن» ناسراوە‪،‬‬ ‫ێ النەو دەربەدەر‪ ،‬كە دەتوانن‬ ‫لەهەندێك لەشەقامەكانی بلفاستی پایتەختی ئێرلەندا دانراوە بۆ كەسانی ب ‌‬ ‫بێبەرامبەر تێیدا بحەوێنەوە‪ ،‬روبەری سندوقەكە ‪ 90×180‬سانتیمەترەو چەند پێداویستیەكی تێدایە‬ ‫وەك رادیۆ و ئەو كەسەی لێی دەمێنێتەوە دەتوانێت بەكاری بهێنێت‪ ،‬سندوقەكە بەشی خوارەوەی‬ ‫پالستیك‌و الكانیشی لەتەختە دروستكراوە‪ ،‬لەنزیك سندوقەكەش نوسراوە‪« ،‬تاقیكردنەوەیەكی‬ ‫كۆمەاڵیەتیە‪ ،‬لەشوێنی خۆی مەیجوڵێنە پێدەچێت رۆژێك پێویستیت پێی بێت‪ ،‬هەلێك بدە‬ ‫بەئاشتی) بیرۆكەی سندوقی نوستن لەسەر پێشنیاری كۆمەڵەی خێرخوازی باكوری ئێرلەندا‬ ‫دروستكراوە‪ ،‬چونكە چەندین ئاوارەو خەڵكی بێالنە لەو ناوچەیە كۆبۆتەوە‪.‬‬

‫میستەر بین‬ ‫ئۆتۆمبێلەكەی‬ ‫دەفرۆشێت‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫گرتوخانەی مێژویی گارسیا مورنو لەكیتۆی پایتەختی‬ ‫ئیكوادۆر‪ ،‬كە لەسەدەی نۆزدەهەم دروستكراوە‪ ،‬دەكرێتە ئوتێل‌و‬ ‫پێشوازی لەمیوانەكانی دەكات‪.‬‬ ‫داخستنی گارسیا مورنو لەسەر داوای رافاییل كوریا سەرۆكی‬ ‫ئیكوادۆر بوەو بەیەكێك لەگەورەترین گرتوخانەكانی ئیكوادۆر‬ ‫ئەژمار دەكرێت‪ ،‬كە لەساڵی ‪ 1875‬دروستكراوە‪ ،‬سەرەتا ‪270‬‬ ‫بەندیی تێدا بوە‪ ،‬كاتێك لەنیسانی ساڵی رابردودا داخرا‪ ،‬نزیكەی‬ ‫چوار هەزار بەندكراوی تێدا بوەو هەر ئەم قەرەباڵغییەش بوە‬ ‫هۆكاری داخستنی‪.‬‬ ‫بڕیارە لەمانگی داهــاتــوداو لەرێگەی چەند كۆمپانیایەك‪،‬‬ ‫بەندینخانەكە نۆژەنبكرێتەوەو دواتر دەرگای گرتوخانەكە بەڕوی‬ ‫گەشتیاراندا ئاوەاڵبكرێ‌‌و بەئاسانی بتوانن ژورە تاریكەكان‬ ‫ببینن‪ .‬زۆرێك لەدانیشتوانی واڵتەكەش داوای پاراستنی دەكەن‪،‬‬ ‫ئەندازیارو مێژونوسی ئیكوادۆر ئەلفونسۆ ئورتیز‪-‬یش دەڵێت‪،‬‬ ‫ئەو پێشنیارە پێویستە بەقوڵیی بیری لێبكرێتەوە كە ئەو جێگا‬ ‫مێژوییە بپارێزرێت‪ ،‬چونكە زۆرێك لەبیرمەندو سیاسیەكانی ئەم‬ ‫واڵتە لێرەدا بەندكراون‌و تیاچون‪.‬‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬شاعیرێكی كۆچكردوی كــوردە ‪+‬‬ ‫بێدەنگ‪.‬‬ ‫‪-2‬جاران زۆرتر بەكارئەهات‪ ،‬میوەیەكە‪.‬‬ ‫‪-3‬دوان لەمچە‪ ،‬بائەدرێ‌‪ ،‬لەدۆشدایە‪.‬‬ ‫‪-4‬هــەمــو كــردومــانــە «پ»‪ ،‬دوان‬ ‫لەسێوە‪ ،‬هەرگیز‪.‬‬ ‫‪-5‬یارییەكە ‪ +‬درەختێكە‪.‬‬ ‫‪-6‬دیــەی ب ‌ێ سەر‪ ،‬خواردنی ئاژەڵە‬ ‫«پ»‪ ،‬نیوەی كاول‪.‬‬ ‫‪-7‬داماو «پ»‪ ،‬هەوای دەم‪ ،‬تەگەرە‪.‬‬ ‫‪-8‬پێداویستی ماڵە‪ ،‬هاواری ژن‪ ،‬باران‬ ‫دەیناسێ‌‪.‬‬ ‫‪-9‬مەلیك «پ»‪ ،‬چۆن‪ ،‬كۆن هەبو‪،‬‬ ‫دوان لەسەر‪.‬‬ ‫‪-10‬ترشەمەنییەكە‪.‬‬ ‫‪-11‬گــەمــە «پ»‪ ،‬دوا كــەس‪ ،‬سوا‬ ‫بەتێكەڵی‪.‬‬ ‫‪-12‬دژی زاڵمە‪ ،‬هەند ‌ێ «پ»‪ ،‬پیاوی‬ ‫دینن‪.‬‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬تایبەتە بەسەر ‪ +‬گۆڵچی‪.‬‬ ‫‪-2‬قــیــروســیــا‪ ،‬شارێكی كوردستانە‬ ‫«پ»‪ ،‬نیوەی زەڵم‪.‬‬ ‫‪-3‬بەشێكە لــەســەر‪ ،‬دائەگیرسێ‌‪،‬‬ ‫ساروخێكە‪.‬‬ ‫‪-4‬قیر بەتێكەڵی‪ ،‬ژمارەیەكە‪ ،‬بەرگێكە‪.‬‬ ‫‪-5‬ئەنرێتەوە‪ ،‬شارێكە لەئێران‪.‬‬ ‫‪-6‬شاعیرێكی كۆچكردوی عەرەبە‪،‬‬ ‫دوان لەقەل‪.‬‬ ‫‪-7‬لەناوبەری جۆرە زیندەوەرێكە‪ ،‬وەك‬ ‫یەكن‪.‬‬ ‫‪-8‬ســیــان لەمایە‪ ،‬ناوێكی كچانەیە‬ ‫«پ»‪.‬‬ ‫‪-9‬عافێت‪ ،‬لەش هەیەتی‪ ،‬نیوەی منەت‪.‬‬ ‫‪-10‬دوان لەزەم‪ ،‬نەخۆشییەكە‪ ،‬تاڤگەی‬ ‫دەستكرد‪.‬‬ ‫‪-11‬ژمارەیەكە‪ ،‬كورتكراوەی ناوێكە‪،‬‬ ‫ژمارەیەكە‪.‬‬ ‫‪-12‬جوان‌و رازاوە‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬

‫لەوشەی «نۆ»‪ 25 ،‬وشە‬ ‫ێ وشەی «نۆ»‬ ‫بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫كەوتبێتە سەرەتای وشەكەوە؟‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬نۆرە‪ ،‬نۆكاو‪،‬‬ ‫نۆبەرە‪ ...‬هتد‬ ‫براوەی پێشو‪:‬‬ ‫بەناز فەریق رۆستەم‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫ئاژانسەكانی بریتانی باڵویكردەوە‪ ،‬ئەكتەری‬ ‫نـــاوداری بــواری كۆمیدی روان ئاتكینسون‪-‬ی‬ ‫بریتانی‪ ،‬كە ناسراوە بەمیستەر بین‪ ،‬بەنیازە‬ ‫یەكێك لەئۆتۆمبێلە ناوازەكانی خۆی بە ‪ 12‬ملیۆن‬ ‫دۆالر بفرۆشێت كە ئەمەش بەنرخێكی خەیاڵی‬ ‫دادەنرێت بەرامبەر بەو ئۆتۆمبێلە‪.‬‬ ‫ئۆتۆمبێلەكەی بین لەجۆری ‪ F1‬ساڵی ‪-‬یەو‬

‫بەبڕی ‪ 959.500‬دۆالر لەساڵی ‪ 1997‬كڕیویەتی‪،‬‬ ‫میدیاكان پێیانوایە هۆكاری داواكردنی ئەم بڕە‬ ‫پارەیە لەالیەن بین‪-‬ەوە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە‬ ‫تەنها ‪ 106‬ئۆتۆمبێل لەمجۆرە دروستكراوەو لەو‬ ‫ژمارەیەش تەنها ‪ 64‬ئۆتۆمبێلیان رێگەی پێدراوە‬ ‫لەشەقامە گشتیەكاندا هاتو چۆ بكات‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا لەساڵەكانی ‪ 1999‬و ‪ 2011‬میستەر بین‬ ‫بەئۆتۆمبیلەكەیەوە توشی دو روداوی هاتوچۆ بوە‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫تەماتە ئەب ‌ێ وا بێ‌!‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی میروری بریتانی‬ ‫باڵویكردەوە‪ ،‬دوای ‪ 20‬ساڵ لەهەوڵی‬ ‫هاوبەشی بــول تۆماسی ئەمریكا‌و‬ ‫سیمون كــرافــوردی بریتانی لەبواری‬ ‫بەرهەمە ناوازەكاندا‪ ،‬توانرا تەماتەیەكی‬ ‫گەورە بەرهەم بهێنرێت‪ ،‬كە قەبارەكەی‬ ‫‪ 25‬سانتیمەترەو كێشەكەی نزیكەی‬ ‫كیلۆونیوێكەو‪ ،‬بەشی خێزانێك دەكات‪،‬‬

‫درێژی قەدی تەماتەكە ‪ 3.5‬مەترە‪11 ،‬‬ ‫تەماتەی گەورەی تری لەخۆ گرتوە‪،‬‬ ‫بەهۆی قورسی تەماتەكانیش‌و ترس‬ ‫لەشكاندنی السـك‌و قــەدی پێویستی‬ ‫بەچاودێری هەیە‪ .‬رۆژنامەكە ئاماژەی‬ ‫بەوەش دا كە لەداهاتویەكی نزیكدا‪ ،‬تۆو‬ ‫بەرهەمی ئەم تەماتەیە لەهەردو واڵتی‬ ‫بریتانیاو ئەمەریكا بەرهەمدەهێنرێت‌و‬ ‫دەخرێتە بازاڕو ماركێتەكانەوە‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ دەستكەوتێكی باش‬ ‫لەڕێدایە‪ ،‬الیەنی داراییت‬ ‫بــاشــدەب ـێ‌‪ ،‬بــەردەوامــبــە‬ ‫لــەخــۆســەویــســتــی‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫درۆكردن وەالوەنێ‌‪.‬‬

‫ـ ئەوەندە خۆت هیالك‬ ‫مــەكــە‪ ،‬گرنگ ئــەوە نیە‬ ‫ێ لەپرێكدا پەیدا‬ ‫هەمو شت ‌‬ ‫ببێ‌‪ ،‬ئارامیی دروشمی‬ ‫مرۆڤە‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ كێشەیەك كارەكەت‬ ‫ێ دواتــــر‬ ‫دەوەســـتـــێـــنـــ ‌‬ ‫م ــژدەب ــەخ ــش ــە‪ ،‬ئومێد‬ ‫مـــەبـــڕە‪ ،‬كــــاری ئــەمــڕۆ‬ ‫مــەخــەرە سبەینێ‌‪ ،‬وەفا‬ ‫لەخۆشەویستیدایە‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ ئەو گۆڕانكارییانەی كە‬ ‫رودەدەن لەبەرژەوەندیتن‪،‬‬ ‫رۆمانسیەت ژیانت داگیر‬ ‫دەكــات‪ ،‬ئاگات لەهەستی‬ ‫خۆشەویستی بێ‌‪.‬‬

‫َ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ بــۆئــەوەی هاوڕێكانت‬ ‫رێــزی زیــاتــرت بۆ دانێن‪،‬‬ ‫پێویستە خوە نابەجێكانت‬ ‫بــگــۆڕی‪ ،‬مـــەراق‌و هیالكی‬ ‫لەخۆشەویستیدایە‪ ،‬وریابە‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ ئــــــەم هــەفــتــەیــە‬ ‫لــێــپــرســراوێــتــی زۆرت‬ ‫دەكەوێتە سەرشان‪ ،‬وریابەو‬ ‫ئــاگــات لەقسەكردن بێ‌‪،‬‬ ‫لەخۆشەویستیشدا كەس‬ ‫بریندار مەكە‪.‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ هــەڵــســوكــەوتــی ئــەم‬ ‫ماوەیەت هەڵچونی تێدایە‪،‬‬ ‫ئارامبەو دڵــت كــراوەبـێ‌‪،‬‬ ‫مرۆڤ بە بزەو زەردەخەنەوە‬ ‫هەنگاوی سەركەوتن دەنێ‌‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ كارەكانت گۆڕانكاری‬ ‫كــاتــیــی تـــێـــدەكـــەوێ‌‪،‬‬ ‫بەكاتێكی هــەســتــیــاردا‬ ‫گــوزەر دەك ــەی‪ ،‬مەهێڵە‬ ‫توڕەبون لەخۆشەویستیدا‬ ‫روبدات‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ـ رۆژەكـــانـــت پــڕدەبــن‬ ‫لــەهــێــزو وزەو زاڵــبــون‪،‬‬ ‫ســەركــەوتــن لەرێگەدایە‪،‬‬ ‫خۆشەویستەكەت مژدەیەكی‬ ‫خۆشت دەداتێ‌‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ هەڵسوكەوت‌و مامەڵە‬ ‫لەگەڵ ئەو شتانەدا مەكە كە‬ ‫خۆشت ناوێن‪ ،‬دو دڵ مەبەو‬ ‫كەشوهەوای خۆشەویستی‬ ‫بگۆڕە‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ێ‬ ‫ێ لەهەند ‌‬ ‫ـ دەكـــر ‌‬ ‫كەس خۆت بپارێزی كە‬ ‫هــەڵــەشــەن‪ ،‬كاركردنی‬ ‫ێ كە‬ ‫سەیر باش نیە‪ ،‬شت ‌‬ ‫خۆشەویستەكەت پێی‬ ‫ناخۆشە مەیكە‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ لەهیچ شتێكدا ئیهمالی‬ ‫مــەكــە‪ ،‬بــاوەڕبــەخــۆبــون‬ ‫نیشانەیەكە بۆ سەركەوتن‪،‬‬ ‫باسی خەڵكانی تــر بۆ‬ ‫خۆشەویستەكەت مەكە‬ ‫باش نییە‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (502) 2-2-2015‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫بەهەشتەكەی مەال‬ ‫عەبدوللەتیف‌و‬ ‫دۆزەخەكەی سلێمانی‬

‫«مەحوی» ئەلبومێكی موزیك تۆمار دەكات‬ ‫رێبین ساالر‪ :‬موزیك هەڵقواڵوی میلۆدییەكی رەسەنی كوردییە‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫گــروپــی موزیكی «مــەحــوی»‪ ،‬كە‬ ‫ساڵی ‪ 2011‬لەسەر دەستی كۆمەڵێك‬ ‫هونەرمەندی بەتوانای ئەكادیمیی‬ ‫وەك‪ :‬رەوەنـــد كــەمــال‪ /‬عــود‪ ،‬دانــا‬ ‫محێدین‪ /‬سێتار‪ ،‬ئیبراهیم نەقدیان‪/‬‬ ‫كەمانچە‪ ،‬جەنگین‪ /‬زەڕب‪ ،‬بەڕێز‬ ‫مەجید‪ ،‬دەف‪ ،‬عەبدوڵاڵ ئەمین‪/‬تار‪،‬‬ ‫رێبین ســاالر‪ /‬سەنتور‪ ،‬دامـــەزراوە‪،‬‬

‫یەكێكە لەو گروپە بەتوانایانەی ئەمڕۆ‬ ‫كــە چەندین چاالكیی هەمەجۆری‬ ‫موزیك‌و گۆرانیان لەناوەوەو دەرەوەی‬ ‫كوردستان ئەنجامداوەو سەركەوتوبون‪.‬‬ ‫«رێبین ساالر» سەرپەرشتیاری ئەم‬ ‫گروپە موزیكییە بە «چــاودێــر»ی‬ ‫راگەیاند‪ :‬تائێستا چەندین كۆنسێرتی‬ ‫موزیك‌و گۆرانیمان ئەنجامداوە‪ ،‬ساڵی‬ ‫‪ 2011‬چەندین كۆنسێرتمان سازداوە‪،‬‬ ‫ساڵی ‪ 2012‬بەشداری «میهرەجانی‬ ‫موزیك‌و گۆرانی رۆژهەاڵت»مان كردوە‪،‬‬

‫لەقاهیرەی پایتەختی میسر ساڵی تۆمار كردوە وەك بەرنامەی هونەری‌و‬ ‫‪ 2012‬كۆنسێرتێكی موزیك‌و گۆرانیمان كۆڕی شیعریی بۆ رادیۆو تیڤیەكان‪.‬‬ ‫لەگەڵ هونەرمەند «سوارە محەمەد» سەبارەت بەپرۆژە نوێكەیان لەمساڵدا‬ ‫ئەنجامداوە‪ ،‬ساڵی ‪ 2013‬كۆنسێرتێكی وتــی‪ :‬ئێمە گرنگیی زیاتر بەموزیك‬ ‫موزیك‌و گۆرانیمان لەگەڵ هونەرمەندان دەدەیــن‪ ،‬چونكە موزیك هەڵقواڵوی‬ ‫«ئیسماعیل سابوری‌و یاسین محەمەد» میلۆدییەكی رەســەنــی كــوردیــیــە‪،‬‬ ‫ئەنجامداوە‪ ،‬ساڵی ‪ 2014‬كۆنسێرتێكی بەشێوەو تەكنیكی نوێ‌ ئامێرەكانمان‬ ‫موزیكیمان لە «سۆران» ئەنجامداوە‪ ،‬بەكاردەهێنین‪ ،‬لەئێستاشدا سەرقاڵی‬ ‫ساڵی ‪ 2014‬لەهەولێر كۆنسێرتێكی تۆماركردنی ئەلبومێكی موزیكیی‬ ‫موزیكیمان ئەنجامدا‪ ،‬ئەمانەو زۆری نوێین لەئینیستیتوی كەلەپوری كورد‬ ‫تر‪ ،‬جگە لەوەی چەندین كاری ترمان لەسلێمانی‪.‬‬

‫پیشانگایەك بۆ كاریگەرییە نێگەتیڤەكانی تەكنەلۆژیا‬

‫ئاالن عەلی‪ :‬هیچ ژوانێك نییە‬ ‫میدیای تێدا نەبێت‬ ‫جەماوەر بكەم‪ ،‬كە چۆن پێشكەوتنەكانی‬ ‫تەكنەلۆژیا كاریگەریی نەگەتیڤی خستۆتە‬ ‫سەر ژیانمان»‪.‬‬ ‫دەربارەی ئەو كارانەی كە لەم پیشانگەیەدا‬ ‫دەخرێنەرو وتی‪:‬‬ ‫لەم پیشەنگەیەمدا ‪ 13‬بەرهەمی نوێ‌‬ ‫دەخــەمــەڕو‪ ،‬وەك پـــڕۆژەی هەنوكەیی‬ ‫كاركردنە لەسەر میدیای كــوردی كە‬ ‫خۆنەویستانە رۆچۆتە خودمانەوە‪ .‬كە‬ ‫سیاسەت‌و میدیا وەك دوانەیەك ئێمەی‬ ‫مۆنۆپۆل كردوەو هیچ ژوانێك نییە میدیای‬ ‫تێدا نەبێت‪ ،‬كەواتە ئێمە بوینەتە میدیا‪.‬‬

‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫لــەژێــر دروشــمــی «ژیــانــی ئــێــمــە» و‬ ‫بەسپۆنسەری «هــۆم سیتی»‪ ،‬بڕیارە‬ ‫رۆژانی ‪ ،2015/2/5-1‬لە «ماڵی چاالك»‬ ‫پێنجەمین پیشانگەی هونەرمەندی‬ ‫شێوەكار «ئاالن عەلی» بكرێتەوە‪ ،‬لەم‬ ‫پیشانگەیەدا نوێترین كارەكانی خۆی‬ ‫دەخاتەڕو‪ ،‬بەسود وەرگرتن لەو فۆتۆیانەی‬ ‫كە جارێكیتر دروستی كردونەتەوە‪.‬‬ ‫ســەبــارەت بــەم پیشانگەیە ئ ــاالن بە‬ ‫«چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬دەمەوێت لەڕێگەی‬ ‫ئەم پیشانگایەوە‪ ،‬پەیامێك ئاراستەی‬

‫فۆتۆ كۆنەكانی سلێمانی بەتابلۆ نوێدەكاتەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫شێوەكار «فـــرود بــاقــی»‪ ،‬یەكێكە‬ ‫لــەو شــێــوەكــارە بــەتــوانــایــانــەی كە‬ ‫ماوەی زیاتر لە ‪ 15‬ساڵە لەو بوارەدا‬ ‫كاردەكاو بەفۆتۆیەكی تایبەتەوە وێنە‬ ‫دەگمەنەكانی نــاو شــاری سلێمانی‬ ‫دەگــرێ‌‌و دواتــر دەیانكاتە تابلۆیەكی‬ ‫شێوەكاری‪.‬‬ ‫دەربــــارەی بــارودۆخــی كــوردســتــان‌و‬ ‫رەنگدانەوەی لەسەر كارە هونەرییەكانی‬ ‫بە «چــاودێــر»ی راگەیاند‪ :‬ئەو بارە‬

‫نــاهــەمــوارو نــائــارامــیــیــەی ئــەمــڕۆی‬ ‫كوردستان‪ ،‬كاریگەریی تەواوی كردۆتە‬ ‫سەر هەمو جومگەكانی ژیان‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫هونەری شێوەكاری‪ ،‬كاركردن بۆ ئەم‬ ‫جۆرە هونەرە ئەبێ‌ فەزایەكی ئارام‌و‬ ‫دەرونــێــكــی دور لــــەژاوەژاوی هەبێ‌‪،‬‬ ‫راستە هەندێجاریش نائارامیی دەبێتە‬ ‫هەوێنی زۆر كاری هونەری‪ ،‬بەاڵم وەك‬ ‫شێوەی كاركردن بۆ هەندێ‌ شێوەكار‬ ‫گونجاو نیە‪ ،‬پێداویستیەكانی تری ژیان‬ ‫شێوەكار ناچار ئەكات دوركەوێتەوە‬ ‫لەكاری هونەریی‪ .‬سەبارەت بەهونەری‬ ‫شێوەكاری كە ئاخۆ لەمڕۆی كوردستاندا‬

‫لە چ ئاستێكدایە‪ ،‬وتــی‪ :‬لەباشوری‬ ‫كوردستاندا لەئاستێكی الوازدایە‪ ،‬راستە‬ ‫كەسانی بەتوانا هەیە‪ ،‬بــەاڵم ئەوە‬ ‫ناگەیەنێ‌ كە بڵێی لەئاستێكی باشدایە‪،‬‬ ‫تۆ ناتوانی هەمو كاتەكانی خۆت بۆ‬ ‫كاری هونەریی تەرخانبكەیت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫سەرقاڵیی ژیانێكی سەختیت‪.‬‬ ‫سەبارەت بەكاری ئایندەی ئاماژەی‬ ‫بـــــــەوەدا‪ :‬لـــەهـــەوڵـــی كـــردنـــەوەی‬ ‫پیشانگەیەكی شێوەكاریم لەسەر خانوە‬ ‫كۆنەكانی سلێمانی‪ ،‬تائێستا نیوەی‬ ‫تەواو بوە‪ ،‬سودیشم لەهەندێ‌ فۆتۆی‬ ‫كۆنی سلێمانی وەرگرتوە‪.‬‬

‫بڕوا بەرزنجی‬

‫گەر جارێك رێت بكەوێتە گەڕەكی برایم ئەحمەد‪ ،‬بەتایبەت گەر كاتی بانگ بێت‪،‬‬ ‫ئەوا دەیان‌و سەدان كەس دەبینیت‪ ،‬سمێڵ كورت‪ ،‬ریش درێژ‌و پانتۆڵ یان شەڕواڵ‬ ‫كورت‪ .‬خۆ ئەگەر روی تۆیش لە «بەهەشت» ەكەی ئەوان نەبێت‪ ،‬ئەوا مۆڕەیەكی‬ ‫تاریكت لێدەكەن‪.‬‬ ‫ئــەوان‪ ،‬نوێژكارانی مزگەوتی بەهەشتن‪ ،‬كە مەالكەی كەسایەتی ناسراوی‬ ‫سەلەفییەكان‪ ،‬مەال عەبدوللەتیفە‪ .‬لەم مزگەوتە دو قاتەدا‪ ،‬بەقسەی یەكێك‬ ‫لەنوێژكارانی‪ ،‬رۆژانــە «‪ »٢٦٠‬مریشك دەخورێت‌و ‪ ٢١‬غەسالە جل ئەشوات‪.‬‬ ‫لەشارۆچكە‌و گوندەكانیشەوە سەلەفیەكانی «شوێنكەوتوی» عەبدوللەتیف روی‬ ‫تێدەكەن‌و دەمێننەوە‌و وانە دەخوێنن‌و كۆدەبنەوە‪ .‬چی دەخوێنن‌و باسی چیدەكەن‪،‬‬ ‫خۆیان‌و خودایان !‪.‬‬ ‫دەركەوتنی داعش‌و شەڕی داعش‪ ،‬چاوی باشتر كردینەوە تا داعشی خۆماڵی‬ ‫ببینین‪ .‬بێ بەرنامەیی حكومەتی هەرێمیش بەڕادەیەكە بەپارەی خۆی‌و بەچەندان‬ ‫رێگە داعشی خۆماڵی بەرهەم دەهێنێت‪.‬‬ ‫بەسەدان ڤیدیۆ دەبینیت كە چۆن مەالكان لەمینبەری مزگەوتەوە‪ ،‬تەكفیری‬ ‫رۆشنبیرو هونەرمەند دەكەن‪ ،‬چۆن تەواوی كەمایەتییە دینییەكانیتری وەك ئێزدی‌و‬ ‫كاكەیی تەكفیر دەكەن‌و بەڕادەیەك دەبنە هاندان بۆ ئیسالمییە»توندڕەوەكان»‪.‬‬ ‫دیارترینیان د‪.‬عەبدولواحیدی بانگخواز لەكەناڵی پەیامەوە هەمان تێگەیشتنی‬ ‫داعشیانەی بەرامبەر ئێزدییەكان خستەڕوو‪ ،‬واتە پێش داعش ئەو تەكفیری كردن‪.‬‬ ‫هەر بەپارەی وەزارەتی ئەوقاف لەسێ ساڵی رابردوو‪ ،‬تەنیا لەهەولێر نزیكەی ‪٣٢‬‬ ‫هەزار منداڵ خراونەتە بەر خوێندنی مزگەوت‪ ،‬بۆ بەردەستی ئەو مەالیانەی ئەگەر‬ ‫نەچوبنە ناو داعشیش ئەوا هەمان بیركردنەوەیان هەیە‪ ،‬ئەمەیش بەپێی وتارەكانی‬ ‫خۆیان كە لەیوتیوب هەیە‌و بەڵگەی رونن‪.‬‬ ‫بەدەیان كادری توندڕەوی ئیسالمیی چونەتە «سۆدان» كە لەدنیادا بەسەرچاوەی‬ ‫مەنهەجی «توندڕەوی»‌و «تێرۆر» ناسراوە‪ ،‬دەخوێنن‌و دواتر لەزانكۆكانی كوردستان‬ ‫دان بەبڕوانامەكانیاندا دەنرێت‪.‬‬ ‫هــەروەك ئێستا چەندان بەڵگەو لێكدانەوە لەمیدیاكاندا باڵودەبێتەوە‪ ،‬كە‬ ‫وادەردەكەوێت ئەم مەال سەلەفی‌و توندڕەوانە‪ ،‬هاوكاریی تەواو دەكرێن لەالیەن‬ ‫حكومەت‌و الیەنی سیاسی نائیسالمییەوە‪ .‬ئەمە كارەساتێكی قوڵە لەناو رۆحی‬ ‫كۆمەڵگەی كوردی‌و سیاسی‌و بەرپرسانیش یاری سیاسی پێوەدەكەن‪.‬‬ ‫بەهەشتەكەی مەال عەبدوللەتیفی سەلەفی لەسلێمانی‪ ،‬دۆزەخێكی چاوەڕوانكراوە‬ ‫لەئەمڕۆ یان سبەیدا‪ .‬ئەو دۆزەخە لەچاوی دەیان گەنجی ریشداری «نەخوێندەوار»‌و‬ ‫«بێ ئیش»ی ناو ئەو «بەهەشت»ەدا دەبینین‪ .‬كە بێجگە لەدۆزەخ‌و مردن هیچ‬ ‫روناكی‌و ژیانێك نابینین‪ .‬بۆیە كردنەوەی دەرگای ئەم دۆزەخە چاوڕوانكراو و زانراوە‪،‬‬ ‫ئەبێت پێشوەخت ئەم بەهەشتە نەهێڵدرێت ببێت بەدۆزەخ‪ .‬هەروەك چۆن لەدایكبونی‬ ‫داعش‪ ،‬لەدایكبونێكی شەرعییانەی ئەم كۆمەڵگەیانەیەو هیچ چاوەڕواننەكراوییەكی‬ ‫تێدا نییە‪ ،‬بەڵكو هاتنێكی چاوەڕوانكراو بو‪ ،‬هەروەك لەناوماندایەو بەشكاندنی‬ ‫لەسەنگەرەكانیش كۆتایی نایەت‪ ،‬تەنها رێگە ریفۆرمی بنەڕەتییە لەپەروەردەو یاساو‬ ‫عەدالەتی كۆمەاڵیەتی‌و بچوككردنەوەی سنوری دین‪ .‬داعش دەرفەتێكە تا راستگۆیانە‬ ‫قسە لەبرین‌و ڤایرۆسەكانی كۆمەڵگە بكەین‪ ،‬چونكە ئەگەر نوخبەیەكی سیاسی‌و‬ ‫رۆشنبیری بەرپرسیار نەبێت‪ ،‬ئەوا كۆمەڵگەی ئێمە لەوە مردوترە راچڵەكێت‪.‬‬ ‫كۆمەڵگەیەك ئەنفال‌و كیمیاباران رایان نەچڵەكاند‪ ،‬ئەبێت دڵنیابین بینینی ئااڵی‬ ‫رەش‌و ریشی لماوی داعشیش رایناچڵەكێنێت‌و هەنگاو بەرەو قۆناغێكی نوێ نانێت‪.‬‬

‫«بەرەو هاونیشتمانێتی‬ ‫گەنجان» سەرقاڵی پڕۆژەیەكی‬ ‫نوێیه‌ بۆ ئاوارەكان‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫رێكخراوی «بەرەو هاونیشتمانێتی گەنجان» كە لەساڵی ‪-2009‬ەوە دامەزراوە‪،‬‬ ‫لەئێستاداو لەم بارودۆخەی ئەمڕۆی كوردستاندا‪ ،‬سەرقاڵی پڕۆژەیەكی نوێن‬ ‫بۆ دۆزینەوەی هەلی «بوارەكان» بۆ ئاوارەكان وەك‪ :‬بەرگدورین‪ ،‬خولی فۆتۆ‪،‬‬ ‫كۆمپیوتەر‪ ،‬كارەبا‪ ،‬ژمێریاری‪ ،‬بازرگانی‪ ،‬كارگێڕی‪ ،‬كاركردن لەئوتێلەكانداو‬ ‫چەندین كاری تر‪ ،‬ئەم رێكخراوە بەهاریكاری چەند رێكخراوێكی بیانی‬ ‫كاردەكات‪.‬‬ ‫خالید نەقشبەندی‪ ،‬بەڕێوەبەری ئەم رێكخراوە بە «چاودێر»ی راگەیاند‪:‬‬ ‫رێكخراوەكەمان لە ‪ 2009/8/12‬لەرۆژی جیهانیی الواندا بەفەڕمی دامەزراوە‪،‬‬ ‫كاردەكات لەسەر راهێنان‌و خستنە سەركاری گەنجانی ئاوارەو گەنجانی شاری‬ ‫سلێمانی‪ ،‬الیەنێكی دیكەی پڕۆژەكانمان بۆ نوخبەیەك لەكەسایەتیەكانی‬ ‫سلێمانی‌و ئاوارەكانە‪ ،‬بۆ دروستكردنی زەمینەی تەبایی‌و لێكتێگەیشتن‪ ،‬ئێمە‬ ‫راهێنانیان پێدەكەین بۆماوەی ‪ 45‬رۆژ‪ ،‬دواتر بڕوانامەی بەشداری خولەكەیان‬ ‫پێدەبەخشرێت‪ ،‬كە ئەم خوالنەش لە ‪ 10‬بــواردا خۆی دەبینێتەوەو هەر‬ ‫بوارێكیش ‪ 15‬كەسن‪ ،‬هەر بەشداربویەكیش بڕی ‪ 300‬دۆالر كرێی هاتوچۆیان‬ ‫پێدەدرێ‌‪.‬‬

‫ژمارەی داهاتوو‬ ‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫دەقێكی نوێی ئیسماعیل‬ ‫حەمە ئەمین‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )443‬دووشةممة ‪ 2015/2/2‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬

‫هەر دوو حەفتە جارێک یەک کتێب‬

‫فەیسبووک کتێبخوێندنەوە دەکاتە پیشە‬ ‫لە ئینگلیزییەوە‪ :‬ره‌خنه‌ی چاودێر‬ ‫کە مارک زووکەربێرگ لە جانیوەریدا‪ ،‬ڕایگەیاند‬ ‫دووهەمین کتێب لە یانەی کتێبە نوێیەکەیدا‬ ‫باسی لێوە دەکــرێــت‪« ،‬فریشتە باشترەکانی‬ ‫سرووشتی ئێمە»ی ستیڤن پینکەر دەبێت‪،‬‬ ‫لێوردبوونەوەیەکی زیاتری لەگەڵ خۆیدا هێنایە‬ ‫پێش‪ .‬لەالی ئەو پسپۆڕانەی کە پێشنیاری کتێب‬ ‫دەکەن و ژمارەیەکی زۆر نین‪ ،‬ڕێسا و پرەنسیپەکە‬ ‫وەهایە‪ ،‬تا خوێنەر النی کەم ناونیشانی سێ‬ ‫کتێبت نەداتێ کە خۆشی دەوێن‪ ،‬ناتوانی زەوقی‬ ‫بۆ کتێب بناسیت‪.‬‬ ‫پرۆسەکە کەمێک وەک ئەو سێگۆشەسازییە‬ ‫وەهایە بۆ دیاریکردنی شوێنی مۆبایلێک بەکار‬ ‫دەهێنرێت‪ ،‬بۆ پێوانەکردنی دوورییەکەی لە سێ‬ ‫باڵەخانەی جــیــاوازەوە‪ .‬ڕەنگە خوێنەرێک‪ ،‬با‬ ‫بڵێین‪ ،‬ئاماژە بە جۆناسان سترەینج و مستەر‬ ‫نۆرێڵی سۆزانا کالرک وەک کتێبێک بدات کە‬ ‫چێژی لێ بینیوە‪ ،‬بەاڵم تۆ ناتوانیت دڵنیا بیت‬ ‫ئایا ئەو لەبەر ڕەگەزە فەنتازییەکەی چێژی لێ‬ ‫بینیوە‪ ،‬یان لەبەر ئەوەی لە ڕۆمانی مێژوویی‬ ‫دەچێت‪ ،‬یان بەکارهێنانی لێهاتووانەی ستایڵی‬ ‫پەخشانی گورجستان لە الیەن کالرکەوە‪ .‬ئەگەر‬

‫چەند دانەیەک لە ڕۆمانە پەسندەکانی خوێنەرەکە‬ ‫بزانیت‪ ،‬ئەوسا وێنەکەت ال ڕوون دەبێتەوە‪.‬‬ ‫زۆرێــک لە ڕووماڵکردنی یانەی کتێبەکەی‬ ‫زووکەربێرگ دیدگای پیشەوەریی باڵوکارەکانی‬ ‫بەکارهێناوە‪ .‬ئایا داهێنەری فەیسبووک دەبێتە‬ ‫شــازادەی ئەفسوونگەری نوێی بزنسی کتێب؟‬ ‫ناوبانگێکی یەکسەری و باشترین فرۆش دەداتە‬ ‫نووسەرێکی گــومــنــاو‪ ،‬قەینا بــا شایستەش‬ ‫بێت‪ ،‬دووجـــار لە یــەک مانگدا؟ ڕاپۆرتەکان‬ ‫دەریانخستووە‪ ،‬بە پێی پەبلیشەرس ویکلی‪،‬‬ ‫دوای هەڵبژاردنەکەی یەکەمی زووکەربێڕگ بۆ‬ ‫کتێبی «کۆتایی هێز»ی مۆیسیس نایم و ئەو‬ ‫چاوپێکەوتنەی لەگەڵ نووسەردا بە میواندارێتیی‬ ‫فەیسبووک ســازدرا (ئەگەرچی ساردوسڕ بوو‬ ‫تەنیا ‪ ٢٠٠‬کەس چووبوون)‪ ،‬کتێبەکە ‪١٣،٠٠٠‬‬ ‫دانەی زیاتری لێ فرۆشراوە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی زیاتر سەرنجڕاکێشە دەرکەوتنی‬ ‫پۆرترەیتی مارک زووکەربێرگە وەک خوێنەرێک‪.‬‬ ‫ئەو لەمەدا تێکۆشەرە و خۆی خستووەتە بەردەم‬ ‫ئەرکێکی گــران بە خوێندنەوە و باسکردنی‬ ‫کتێبێکی نوێ‪ ،‬کولی دووحەفتە جارێک‪ ،‬سەرڕای‬ ‫ئەوەی کە ئەو دیارە کاری یەکجار زۆرە وەک‬ ‫بــەڕێــوەبــەری تەنفیزی بەناوبانگترین سایتی‬ ‫تۆڕی کۆمەاڵیەتی لەسەر ئەم هەسارەیە‪ .‬زۆر لە‬

‫چەند نۆڤلێتێك‬

‫یانەکانی کتێب لە ژیانی واقیعیدا‪ ،‬بە ئەستەم زیاتر لەسەروو ‪ ٤٠‬ساڵەوەن و کەمتر دنیا بە‬ ‫بتوانن کتێبێک لە مانگێکدا تەواو بکەن و تەنانەت ڕەنگی پەمەیی دەبینن‪ .‬ئەم جۆرە کتێبانە بۆ‬ ‫بەو شێوەیەش ژمارەیەکی باشی ئەندامەکان کەسانێک لە بیستەکان و سییەکانی تەمەنیاندا‬ ‫کاتیان نابێت کتێبەکە بخوێننەوە‪« .‬فریشتە سەرنجڕاکێش نییە‪ ،‬ئــەو گەنجانە خەریکی‬ ‫باشترەکانی سرووشتی ئێمە» مشتومڕ لەسەر خوێندن و بنیاتنانی کار و گەڕان بۆ هاوبەشی‬ ‫ئەوە دەکات– بە پێچەوانەی میدیاوە‪ -‬مرۆڤایەتی ژیان و خستنەوەی خێزانن‪ ،‬کات و ئینێرجییەکی‬ ‫لە مێژووی خۆیدا پلە بە پلە ڕادەی توندوتیژی کەمتریان بۆ خوێندنەوەی سەنگین و تەقدیری‬ ‫تێیدا کەم بووەتەوە‪ ،‬کتێبەکە ‪ ٨٣٠‬پەڕە درێژە‪ ،‬هەیە‪ .‬بەاڵم بۆ کەسانێک کە دەچنە ساڵەوە و‬ ‫بۆیە زووکەربێرگ بە لوتفی خۆی چوار حەفتەی دوای ئەوەی ژیانی خۆیان بنیات ناوە دەگەڕێنەوە‬ ‫بۆ– مێژوو‪ ،‬بایگۆرافی‪ ،‬سۆسیۆلۆجی‪ -‬و ئەو‬ ‫داناوە‪ ،‬بەر لە باسکردنی بابەتەکە‪.‬‬ ‫پینکەر‪ -‬پرۆفیسۆری سایکۆلۆجییە و وەک نایم بابەتانەی کاتی خــۆی لە قوتابخانە هــەر بۆ‬ ‫بیرمەندێکی مەزنە‪ .‬هەرە دیارترین لێکچوون لە دەرچوون و وەرگرتنی دیاری بە بەدەستهێنانی‬ ‫نێوان ئەم دووانەدا میلیۆریزم (باشبوونگەرایی) نمرەی بــەرز‪ ،‬بەسەریاندا ڕۆیشتوون و ئێستا‬ ‫ـــە‪ ،‬ئــەوە بڕواهێنانە بە باشبوونی دنیا‪ .‬تۆ دەیانەوێت قووڵتر لێی تێبگەن‪ .‬هەروەها بە‬ ‫دەتوانی ببینی ئەو جۆرە بیرکردنەوەیە بۆچی لێکدانەوەیەک کە لە زانستدا نەچەسپاوە‪،‬‬ ‫بۆ زووکەربێرگ شیاوە‪ :‬ئەو گەنجە‪ ،‬کەسێکە دەگوترێت ئەم خوێنەرانە زیاتر پیاوانن‪ ،‬خوێنەری‬ ‫بە دروستکردنی وێبسایتێک بۆ دانانی وێنەی کتێبی ڕۆمان و چیرۆکیش زۆرینەی زۆریان ژنن‬ ‫کچە جوانەکانی هــارڤــارد دەستی پێ کــرد و و ژنان بە درێژایی ژیانیان هەر زیاتر حەزیان لە‬ ‫بە بیلیۆنێری هاتە کۆتایی‪ .‬ئەوەش گوتراوە‪ ،‬ڕۆمان و چیرۆکە تا کتێبەکانی تر‪.‬‬ ‫زووکـــەربـــێـــرگ لــە ڕاگــەیــانــدنــی بــڕیــاری‬ ‫باڵوکارەکان هەرگیز ئەو کتێبانەیان بە باشی بۆ‬ ‫ساغ ناکرێتەوە کە دەرەبارەی باشبوونی دنیان‪ ،‬کتێبخوێندنەوەکەیدا نووسی «من چاولەڕێم‬ ‫بگرە ئەمڕۆ پارە لەو کتێبانەدایە کە شیوەنی میدیاکەی من زیاتر بەرەو خوێندنەوەی کتێب‬ ‫وەرگەڕێت‪ ».‬ئەم کوڕە نووسەر نییە و خۆشی‬ ‫کۆتایی جەهەندەمی بۆ هەموومان دەکەن‪.‬‬ ‫خوێنەری ئەو کتێبە جددیانەی ڕۆمان نین‪ ،‬بە نووسەر پیشان نادات‪ ،‬بەاڵم دەشێت گەڕانی‬

‫‪ ٣٢‬جیاوازی لە‬ ‫نێوان ئۆرهان‬ ‫پاموك و یەشار‬ ‫کەمالدا‬

‫ئەو بۆ دۆزینەوەی مانا موتەئەسیرمان بکات‪.‬‬ ‫لــەوەش ناچێت کەسێک بێت لە منداڵییەوە‬ ‫فێری خوێندنەوە بووبێت و ئەمە حەزێکی‬ ‫تازەیە بۆ ئەو‪ ،‬ئەو خۆیشی پێرسۆنایەکی گشتی‬ ‫بێزراوی هەبوو‪ ،‬ئەم گۆڕانکارییە دەشێت لەگەڵ‬ ‫گۆڕانکاری لە فەیسبووکدا یەک بگرێتەوە‪ ،‬چونکە‬ ‫زووکەربێرگ وەڕس بووبوو لەو پۆخڵەواتەی‬ ‫بەکارهێنەکانی وەک فیدباک بۆیان دەنــارد و‬ ‫داوایــان دەکــرد فەیسبووک کەڵکێکی باشتری‬ ‫هەبێت‪ .‬ئەگەر ئەمە وابێت‪ ،‬کەواتە زووکەربێرگ‬ ‫دەبێتە پاڵەوانی چاوەڕواننەکراوی ئەو کولتوورەی‬ ‫کە میدیای کۆمەاڵیەتی بەوە تاوانبار دەکات‪،‬‬ ‫پۆخڵەواتی زۆر لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت‪ ،‬بەاڵم ئایا‬ ‫زووکەربێرگ خۆی دەتوانێت چەند کاریگەر بێت‪،‬‬ ‫ئەوەیان نەزانراوە‪.‬‬ ‫لە کاتێکدا هیوای باشی بۆ زووکەربێرگ لەم‬ ‫گەشتە فیکرییەیدا دەخوازین‪ ،‬هیوادارین جۆری‬ ‫ئەو کتێبانە فراوان بکات کە دەیانخوێنێتەوە‪.‬‬ ‫ڕۆمان و چیرۆک درۆیەکن‪ ،‬کە ڕاستی دەڵێن‪،‬‬ ‫هەندێجار تەنانەت لە واقیعیش باشتری دەگێڕنەوە‪.‬‬ ‫بە دڵنیایی ئــەوە پــارادۆکــســە‪ ،‬بــەاڵم کاتێک‬ ‫زووکەربێرگ ببێت بە پێشەنگ بۆ گەڕانەوەمان‬ ‫بۆ کتێبخوێندنەوە‪ ،‬ئیتر ئەوە لە پارادۆکسێک‬ ‫دەچێت‪ ،‬کە ئێمە هەموومان تێیدا دەژین‪.‬‬

‫بۆچی کتێب‬ ‫تەواو بکەین؟‬

‫ژمار ‌ه (‪ )443‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/2/2‬‬

‫‪2‬‬

‫هونەری ڕۆماننووسین‬

‫««‬

‫گفتوگۆ لەگەڵ میالن کۆندێرادا‬

‫«‬

‫ڕۆماننووس هیچ فەلسەفەیەکی نییە!‬ ‫خەڵک زۆرجار باس لە فەلسەفەی چایکۆف‬ ‫دەکەن‪ ،‬یان هیی کافکا‪ ،‬یان میوزڵ‪ .‬بەس‬ ‫تۆ هەوڵ بدە فەلسەفەیەکی مەحکەم لە‬ ‫نووسینەکانیاندا بدۆزیتەوە‬

‫«‬

‫ئەو فەیلەسووفانەی‬ ‫ڕۆمان دەنووسن‪ ،‬لە ڕۆماننووسی ساختە بەوالوە‬ ‫هیچی تر نین‪ .‬نە ڤۆڵتێر و نە کامو پەییان بەوە‬ ‫نەبردووە «کە ڕۆمان خۆی بە تەنیا دەتوانێت‬ ‫پەی پێ بەرێت‪».‬‬ ‫یەکخســتنی ڕیوائــی ئەمانــەن‪ )١( :‬کوالێتــی توخمــە‬ ‫جیاوازەکان؛ (‪ )٢‬وابەســتەیی کــۆی ڕۆمانەکە پێکەوە‪.‬‬ ‫سازدانی‪ :‬کریستیان سالمن ‪ -‬پاریس ڕیڤیو‬ ‫بیرمە ئەو ڕۆژەی «فریشتەکان» بەشی سێیەمی کتێبی‬ ‫لە ئینگلیزییەوە‪ :‬ژوان جەالل‬ ‫«پێکەنیــن و بیرچوونــەوە»م تــەواو کرد‪ ،‬بــێ ئەندازە‬ ‫شانازیم بە خۆمەوە دەکرد‪ .‬دڵنیا بووم کە کلیلی ڕێگایەکی‬ ‫به‌شی دووه‌م‬ ‫تــازەی یەکخســتنی ڕیوائیــم دۆزیوەتەوە‪ .‬تێکســتەکە‬ ‫سالمن‪ :‬بەکارهێنانی میتافۆری فرەدەنگی و چەسپاندنی لــەم توخمانە پێکهاتبــوو‪ )١( :‬حیکایەتی دوو قوتابیی‬ ‫لەســەر ئەدەبیــات‪ ،‬ئایا لە ڕاســتیدا داواکارییەکی وەها مێینــە و مەلەکردنیــان لــە هــەوادا؛ (‪ )٢‬گێڕانەوەیەکی‬ ‫لەســەر چۆنێتیی ڕۆمان دروست ناکات‪ ،‬کە مەحاڵ بێت ئۆتۆبایۆگرافی؛ (‪ )٣‬لێکۆڵینەوەیەکی ڕەخنەیی لەســەر‬ ‫کتێبێکی فێمینیستی؛ (‪ )٤‬ئەفسانەی فریشتەیەک لەگەڵ‬ ‫بەدی بهێنرێت؟‬ ‫کۆندێــرا‪ :‬دەکرێــت ڕۆمــان توخمی دەرەکــی بە دوو شــەیتاندا؛ (‪ )٥‬گێڕانــەوەی خەونی فڕینــی پۆڵ ئێلوار‪،‬‬ ‫ڕێــگا بگرێتــە خۆی‪ .‬لە گەشــتەکانیدا‪ ،‬دۆن کیســۆتێ‪ ،‬بەسەر پراگدا‪ .‬هیچ کام لەم توخمانە نەدەکرا بێ ئەوانی‬ ‫کارەکتەرگەلێکی زۆر دەناســێت‪ ،‬کە حیکایەتی خۆیانی تر هەبن‪ ،‬هەر یەکێکیان ئەوانی تر پیشان دەدا و ڕوونیان‬ ‫بــۆ دەگێڕنــەوە‪ .‬لــەم ڕێگایــەوە‪ ،‬چیرۆکی ســەربەخۆ دەکاتەوە‪ ،‬لە کاتێکدا هەموویان یەک تێما شی دەکەنەوە‬ ‫خراونەتە ناوی و لە چوارچێوەی ڕۆمانەکەدا جێی خۆیان و یەک پرسیار دەکەن‪« :‬فریشتە چییە؟»‬ ‫بەشی شەشەم‪ ،‬دیسان بەناونیشانی «فریشتەکان»ـەوە‬ ‫کردووەتــەوە‪ .‬ئــەم جــۆرە لە یەکخســتن‪ ،‬بــە زۆری لە‬ ‫ڕۆمانەکانی سەدەی حەڤدە و هەژدەدا هەبوون‪ .‬ئەگەرچی پێکهاتــووە لــە‪ )١( :‬گێڕانــەوەی خەونێــک بــە مردنی‬ ‫برۆک‪ ،‬لە جیاتی جێکردنەوەی چیرۆکی هانا وێندلینگ لە تامینــاوە؛ (‪ )٢‬گێڕانەوەیەکــی ئۆتۆبایۆگرافــی مردنــی‬ ‫چیرۆکە سەرەکییەکەی ئێسک و هیوگەناودا‪ ،‬وای کردووە باوکــم؛ (‪ )٣‬کاردانــەوەی میوزیکۆلۆجــی؛ (‪)٤‬‬ ‫هەردووکیــان هاوشــانی یەکتر خۆیان بکەنەوە‪ .‬ســارتر کاردانەوەکان بەرامبەر ئەو پەتای بیرچوونەوەیەی پراگی‬ ‫(لە هەڵپەســاردن دا) و دوس پاسوســیش بەر لەو‪ ،‬بە وێران کردووە‪ .‬پەیوەندی نێوان باوکم و ئەشــکەنجەدانی‬ ‫هەمان شێوە ئەم تەکنیکی هاوشانییەیان بەکار هێناوە‪ .‬تامینا لەالیەن منداڵەکانەوە چییە؟ ئەوە «پێکگەیشتنی‬ ‫ئەگەرچــی مەبەســتەکەیان ئــەوە بــووە‪ ،‬دوو چیرۆکی مەکینەیەکی دروومان و چەترێکە» لەسەر مێزی تێماکە‪،‬‬ ‫ڕیوائیی جیاواز پێکەوە ببەســتنەوە‪ ،‬بە دەربڕینێکی تر‪ ،‬بە قەرزکردنی ئیمیجەکەی لۆتغیامو‪ .‬فرەدەنگیی ڕیوائی‬ ‫توخمگەلــی هۆمۆجینی زیاتر لە توخمگەلی هیترۆجینی زیاتــر شــیعرییەتە هەتا تەکنیک‪ .‬لە هیچ شــوێنێکی تر‬ ‫وەک لــە حاڵەتــی برۆکــدا‪ .‬جگــە لەوەش‪ ،‬ئــەم جۆرە ناتوانم نموونەی شــیعرییەتی فرەدەنگی لــە ئەدەبیاتدا‬ ‫بەکارهێنانی تەکنیکەی ئەوان‪ ،‬بەوەی زیادە میکانیکییە بدۆزمــەوە‪ ،‬بەاڵم زۆر سەرســام بووم بــە دوا فیلمەکانی‬ ‫و خاڵییــە لــە شــیعرییەت‪ ،‬مــن سەرســام دەکات‪ .‬بۆ ئــاالن غینی‪ .‬ئەو جۆرە بەکارهێنانەی یەکخســتنی ئەو‪،‬‬ ‫وەسفکردنی ئەم فۆڕمە لە داڕشتن‪ ،‬تێرمێکی باشترم بە شایستەی ڕێزە‪.‬‬ ‫خەیاڵدا نایەت جگە لە «فرەدەنگی» و «یەکخستن» و‬ ‫ســالمن‪ :‬یەکخســتن کەمتــر لــە «ســووکەڵەیی‬ ‫لەوەش زیاتر‪ ،‬لێکچواندنی بە مۆسیقا بە کەڵک دێت‪ .‬بۆ لەتاقەتبەدەری بوون»دا دەردەکەوێت‪.‬‬ ‫نموونە‪ ،‬یەکەم شت کە لە بەشی سێی «ڕۆشتوو بە دەم‬ ‫کۆندێــرا‪ :‬ئامانجەکــەی من ئەوە بوو‪ .‬لەوێدا‪ ،‬ویســتم‬ ‫خــەوەوە» ناڕەحەتم دەکات ئەوەیە‪ ،‬کە پێنج توخمەکە خــەون و گێڕانــەوە و کاردانەوە لە تەوژمێکــی نادیار و‬ ‫هیچیان یەکســان نین‪ .‬لە کاتێکدا‪ ،‬یەکسانبوونی هەموو تەواو سرووشــتیدا پێکەوە هەڵقوڵێن‪ .‬بەاڵم خاســیەتی‬ ‫دەنگەکان لە یەکخستنی مۆسیقیدا یاسایەکی سەرەتایی فرەدەنگیی ڕۆمانەکە لە بەشی شەشدا زۆر بەرجەستەیە‪:‬‬ ‫بنەڕەتییە‪ ،‬سینێ کوا نۆن‪ .‬لە کارەکەی برۆکدا‪ ،‬توخمی چیرۆکــی کوڕەکــەی ســتالین‪ ،‬کاردانــەوەی تیۆلۆجی‪،‬‬ ‫یەکەم (گێڕانەوەی ڕیوائیی ئێسک و هیوگەناو) جێیەکی ڕووداوێکی سیاســی لە ئاسیا‪ ،‬مردنی فرانز لە بانگکۆک‬ ‫فیزیکی زیاتر لە توخمەکانی تر داگیر دەکات و تەنانەت و پرســەکەی تۆمــاس لە بۆهیمیا‪ ،‬بە هەمان پرســیاری‬ ‫لــەوەش گرنگتــر‪ ،‬بــە ئەندازەیەک نرخــی دراوەتێ‪ ،‬کە ئەبــەدی پێکەوە بەســتراونەتەوە‪« :‬پووچــی چییە؟»‬ ‫بەســتراوەتەوە بــە بەشــەکانی پێشــووی ڕۆمانەکــەوە ئەم بڕگە فرەدەنگییە ئەو کۆڵەکەیەیە‪ ،‬کە ســەرلەبەری‬ ‫و لەبــەر ئــەوەش ئەرکــی پێکگرێدانــەوەی ڕۆمانەکەی ستراکتۆری ڕۆمانەکەی ڕاگرتووە‪ .‬ئەوە کلیلی کردنەوەی‬ ‫دراوەتــێ‪ .‬جــا بۆیە ســەرنجێکی زیاتر بۆ خــۆی دەبات نهێنیی نەخشەسازییەکەیەتی‪.‬‬ ‫و هەڕەشــەی بچوککردنــەوەی هاوەڵیی لــە توخمەکانی‬ ‫سالمن‪ :‬بە پێویستکردنی «لێکۆڵینەوەیەکی ڕیوائیی‬ ‫تــر دەکات‪ .‬دووهەمیــن شــت‪ ،‬کــە ناڕەحەتــم دەکات تایبەتــی‪ »،‬تــۆ بڕێــک دوودڵیــت پیشــاندا دەربــارەی‬ ‫ئەوەیــە کــە فییوگێکی باخ بێ هیــچ کام لە دەنگەکانی لێکۆڵینەوە لەســەر شــکاندنی بەها‪ ،‬کە لە ڕۆیشتوو بە‬ ‫تــر پێی ناکرێــت‪ ،‬چیرۆکەکەی هانــا وێندلینگ یان ئەو دەم خەوەوەدا دەبینرێت‪.‬‬ ‫لێکۆڵینەوەیــەی شــکاندنی بەها‪ ،‬زۆر بــاش دەتوانن بە‬ ‫کۆندێرا‪ :‬لێکۆڵینەوەیەکی نایابە!‬ ‫تەنیا ببنە کارێکی سەربەخۆ‪ .‬بە جیاجیا‪ ،‬هیچ نە لە مانا‬ ‫ســالمن‪ :‬تۆ گومانت دەربارەی شــێوازی یەکخســتنی‬ ‫و نە لە کوالێتی خۆیان لە دەست نادەن‪.‬‬ ‫لەگــەڵ ڕۆمانەکــەدا هەیــە‪ .‬برۆک هیچ دەســت لە زمانە‬ ‫بــە بۆچوونــی مــن‪ ،‬پێداویســتییە ســەرەتاییەکانی زانستییەکەی هەڵناگرێت‪ ،‬ئەو بۆچوونەکانی ڕاستوڕەوان‬

‫دەخاتــە ڕوو‪ ،‬بــێ ئــەوەی خــۆی لە پشــت یەکێک لە‬ ‫کارەکتەرەکانییەوە بشــارێتەوە‪ -‬بەو شــێوازەی مان یان‬ ‫میــوزل دەیکەن‪ .‬ئایا ئەوە ئیزافە ڕاســتەقینەکەی برۆک‬ ‫نییە‪ ،‬تەحەددایەکی تازەی ئەو نییە؟‬ ‫کۆندێرا‪ :‬ئەمە ڕاســتە و ئەو بە باشی ئازایەتیی خۆی‬ ‫دەناســێت‪ .‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەشــدا سەرکێشییەک هەیە‪:‬‬ ‫لێکۆڵینەوەکــەی ئەو دەتوانرێت وەک کلیلی ئایدیۆلۆجی‬ ‫بــۆ ڕۆمانەکەی بخوێنرێتــەوە و فام بکرێت‪ ،‬وەک ئەوەی‬ ‫«حەقیقەتە‪ »،‬بەوەش دەشێت باقیی ڕۆمانەکە تەنیا وەک‬ ‫ڕوونکردنەوەی بیروباوەڕێکی لێ بێت‪ .‬ئەوسا هاوسەنگیی‬ ‫ڕۆمانەکــە تێکدەچێــت؛ حەقیقەتــی لێکۆڵینەوەکە زۆر‬ ‫سەنگین دەبێت و نەخشەسازیی ناسکی ڕۆمانەکە مەترسی‬ ‫داڕمانی دەکەوێتە ســەر‪ .‬ڕۆمانێک‪ ،‬کە هیچ خواستێکی‬ ‫نییە شەرحی توێژینەوەیەکی فەلسەفی بێت (برۆک قینی‬ ‫لــەو جــۆرە ڕۆمانانەیە!) دەشــێ وای لــێ بێت ڕێک بەو‬ ‫شــێوازە بکەوێتەوە‪ .‬چۆن دەتوانرێت لێکۆڵینەوەیەک لە‬ ‫ڕۆمانێکدا یەکبخرێت؟ گرنگە یەک ڕاستی بنچینەییت لە‬ ‫بیر بێت‪ :‬خودی ناوەڕۆکی بیرکردنەوە لەو لەحزەیەدا کە‬ ‫خرایە ڕۆمانێکــەوە‪ ،‬دەگۆڕێت‪ .‬لــە دەرەوەی ڕۆمانەکە‪،‬‬ ‫تۆ لە ناوچەی دڵنیاییدایت‪ :‬فەیلەسوف‪ ،‬سیاسەتمەدار‪،‬‬ ‫دەرگاوان‪ -‬دڵنیــان لــەوەی کــە دەیڵێن‪ .‬بــەاڵم ڕۆمان‪،‬‬ ‫ناوچەیەکە کە تۆ تێیدا دڵنیایی نابەخشیت؛ ناوچەیەکە‬ ‫بۆ یاریکردن و گریمانەکردن‪ .‬بیرکردنەوە لە ڕۆماندا هەر‬ ‫لە ناوەڕۆکی خۆیدا گریمانەیییە‪.‬‬ ‫ســالمن‪ :‬بەاڵم ڕۆماننووس بۆ بیەوێت مافی دەربڕینی‬ ‫فەلسەفەی خۆی لە ڕۆمانەکەیدا بە ئاشکرا و شێلگیرانە‪،‬‬ ‫لە خۆی بسەنێتەوە؟‬ ‫کۆندێــرا‪ :‬چونکــە ڕۆماننووس هیچ فەلســەفەیەکی‬ ‫نییــە! خەڵــک زۆرجار بــاس لە فەلســەفەی چایکۆف‬ ‫دەکەن‪ ،‬یان هیی کافکا‪ ،‬یان میوزڵ‪ .‬بەس تۆ هەوڵبدە‬ ‫فەلسەفەیەکی مەحکەم لە نووسینەکانیاندا بدۆزیتەوە!‬ ‫تەنانــەت کاتێــک بیرۆکەکانــی خۆیــان لــە دەفتەری‬ ‫یادداشتەکانیاندا دەخەنە ڕوو‪ ،‬بیرۆکەکان زیاتر ڕاهێنانی‬ ‫فیکــری و یاریکردن بە پارادۆکس یان کاری ســەرپێین‬ ‫نەک دەرخســتەی فەلســەفی‪ .‬ئەو فەیلەسووفانەش کە‬ ‫ڕۆمان دەنووسن‪ ،‬لە ڕۆماننووسی ساختە بەوالوە هیچی‬ ‫تر نین‪ ،‬کە فۆڕمی ڕۆمان بۆ شەرحکردنی بیرۆکەکانیان‬ ‫بەکاردەهێنــن‪ .‬نــە ڤۆڵتێــر و نــە کامو پەییــان بەوە‬ ‫نەبــردووە «کــە ڕۆمان خۆی بە تەنیــا دەتوانێت پەی‬ ‫پێ بەرێت‪ ».‬من تەنیا یەک دانەیان لێ دەردەکەم‪ ،‬کە‬ ‫ئەوەش دیدرۆتی ژاک لی فاتالیستە‪ .‬چ موعجیزەیەکە! لە‬ ‫سنوورەکانی ڕۆمانەکە پەڕیووەتەوە و ئەو فەیلەسووفە‬ ‫جددییە بووەتە بیرمەندێکی قۆشــمەچی‪ .‬یەک ڕستەی‬ ‫جــددی چییــە لــەو ڕۆمانەدا نییــە‪ -‬هەموو شــتەکانی‬ ‫قۆشــمەن‪ .‬لەبەر ئەوەشــە ئەو ڕۆمانە لە فڕانس هێندە‬ ‫زاڵمانە بە کەم گیراوە‪ .‬لە ڕاســتیدا‪ ،‬ژاک لی فاتالیست‬ ‫هەموو ئەو شــتانەی تێدایە کە فڕانس لە دەســتی داوە‬ ‫و ناشیەوێت بیگەڕێنێتەوە‪ .‬لە فڕانس بیرۆکە بە باشتر‬ ‫دادەنرێت لە کار‪ .‬ژاک لی فاتالیست وەرناگێڕدرێتە سەر‬ ‫زمانی بیرۆکە و لەبەر ئەوەش لە نیشــتیمانی بیرۆکەدا‬

‫فام ناکرێت‪.‬‬ ‫ســالمن‪ :‬لــە «گاڵتــە»دا‪ ،‬ئــەوە یارۆســاڤە بــرەو‬ ‫بــە تیۆریــی میوزیکۆلۆجــی دەدات‪ .‬بۆیــە کارەکتــەرە‬ ‫گریمانەییەکــەی خەیاڵــی‪ ،‬بــە دیــار دەکەوێــت‪ .‬بەاڵم‬ ‫مێدیتەیشــنە میوزیکۆلۆجییەکانــی کتێبــی پێکەنیــن و‬ ‫بیرچوونــەوە‪ ،‬دەگەڕێنــەوە بــۆ نووســەرەکە‪ ،‬بۆ خۆت‪.‬‬ ‫کەواتە من چۆن بزانم ئایا ئەمانە گریمانەن یان دڵنیایی؟‬ ‫کۆندێــرا‪ :‬ئــەوە هەمــووی دەکەوێتە ســەر تۆنەکە‪.‬‬ ‫مەبەســتی من ئەوەیە لە یەکەمین وشــەکانەوە تۆنێکی‬ ‫قۆشــمەچییانە‪ ،‬گاڵتەجاڕانە‪ ،‬تووڕەکەرانە و ئەزموونی‬ ‫یان پرســیاری بدەم بە بیرکردنەوەکان‪ .‬هەموو بەشــی‬ ‫شەشــی ســووکەڵەیی لەتاقەتبەدەری بوون («مارچی‬ ‫مەزن») لێکۆڵینەوەیەکە لەسەر پووچێتی‪ ،‬کە تەفسیری‬ ‫توێژینەوەیەک دەکات‪ :‬پووچێتی ئینکاریکردنی موتڵەقە‬ ‫لــە بوونی پیســایی‪ .‬گرنگی ئەم مێدیتەیشــنە لەســەر‬ ‫پوچێتــی بــۆ مــن مەســەلەی مــردن و ژیانە‪ .‬لەســەر‬ ‫بیرکردنەوەیەکــی یەجگار زۆر‪ ،‬ئەزمــوون‪ ،‬لێکۆڵینەوە‬ ‫و تەنانــەت خۆشەویســتیش بۆی بنیات نــراوە‪ .‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەشــدا تۆنەکــە هەرگیــز جددی نییــە؛ ئەزموونییە‪.‬‬ ‫ئــەم لێکۆڵینەوەیە لــە دەرەوەی ئەم ڕۆمانەدا شــتێک‬ ‫نییە بیری لێ بکرێتەوە‪ ،‬ئەوە مێدیتەیشــتنێکی ڕیوائی‬ ‫پەتییە‪.‬‬ ‫ســالمن‪ :‬فرەدەنگی لــە ڕۆمانەکانی تــۆدا ڕەگەزێکی‬ ‫تریش لە خۆی دەگرێت‪ ،‬خەون‪-‬گێڕانەوە‪ .‬تەواوی بەشی‬ ‫دووەمــی ژیــان وا لە شــوێنێکی دیکــە ی گرتووەتەوە‪،‬‬ ‫ئــەوە بنەڕەتــی بەشــی شەشــەمی کتێبــی پێکەنین و‬ ‫بیرچوونەوەیە و بە درێژایی ســووکەڵەیی لەتاقەتبەدەری‬ ‫بوون دا‪ ،‬لە ڕێی خەونەکانی تریزاوە‪ ،‬دەڕوات‪.‬‬ ‫کۆندێرا‪ :‬ئەو بڕگانە دەشێت زۆر ئاسانیش لەوانی تر‬ ‫بمانخەنە هەڵەتێگەیشــتنەوە‪ ،‬چونکە خەڵک دەیانەوێت‬ ‫جۆرە پەیامێکی سیمبۆلییان تێدا بدۆزنەوە‪ .‬هیچ کۆدێک‬ ‫لــە خەونەکانی تریزادا نییە بۆ کردنەوە‪ .‬ئەوانە شــیعرن‬ ‫لەبــارەی مردنەوە‪ .‬ماناکەیان لــە جوانییەکەیاندایە‪ ،‬کە‬ ‫خەوی موگناتیســی لە تێرێزا دەخەن‪ .‬بەو بۆنەیەوە‪ ،‬تۆ‬ ‫ئەوە دەزانیت کە خەڵک نازانن چۆن کافکا بخوێننەوە‪ ،‬بە‬ ‫سادەیی لەبەر ئەوەی دەیانەوێت کۆدەکانی ئەو بکەنەوە؟‬ ‫لە جیاتی دڵیان بە خەیاڵە ناوازەکەی خۆش بێت‪ ،‬ئەوان‬ ‫بــۆ کۆد دەگەڕێن و هیچ ســەوز ناکەن کلیشــێ نەبێت‪:‬‬ ‫ژیان ئەبســوردە (یان ئەبسورد نییە)‪ ،‬دەست بە خودادا‬ ‫ناگات (یان بەردەســتە)‪ ،‬وە هەروەها‪ .‬تۆ ناتوانیت هیچ‬ ‫لــە هونەر تێبگەیت‪ ،‬بە تایبەتی هونەری مۆدێرن‪ ،‬ئەگەر‬ ‫لــەوە تێنەگەیت ئەو خەیاڵە خۆی لــە خۆیدا بەهایەکە‪.‬‬ ‫نۆڤالیس ئەوەی دەزانی کاتێک ستایشی خەونی دەکرد‪.‬‬ ‫«خەونــەکان لــە یەکنەوایی ژیــان دەمانپارێــزن‪ »،‬ئەو‬ ‫گوتوویەتــی‪« ،‬خەونەکان لە جددییەت ئازادمان دەکەن‪،‬‬ ‫بە هۆی خۆشی یارییەکانیانەوە‪ ».‬ئەو یەکەم کەس بوو‬ ‫لەو ڕۆڵە تێبگات‪ ،‬کە خەون و خەیاڵی خەونئاسا دەتوانن‬ ‫لــە ڕۆمانــدا بیگێڕن‪ ».‬ئەو پالنی وابــوو بەرگی دووەمی‬ ‫هاینڕیــش ڤۆن ئۆفتەدینوەک ڕیوایەتێک بنووســێت‪ ،‬کە‬ ‫تێیدا خەون و ڕاستی وەها تێکبئاڵێنێت‪ ،‬کە چیتر کەس‬

‫نەتوانێت بزانێت کامە کامەیە‪ .‬بەداخەوە‪ ،‬هەموو ئەوەی‬ ‫لە بەرگی دووەم ماوەتەوە‪ ،‬ئەو یادداشــتانەن کە تێیدا‬ ‫نۆڤالیس باسی نیازجوانییەکەی دەکات‪ .‬سەت ساڵ دوای‬ ‫ئەوە‪ ،‬کافکا خواســتەکەی ئەوی بەدیهێنا‪ .‬ڕۆمانەکانی‬ ‫کافکا پێکداتوانەوەی خەون و ڕاستین؛ یانی نە خەونن نە‬ ‫ڕاستی‪ .‬زیاتر لە هەر شتێک کافکا‪ ،‬شۆڕشێکی جەمالیی‬ ‫هێنایــە ئــارا‪ .‬موعجیزەیەکــی جەمالــی‪ .‬بێگومان کەس‬ ‫ناتوانــێ ئەوە دووبارە بکاتەوە‪ ،‬کە ئەو کردی‪ .‬بەاڵم من‬ ‫لەگــەڵ ئەو و لەگەڵ نۆڤالیســدا هاوبەشــی ئەو حەزەم‪،‬‬ ‫کە خەون و وێناکردنی خەون بهێنمە ڕۆمانەوە‪ .‬شێوازی‬ ‫من بــۆ کردنی ئەمە‪ ،‬ڕووبەڕوو وەســتاندنی فرەدەنگییە‬ ‫زیاتر‪ ،‬وەک لە پێکداتواندنەوەی خەون و ڕاستی‪ .‬خەون‪-‬‬ ‫گێڕانەوە یەکێکە لە ڕەگەزەکانی یەکخستن‪.‬‬ ‫ســالمن‪ :‬هیچ فرەدەنگییەک لە بەشــی کۆتاییکتێبی‬ ‫پێکەنین و بیرچوونەوە دا نییە و لەگەڵ ئەوەشدا ڕەنگە‬ ‫ئــەوە سەرنجڕاکێشــترین بەشــی کتێبەکە بێــت‪ ،‬کە لە‬ ‫چواردە چاپتەر پێکهاتووە‪ ،‬کە باری ئیرۆتیکیی لە ژیانی‬ ‫یەک پیاودا‪ -‬جان‪ ،‬دەگێڕیتەوە‪.‬‬ ‫کۆندێــرا‪ :‬تێرمێکــی تری میوزیکاڵ‪ :‬ئــەم گێڕانەوەیە‬ ‫«تێمایــەک بــە جیاوازییەوە‪».‬یە‪ .‬تێماکە ســنوورێکە‪،‬‬ ‫لەودیوییــەوە شــتەکان ماناکانیــان لە دەســت دەدەن‪.‬‬ ‫قەدی ژیانمان یەکســەر بە نزیک بوونەوە لە ســنوورەکە‬ ‫دەکرێتــەوە و ئێمــە هــەر لەحزەیــەک بێت سەرکێشــی‬ ‫پەڕینــەوە لــە ســنوور دەکەیــن‪ .‬چــواردە چاپتەرەکە‪،‬‬ ‫چل باری جیاوازی هەمان الیەنی ئیرۆتیســیزمن لەســەر‬ ‫سنووری نێوان ماناداری و بێماناییدا‪.‬‬ ‫سالمن‪ :‬تۆ پێناســەی کتێبی پێکەنین و بیرچوونەوە‬ ‫بە «ڕۆمانێک لــە فۆڕمی جیاوازدا» دەکەیت‪ .‬بەاڵم ئایا‬ ‫هێشتا هەر ڕۆمانە؟‬ ‫کۆندێــرا‪ :‬پێکەوەگونجان لە نێــوان کردارەکاندا نییە‪،‬‬ ‫هــەر بۆیەش لــە ڕۆمان ناچێت‪ .‬خەڵکــی ناتوانن وێنای‬ ‫ڕۆمان بێ ئەو پێکەوەگەنجانە بکەن‪ .‬تەنانەت ئەزموونی‬ ‫نوڤو ڕۆمانلەسەر پێکەوەگونجانی کردار (یان بێ کرداری)‬ ‫بنیات نرابوو‪ .‬ستێرن و دایدەرۆت خۆیان بەوە خۆشحاڵ‬ ‫کردبــوو‪ ،‬پێکەوەگونجانەکــە هێنــدە ناســک بکەنــەوە‬ ‫قابیلی شکان بێت‪ .‬گەشــتەکەی جاک و سەرگەورەکەی‬ ‫بەشــێکی کەمتری ژاک لی فاتالیستی گرتووەتەوە‪ ،‬جگە‬ ‫لــە بیانوویەکی کۆمیکی بۆ جێکردنەوەی حیکایەتەکان‪،‬‬ ‫چیرۆکــەکان‪ ،‬بیرکردنــەوەکان هیچــی تر نییــە‪ .‬لەگەڵ‬ ‫ئــەوەی ئەم بیانووە‪ ،‬ئەم «چوارچێوەیە» پێویســتە بۆ‬ ‫ئەوەی ڕۆمانێک وەها لێ بکات لە ڕۆمان بچێت‪ .‬لە کتێبی‬ ‫پێکەنین و بیرچوونەوەدا چیتر ئەو جۆرە بیانووە بوونی‬ ‫نییە‪ .‬ئــەوە یەکگرتنەوەی تێمــاکان و جیاوازییەکانیانە‬ ‫ســەرجەمی پێکەوە بەســتووەتەوە‪ .‬ئایا ڕۆمانە؟ بەڵێ‪.‬‬ ‫ڕۆمان مێدیتەیشــنێکە لەســەر بوون‪ ،‬بینینــی ناوەوەی‬ ‫کارەکتەرە خەیاڵییەکانە‪ .‬فۆڕمەکە ئازادییەکی بێسنوورە‪.‬‬ ‫بــە درێژایی مێژووەکەی‪ ،‬ڕۆمــان هەرگیز نەیزانیوە چۆن‬ ‫سوود لە ئیمکانییەتە بێکۆتاییەکانی وەربگرێت‪ .‬دەرفەتی‬ ‫خۆی لە دەست داوە‪.‬‬ ‫سالمن‪ :‬بەاڵم جگە لە کتێبی پێکەنین و بیرچوونەوە‪،‬‬ ‫ڕۆمانەکانــت لەســەر یەکبوونــی کــردار بنیات نــراون‪،‬‬ ‫ئەگەرچی لە ڕاســتیدا لــە ســووکەڵەیی لەتاقەتبەدەری‬ ‫بووندا جیاوازییەکانی بێ قەیدوبەندترە‪.‬‬ ‫کۆندێــرا‪ :‬بەڵــێ‪ ،‬بەاڵم جــۆرە یەکبوونێکــی گرنگتر‬ ‫تەواوی کردوون‪ :‬یەکبوونی پرســیارە میتافیزیکییەکان‪،‬‬ ‫یەکبوونــی مۆتیفەکان و دواتــر جیاوازییەکان (مۆتیفی‬ ‫دایکوباوکایەتــی لــە ئاهەنگی ماڵئاواییدا‪ ،‬بــۆ نموونە)‪.‬‬ ‫بــەاڵم دەمەوێــت ســەرباری هەمــوو ئەوانــە جەخــت‬ ‫بکەمــەوە‪ ،‬کــە ڕۆمان بە شــێوەیەکی بنەڕەتی لەســەر‬ ‫ژمارەیــەک وشــەی فێندەمێنتاڵی بنیــات دەنرێت‪ ،‬وەک‬ ‫زنجیرە یادداشــتەکانی شــۆنبێرگ‪ .‬لــە کتێبی پێکەنین‬ ‫و بیرچوونــەوەدا‪ ،‬زنجیرەکــە ئەمەیــە‪ :‬بیرچوونــەوە‪،‬‬ ‫پێکەنین‪ ،‬فریشتەکان‪« ،‬لیتۆست‪ ،»،‬سنوور‪ .‬لە درێژایی‬ ‫ڕۆمانەکەدا‪ ،‬ئەم پێنج وشەکلیلە لێکدانەوەیان بۆ کراوە‪،‬‬ ‫لێیان کۆڵراوەتەوە‪ ،‬پێناســە کراون‪ ،‬پێناســەکراونەتەوە‬ ‫و بەو جــۆرە گوێزراونەتەوە بــۆ کاتەگۆرییەکانی بوون‪.‬‬ ‫ڕۆمانەکە لەســەر ئــەم چەند کاتەگۆرییە وەســتاوە‪ ،‬بە‬ ‫هەمان شێوەی وەســتانی خانوویەک بە دارەڕا‪ .‬دارەڕای‬ ‫ســووکەڵەیی لەتاقەتبــەدەری بــوون ئەمانــەن‪ :‬کێش‪،‬‬ ‫ســووکەڵەیی‪ ،‬ڕۆح‪ ،‬جەســتە‪ ،‬مارچی مەزن‪ ،‬پیســایی‪،‬‬ ‫پووچــی‪ ،‬بەزەیــی‪ ،‬ســەرەگێژە‪ ،‬بەهێــزی و الوازی‪.‬‬ ‫لەبەر خاســیەتی کاتەگۆرییەکەیان‪ ،‬ئەم وشــانە ناکرێت‬ ‫مورادیفەکانیــان لەجیاتــی بــەکار بێت‪ .‬ئەمە هەمیشــە‬ ‫دەبێــت دووبــارە و چەندبــارە بــۆ وەرگێــڕەکان ڕوون‬ ‫بکرێتــەوە‪ ،‬ئەو وەرگێڕانەی– بە هۆی گرنگیدانیانەوە بە‬ ‫«ستایڵی باش»‪ -‬هەوڵدەدەن خۆیان لە دووبارەکردنەوە‬ ‫بەدوور بگرن‪.‬‬

‫««‬ ‫‪ ٣٢‬جیاوازی لە نێوان ئۆرهان پاموك و یەشار کەمالدا‬ ‫ژمار ‌ه (‪ )443‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/2/2‬‬

‫و‪ .‬لە تورکییەوە‪ :‬بەکر شوانی‬ ‫بەشی یەکەم‬ ‫نووسەری تورکینووسی بەڕەچەڵەک کورد‬ ‫یەشار کەمال لە ساڵی ‪١٩٧٣‬وە بۆ وەرگرتنی‬ ‫خەاڵتی نۆبڵی ئەدەبیــات پاڵێوراوە‪ .‬کەچی‬ ‫بە پێچەوانەی پێشــبینیی خوێنەرانی کەمال‬ ‫و زۆرێــک لە ناوەندە ئەدەبییەکانی تورکیا و‬ ‫جیهانەوە‪ ،‬ئۆرهان پاموک لە ســاڵی ‪٢٠٠٦‬دا‬ ‫بوو بە یەکەم نووسەری تورکیاییی هەڵگری‬ ‫ئەو خەاڵتە‪ .‬هەفتەیەک دوای ئەوەی پاموک‬ ‫لــە ســتۆکهۆڵم خەاڵتەکــەی وەرگــرت‪ ،‬لــە‬ ‫بۆنەیەکی کولتووریدا لە ئیستانبوڵ پرسیاری‬ ‫ئەوەیــان لــە کەمال کــرد داخۆ بەخشــینی‬ ‫خەاڵتی نۆبڵی ئەدەبیات بە پاموک بڕیارێکی‬ ‫سیاســییە‪ ،‬یان ئەدەبی؟ ئەویش لە وەاڵمدا‬ ‫گوتی‪« :‬پرسیاری لەو جۆرە لە من ناکرێت‪.‬‬ ‫مــن لە ‪١٩٧٣‬وە بۆ خەاڵتی نۆبڵی ئەدەبیات‬ ‫پاڵێــوراوم و هەتــا مــردن بــە پاڵێــوراوی‬ ‫دەمێنمەوە‪».‬‬ ‫ســااڵنی دواتــر لــە میدیاکانــی تورکیادا‬ ‫گفتوگۆیەکی چڕ و پڕ هاتە ئاراوە ســەبارەت‬ ‫بــەوەی داخۆ کەمــال و پاموک کامیان زیاتر‬ ‫شایســتەی وەرگرتنی ئەو خەاڵتە جیهانی و‬ ‫ڕەونەقدارە جیهانییە بوون‪ .‬لەو بوارەدا وتار‬ ‫و لێکۆڵینەوەی زۆر نووسران و باڵو کرانەوە‪.‬‬ ‫ئەمــەی الی خــوارەوە دەقێکــی ڕەخنەگری‬ ‫تورک ســدیق ئاکبایرە کــە تیایدا کۆمەڵێک‬ ‫جیاوازیــی نێــوان کەمــال و پامــوک لە ‪٣٢‬‬ ‫خاڵــدا دەخاتەڕوو‪ .‬ئەم وتــارە لە کتێبێکی‬ ‫نووســەردایە بەنــاوی «ئەدەبیــات تێرمــان‬ ‫ناکات‪ ،‬هانمــان دەدات چای بخۆینەوە» کە‬ ‫ســاڵی ‪ ٢٠٠٧‬لەالیەن وەشــانخانەی «یۆڵجو‬ ‫دەرگیســی»یەوە لە ئیستانبوڵ چاپ و باڵو‬ ‫کراوەتەوە‪.‬‬ ‫ئــەم بــەراوردەی ئاکبایــر بەرهەمــی‬ ‫خوێندنــەوەی بەرهەمــی هــەردوو نووســەر‬ ‫و شــارەزابوونێتی لــە ئەدەبیــات و زمانــی‬ ‫میللەتەکــی خۆیدا‪ .‬نووســەر تــا ڕادەیەکی‬ ‫زۆر باش ســەرکەوتوو بووە لە خستنەڕووی‬ ‫ڕەوتــی ئەدەبی و ژیان و حەز و خوولیاکانی‬ ‫هەردوو نووســەردا‪ .‬بەاڵم ئاکبایر‪ ،‬لەبەر هەر‬ ‫هۆیــەك بێت‪ ،‬ئاماژەی بۆ کوردبوونی کەمال‬ ‫نەکردووە‪ ،‬بۆیە من الی خۆمەوە و هەر لێرەدا‬ ‫خاڵی ژمارە ‪ ٣٣‬بۆ ئەم بەراوردکارییانە زیاد‬ ‫دەکەم و دەنووســم‪ :‬ئۆرهان پاموک تورکە‪.‬‬ ‫بە زمانی دایک دەســتی بە خوێندن کردووە‬ ‫و بەهەمان زمان دەنووســێت دەنووســێت و‬ ‫دەدوێت‪ ...‬یەشــار کەمال کــوردە و لەالیەن‬ ‫دەوڵەتــی تورکزمانــەوە زمانــی کــوردی لە‬

‫«‬

‫‪3‬‬

‫خــۆی و میللەتەکەی قەدەغە کــراوە‪ .‬وەک منداڵیــی ئــەو بریتییــە لــە چوونــی لەگەڵ‬ ‫هەمــوو مندااڵنی میللەتەکــەی‪ ،‬ناچار کراوە دایکیدا بۆ بەیئۆغڵو بۆ بازاڕکردن‪ .‬ســەیری‬ ‫بــە زمانەکــەی پامــوک بخوێنێــت و بدوێت ئەو دووکانانە دەکات کە ڕۆمەکان بەڕێوەیان‬ ‫و بنووســێت و تەنانــەت داهێنانیشــی تێدا دەبەن‪ .‬زۆر زوو حاڵی دەبێت هەژارانی شــار‬ ‫و دانیشــتووانی کولیتــەکان‪ ،‬بەپێچەوانــەی‬ ‫بکات‪( ...‬وەرگێڕ‪)...‬‬ ‫ڕۆمەکانەوە‪ ،‬کەسانی خاوەن پرەستیژ نین‪.‬‬ ‫***‬ ‫یەشــار کەمال لە ماڵێکی پــڕ لە چیرۆک‬ ‫‪ .01‬ئۆرهــان پامــوک نووســەرێکی‬ ‫بــێ تراژیدیــا و «ســپی»یە‪ .‬لــە خەمــی و داســتان و بەیــت و بــەدەم گوێگرتــن لە‬ ‫خەیاڵکرددا دەژی‪ .‬الی ئەم‪ ،‬باوک سیمبولی گــەورە چیرۆکبێژانــەوە گــەورە دەبێت‪٤١ .‬‬ ‫ســەرکەوتنە‪ .‬باوکێکە بەردەوام گەشــت بۆ ساڵە لە گەڕەکی باسنکۆی نزیک لە گەڕەکی‬ ‫شــوێنە دوورەکان دەکات و کــەم دەدوێت و کولیتنشینەکان و دەریا دەژی‪ .‬لە گێڕانەوەی‬ ‫زۆر بێدەنــگ دەبێت‪ .‬گوینــدوز بەگی باوکی ئازارەکانــدا هێندە دەســتڕەنگین و لێهاتووە‬ ‫پاموک یەکێکە لە بەڕێوەبەرەکانی سەرەتای تــا ڕادەە ئەوەی باس لــەوە دەکات کۆتایی‬ ‫کردنــەوەی لقی کۆمپانیای (ئای بی ئێم) لە سااڵنی ‪ ١٩٤٠‬کاتێک فەرمانبەری کۆمپانیای‬ ‫تورکیا‪ .‬لە کۆمپانیاکانی «کۆچ هۆڵدینگ» و گاز بــووە‪ ،‬لە ماڵێکی یەکێك لە کۆاڵنەکانی‬ ‫«پەتکیم» پۆستی بەرزی وەک بەڕێوەبەری ئیســتانبوڵدا دڵی خۆی گوشیوە و ئەوپەڕی‬ ‫گشتی هەبووە‪ .‬الی پاموک‪ ،‬دایک گەرمییەکە هەوڵی داوە ســزا بۆ خاوەن ماڵ نەنووسێت‪.‬‬ ‫بۆ هەمیشە دەست پێوەگرتن‪ .‬دایک بۆ ئەو‪ ،‬یەکێك لە شــتە هەرە خۆشەکانی سەردەمی‬ ‫منداڵیی ئەم دانیشــتنە تــا دەمەوبەیانی بۆ‬ ‫چاوساغی ژیان و ئیستانبوڵە‪.‬‬ ‫یەشار کەمال ئەسمەرێکی «باشووری»یە گوێگرتن لەو چیرۆکبێژانەی کە دێنە ماڵیان‬ ‫و تراژیدیای خۆی وەک برین بۆ ناو ڕۆمانەکانی و مەتــەڵ و چیرۆک و داســتان و ئەفســانە‬ ‫گواستووەتەوە‪ .‬الی ئەم‪ ،‬باوک فانۆسێکە و دەگێڕنــەوە‪ .‬ئەڤینێکــی قــوڵ دەچێتە دڵی‬ ‫لــە تەمەنی منداڵیدا کوژاوەتەوە‪ .‬لە تەمەنی ئــەم منداڵــەوە‪ .‬داســتانەکانی ڕۆژهەاڵت لە‬ ‫پێنج ساڵیدا بە چاوی خۆی کوشتنی باوکی ناخی خۆیدا کۆدەکاتەوە‪ .‬لە هەر بەیتێکەوە‬ ‫دەبینێت‪ .‬لەو ســاتەوە زمانی دەگیرێت و تا زەرافەتێك فێر دەبێت‪.‬‬ ‫‪ .04‬ئۆرهــان پامــوک نەهاتووە بۆ شــار‪،‬‬ ‫تەمەنی دوازدە ســاڵی ناتوانێت قسە بکات‪.‬‬ ‫دایــک الی کەمــال هەمیشــە دوورییەکــە و بەڵکو شار وەک ئاو بەژێر پێیدا ڕێی کردووە‬ ‫تاســەی دەکرێت‪ .‬لە باشــوور هەموو شتێک و دەکات‪ .‬شــارییە و ڕۆژنامــە و گۆڤار و لە‬ ‫بەپێی دابونەریتــە و دایکی بێوەژنکەوتووی منداڵیشــدا کتێبی نەخش و نیگار لە هەمان‬ ‫«دووکانــی عەالدین» دەکڕێــت‪ .‬بەدرێژایی‬ ‫ئەویش‪ ،‬شوو بە مامی دەکات‪.‬‬ ‫‪ .02‬ئۆرهان پاموک لەبەرئەوەی لە تەمەنی ســااڵن خۆی لــە ژوورێكــدا قایــم دەکات و‬ ‫منداڵیــدا زۆر دەخوێنێتــەوە‪ ،‬چاوەکانی زوو ســااڵنی دواتــر خــەاڵت دەچنێتــەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫تێكدەچن‪ .‬چاویلکە لە چاو دەکات بۆ ئەوەی لەسەرەتای ژیانی نووســیاریدا کەس ئامادە‬ ‫نابێت ڕۆمانەکانی بۆ چاپ بکات‪.‬‬ ‫بتوانێت باشتر ببینێت‪.‬‬ ‫یەشار کەمال لە تەمەنی ‪ ٢٨‬ساڵیدا دێتە‬ ‫یەشــار کەمال لەبەرئــەوەی بە منداڵی لە‬ ‫ڕووداوێکدا چاوی ڕاســت لە دەســت دەدات‪ ،‬ئیســتانبوڵ و هەندێك پــارەی وردەی پێیە‬ ‫چاویلکــە لە چــاو دەکات‪ .‬کاتێك تەمەنی ‪ ٤‬لــە توورەکەیەکــدا کــە بە فانیلــەی ژێرەوە‬ ‫ســاڵە‪ ،‬مێردی پووری لە ڕۆژی قورباندا مەڕ دووردراوە‪ ٣ .‬مانــگ لــە پارکــی گوڵخانــە‬ ‫کــەوڵ دەکات‪ ،‬کێــردی دەســتی دەخزێت و دەنوێــت و هــەوڵ دەدات خــۆی لەتــەک‬ ‫شــاردا ڕابهێنێــت‪ .‬لــە توورەکەیەکی خامی‬ ‫دەچێت بە چاوی کەمالدا‪.‬‬ ‫‪ .03‬ئۆرهــان پامــوک لــە ماڵێکــی پێنج ســپیی بە مێو خۆشکراودا داکتیلۆ (ئامێری‬ ‫نهۆمیــدا کە لە هەر نهۆمێکدا پیانۆ و ژووری چاپ)ێکــی پێیــە و چاوەڕێیە لــە ڕۆژنامەی‬ ‫پڕ لە کتێب هەیە‪ ،‬گەورە دەبێت‪ ٥٤ .‬ســاڵە «جمهورییەت» کاری بدەنێ‪.‬‬ ‫‪ . 05‬ئۆرهــان پامــوک بەئەندازەیەک‬ ‫لە هەمــان ماڵدا دەژی‪ .‬ئەو ئاســوودەییەی‬ ‫کە خێزان بۆی دابین کردووە‪ ،‬نابێت بەهۆی بیــرکاری دەزانێــت و حەزی لــێ دەکات کە‬ ‫ئــەوەی ئــەم منداڵە دەوڵەمەندە کەســێکی دواجار لە زانکۆی تەکنیکی وەردەگیرێت‪.‬‬ ‫یەشار کەمال لە پۆلی سێیەمی ناوەندی‪،‬‬ ‫نازکەری لێ دەربچێت‪ .‬تەواو بەپێچەوانەوە‪،‬‬ ‫جاروبــار لەو ڕووەوە هەســت بــە تاوانباری بەهــۆی الوازبوونی لە بیرکاریدا‪ ،‬دەســت لە‬ ‫دەکات‪ .‬هەر لــە منداڵییەوە پەرە بە توانای خوێندن هەڵدەگرێت‪.‬‬ ‫‪ .06‬ئۆرهان پاموک لە شــەوانی ســاردی‬ ‫تێگەیشــتنی «ئەوانی تر» دەدات‪ .‬هەستی‬ ‫خۆڕاگرتن لەبەرامبەر ڕای جیاوازدا لە دەست زستاندا لەتاو بێزاری بە «کۆاڵنە تاریکەکان»ی‬ ‫نادات‪ .‬یەکێك لە شتە خۆشەکانی سەردەمی ئیستانبوڵدا دەسووڕێتەوە‪ .‬بیرەوەرییەکانی‬ ‫ڕابردوو لە دەنگی نەورەسەکاندا دەبینێتەوە‪.‬‬ ‫ناسنامەی داهێنان الی پاموک لە شاریبوون‬ ‫و خســتنەڕووی داهاتووی شار و کاراکتەری‬ ‫مرۆڤەکانەوە هێز وەردەگرێت‪.‬‬ ‫یەشــار کەمال لە گشــت نووســینەکانیدا‬ ‫و بــەردەوام لە قواڵیی هەنــاوەوە ئازاری بێ‬ ‫شوێنی و بێ نیشتمانی و بێکەسی دەچێژێت‪.‬‬ ‫وەســتای وەســفی نامۆیــی و قازیقولینگە‪.‬‬ ‫ناســنامەی داهێنان الی کەمال لە کۆچبەری‬ ‫و هەستی ناشاریبوونەوە هێز وەردەگرێت‪.‬‬ ‫‪ .07‬ئۆرهــان پاموک بۆ ئــەوەی ئیلهامی‬ ‫بۆ بێت‪ ،‬بێ ناوبەر لە هۆڵی ماڵەوە ئەمسەر‬ ‫و ئەوســەر دەکات‪ .‬پێــی وایــە بــۆ ئەوەی‬ ‫بەختــەوەر بێت‪ ،‬پێویســتە هەمــوو ڕۆژێک‬ ‫ماوەیــەک خــۆی بــە ئەدەبیاتەوە ســەرقاڵ‬ ‫بکات‪.‬‬ ‫یەشــار کەمــال درێژە بــە خوویەکی کۆن‬ ‫دەدات‪ ،‬واتــە لــە گرتووخانــەدا ئەمســەر‬ ‫و ئەوســەر دەکات‪ .‬پێــی وایــە بــۆ ئەوەی‬ ‫بەختــەوەر بێت‪ ،‬پێویســتە هەمــوو ڕۆژێک‬ ‫لەگەڵ چەند دۆستێکدا قسە بکات‪.‬‬ ‫‪ .08‬ئۆرهان پاموک ڕستەیەک دەنووسێت‪،‬‬ ‫دەیخوێنێتــەوە‪ ،‬بەدڵــی نییــە‪ ،‬کاغەزەکــە‬ ‫دەدڕێنێــت و فڕێــی دەدات و ســەرلەنوێ‬ ‫دەینووســێتەوە‪ .‬هەموو ڕۆژێک ‪ ١٠‬ســەعات‬ ‫خۆی لــە ژوورەوە قایــم دەکات و دوای نیو‬ ‫الپەڕە نووسین دەکەوێت‪.‬‬ ‫یەشــار کەمــال بەجۆرێــک پەنجــە بــە‬ ‫کلیلەکانــی داکتیلــۆدا دەنێــت وەک ئەوەی‬ ‫شــەڕی لەگەڵــدا بــکات‪ .‬بــە زرم و هوڕەوە‬ ‫دەنووســێت‪ .‬هەر دانیشــتنێکی ئەو چەندین‬ ‫الپەڕەی داستانێکی لێ بەرهەم دێت‪.‬‬

‫یەشار کەمال بۆ‬ ‫«خاڵیکردنەوەی هەناوی‬ ‫خۆی» ئەدەبیاتی‬ ‫هەڵبژاردووە و لە ژیانەوە‬ ‫ئەدەب دەخوڵقێنێت‬

‫‪ .09‬ئۆرهان پامــوک دەبینرێت‬ ‫لەگــەڵ چەنــد ڕۆشــنبیرێکی تردا‬ ‫لە بەیئۆغڵو ڕۆژنامەی «ئوێزگویر‬ ‫گویندەم» دەفرۆشێت‪.‬‬ ‫یەشــار کەمــال هەڵوێســتی‬ ‫ڕۆشــنبیرێک بەرجەســتە دەکات‬ ‫کــە بەنــاوی «دەســتێوەردانی‬ ‫مەدەنی»یەوە ڕۆڵێکی چاالکی لە‬ ‫مانگرتنەکاندا هەیە‪.‬‬ ‫‪ .10‬بەپێــی مــادەی ‪ ٣٠١‬لــە‬ ‫یاســای ســزادان دۆزێك لــە دژی‬ ‫ئۆرهــان پامــوک دەکرێتــەوە‪ .‬لە‬ ‫تورکیــا ‪ ١٦٩‬ئەکتــەر و نووســەر‬ ‫و سیاســەتمەدار و لە دەرەوەیش‬ ‫ئەوروپــا لــە پێناویدا هەڵدەســنە‬ ‫ســەرپێ‪ .‬لە فەزایەکی کولتووری‪-‬‬ ‫ئەدەبیدا کە توندوتیژیی فیکری لە‬ ‫دژی هەموو شتێکی نابەدڵی خۆی‬ ‫بەکاردەهێنێت‪ ،‬ئەم تاکە ڕۆشنبیرە‬ ‫لە قســەکردن و ڕادەربڕیندا بوێری‬ ‫پێشان دەدات‪ .‬لە دەرەوەی بازنەی‬ ‫کاری سیاســیدایە‪ .‬هــەم بــەرەی‬ ‫ڕاســت و هــەم بــەرەی چــەپ بە‬ ‫ناپاکیکردن لە نیشتمان تاوانباری‬ ‫دەکــەن‪ .‬ئەگەر بەســەرهاتەکانی‬ ‫دوو ســاڵی ڕابــردووی خــۆی‬ ‫بنووســێتەوە‪ ،‬ڕۆمانێــك بەرهــەم‬ ‫دێــت جوانکارییەکانی ڕێــی خەاڵتی نۆبڵ لە‬ ‫خۆبگرێت‪.‬‬ ‫چەندیــن دۆز لــە دژی یەشــار کەمــال‬ ‫دەکرێتــەوە‪ .‬ئەوروپایــش هیــچ ئــاگای لێ‬ ‫نییــە‪ .‬دەخرێتە زیندانەوە‪ .‬ڕۆشــنبیرێکە لە‬ ‫هەلومەرجــی زۆر خراپتر لە دۆخی ئەمڕۆدا‪،‬‬ ‫ئەگەر هەر بەتەنیا خۆیشــی بووبێت‪ ،‬ســڵی‬ ‫نەکردووەتــەوە لــە دەربڕینــی ڕای خــۆی‪.‬‬ ‫جاروبار بەشــێوەیەکی چاالک چووەتە کاری‬ ‫سیاســییەوە‪ .‬بەرەی ڕاست بە ناپاکیکردن‬ ‫لە نیشتمان تاوانباری دەکات‪ .‬ئەگەر ڕۆژێک‬ ‫لە ڕۆژان بەسەرهاتەکانی ‪ ٢٠‬ساڵی ڕابردووی‬ ‫ژیانی خۆی بنووســێتەوە‪ ،‬ئەوا دەنووســێت‬ ‫بەڕاســتی مرۆڤایەتی شــەرم لــە مرۆڤایەتی‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫‪ .11‬ئۆرهــان پامــوک ڕێــز و تەدارەکێکی‬ ‫زراڤ بەکاردەهێنێــت تــا ئەنــدازەی ئەوەی‬ ‫شوفێری تاکســی بە «بەڕێز شۆفێر» بانگ‬ ‫دەکات و لــەو مارکێتــەی چەندیــن ســاڵە‬ ‫شتومەکی لێ دەکڕێت‪ ،‬دەچێتە ڕیزەوە‪.‬‬ ‫یەشار کەمال هەڵگری سیفەتی ساکارانەی‬ ‫ئەنادۆڵە‪ .‬بە دەنگی بەرز و وەک ئەوەی شەڕ‬ ‫بکات‪ ،‬دەدوێت‪ .‬لە هەر شوێنێك بێت‪ ،‬سەرنج‬ ‫بۆ سەر ئامادەبوونی خۆی ڕادەکێشێت‪.‬‬ ‫‪ .12‬ئۆرهان پاموک لە ئێســتاوە چووەتە‬ ‫یەکێتیــی ئەوروپــاوە‪ .‬وەک چــۆن شــەرم‬ ‫لــە دەوڵەمەندیی خــۆی دەکات‪ ،‬شــەرم لە‬ ‫بەختەوەری و سەرکەوتوویی خۆیشی دەکات‪.‬‬ ‫لەبەرئەوەی لە تەمەنی ‪ ٤٠-٣٠‬ساڵیدا لەگەڵ‬ ‫هاوســەرەکەیدا بەختەوەر بووە و لە تەمەنی‬ ‫‪ ٥٠-٤٠‬ســاڵیدا لە نووســەرانی تــری تورکیا‬ ‫ســەرکەوتووتر بووە‪ ،‬لۆمــەی خۆی دەکات‪.‬‬ ‫کاری نووســین کە هەمیشــە حســابی کاری‬ ‫دووەمی بۆ کراوە‪ ،‬ئەم سەلماندی پیشەیە و‬ ‫دەکرێت پیشە بێت‪.‬‬ ‫یەشــار کەمال ئەنادۆڵی هەزار ســاڵەیە‪.‬‬ ‫دەوڵەمەنــدی و بەختەوەری و ســەرکەوتنی‬ ‫خۆی لەگەڵ کەســانی دەوروبەریــدا دابەش‬ ‫دەکات‪ .‬کەســێك لە دەوروبەری نەماوە ئەم‬ ‫هــاوکاری نەکردبێــت‪ .‬دەزانێت بــەرەو گوێ‬ ‫هەنــگاو دەنێــت‪ .‬یەکەم ناونیشــان هەرگیز‬ ‫لەبیر ناکات‪ .‬دوای تەمەنی ‪ ٤٠‬ســاڵی ئەوسا‬ ‫دەیسەلمێنێت کە کاری نووسین لە ئەنجامی‬ ‫«ڕەنجی تەمەن»دا دەشێت ببێت بە پیشە‪.‬‬ ‫‪ . 13‬ئۆرهــان پامــوک گرێکوێــرەی‬ ‫«براگــەورە»ی هەیــە‪ .‬برای گــەورە هەموو‬ ‫ڕێســاکان دادەنێت و یاسا پێشنیار دەکات‪.‬‬ ‫برای دووەمیــش یاریکردن و خەیاڵدانانی بۆ‬ ‫دەمێنێتەوە‪ .‬شەوکەت پاموک‪ ،‬بەپێچەوانەی‬ ‫ئۆرهان پاموکەوە‪ ،‬سەرەتایەکی سەرکەوتووی‬ ‫هەیە‪ .‬پاش ئەوەی لە ئەمریکا لە زانکۆکانی‬ ‫(‪ )Yale‬و (‪ )Berkeley‬خوێندنــی‬ ‫ئابــووری تەواو دەکات‪ ،‬لــە چەندین زانکۆی‬ ‫تورکیــادا وانە دەڵێتەوە‪ .‬وەک پســپۆرێکی‬ ‫بواری ئابووریی عوسمانی ناوبانگ دەردەکات‪.‬‬ ‫بەدوور نازانرێت گەیشتنی نووسەر بر خەاڵتی‬ ‫نۆبڵ بەرهەمی لێپێچینــەوە لەو گرێکوێرەیە‬

‫«‬

‫پاموک بۆ‬ ‫«پڕکرنەوەی‬ ‫بۆشایی مەعنەویی‬ ‫هەناوی خۆی»‬ ‫ئەدەبیاتی‬ ‫هەڵبژاردووە و لە‬ ‫ئەدەبەوە ژیان‬ ‫دەخوڵقێنێت‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫یەشار کەمال «گرێکوێرەی چوکورئۆڤا»ی‬ ‫هەیە‪ ،‬بەاڵم ئەو لەم گرێکوێرەیە ڕازییە‪ .‬لەو‬ ‫ڕێگەیەدا کە لە ئەدەنەوە بۆ ئەوروپا دەکشێت‪،‬‬ ‫پاڵەیی‪ ،‬شۆفێری و پاسەوانی کردووە‪ .‬عاشق‬ ‫بووە‪ ،‬گۆرانی چڕیوە‪ ،‬لە پرســەی مردوواندا‬ ‫بەیتی الواندنەوەی گوتووە‪ ،‬پاســی کێڵگەی‬ ‫کــردووە‪ ،‬باخــی ئــاو داوە‪ ،‬دارکاری کراوە‪،‬‬ ‫خراوەتە زینــدان و بە ناپاکیکــردن تاوانبار‬ ‫کراوە‪ .‬بەاڵم ئەو لە ڕقی هەموو ئەوانە زمانی‬ ‫تورکــی زۆر جوانتر لــە ئەوان بەکارهێناوە و‬ ‫«گرێکوێــرەی چوکورئۆڤــا»ی وەرگێڕاوەتە‬ ‫سەر خۆشەویستییەکی قوڵی ئەنادۆڵ و لەو‬ ‫گرێکوێرەیە ڕازییە‪.‬‬ ‫‪ .14‬ئۆرهان پاموک بەدەگمەن دەبیندرێت‬ ‫ئارەق بخواتەوە‪ .‬لە دەرەوە شــەرابی سپیی‬ ‫سادە هەڵدەبژێرێت‪.‬‬ ‫یەشــار کەمــال وێســکی دەخواتــەوە‪.‬‬ ‫ئەگەرچــی دیمەنــی ئەو زیاتــر خواردنەوەی‬ ‫ئارەقی لێ دێت‪ ،‬بەاڵم مەیلی لە خواردنەوەی‬ ‫وێسکییە‪.‬‬ ‫‪ .15‬ئۆرهــان پامــوک ســەرەتا بایــەخ‬ ‫بــە هونــەری شــێوەکاری دەدات‪ .‬دواتــر‬ ‫ڕۆژنامەیەکــی بچووکــی وەرزش دەردەکات‪.‬‬ ‫لــە هونــەری ڕۆژهەاڵتیدا میناتور ســەرنجی‬ ‫ڕادەکێشــێت‪ .‬لــە تەمەنــی ‪ ١٦‬ســااڵندا لە‬ ‫پێشــبڕکێی شــانۆنامە هاوچەرخەکانــی‬ ‫«قەرەگوێــز»دا کــە لەالیــەن ڕۆژنامــەی‬ ‫«میللەت»ەوە ڕێکخراوە‪ ،‬بەشداری دەکات‪.‬‬ ‫لــە تەمەنــی ‪ ١٨‬ســاڵیدا «یولیســیس»ی‬ ‫جەیمس جۆیس وەردەگێڕێت‪.‬‬ ‫یەشــار کەمال منداڵی گوندێکی هەژارە و‬ ‫لەســەرەتای پێگەیشــتنەوە بەیت و شیعری‬ ‫وەک دادالئۆغڵــو و قەراجەئۆغالنــی گوتووە‬ ‫و چیرۆکی نووســیوە‪ .‬ناســناوی «دەروێش‬ ‫کەمال» پەیدا دەکات‪ .‬لە تەمەنی ‪ ١٦‬ساڵیدا‬ ‫یەکەم شیعر و لە تەمەنی ‪ ٢٣‬ساڵیدا یەکەم‬ ‫چیرۆک دەنووســێت‪ .‬لە تەمەنی ‪ ٢١‬ساڵیدا‬ ‫ســەربازی دەکات و لەو ماوەیەدا ‪ ٤٤‬چیرۆک‬ ‫دەنووسێت‪.‬‬ ‫‪ .16‬ئۆرهان پاموک ڕوونکردنەوە دەدات و‬ ‫گەنگەشە دەکات‪.‬‬ ‫یەشار کەمال وەســفی شتەکان دەکات و‬ ‫دەیانکات بە چیرۆك‪.‬‬ ‫‪ .17‬بەرگــی کتێبەکانی ئۆرهــان پاموک‬ ‫بەرچــاو و سەرنجڕاکێشــن‪ .‬بەشــێوەیەکی‬ ‫تایبەت دیزاینیان بۆ دەکرێت‪ .‬لە ڕێی ڕێکالمی‬ ‫گــەورە و بەرفراوانــەوە هەواڵــی دەرچوونی‬ ‫ڕۆمانەکانی بە خوێنەران دەگەیەنێت‪.‬‬ ‫بەرگی کتێبەکانی یەشــار کەمال سادەن‪.‬‬ ‫بەرگی کتێبەکانــی‪ ،‬بابەتێکی جوانی مایەی‬ ‫سەرنجڕاکێشــانی خوێنــەران ناخەنــە ڕوو‪.‬‬ ‫لەبەرئــەوەی پێی وایە نــاوی خۆی بووە بە‬ ‫مارکە‪ ،‬زۆر بایەخ بە ڕێکالم نادات‪.‬‬ ‫‪ .18‬الی ئۆرهــان پامــوک سرووشــت‬ ‫ئامرازێکە بۆ خســتنەڕووی بــاری دەروونیی‬ ‫مرۆڤ‪.‬‬

‫الی یەشــار کەمال سرووشــت ڕاستییە و‬ ‫قارەمانی ڕۆمانە‪.‬‬ ‫‪ .19‬الی ئۆرهان پاموک تاسە و بیرەوەری‬ ‫لە کۆاڵنەکانی سەردەمی منداڵیدایە‪.‬‬ ‫الی یەشار کەمال تاسە و بیرەوەری وەک‬ ‫ئومێــد وایــە و خوڵقێنەرە‪ .‬مرۆڤ تا تاســە‬ ‫بکات‪ ،‬جوانتر دەبێت‪.‬‬ ‫‪ .20‬ئۆرهــان پامــوک گەنجێکــە لە ڕۆڵی‬ ‫گرنگدا‪ .‬زمانی جەســتەی دەڵێت؛ مرۆڤێکی‬ ‫گــران و دوور و ســاردە‪ .‬وەهــا دێتــە پێش‬ ‫چاو وەک ئەوەی بڵێت‪« :‬ئەو شتانەی ئێوە‬ ‫چێــژی لێ دەبینــن‪ ،‬من شــادمان ناکەن‪».‬‬ ‫لە باســکردنی کچانی گەنجدا هەڵوێســتێکی‬ ‫قافیــەدار و ئەدیبێکــی تــەواو شــارییانە‬ ‫بەکاردەهێنێــت‪ .‬کاتێك قســە دەکات‪ ،‬زیاتر‬ ‫لە مامۆســتای بیرکاری‪ ،‬یان فیزیا دەچێت‪،‬‬ ‫نەک لــە ئەدیب و نووســەر‪ .‬جلوبەرگەکانی‬ ‫بــە دووریــن نادات‪ .‬پۆشــاکی مارکــە لەبەر‬ ‫ناکات‪ .‬لە دەرەوە تەماشای جلوبەرگ دەکات‬ ‫و پەســەندی دەکات و ســەرپێی دەیکڕێت‪.‬‬ ‫هەبوونــی ژمارەیەکــی زۆر کــراس و بلــووز‬ ‫و پانتــۆڵ و چاکەتــی قەدیفەی ڕیشــوودار‬ ‫بــاری دەروونیــی نووســەر دەخەنــە ڕوو‪.‬‬ ‫حــەزی لە ڕەنگــی ڕەش و تاریکە‪ .‬تەنیا لە‬ ‫کۆبوونەوەکاندا کراڤات دەبەستێت‪ .‬دەستی‪،‬‬ ‫یــان پەنجەکانی‪ ،‬لــە ســەروقژیدان‪ ،‬یان بە‬ ‫ڕوویەوەین‪ .‬قژی باڵو و ئاڵۆســکاوە‪ .‬شەرمن‬ ‫نییە‪ ،‬دڵناسکە‪ .‬ڕووخســاری منداڵ ئاسای‪،‬‬ ‫شــێوەی بێزارکەر و وشکی ســەر وێنەکانی‬ ‫دەتوێنێتەوە‪.‬‬ ‫یەشــار کەمــال ئەکتــەری کاراکتــەرە‪.‬‬ ‫زمانی جەســتەی دەڵێت؛ مرۆڤێکی دڵنەرم‪،‬‬ ‫هەســتیار‪ ،‬خەمخــۆر و ڕوونە‪ .‬هەســتەکانی‬ ‫لــە قواڵیی ناخەوە هەڵدەقوڵێن‪ .‬ســیمبولی‬ ‫چنارێکــی بەســااڵچووە‪ .‬مرۆڤێکــی تــەواو‬ ‫پێگەیشــتووی ئەنادۆڵە‪ .‬قســەکانی لە ڕێوە‬ ‫دەچنــە دڵــەوە‪ .‬وەک «ئەو ســوڵتانەی لە‬ ‫خەونەکانــدا لەبــەردەم دەرگای ڕۆژهــەاڵت‬ ‫دانیشــتووە» بــۆ دەوروبــەر دەڕوانێــت‪.‬‬ ‫جلوبەرگەکانــی الی بەرگــدروو بــە دروون‬ ‫دەدات‪ .‬بــەردەوام شــیکە‪ .‬زیاتــر حەزی لە‬ ‫لەبەرکردنــی بلووزە لەژێر چاکەتەوە‪ .‬ماوەی‬ ‫‪ ٤٠‬ســاڵە حــەزی لە ڕەنگی تــۆخ و تاریکە‪.‬‬ ‫جگــە لە بۆنە تایبەتــەکان‪ ،‬نایەوێت لە کات‬ ‫و شــوێنی تر بە کراڤاتەوە ببینرێت‪ .‬پیاوی‬ ‫کۆبوونــەوە و قەرەباڵەغییــە‪ .‬گوێکــر نییە‪،‬‬ ‫قســەکەرە‪ .‬دنیایەکــی هێنــدە دەوڵەمەندی‬ ‫هەیە کە دەتوانێت لە هەر ناوەندێکدا لەگەڵ‬ ‫هەرکەسێکدا بدوێت‪ .‬هەمیشە گۆرانیی شادی‬ ‫بەســەر لێوانییەوەیە‪ .‬هەڵوێستی وای هەیە‬ ‫وەک ئەوەی هەمیشــە بۆ درێژکردنی دەستی‬ ‫هاوکاری ئامادە بێت‪ .‬قسە لە ڕوو و سەخییە‪.‬‬ ‫ئەگەر بەوردی ســەیری وێنەکانی ئەم مرۆڤە‬ ‫کەتەیە بکرێت‪ ،‬هەمیشە الوانەوەی منداڵێکی‬ ‫برینداریان تێدا دەبینرێت‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )443‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/2/2‬‬

‫‪4‬‬

‫سوهراب‪ ،‬شاعیری بێ سه‌رزه‌مین‬ ‫مه‌ریوان هه‌ڵه‌بجه‌یی‬ ‫(‪)٢-٢‬‬

‫چووم بۆ میوانیی دونیا‪:‬‬ ‫بۆ ده‌شتی خه‌م‪،‬‬ ‫بۆ باخی عیرفان‪،‬‬ ‫بۆ هه‌یوانی چراخانی زانست‪.‬‬ ‫به‌سه‌ر پلیكانه‌ی ئایندا سه‌ركه‌وتم‬ ‫تا ئه‌وپه‌ڕی كووچه‌ی گومان‪،‬‬ ‫تا هه‌وای فێنكی قانعبوون‪،‬‬ ‫تا شه‌وی ته‌ڕی موحیبه‌ت ڕۆشتم‪.‬‬ ‫من بۆ دیداری كه‌سێك ڕۆشتم تا ئه‌وسه‌ری‬ ‫عه‌شق‪.‬‬ ‫ڕۆشتم‪ ،‬ڕۆشتم‪ .‬تا ئافره‌ت‬ ‫تا چرای چێژ‬ ‫تا كپبوونی ئاره‌زوو‬ ‫تا ده‌نگی باڵه‌فڕێی ته‌نیایی‪.‬‬ ‫شتی زۆرم دی له‌سه‌ر زه‌وی‪:‬‬ ‫منداڵێكم دی بۆنی مانگی ده‌كرد‪.‬‬ ‫قه‌فه‌سێكی بێ ده‌رگام دی‪ ،‬ڕووناكی باڵی‬ ‫تێدا لێكده‌دا‪.‬‬ ‫په‌یژه‌یه‌ك‪ ،‬كه‌ عه‌شق پیایدا بۆ سه‌ربانی‬ ‫ئاسمان ده‌چوو‪.‬‬ ‫ژنێكم بینی له‌ده‌ستكه‌وندا نووری ده‌كوتا‪.‬‬ ‫نیوه‌ڕۆ له‌سه‌ر سفره‌كه‌یان نان هه‌بوو‪،‬‬ ‫سه‌وزه‌ هه‌بوو‪،‬‬ ‫قاپی پڕ له‌شه‌ونم هه‌بوو‪ ،‬جامی گه‌رمی‬ ‫موحیبه‌ت هه‌بوو‪.‬‬ ‫سواڵكه‌رێكم دی‬ ‫ده‌رگا به‌ ده‌رگا ده‌گه‌ڕا‪ ،‬سواڵی ئاوازی‬ ‫كاڵوكوڕه‌ی ده‌كرد‪.‬‬ ‫كه‌ناسێكم دی سووژده‌ی بۆ توێكڵی كاڵه‌كێك‬ ‫ده‌برد‪.‬‬ ‫به‌رخێكم دی‪ ،‬كۆالره‌ی ده‌خوارد‪.‬‬ ‫واڵخێكم دی له‌ وێنجه‌ ده‌گه‌ڕێ‪.‬‬ ‫له‌له‌وه‌ڕگای «نه‌سیحه‌ت»دا گایه‌كم دی تێر‪.‬‬ ‫شاعیرێكم دی كه‌ گوڵی سه‌وسه‌نی بانگ‬ ‫دەكردو پێی ده‌وت‪:‬‬ ‫جه‌نابتان‪.‬‬ ‫ ‬ ‫كتێبێكم دی‪ ،‬وشه‌كانی له‌چه‌شنی بلوور‪.‬‬ ‫كاغه‌زێكم دی‪ ،‬له‌چه‌شنی به‌هار‪.‬‬ ‫مۆزه‌خانه‌یه‌ك دوور له‌سه‌وزایی‪،‬‬ ‫مزگه‌وتێك دوور له‌ئاو‪.‬‬ ‫له‌الی سه‌رینی فه‌قێیه‌كی بێهیواوه‌‪،‬‬ ‫گۆزه‌یه‌كم دی پڕ له‌پرسیار‪.‬‬ ‫ئێسترێكم دی باره‌كه‌ی «ئینشا» بوو‪،‬‬ ‫حوشترێكم دی باره‌كه‌ی سه‌به‌ته‌ی به‌تاڵی‬ ‫«په‌ندی پێشینان» بوو‪،‬‬ ‫عارفێكم دی باری «ته‌نه‌ناها یاهو‪ »6‬بوو‪.‬‬ ‫شه‌مه‌نده‌فه‌رێكم دی‪ ،‬ڕووناكی ده‌برد‪.‬‬ ‫شه‌مه‌نده‌فه‌رێكم دی فیقهی ده‌بردو چه‌ند‬ ‫قورس ده‌ڕۆیی‪.‬‬ ‫شه‌مه‌نده‌فه‌رێكم دی سیاسه‌تی ده‌بردو‬ ‫چه‌ند به‌تاڵ ده‌ڕۆیی‪.‬‬ ‫شه‌مه‌نده‌فه‌رێكم دی تۆوی نیلۆفه‌رو ئاوازی‬ ‫كه‌ناری ده‌برد‪،‬‬ ‫فڕۆكه‌یه‌كیش به‌ به‌رزی هه‌زار پێ‪،‬‬ ‫خۆڵ به‌ په‌نجه‌ره‌كه‌یه‌وه‌ دیار بوو‪:‬‬ ‫پۆپنه‌ی په‌پووسڵێمانه‌‪،‬‬ ‫خاڵه‌كانی باڵی په‌پووله‌‪،‬‬ ‫ ‬ ‫وێنه‌ی بۆقێك له‌حه‌وزدا‪،‬‬ ‫ ‬ ‫تێپه‌ڕینی مێش به‌ كۆاڵنی‬ ‫ ‬ ‫ته‌نیاییدا‪.‬‬ ‫ئاره‌زووی ئاشكرای چۆله‌كه‌یه‌ك‪ ،‬كاتێك‬ ‫له‌سه‌ر چنارێكه‌وه‌ ده‌نیشێته‌وه‌ سه‌رزه‌وی‪.‬‬ ‫باڵغبوونی هه‌تاو‬

‫ئاوێزانبوونی جوانی بووكه‌شووشه‌و به‌یان‪.‬‬ ‫ئه‌و پلیكانانه‌ی بۆ گوڵخانه‌ی شه‌هوه‌ت‬ ‫ده‌چوون‪.‬‬ ‫ئه‌و پلیكانانه‌ی بۆ ژێزه‌مینی ئه‌لكهول‬ ‫ده‌چوون‪.‬‬ ‫ئه‌و پلیكانانه‌ی بۆ قانوونی له‌ناوچوونی‬ ‫گوڵی سوورو‬ ‫بۆ تێگه‌یشتنی ماتماتیكییانه‌ی ژیان‪.‬‬ ‫ئه‌و پلیكانانه‌ی بۆ سه‌ربانی ئیشراق‪،‬‬ ‫ئه‌و پلیكانانه‌ی بۆ سه‌كۆی ده‌ركه‌وتن‬ ‫ده‌چوون‪.‬‬ ‫ژیانی غوربه‌ت كاریگه‌ری جیاوازی له‌سه‌ر داده‌نێت‪،‬‬ ‫یه‌كێك له‌هاوڕێكانی ده‌ڵێت كه‌ له‌پاریس ده‌ژیا له‌به‌ر‬ ‫بێپاره‌یی ماوه‌یه‌كی زۆر ده‌چێته‌ كارگه‌یه‌كه‌وه‌و‬ ‫كارده‌كات‪ .‬له‌به‌ر گۆشه‌گیرییه‌كه‌ی ئاگامان لێنه‌بوو‬ ‫بزانین له‌و ماوه‌یه‌دا چۆن ده‌ژیاو گوزه‌رانی چۆنه‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ده‌مانزانی بارودۆخێكی ناخۆشی هه‌بوو له‌فه‌ره‌نسا‪،‬‬ ‫چونكه‌ ئه‌وكاته‌ گه‌رمه‌ی شه‌ڕی جه‌زائیر بوو‪.‬‬ ‫به‌هۆی قژلوولی‌و ڕه‌نگی ئه‌سمه‌ری ڕوخسارییه‌و‌ه كه‌‬ ‫له‌جه‌زائیری ده‌چوو چه‌ندجار گرتیان‌و ئازاریاندا‪ .‬ساڵی‬ ‫‪ 1951‬یه‌كه‌م كۆمه‌ڵه‌شیعری به‌ناونیشانی «مه‌رگی‬ ‫ڕه‌نــگ» چاپ ده‌كــات‪ ،‬ئه‌م كتێبه‌ له‌ژێر كاریگه‌ری‬ ‫باوكی شیعری نوێی ئێران «نیمایوشیج»دا بوو‪ ،‬فه‌زای‬ ‫شیعره‌كانی به‌شیوه‌یه‌كی گشتی تاریكی‌و بێهیوایی‌و‬ ‫ته‌نیاییه‌كی زۆری تیایه‌‪ .‬دووساڵ دواتر كتێبی دووه‌می‬ ‫به‌ ناونیشانی «ژیانی خه‌ونه‌كان» چاپ ده‌كــات‪،‬‬ ‫له‌ئه‌زمونی دووه‌م ــی دا گه‌رچی له‌ژێر كاریگه‌ری‬ ‫«نیما»دا نه‌ماوه‌ به‌اڵم به‌شیوه‌یه‌كی گشتی نه‌یتوانیوه‌‬ ‫فه‌زایه‌كی تازه‌ترو ده‌گمه‌نتر بۆ خۆی بدۆزێته‌وه‌‪.‬‬ ‫چوار كتێبی سه‌ره‌تای‪ ،‬ئه‌زمونی سه‌ره‌تاین‌و نه‌بونه‌ته‌‬ ‫ئه‌زمونێكی تــازه‌ له‌شیعری نوێی فارسیدا‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ئه‌زمونی بااڵی سوهراب به‌ شیعری «ده‌نگی پێی‬ ‫ئاو» ده‌ستپیده‌كات‌و به‌ هه‌ردوو كتێبی «موسافیر»‌و‬ ‫«قه‌واره‌ی سه‌وز» ده‌گاته‌ لوتكه‌‪ .‬گه‌رچی سوهراب‬ ‫له‌سه‌رده‌می ژیانی خۆیدا‌و تا كاتی باڵوبونه‌وه‌ی كۆ‬ ‫به‌رهه‌مه‌كه‌ی له‌ژێر ناونیشانی «هه‌شت كتێب»دا‪،‬‬ ‫زیاتر له‌په‌نجا وتــاری ل ـه‌بــاره‌وه‌ نــوســراوه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫به‌هۆی بارودۆخی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و سیاسی‌و ئه‌و نوسه‌ر‌و‬ ‫ڕۆشنبیرانه‌ی كه‌ بیروڕای ئایدۆلۆژی زاڵبوو به‌سه‌ریاندا‪،‬‬ ‫به‌شێكی زۆر له‌و وتارانه‌ هێرشكردنه‌ سه‌ر سوهراب‌و‬ ‫ئه‌زمونه‌ شیعرییه‌كه‌ی‌و تاوانباركردنی به‌ شاعیرێكی‬ ‫نابه‌رپرسیار‌و نامولته‌زم به‌ كۆمه‌ڵگه‌‌و كێشه‌كانییه‌وه‌‪،‬‬ ‫بوو‪ .‬تاوانباركرا به‌ عیرفانێكی ئاسمانی‌و كه‌سێكی‬ ‫دوره‌په‌رێز‌و گۆشه‌گیر‪ ،‬وه‌ك كه‌سێك كه‌ خۆی خستۆته‌‬ ‫كونجی ته‌نیایی‌و باس له‌گوڵ‌و ڕێحانه‌و ئاو و ئاسمان‬ ‫ده‌كــات‌و كێشه‌‌و گرفته‌كانی كۆمه‌ڵگه‌كه‌ی نابینێت‪.‬‬ ‫له‌كاتێكدا سوهراب ڕوانینێكی زۆر مرۆڤدۆستانه‌ی‬ ‫هه‌یه‌‌و ستایشی ژیان ده‌كات‪ .‬كاتێ ده‌ڵێت‪ :‬هێنده‌ی‬ ‫هه‌ورێ دڵم ته‌نگ ده‌بێ‬

‫كاتێ له‌په‌نجه‌ره‌كه‌وه‌ ده‌بینم حۆری‬ ‫كچه‌ باڵغه‌كه‌ی دراوسێمان‪-‬‬‫له‌الی ده‌گمه‌نترین ناره‌وه‌نی سه‌رزه‌ویدا‬ ‫فیه‌ق ده‌خوێنێته‌وه‌‪.‬‬

‫«‬

‫شاملوو دەڵێ ئه‌سته‌م ‌ه به‌المه‌و ‌ه باوه‌ڕ‬ ‫به‌و عیرفان ‌ه ناوه‌خته‌ی سوهراب بكه‌م‪،‬‬ ‫کە ل ‌ه قه‌راغ جۆگه‌له‌ی ئاودا سه‌ری‬ ‫ن و من ل ‌ه دوو‬ ‫مرۆڤی بێگوناه‌ ده‌بڕ ‌‬ ‫هه‌نگاو خوارتره‌و ‌ه بوه‌ست ‌م و پێشنیاز‬ ‫بكه‌م ئاوه‌كه‌ لیخن مه‌كه‌ن‬

‫«‬

‫یان ده‌ڵێت‪ »:‬كارێك نه‌كه‌ین قانوونی ژیان پێی‬ ‫ناخۆشبێت»‪.‬‬ ‫دكــتــۆر ‪-‬ڕه‌زا ب ـه‌راه ـه‌نــی‪ -‬نــوس ـه‌رو ره‌خنه‌گر‬ ‫هێرشده‌كاته‌ سه‌ری‌و به‌ منداڵی بودایی ئه‌رستۆكراتی‬ ‫ناوی ده‌بات‪ ،‬ئه‌حمه‌دی شاملۆ له‌گفتوگۆیه‌كدا ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫«ده‌بێ ده‌رفه‌تێك بدۆزمه‌وه‌و جارێكی تر شیعره‌كانی‬ ‫سپهری بخوێنمه‌وه‌‪ .‬به‌داخه‌وه‌ له‌ئێستادا وێنه‌یه‌كی‬ ‫لێڵ‌و نادیار له‌زه‌ینمدایه‌ بۆ شیعره‌كانی‪ .‬ده‌زانــی‬ ‫ئه‌سته‌مه‌ به‌المه‌وه‌ باوه‌ڕ به‌و عیرفانه‌ ناوه‌خت ‌ه بكه‌م‪.‬‬ ‫له‌قه‌راغ جۆگه‌له‌ی ئاودا سه‌ری مرۆڤی بێگوناه‌ ده‌بڕن‌و‬ ‫من له‌دوو هه‌نگاو خوارتره‌وه‌ بوه‌ستم‌و پێشنیاز بكه‌م‬ ‫ئاوه‌كه‌ لیخن مه‌كه‌ن‪».‬‬ ‫سوهرابیش ده‌ڵــێ به‌ ب ــاوه‌ڕی من ئــه‌وه‌ی په‌ی‬ ‫به‌لیخنكردنی ئه‌و ئاوه‌ نه‌بات ناتوانێت په‌ی به‌ ڕشتنی‬ ‫سوهراب تا له‌ژیاندابوو هیچ یه‌ك له‌كتێبه‌كانی‬ ‫خوێنی ئه‌و مرۆڤانه‌ش به‌رێت‪.‬‬ ‫بــه‌اڵم فــروغ ڕای پێچه‌وانه‌ی زۆربـــه‌ی شاعیرو لـه‌یـه‌كــجــار زیــاتــر چــاپ نــه‌كــردو بــه‌شــداری هیچ‬ ‫ڕه‌خنه‌گره‌كانی سه‌رده‌مه‌كه‌ی خۆی بــووه‌ به‌قوڵی به‌رنامه‌یه‌كی ڕادیۆی‌و ته‌له‌فزیۆنی‌و ریكالمی نه‌كردو تا‬ ‫په‌ی به‌جوانیناسی سوهراب‌و دونیای شاعیرانه‌ی ئه‌و له‌ژیاندابوو هیچ گفتوگۆیه‌كی ڕۆژنامه‌وانی ئه‌نجام نەدا‌و‬ ‫بــردووه‌‌و ستایشی كــردووه‌‪ ،‬بێ ئه‌وه‌ی بكه‌وێته‌ ژێر وتاری نه‌نوسی‌و وه‌اڵمی هیچ ڕه‌خنه‌یه‌كی نه‌دایه‌وه‌‪.‬‬ ‫كاریگه‌ری ئه‌و ڕه‌وته‌ زاڵه‌ی ئه‌و سه‌رده‌مه‌وه‌‪ .‬وه‌ك له‌دوای مه‌رگی وه‌رچه‌رخانی گه‌وره‌ ڕووده‌دات‌و له‌الیه‌ن‬ ‫مرۆڤێكی داهێنه‌ر‌و شاعیرێكی بااڵ باسی كردووه‌ تا خوێنه‌ران‌و ڕه‌خنه‌گران‌و هونه‌ردۆستانه‌وه‌ گه‌ڕانه‌وه‌یه‌كی‬ ‫ئه‌و ڕاده‌یه‌ی وتویه‌تی‪« :‬سپهری جیاوازه‌ له‌هه‌موان زۆر به‌دیده‌كرێت بۆ به‌رهه‌مه‌كانی‌و شیعره‌كانی‬ ‫دونیا فیكری‌و هه‌ستی ئه‌و بۆ من له‌سه‌رنجڕاكێشترین وه‌رده‌گێڕدرێن بۆسه‌ر زمانه‌كانی ئه‌ڵمانی‌و ئینگلیزی‌و‬ ‫دونیاكانه‌‪ .‬ئه‌و له‌باره‌ی شار‌و سه‌رد‌هم‌و خه‌ڵكانێكی فه‌ڕه‌نسی‌و توركی‌و هه‌نگاری‌و پرتوگالی‌و ژاپۆنی‌و‬ ‫تایبه‌ته‌و‌ه نادوێ‪ .‬ئه‌و له‌باره‌ی مرۆڤ‌و ژیانه‌وه‌ ده‌دوێ‌و چینی‌و عه‌ره‌بی‌و ڕوسی‌و چه‌ند زمانێكی تر‌و وه‌رگێڕانی‬ ‫شیعره‌كانی چه‌ند خه‌اڵتێك وه‌رده‌گرێت‪ ،‬تا ئه‌مڕۆ به‌‬ ‫هه‌ر له‌به‌ر ئه‌م ه‌ۆیه‌ش بیری گه‌وره‌‌و فراوانه‌«‬

‫فروغ ڕای پێچه‌وانه‌ی زۆربه‌ی شاعیر و‬ ‫ڕه‌خنه‌گره‌كانی سه‌رده‌مه‌كه‌ی خۆی‬ ‫بووه‌‪ ،‬به‌قووڵی په‌ی به‌جوانیناسیی‬ ‫سوهراب‌و دونیای شاعیرانه‌ی ئه‌و بردووه‬ ‫‌‌و ستایشی كردووه‌‬ ‫یه‌كێك له‌كاریگه‌رترین‌و دیارترین شاعیره‌كانی ئێران‬ ‫داده‌نرێت كه‌ زۆرترین خوێنه‌ری هه‌یه‌‌و توانیویه‌تی‬ ‫بچێته‌ ناو ژیانی زۆرترین چین‌و توێژه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌‌و‬ ‫كاریگه‌ری له‌سه‌ر شاعیرانی دوای خــۆی هه‌بێت‪.‬‬ ‫شاعیری گه‌وره‌ی ئێرانی «مه‌هدی ئه‌خه‌وان سالس»‬ ‫له‌باره‌ی ساده‌یی شیعره‌كانی سوهرابه‌وه‌ ده‌ڵێت‪« :‬ئه‌و‬ ‫ساده‌ییه‌ی –سه‌ل ممتنع‪ -‬كه‌ له‌شیعری سوهرابدا‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬نه‌ك له‌مێژووی شیعر‌و ئه‌ده‌بی هاوچه‌رخی‬ ‫فارسیماندا‪ ،‬به‌ڵكو له‌ڕابردوشماندا هاوشێوه‌ی نییه‌«‪.‬‬ ‫ساده‌ییه‌ك كه‌ واده‌كات هه‌ر خوێنه‌رێك له‌ئاستێكدا‬ ‫چیژ له‌شیعره‌كانی وه‌ربگرێت‌و بتوانێت په‌یوه‌ندی‬ ‫له‌گه‌ڵدا دروستبكات‌و خۆشی بوێت‪ ،‬ساده‌ییه‌ك كه‌‬

‫««‬

‫ده‌توانێت به‌ زمانه‌ تایبه‌تییه‌كه‌ی هه‌موو شتێ بكات به‌‬ ‫شیعر‌و به‌ وێنه‌ی شیعری سیحری ئامێز هه‌ستی مرۆڤ‬ ‫بهه‌ژێنێت‌و هاوڕایی بكات له‌گه‌ڵ خۆی‌و دونیایه‌كی‬ ‫تازه‌ی بخاته‌ به‌رچاو به‌ زمانێكی ناباو نیشانی بدات‪.‬‬ ‫سوهراب هه‌روه‌ك ژیانی تابلۆكانی‌و شیعره‌كانیش‬ ‫نـــاوازه‌‌و تایبه‌تن‌و له‌ئه‌زمونی كه‌سی تــر ناچن‪،‬‬ ‫ڕاستگۆیه‌تییه‌كه‌ی‌و خۆشه‌ویستی بۆ سروشت‪.‬‬ ‫یه‌كێكی تر له‌تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی زمانی شیعرییه‌تی‪،‬‬ ‫زمانێك كه‌ به‌شێوه‌یه‌كی زۆر تایبه‌ت كه‌ڵك له‌قسه‌ی‬ ‫ڕۆژانـــه‌ی خه‌ڵك وه‌رده‌گــرێــت‌و به‌شێوه‌یه‌كی قوڵ‬ ‫له‌شیعره‌كانیدا به‌كاریده‌‌‌هێنێت‪ .‬ڕه‌نگ ‌ه له‌م الیه‌نه‌وه‌‬ ‫ته‌نیا فــروغــی فــروخــزاد ه ـه‌وڵــی وای هه‌بوبێت‌و‬ ‫به‌ڕاده‌یه‌كی باش كه‌ڵكی له‌زمانی ڕۆژان ـه‌ی خه‌ڵك‬ ‫وه‌رگرتبێت له‌شیعره‌كانیدا‪ .‬وێنه‌ له‌شیعره‌كانی‬ ‫سوهرابدا به‌ڕاده‌یه‌ك له‌ئاستێكی بااڵدایه‌ كه‌ به‌راورد‬ ‫ناكرێت له‌گه‌ڵ هیچ شاعیرێكی تری ئێرانیدا‪.‬‬ ‫دكــتــۆر‪-‬ئــازه‌ر نه‌فیسی‪ ،-‬ڕه‌خنه‌گر‌و مامۆستای‬ ‫زانكۆ له‌ئه‌مریكا‪ ،‬له‌باره‌ی شیعره‌كانی سوهرابه‌وه‌‬ ‫ده‌ڵێت‪« :‬سپهری شوناسێكی نوێی به‌خشیوه‌ به‌‬ ‫شیعری عیرفانی ئێرانی‌و ڕۆژ‌هه‌اڵتی دوور كاریگه‌ری‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌و داناوه‌‪ ،‬وه‌ك ئه‌و كاریگه‌رییه‌ی فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫هیندی به‌سه‌ر سادقی هیدایه‌ته‌وه‌ هه‌یبووه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫زیانی له‌ئێرانی بوونی به‌رهه‌مه‌كانی نه‌داوه‌‪ .‬سپهری‬ ‫له‌شیعره‌كانیدا‌و هیدایه‌ت له‌كونه‌په‌پوی كوێردا‪ ،‬ده‌گه‌نه‌‬ ‫ئه‌و سه‌رچاوه‌یه‌ی كه‌ خۆی به‌سه‌رچاوه‌ی بیركردنه‌وه‌ی‬ ‫عیرفانی ئێران‌و هیند داده‌نریت‪ .‬سپهری له‌عیرفانی‬ ‫ئێرانیدا هه‌مان ئه‌و شۆڕشه‌ی كرد كه‌ نیمایوشیج‬ ‫له‌شیعری نوێدا كردی»‪ .‬نوسه‌ر‌و ره‌خنه‌گری ئێرانی‌و‬ ‫مامۆستای زانكۆی كالیفۆرنیا دكتۆر عه‌باس میالنی‬ ‫له‌باره‌ی سوهرابه‌وه‌ ده‌ڵێت‪« :‬من پێموایه‌ سوهراب‬ ‫سپهری یه‌كێك له‌شاعیره‌ ده‌گمه‌نه‌كانی سه‌رده‌می‬ ‫ئێمه‌‌و پێشموایه‌ به‌ تێپه‌ڕبونی زه‌مه‌ن زیاتر قه‌در‌و‬ ‫ڕێزی ده‌زانرێت‪ .‬جۆری تێڕوانینی ئه‌حمه‌دی شاملۆ‌و و‬ ‫ئیحسانی ته‌به‌ری بۆ سوهراب سپهری‌و جیهانی ئه‌و كه‌‬ ‫ڕوانینێكی ئاست نزمه‌ وای كردبوو ئه‌ده‌بیاتیان كرد به‌‬ ‫ئامرازێكی كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬له‌ڕاستیدا ئه‌و دیده‌ ئه‌ده‌بیات‬ ‫ده‌كات به‌ نۆكه‌ری ئایدۆلۆژیا‌و ڕێز له‌هونه‌رێكی وه‌ك‬ ‫هونه‌ره‌كه‌ی سپهری ناگرێت‪ ،‬ئه‌و تێڕوانینه‌ بۆ شیعری‬ ‫سپهری تێڕوانینێكی زۆر ڕووكه‌شه‌‪ .‬به‌ هیچ شێوه‌یه‌ك‬ ‫سوهراب كه‌سێكی بێموباالت‌و بێالیه‌ن نه‌بووه‌ به‌رامبه‌ر‬ ‫به‌ ژیان‌و به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ زۆر هه‌ڵوێستی جدی هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫ب ـه‌اڵم هه‌ڵوێسته‌ جدییه‌كانی له‌چه‌شنی دروش ـم‌و‬ ‫جنێودان‌و بانگه‌شه‌كردندا نه‌بووه‌‪ .‬هه‌ڵوێستی جدی‬ ‫ئه‌و له‌جۆری به‌رگری كــردن له‌دیكتاتۆریه‌ت‪ ،‬ئه‌م‬ ‫حزب یان ئه‌و حزب یا ئایدۆلۆژیاو گروپی تایبه‌ت‬ ‫نه‌بووه‌و نییه‌‪ .‬ئه‌و ڕه‌خنه‌ی هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم ڕه‌خنه‌كه‌ی‬ ‫زۆر جدییه‌‪ ،‬به‌ بڕوای من سوهراب یه‌كێكه‌ له‌دیارترین‬ ‫شاعیره‌ رۆمانتیكه‌كان به‌مانای فراوانی وشه‌‪ .‬مه‌به‌ستم‬ ‫له‌ڕۆمانتیك هه‌مان ئه‌و گێڕوانه‌وه‌یه‌یه‌ كه‌ ئایزابه‌رلین‬ ‫وه‌ك یه‌كێك له‌گونجاوترین‌و پڕماناترین‌و به‌تواناترینی‬ ‫ئه‌وره‌خنانه‌ باسی ده‌كات كه‌ ڕۆمانتیسیزم ئاراسته‌ی‬ ‫مــۆدێــرن ـه‌ی كـــردوه‌ ‪ .‬ئــایــزابـه‌رلــیــن ده‌ڵــێــت ئ ـه‌وه‌‬ ‫ڕۆمانتیكه‌كان بون ڕه‌خنه‌ی بونیادیان گرت له‌مۆدێرنه‌‪.‬‬ ‫كاتێ شیعری سپهری ده‌خوێنمه‌وه‌ پێوایه‌ جۆری‬ ‫ڕوانینی‌و بۆ دونیاو بۆ كات له‌جۆری ڕوانینی ئه‌م‬ ‫رۆمانتیكانه‌یه‌‪ .‬سپهری ڕوانینێكی تایبه‌تی هه‌یه‌ بۆ‬ ‫تاك‌و تاكگه‌رایی‪ .‬به‌ ڕای من عه‌باس كیاڕۆسته‌می به‌ بێ‬ ‫سوهراب ته‌سه‌ورناكرێت‪ ،‬به‌سه‌ر شانی سپهری یه‌وه‌یه‌‬ ‫كه‌ فیلمه‌كه‌ی كیاڕۆسته‌می «ماڵی یار له‌كوێیه‌«‬ ‫ده‌توانێت له‌كۆمه‌ڵگه‌یه‌كدا بێته‌ به‌رهه‌م‪ ،‬ئه‌مانه‌ پێكه‌وه‌‬ ‫گرێدراون‌و جۆرێك له‌هاوشێوه‌یی بونیادی بوونناسانه‌‬ ‫یان پێكه‌وه‌ هه‌یه‌‪« .‬شه‌روند امــروز‪ ،44،‬یكشنبه‌ ‪8‬‬ ‫ادیبه‌شت ‪ ،1387‬میالنی‪ ،‬عباس‪،‬ص‪.93 ،92 ،‬‬ ‫باشترین ناسینی سوهراب گه‌ڕانه‌وه‌یه‌ بۆ شیعره‌كانی‌و‬ ‫ده‌تــوانــیــن سوهرابی ژیــانــی رۆژانـــه‌و و سوهرابی‬ ‫وێنه‌كێش‌و هه‌ستیاروپڕ له‌گومان‌و پرسیار له‌وێداببنین‌و‬ ‫لێ ڕابمێنین‪ .‬سه‌ره‌تا ده‌مویست بۆئاشنابونی زیاتری‬ ‫خوێنه‌رانی كــورد ئ ـه‌و چه‌ند گفتوگۆیه‌ی له‌گه‌ڵ‬ ‫ره‌خنه‌گرانی ئێرانی دا له‌باره‌ی سوهرابه‌وه‌ ئه‌نجامم‬ ‫داوه‌ له‌گه‌ڵ چه‌ند وتارێكی ره‌خنه‌ییدا كه‌ كردومه‌‬ ‫به‌كوردی له‌م كتێبه‌‌و له‌گه‌ڵ ئه‌م شیعرانه‌دا چاپ بكه‌م‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌به‌رزۆربونی ژماره‌ی الپه‌ڕه‌كانی‌و گرانی نرخی‬ ‫كتێبه‌كه‌ به‌ باشم زانی ته‌نیا ئه‌و گفتوگۆیه‌ی كه‌ خۆم‬ ‫له‌گه‌ڵ په‌روانه‌ی سپهری خوشكی سوهرابدا ئه‌نجامم‬ ‫داوه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌م نوسینه‌دا ده‌رباره‌ی ژیانی سوهراب‬ ‫لێره‌ باڵوبكه‌مه‌وه‌و بابه‌ته‌كانی تر له‌ده‌رفه‌تێكی ترو‬ ‫له‌كتێبێكی سـه‌ر به‌خۆدا باڵوبكه‌مه‌وه‌‪ .‬هیوادارم‬ ‫خوێنه‌ری ئازیزچێژوه‌ربگرن له‌م گوڵبژێره‌ی شیعری‬ ‫سوهراب كه‌ به‌هه‌ستیارییه‌كی زۆره‌وه‌ هه‌ڵمبژاردون‌و‬ ‫وه‌رمگێڕان‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )443‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/2/2‬‬

‫««‬

‫‪5‬‬

‫بۆچی کتێب تەواو بکەین؟‬

‫تیم پارکس‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬سەیوان محەمەد‬ ‫«بەڕێز—» ساموێل جۆنسن بە سەرسامییەکی‬ ‫گاڵتەجاڕانەوە پرسیاری لە کەسێک کردبوو تا‬ ‫بزانێت ئایا کتێبێکی تا کۆتایی خوێندبووەوە—‬ ‫«بەڕێز‪ ،‬تۆ کتێب تا کۆتایی دەخوێنیتەوە؟»‬ ‫باشە‪ ،‬بە ڕاستی ئێمە کتێبەکان تەواو دەکەین؟‬ ‫ڕێک هەتا کۆتایی؟ ئەگەر ئەوە دەکەین‪ ،‬ئایا ئێمە‬ ‫ئەو گەمژەیەین کە جۆنسن پێی وابوو مرۆڤێکە‬ ‫خووی بە تەواوکردنی کتێبەکانەوە گرتووە؟‬ ‫شۆپنهاوەر‪ ،‬کە لەبارەی خوێندنەوەوە زۆری‬ ‫نووسیبوو و زۆریــش بیری کــردبــووەوە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫جۆنسن هاوڕایە‪ .‬ئەو دەڵێت ژیان «زۆر کورتە بۆ‬ ‫کتێبە خراپەکان» و دەبێت «چەند الپەڕەیەک»‬ ‫بــەس بێت «بــۆ تێگەیشتنێکی سەرپێییانەی‬ ‫بەرهەمەکانی نووسەرێک‪ ».‬کە پاش ئەوە تەواو‬ ‫ئاسایی بێت وازی لێ بهێنیت ئەگەر قەناعەتت‬ ‫نەبوو‪.‬‬ ‫بەاڵم من بە ڕاستی بایەخم نییە بۆ ئەوەی چۆن‬ ‫لەگەڵ کتێبی خراپدا مامەڵە بکەین‪ .‬ئاشکرایە هەر‬ ‫خوێنەرێکی جدی هەر زوو فێر دەبێت چەند کات‬ ‫بە کتێبێک ببەخشێت پێش ئــەوەی بڕیار بدات‬ ‫نەیخوێنێتەوە‪ .‬تەنیا گەنجەکانن‪ ،‬هێشتا پەیوەستن‬ ‫بەو هەستی سەرکەوتنەوە کە لەالیەن بــاوک و‬ ‫دایکی بەپەرۆشەوە جەختی لەسەر دەکرێتەوە‪،‬‬ ‫هەر ئەوانن کۆڵنادەن و بــەردەوام دەبن کاتێک‬ ‫کتێبەکە هیچ چێژێک لە خوێندنەوەیدا نەبێت‪.‬‬ ‫بەشداربوویەکی خەمبار لە ماڵپەڕێکدا بۆ کتێب‬ ‫ناساندن‪ ،‬دەنووسێت «من هەرزەکارم‪ .‬ئەم کتێبەم‬ ‫بە تەواوی خوێندەوە [من نامەوێت بڵێم چ کتێبێک‬ ‫بوو] لە یەکەم الپەڕەوە تا دواالپەڕە بەو هیوایەی‬ ‫هێندە باش بێت کە لە ناساندنەکەیدا هاتبوو‪ .‬بەاڵم‬ ‫وا نەبوو‪ .‬من چێژ لە خوێندنەوەی کتێب دەبینم‬ ‫و بە زۆریش هەموو ئەو ڕۆمانانەی دەستدەکەم‬ ‫بە خوێندنەوەیان تەواویان دەکەم و ئەوەش کە‬ ‫وای کرد ئەم کتێبە تــەواو بکەم هەر سروشتی‬ ‫کۆڵنەدەرانەی خۆم بوو‪ .‬بەاڵم لە ڕاستیدا خۆزگە‬ ‫دەخــوازم تــەواوم نەکردایە‪ ».‬لێرەدا دەتوانیت‬ ‫خوێنەرێکی وەها ئاگادار بکەیتەوە کە پێزانین بە‬ ‫توانای خودی پەیوەست نەکات بە تەواوکردنی‬ ‫کتێبەوە‪ ،‬چونکە ئەگەر هەتا زیاتر خەریکی‬ ‫تەواوکردنی کتێبە خراپەکان بین‪ ،‬کەمتر کاتت‬ ‫دەبێت بۆ دەست پێکردنی باشەکان‪.‬‬ ‫بــەاڵم ئەی کتێبە باشەکان چی؟ چونکە بە‬ ‫دڵنیاییەوە جۆنسن تەنیا ئــامــاژەی بە کتێبە‬ ‫خــراپــەکــان نـــەداوە کاتێک ئــەو تــووڕەبــوونــەی‬ ‫دەربڕیوە‪ .‬ئایا پێویستە تەواویان بکەین؟ ئایا‬ ‫بە دیاریکراوی کتێبی باش ئەوەیە کە تەواومان‬ ‫کــردووە؟ یان ئایا حاڵەت هەیە کە ڕەنگە بڕیار‬ ‫بدەین واز لە کتێبێک بهێنین پێش تەواوکردنی‪،‬‬ ‫یان تەنانەت هەر لە نیوەی ڕێ‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫هەست بکەین کتێبێکی باش بووە‪ ،‬بگرە نایابیش‬ ‫بووە و خۆشحاڵ بووین بە خوێندنەوەی و بەاڵم‬ ‫هەست نەکەین کە پێویست بە تەواوکردن بکات؟‬ ‫ئەم پرسیارە بۆیە دەکەم چونکە زۆرجار ئەمەم لێ‬ ‫ڕوودەدات‪ .‬نازانم پەیوەندیی بە تەمەنەوە هەیە‪،‬‬ ‫یان حیکمەتە یان خەڵەفاوم؟ دەســت دەدەمــە‬ ‫کتێبێک‪ ،‬چێژی تەواوی لێ دەبینم‪ ،‬ئینجا ساتێک‬

‫دێت کە دەزانم هێندەم لێ خوێندووەتەوە بەس‬ ‫بێت‪ .‬ئەوەش نییە چیتر چێژی لێ نەبینم‪ .‬بێزار‬ ‫نابم و تەنانەت بیر لەوەش ناکەمەوە کە زۆر دوور‬ ‫و درێژ بێت‪ .‬بەاڵم هەر ئەوەیە ئارەزووم نامێنێت لە‬ ‫چێژبینین لێی بەردەوام بم‪ .‬ئاخۆ ئەو کاتە دەتوانم‬ ‫بڵێم خوێندوومەتەوە؟ دەتوانم پێشنیاری بکەم بۆ‬ ‫خەڵکی تر و وەک کتێبێکی باش قسەی لەسەر‬ ‫بکەم؟‬ ‫کافکا باسی ئەوەی کردبوو کە لەودیو خاڵیکی‬ ‫دیاریکراوەوە نووسەر دەتوانێت بڕیاربدات لەهەر‬ ‫ساتێکدا ڕۆمانەکەی کۆتایی پێ بهێنێت‪ ،‬بە‬ ‫هەر ڕستەیەک‪ ،‬چونکە بە ڕاستی ئەوە پرسێکی‬ ‫هەڕەمەکییە‪ ،‬وەک ئەوەی لە کوێدا تاڵە دەزوویەک‬ ‫ببڕیت‪ ،‬لە ڕاستیشدا هــەردوو ڕۆمانی کۆشک و‬ ‫ئەمەریکای بە تەواونەکراوی بەجیهێشت‪ ،‬لە کاتێکدا‬ ‫دادگایی پڕە لە پەلەکردنی نابەجێی کەسێک کە‬ ‫بڕیاریداوە ئیتر بەس بێت‪ .‬کارلۆ ئەمیلیۆ گادای‬ ‫ڕۆماننووسی ئیتاڵیش هەر وابــوو‪ ،‬هــەردوو کارە‬ ‫سەرەکییەکەی‪ ،‬ئەو شپرزەییە ترسناکەی سەر‬ ‫شەقامی ڤیا مێروالنا و ئاشنای خەم‪ ،‬تەواونەکراون‬ ‫و هەردوو بە کاری کالسیکی دادەنرێن سەرەڕای‬ ‫ئەوەی هەریەکەو پلۆتێکی ئاڵۆزی هەیە کە وا دیارە‬ ‫پێویست بە کۆتاییەک بکات کە لە ڕۆمانەکەدا نییە‪.‬‬ ‫نووسەرانی تر ئەوە جێبەجێ دەکــەن کە من‬ ‫پێی دەڵێم پاکبوونەوە بە شەکەتی‪ :‬کتێبەکانیان‬ ‫خۆیان وەک ئەزموونی دەوڵەمەند و تاقەتپڕووکێن‬ ‫پێشکەش دەکەن کە هەر لەوێدا کۆتایی دێت کاتێک‬ ‫نووسەر و خوێنەر و لە ڕاستیدا کارەکتەرەکانیش‪،‬‬ ‫هەموو هەستدەکەن بێزاربوون‪ .‬یەکەم نمونە کە‬ ‫دێتە یادم دەیڤید هێربەرت لۆرەنسە‪ ،‬بەاڵم دەتوانی‬ ‫بیر لە ئێلفریدە یەلینێک و تۆماس بێرنارد و ساموێل‬ ‫بێکت و کریستینا ستێدی نایابیش بکەیتەوە‪ .‬ئەو‬ ‫نووسینانەی بێکیت کە بەشێوەی پەخشانن‪ ،‬کورتتر‬ ‫و کورتتر و چڕتر و چڕتر دەبنەوە لە کاتێکدا بێکیت‬ ‫زیاتر و زیاتر خاڵی شەکەتی دێنێتە پێشەوە‪.‬‬ ‫بەالی منەوە‪ ،‬بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی لەودیو‬ ‫خاڵێکی دیــاریــکــراوەوە کتێب دەکــرێــت لەهەر‬ ‫جێیەکدا کۆتایی بێت‪ ،‬هەموو ئەم نووسەرانە وا‬ ‫دیارن شەرعییەت بەو بیرۆکەیە بدەن کە خوێنەر‪،‬‬ ‫بەبێ وەرگرتنی هیچ شتێک لــەو ئەزموونەوە‪،‬‬ ‫دەتوانێت دەست هەڵبگرێت لە خوێندنەوەی (بۆ‬ ‫نمونە‪ ،‬گەڕان بە دوای زەمەنی ونبووی پروست‪ ،‬یان‬ ‫چیای جادوویی تۆماس مان)‪ .‬یەکێک لە نامۆترین‬ ‫ئەو بۆچوونانەی بەرامبەر ڕۆمانێکی خۆم بیستوومە‬ ‫– جێی سەرسوڕمانە کە درێژترین کارم نا – لە‬ ‫نووسەرێکی هاوڕێمەوە بوو کە لە ناکاو نامەیەکی بۆ‬ ‫نووسیبووم بۆ ئەوەی سەرسامیی خۆی دەرببڕێت‪.‬‬ ‫بێگومان نامەی لەو شێوەیە گوڕێکی گەورە بە‬ ‫خودپەسەندیی مرۆڤ دەدات و منیش وەخت بوو‬ ‫ئەو نامەی پێشوازییە بە کاڵوەکەمەوە هەڵواسم‪،‬‬ ‫کاتێک گەیشتمە دواهەمین دێڕی نامەکە‪ :‬گوتبووی‬ ‫کە دوایین پەنجا دێڕی نەخوێندبووەوە چونکە‬ ‫گەیشتبووە خاڵێک کە وای بینی بوو ڕۆمانەکە‬ ‫لەوێدا بە جۆرێکی قایلکەر کۆتایی هاتووە‪.‬‬ ‫بە دڵنیاییەوە من بێئومێد بــووم‪ ،‬تەنانەت‬ ‫کەمێکیش تووڕە بووم‪ .‬بێگومان پێی ڕابواردووم‪.‬‬ ‫ئایا ئەمە ڕەخنەیەکی نەفرەتی نییە کە من پەنجا‬ ‫الپەڕە زیادەم نووسیوە؟ زۆر دوای ئەوە نرخی ئەو‬ ‫ڕاستییەم زانی‪ .‬کتێبەکەم بەالی ئەوەوە باش بوو‪،‬‬ ‫تەنانەت بەبێ کۆتاییەکەشی‪ .‬کتێبێکی دوور و درێژ‬ ‫نەبوو و هاوڕێکەشم زۆر خۆشحاڵ بوو لەو شوێنەی‬ ‫کە وەستابوو‪.‬‬ ‫ئینجا مادەم ئاشکرایە کە من باسی ئەو کتێبانە‬ ‫دەکــەم کە سروشتی جوانییان هەیە‪ ،‬ئەی چی‬ ‫دەربـــارەی کــاری هونەری – کە هەتا هەمووی‬ ‫نەبینیت شێوکەیت نایەتە دەست – دیسان مادەم‬ ‫بە شێوەیەکی سەرەکی باسی ڕۆماننووسەکانم کرد‪،‬‬ ‫ئەی چی دەربارەی پرسی پلۆت؟ ئایا ڕۆمانێک کە‬ ‫پلۆتی بۆ دانراوە ناخوازێت تا کۆتایی بیخوێنینەوە؟‬ ‫چونکە ئەو کاتە دەرەنجامی کۆتایی چیرۆکەکە‬ ‫مانا بە تەواوی کارەکە دەبەخشێت‪ .‬ڕەخنەگرەکان‬ ‫وامان پێدەڵێن‪ .‬گومانی تێدانییە منیش ئەمەم لە‬ ‫چەند نووسینێکدا دەربارەی کتێب گوتووە‪.‬‬ ‫بــەاڵم ئەمە ئەزموونی ڕاستەقینەی من نییە‬ ‫لە کاتی خوێندنەوەدا‪ .‬هەندێک ڕۆمــان هەیە‪،‬‬ ‫تەنیا ڕۆمــانــە بەناوبانگەکانیش نــا‪ ،‬کە تێیدا‬ ‫پلۆت کەرەستەی سەرەکییە و هەر ئەویش تەنیا‬ ‫هۆکاری هەڵدانەوەی الپەڕەکانە‪ .‬دەبێت بزانین چی‬

‫«‬

‫تیم پارکس لەم وتارەیدا‪ ،‬کە لە ‪٢٠١٢‬ـدا نووسیویەتی و بە‬ ‫ئاگەداریی خۆی وەرگێڕدراوە بۆ ره‌خنه‌ی چاودێر‪ ،‬دیسان‬ ‫گەڕاوەتەوە بۆ بابەتە خۆشەویستەکەی‪ ،‬کە مەسەلەی خوێنەر و‬ ‫کتێبخوێندنەوەیە‪ ،‬ئەمجارەیان ئەو خوێنەرانەی مەبەستە کە خۆیان‬ ‫لەسەر خوێندنەوەی کتێبە خراپەکان ڕاهێناوە‪ ،‬بێگومان ئەمەش‬ ‫لە کاتی گرتوون بۆ خوێندنەوەی کتێبی باش و مێشکیانی‬ ‫خراپ بار هێناوە ‪« ..‬ره‌خنه‌ی چاودێر»‬ ‫ڕوودەدات‪ .‬ئەوانە بە دەگمەن گرنگترینی کتێبەکانن‬ ‫بــەالی منەوە‪ .‬هەندێجار تێپەڕاندنێک لەکاتی‬ ‫تێکەاڵوبوونێکی قووڵ لەگەڵ پلۆتدا‪ ،‬بایەخمان بۆ‬ ‫وەها نووسینێک کەم دەکاتەوە‪ :‬هەموو بیرۆکەی‬ ‫ڕۆمانەکە لە چیرۆکەکەیدایە و نووسینەکەش تەنیا‬ ‫کەرەستەیەکی پەتییە‪.‬‬ ‫کەچی هیشتا لــەو ڕۆمــانــانــەشــدا کــە پلۆت‬ ‫چێژی سەرەکییە‪ ،‬چێژەکەی بە دەگــمــەن لە‬ ‫کۆتاییەکەیدایە‪ ،‬ئێمەش ئەگەر حەزی لێ بکەین یان‬ ‫بە کەسی تر بڵێین بیخوێنێتەوە‪ ،‬بە دەگمەن لەبەر‬ ‫کۆتاییەکەیەتی‪ .‬ئەوەی گرنگە نهێنیی پلۆتەکە‬ ‫و ئەو هێزانەی ڕۆڵــی تێدا دەگێڕن و ملمالنێی‬ ‫نێوانیانە‪ .‬بۆ ئەمە ئیتالییەکان وشەیەکی جوانیان‬ ‫هەیە‪ .‬بە پلۆت دەڵێن ‪ ،trama‬وشەیەک کە‬ ‫مانا سەرەتاییەکەی چنراو‪ ،‬تاڵ یان چنینە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەوەی پتر لە پلۆتدا پێمانخۆشە چنینەکەیەتی –‬ ‫ڕەنگە وەک تەلیسمەکەی هاملێت یان بچڕبچڕی‬ ‫نــاوازەی زەواجــی دۆرۆســی لەگەڵ کازۆبۆندا –‬ ‫نەوەک کۆتاییەکەی‪ .‬لە ڕاستیدا باشترین شت کە‬ ‫دەکرێت لە کۆتایی پلۆتێکی باش چاوەڕوان بین‬ ‫هەر ئەوەیە ئەوەی لە پێشییەوە هاتووە وێرانی‬ ‫نەکات‪ .‬من ئەوەم بەالوە گرنگ نابێت کە هاملێت‬ ‫لە پێش کەرنەڤاڵی کوشتنەکەوە لە دیمەنەی‬ ‫کۆتاییدا بووەستێت و لێگەڕێت ئێمە لەبری ئەو‬ ‫بیر لە هەموو ئەگەرە سەرنجڕاکێشەکان بکەینەوە‬ ‫کە لەگەڕانەوەی شــازادە گەنجەکە بۆ ئێلینسۆر‬ ‫سەرهەڵدەدات‪.‬‬ ‫لەم ڕووەوە تێبینی ئەوە دەکرێت کە چیرۆکەکان‬ ‫هەمیشە ناچار نین کۆتاییەکیان هەبێت‪ ،‬یان هەمان‬ ‫کۆتایی بپارێزن‪ .‬لە زەواجی کادموس و هارمۆنیدا‬ ‫ڕۆبێرتۆ کاالسۆ پیشانی دەدات کە یەکێک لە‬

‫تایبەتمەندییە دیارەکانی میتۆلۆژیای زیندوو‬ ‫ئەوەبووە کە چیرۆکە زۆرەکانی کە هەمیشە زۆر‬ ‫بە جوانی پێکداچووبوون‪ ،‬هەمیشە النیکەم دوو‬ ‫کۆتاییان هەبووە کە هەندێجار «پێچەوانە»ش‬ ‫بوون — پاڵەوانەکە دەمرێت‪ ،‬نامرێت‪ ،‬عاشقەکان‬ ‫زەواج دەکــەن‪ ،‬زەواج ناکەن‪ .‬تەنیا ئەو کاتەی‬ ‫ئەفسانە بوو بە مێژوو‪ ،‬وەک ئەوەی مێژوو بێت‪،‬‬ ‫ئەو هەستەمان ال پەیدا بوو کە دەبێت یەک دیوی‬ ‫«گونجاو» هەبێت و ئەلتەرناتیڤەکانی تر لەبیر‬ ‫بکرێن‪ .‬لە ڕۆماندا‪ ،‬ئەو کۆتاییانەی کە کەمترین‬ ‫ڕادە بێئومێدم لێیان ئەوانەن کە وا لە خوێنەر‬ ‫دەکەن باوەڕ بەوە بهێنێت کە چیرۆکەکە دەکرا زۆر‬ ‫بە سانایی بە دیوێکی تەواو جیاوازدا بڕۆیشتایە‪.‬‬ ‫ئەگەر ڕۆمانێک پێش تەواوکردنی دابنێیت‪،‬‬ ‫ئەوە بەالی منەوە واتا شێوەی و جوانییەکەی‬ ‫لە چنینی پلۆتەکەیدایە و لە دۆخــی باشترین‬ ‫ڕۆمانەکانیشدا لە پێکداچوونی شێوازی نووسین‬ ‫لەگەڵ ئەو چنینەدایە‪ .‬شێواز و پلۆت‪ ،‬وێنەی‬ ‫گشتی و وردەکــاری تایبەتی‪ ،‬هەموو پێکەوە بە‬ ‫پێکداچوونێکی تەواوەتی سەرنجمان ڕادەکێشن‪.‬‬ ‫هەر کە ستراکتورەکە پێکهات و خلۆکەی گێڕانەوە‬ ‫کەوتەگەڕ‪ ،‬پێویستیی بە کۆتایی تەنیا بارێکی‬ ‫قــورس و نەگبەتە‪ ،‬شپرزەییەکە‪ ،‬داخستنێکی‬ ‫بێزارکەری ئەو هەموو ئەگەرەیە‪ .‬هەندێجار ئەو پەنجا‬ ‫الپەڕەی دواخستنەم ئەزموون کردووە کە زۆربەی‬ ‫نووسەران هەستدەکەن ناچارن بە درێژکردنەوەی‬ ‫ئازارێکی سایکۆلۆژی کۆتایی پێبهێنن‪ ،‬ئەمەش وام‬ ‫لێدەکات ژیان وەک ماشینێک بۆ بەرهەمهێنانی خەم‬ ‫و تراژیدیا تەماشا بکەم‪ ،‬چونکە ئەو کۆتاییانەی‬ ‫باوەڕمان پێی هەیە و لە نیوەی ڕێن‪ ،‬گومانی تێدا‬ ‫نییە کە کۆتاییە خەمگینەکانن‪.‬‬

‫نــازانــم‪ ،‬کاتێک شاعیرێک ئەفسانەیەکی‬ ‫گێڕاوەتەوە‪ ،‬ڕەنگە پاش ئێوارەخوانێکی ئەسینایی‬ ‫یان بە دەوری ئاگری خێوەتگەیەکدا لە کەنارەکانی‬ ‫نەرویج‪ ،‬ئەگەر خاڵێک نەبووایە کە تێیدا گوێگرەکان‬ ‫کۆدەنگ بن لەسەر ئەوەی بڕیار بدەن دەیانەوێت چ‬ ‫کۆتاییەک ببیستن‪ ،‬زۆر بە سادەیی بڕیاریان نەداوە‬ ‫بخەون؟ لە بیریشمە کە ئالن ئەیکبورن چیرۆکی‬ ‫بە چەند کۆتاییەکی جیاوازەوە نووسیوە‪ ،‬کە تێیدا‬ ‫ستافی نواندنەکە بەش بە بەش بڕیاردەدەن چ‬ ‫دیوێک هەڵدەبژێرن‪.‬‬ ‫نازانم‪ ،‬لە بەدوادانەچوونی تەنانەت کتێبێکی‬ ‫نایابیشدا هەتا کۆتایی‪ ،‬خوێنەر بە ڕاستی چاکەیەک‬ ‫ناکات بەرامبەر بە نووسەر‪ ،‬کاتێک دەیبەخشێت لە‬ ‫ئەرکێکی نزیکی مەحاڵ کە ئەویش دەرچوونە لە‬ ‫پلۆتەکە بە جوانی؟ ستەمکارییەک هەیە لە بەردەوام‬ ‫بووندا هەتا کۆتایی‪ .‬گومانم نییە کە بۆچوونێکی‬ ‫بچووکترم دەبوو لەبارەی ئەو ڕۆمانانەوە کە تەواوم‬ ‫نەکردوون‪ ،‬ئەگەر تەواوم بکردنایە‪.‬‬ ‫دواجاریش نازانم ئیتر کاتی ئەوە نییە کە فێربم‬ ‫لە ڕۆمانەکانی خۆمدا یەک دوو ئاماژە بەجێ بهێڵم‬ ‫بۆ خوێنەر و ڕوخسەتی ئەوەیان پێ بدەم کە هەر‬ ‫کاتێک ویستیان‪ ،‬لەم یان ئەو ساتە بە دواوە‪،‬‬ ‫دەستبەرداری کتێبەکە ببن؟‬ ‫سەرچاوە‬ ‫‪http://www.nybooks.com/‬‬ ‫‪blogs/nyrblog/2012/mar/13/‬‬ ‫‪why-finish-books/?insrc=rel‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )443‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/2/2‬‬

‫‪6‬‬

‫ژوان و دابڕانى شیعر و لێكۆڵینه‌وه‌‬

‫««‬

‫ڕوانگه‌ و هیواى لێكۆڵینه‌وه‌ له‌ ئه‌وینى شیعردا‬ ‫ئه‌كره‌می میهرداد‬ ‫بەشی دووەم‬ ‫ڕوانگه‌ و هیوای لێكۆلێنه‌وه‌ له‌ ناساندن‬ ‫و په‌یامی شیعردا (سه‌ره‌ڕای گرنگیدان ب ‌ه‬ ‫بابه‌ته‌كانی زمان و فه‌رهه‌نگ و هۆشیاری‬ ‫و هه‌ستیاری تاك و نه‌ته‌وه‌كان) له‌وه‌دایه‌‬ ‫كه‌ شیعر وه‌كو ژانر و هونه‌رێكی سه‌ربه‌خۆ‬ ‫چــۆن ده‌بێت؟ وه‌اڵمـه‌كـه‌ بـه‌و جۆره‌یه‌‪:‬‬ ‫له‌وانه‌یه‌ شێوازه‌ جیاوازه‌كان و په‌یام و مانا‬ ‫جۆراوجۆره‌كانی شیعری ببێته‌ بابه‌ته‌كانی‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ی ئ ـه‌ده‌بــی‪ ،‬وه‌كــو شیعری‬ ‫سیاسی به‌ هــه‌ردوو ئاڕاسته‌ی تاكێتی‬ ‫وهۆشیاری شاعیر یان شیعری سیاسی بۆ‬ ‫بابه‌ته‌كانی سیاسه‌تی سه‌رده‌م و واڵتان‪ .‬له‌‬ ‫ئاڕاسته‌ی یه‌كه‌مدا ڕوانگه‌ و كه‌سایه‌تی و‬ ‫وێنای شیعر به‌مانا تاكخوازییه‌كه‌ی ده‌بێته‌‬ ‫ئه‌و په‌یامه‌ی كه‌ شیعری باش ده‌كرێته‌‬ ‫سیاسه‌تی بــاش‪ ،‬وات ـه‌ ده‌ربڕینی زمان‬ ‫و فه‌رهه‌نگ و هۆشیاری و هه‌ستیاریی‬ ‫شاعیر به‌مانای داهێنان و نوێخوازی‪ .‬هه‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ش ده‌بێته‌ زه‌مینه‌ و هۆكاری ئه‌وه‌ی‬ ‫كه‌ شاعیرانی داهێنه‌ر و نوێخواز ده‌بنه‌‬ ‫شاعیره‌ باشه‌كان یان ناوداره‌كانی نه‌ته‌وه‌‬ ‫و سه‌رده‌مه‌ دیاریكراوه‌كان‪ .‬بێگومان كورد‬ ‫یه‌كێكه‌ لـه‌و نه‌ته‌وانه‌ی كه‌ له‌سه‌رده‌م‬ ‫و كاته‌ جیاوازه‌كاندا شاعیرانی داهێنه‌ر‬ ‫و نوێخوازی هـه‌بــووه‌‪ ،‬یــان دابه‌شكردن‬ ‫و پۆڵێنكردنی ســه‌رده‌مــه‌ شیعری و‬ ‫ئه‌ده‌بیه‌كان لـه‌نــاوی ئ ـه‌و شاعیرانه‌وه‌‬ ‫دیاریكراون‪ ،‬وه‌كو سه‌رده‌می باباتاهیری‬ ‫هه‌مه‌دانی و شاعیرانی گۆران‪ ،‬سه‌رده‌می‬ ‫مـــه‌الی جــزیــری و ئ ـه‌حــم ـه‌دی خــانــی‪،‬‬ ‫سه‌رده‌می نالی هه‌تا سه‌رده‌می وه‌فایی‪،‬‬ ‫ســه‌رده‌مــی نــوێــگـه‌ری شیعرى كــوردی‬ ‫شیخ نوری شێخ ساڵح‪ ،‬گۆران‪ ،‬هێمن و‬ ‫سه‌رده‌می شاعیرانی ڕوانگه‌ و سه‌رده‌می‬ ‫شاعیرانی ئێستا (شێركۆ بێكه‌س‪ ،‬ره‌فیق‬ ‫سابیر‪ ،‬حه‌سیب قه‌ره‌داخی‪ ،‬قوبادی جه‌لی‬ ‫زاده‌‪ ،‬دڵشاد عه‌بدوڵاڵ ‪ ،‬كه‌ریم ده‌شتی‪،‬‬ ‫ته‌لعه‌ت تاهیر و ته‌یب جه‌بار)‪.‬‬ ‫شیعرنوسین بۆ بابه‌ته‌ جیاوازه‌كان‬ ‫یــان پرسه‌ كۆمه‌اڵیه‌تى و سیاسیه‌كان‬ ‫ده‌توانرێت به‌ شیعر و هونه‌رى باش یان‬ ‫گرنگ بناسرێن‪ .‬له‌ مێژووى شیعری كوردیدا‬ ‫و له‌و س ـه‌رده‌م و نــاوه‌ دیاریكراوه‌كاندا‬ ‫زۆر نموونه‌ى نایاب و جوانمان له‌شیعری‬ ‫كوردیدا هه‌یه‌‪ .‬زۆرێــك یان به‌شێك له‌‬ ‫شاعیرانی كــورد شیعری نه‌ته‌وه‌یی و‬ ‫سیاسی زۆر ناودار و مه‌زنیان نووسیوه‌‪،‬‬ ‫كه‌ بێگومان به‌هاكه‌ى ته‌نها لـه‌وه‌دا نیه‌‬ ‫كه‌ نه‌ته‌وه‌ییه‌‪ ،‬به‌ڵكو زیاتر له‌وه‌دایه‌ كه‌‬ ‫شیعره‌ نه‌ك سیاسه‌ت‪ .‬الوكی هه‌ڵه‌بجه‌ی‬ ‫ره‌فیق سابیر كه‌ بێگومان شیعره‌ بۆ‬ ‫بابه‌تێكی سیاسی دیاریكراو (كیمیا بارانی‬ ‫هه‌ڵه‌بجه‌)‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م شیعره‌ هێنده‌ی له‌‬ ‫ویژدانی جوانی وهونه‌ری شیعریدایه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫ئه‌مه‌ش زه‌مینه‌ی به‌ها و نه‌مرییه‌كه‌یه‌تی‪،‬‬ ‫هێنده‌ پرسه‌ سیاسیه‌كه‌ یان تراژیدیه‌كه‌‬ ‫تیایدا زه‌ق یان به‌رجه‌سته‌ نیه‌‪ .‬زمان و‬ ‫وێنا و ماناكانی الوكی هه‌ڵه‌بجه‌ سه‌ره‌ڕای‬ ‫نه‌مری و مانه‌وه‌ی ئه‌و مه‌رگه‌ساته‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫دیمه‌ن و تابلۆ گرنگه‌كانی شیعریه‌ت و‬ ‫هونه‌ری شیعریشی له‌وانه‌ به‌رزتره‌‪.‬‬ ‫هه‌ندێك له‌ شاعیران یــان زۆرینه‌ى‬ ‫شاعیرانی كورد له‌ سااڵنی شه‌ست و حه‌فتا‬ ‫و هه‌شتای سه‌ده‌ی بیست سه‌ر به‌ رێباز‬ ‫و ئایدیۆلۆژیای چه‌پ یان (ماركسیزم)‬ ‫بوون كه‌ ڕه‌نگ بێت (یان به‌دڵنیاییه‌وه‌)‬ ‫ئه‌مه‌یان په‌یوه‌ندیی به‌ شیعر و هونه‌ری‬ ‫شیعر نیه‌‪ .‬به‌اڵم چه‌ندین شیعری جوانیان‬ ‫بۆ ڕوانگه‌ی چینایه‌تی نووسیوه‌ كه‌ له‌‬ ‫دنیای شیعرى كوردیدا به‌شیعره‌ جوان و‬ ‫نایابه‌كان ده‌ناسرێن‪ .‬شیعری (ئۆپه‌ریتی‬ ‫كێشه‌ی ژیـــان)ى حه‌سیب ق ـه‌ره‌داخــی‪،‬‬ ‫(زام)ى شێركۆ بێكه‌س و (شه‌وێك‬

‫له‌سه‌ر گــۆڕی وه‌لــی دێــوان ـه‌)ی ره‌فیق‬ ‫سابیر ئ ـه‌و شیعره‌ جــوانــانـه‌ن كـه‌ ل ‌ه‬ ‫ژیان و خه‌باتی چینایه‌تیدا شیعریه‌ت و‬ ‫هونه‌ری به‌رزی شیعرییان ئه‌فراندووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش سه‌لمێنه‌ری هه‌مان دیدگای ت‪.‬‬ ‫س ئه‌لیوته‌ كه‌ ده‌نــووســێ‪« :‬شیعری‬ ‫راسته‌قینه‌ نه‌ك ته‌نها له‌ دواى گۆڕینی‬ ‫بڕواى گشتی و نه‌ته‌وه‌یی هه‌ر زیندووه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو هه‌میشه‌ زیــنــدوو ده‌مێنێته‌وه‌‬ ‫ته‌نانه‌ت ل ـه‌دواى نه‌مان و پوكانه‌وه‌ی‬ ‫تـــه‌واوی ئــه‌و بابه‌تانه‌ش ك ـه‌ شاعیر‬ ‫هاندانی بۆ ده‌كردن یان له‌ سه‌رده‌مێكی‬ ‫دیاریكراودا بڕوای پێیان بوو» (‪ .)8‬له‌م‬ ‫ڕوانگه‌یه‌وه‌ ده‌توانین بڵێین كه‌ یه‌كێك له‌‬ ‫په‌یام و ناسینه‌ جوانه‌كانی لێكۆڵینه‌وه‌‬ ‫بۆ شیعر هه‌وڵ و تێكۆشانه‌ بۆ نه‌مری‬ ‫یــان نه‌مرهێشتنه‌وه‌ی شیعره‌‪ ،‬شیعری‬ ‫نه‌مر نه‌بێت بێگومان لێكۆڵینه‌وه‌كانیش‬ ‫نه‌مر نابن‪ ،‬هه‌روه‌كو چۆن به‌بێ شیعر و‬ ‫هونه‌ری جوان و بااڵ لێكۆڵینه‌وه‌ی هۆشیار‬ ‫و زیره‌كیش نابێت!‪.‬‬ ‫یه‌كه‌م په‌یام و ئه‌ركی دڵنیای شیعر‬ ‫ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ده‌بێت به‌خشینی چێژ بێت‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌و چێژه‌ ده‌بێت چی و چۆن بێت‪،‬‬ ‫وه‌اڵمه‌كه‌ زۆر سه‌خته‌ كه‌ هێنده‌ی سه‌ختی‬ ‫وه‌اڵمى پرسیاره‌ گه‌وهه‌رییه‌كه‌یه‌ كه‌ شیعر‬ ‫چی یه‌؟ سه‌خته‌(‪ .)9‬وه‌اڵمه‌كه‌ى ت‪ .‬س‬ ‫ئه‌لیوت بۆ ئه‌م پرسیاره‌ هه‌ر ئه‌وه‌نده‌یه‌‬ ‫كه‌ ده‌ڵێت‪ :‬ده‌توانم بڵێم ئه‌و چێژه‌ ته‌نها‬ ‫چێژی شیعره‌ و چێژی توخمه‌كانی دیكه‌ی‬ ‫ئه‌ده‌ب یان پرسه‌كانی دیكه‌ی ژیان نیه‌‪،‬‬ ‫چونكه‌ شیكردنه‌وه‌ی ناوه‌ڕۆك و ماهیه‌تی‬ ‫ئه‌م چێژه‌ و پرسیار له‌ چیبوونی شیعر‬ ‫ده‌بێته‌ یه‌كێك له‌ بابه‌ته‌ گرنگه‌كانی‬ ‫جوانناسی یان به‌شێكه‌ له‌ هونه‌ره‌كانی‬ ‫تیۆری ئه‌ده‌بی و بابه‌ت و پرسه‌كانی‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی شیعری و ئه‌ده‌بی‪ ،‬كه‌ ئه‌و‬ ‫هونه‌ره‌ یان جوانیناسیه‌ بۆ به‌شه‌كانی‬ ‫دیكه‌ی ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ دوا ده‌خه‌ین‪.‬‬ ‫چێژی شیعر ناڕاسته‌وخۆ له‌الیه‌ن ت‪.‬‬ ‫ی‪ .‬سه‌لویت باسكراوه‌ كه‌ باسه‌كه‌ی‬ ‫ئاشكرا له‌ پرسی چێژی شیعردا نیه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو بریتی یه‌ له‌ هه‌وڵه‌ به‌راییه‌كانی‬ ‫ئه‌و بۆ ناسینی شیعر كه‌ ده‌ڵێ‪( :‬شیعر‬ ‫ل ـه‌ب ـه‌رئ ـه‌وه‌ى ده‌تــوانــێ شۆرشێك له‌‬ ‫هه‌ستیاریماندا به‌رپا بكات‪ ،‬یان هۆیه‌ك‬ ‫بێت بۆ شكاندنی شێوه‌ باوه‌كانی زانین و‬ ‫به‌هادان‪ ،‬كه‌ هه‌میشه‌ له‌ ڕه‌وشی شێوه‌ساز‬ ‫بووندان‪ ،‬هه‌ر به‌و پێیه‌ش ده‌توانێ ژیان‬ ‫یان به‌شێك له‌ بوونمان سه‌رله‌نوێ په‌یدا‬ ‫بكاته‌وه‌‪ .‬شیعر به‌ شێنه‌یی یان به‌ پڕتاو‬ ‫ده‌توانێ له‌ هه‌ستی قووڵمان بكاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫هه‌سته‌ بێ ناوانه‌ی كه‌ گه‌وهه‌ری بوونمان‬ ‫پێكده‌هێنن‪ .‬گه‌وهه‌رێك كه‌ به‌ ده‌گمه‌ن‬ ‫ده‌توانین برینداری بكه‌ین یان ره‌خنه‌ی‬ ‫لێبگرین‪ ،‬چونكه‌ ژیــانــی لـه‌ ناچاریی‬ ‫په‌یوه‌ست بــوون یــان پابه‌ندبوون به‌‬ ‫جیهانی بینراو و به‌ڵگه‌دار ڕزگار ده‌كات)‪.‬‬ ‫(‪)10‬‬ ‫یان (رۆبه‌رت فرۆست) ‪1963-1874‬‬ ‫یه‌كێك له‌ لێكۆڵیاره‌ ئه‌ده‌بیه‌ ناوداره‌كانى‬ ‫ئینگلیزی و ئه‌مریكایی له‌ چێژی شیعردا‬ ‫ده‌ڵێت‪ « :‬شیعر په‌ناگه‌یه‌كی بچووك و‬ ‫كاتیه‌ بۆ رزگار بون له‌ په‌رێشانی‪ .‬شیعر به‌‬ ‫سازدانی یه‌كبوونى نێوان عه‌قڵ و هه‌ست‬ ‫و هه‌روه‌ها به‌هۆى الساری و سه‌رپێچی‬ ‫له‌یه‌ك فۆرمی هــاوتــای جــوان ناسی‪،‬‬ ‫ئارام به‌خشه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ناوه‌ڕۆكی‬ ‫شیعریش‪ ،‬هه‌ر خودی په‌رێشانی و ره‌نج‬ ‫و ئازار بێت‪ ،‬دیسان ده‌توانێ ئاراممان‬ ‫بكاته‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌كو چۆن وێرانه‌ خاكی‬ ‫ئه‌لیوت كارمان تێده‌كات‪ .‬وێراى چێژ و‬ ‫هه‌ستیاری‪ ،‬شیعر هاوكات هۆشیاری و‬ ‫ئاگاییمان سه‌باره‌ت به‌ پرسه‌ گرنگه‌كانی‬ ‫ژیان قوڵتر و فراوانتر ده‌كات»‪)11( .‬‬ ‫شــیــعــری (ئــــه‌و دیــــوی شــوشــه‌)ى‬ ‫حه‌سیب قه‌ره‌داخی كه‌ له‌ ساڵی ‪1985‬دا‬ ‫ســروودانــدوویــه‌تــى چێژ و خــۆشــی و‬

‫وێنایه‌كی شاعیرانه‌ و شاره‌زاییه‌كی زۆر به‌ تایبه‌تمه‌ندییه‌ى شیعر ته‌نها ل ‌ه ره‌وش و‬ ‫خوێنه‌ر ده‌به‌خشێ‪:‬‬ ‫جیهانی تاكێتیدا نامێنێته‌و‌ه ‪ ،‬وات ‌ه شیعر‬ ‫ته‌نها چێژ و خۆشی و نه‌خشاندنی جیهانێكی‬ ‫من مه‌لێكى النه‌وازم وێڵی دواى‬ ‫وااڵ نیه‌ بۆ تاكه‌كان‪ ،‬به‌ڵكو شیعر ده‌توانێ‬ ‫هێالنه‌مم‬ ‫من نمه‌ی بارانی ئه‌ودیو شوشه‌كه‌ی له‌ هه‌لومه‌رجی گشتی و كۆمه‌اڵیه‌تیشدا ئه‌و‬ ‫په‌یام و تایبه‌تمه‌ندییه‌ى هه‌بێت‪ ،‬ك ‌ه هه‌موو‬ ‫وێرانه‌مم‬ ‫من غه‌ریبم خۆم ئه‌زانم ئه‌م ژیانه‌ شیعر‌ه باشه‌كان ئه‌و ئاكامه‌یان ده‌بێت‪.‬‬ ‫په‌یامی گشتی و كۆمه‌اڵیه‌تی شیعر‬ ‫الیه‌ لێم‬ ‫یه‌كێك ل ‌ه سنوور‌ه گرنگه‌كانی زمــان و‬ ‫تۆ نه‌بی ئه‌ى خه‌ونی مه‌ستم كێ‬ ‫فه‌رهه‌نگی نه‌ته‌وه‌ییش ده‌نه‌خشێنێ‪،‬‬ ‫ده‌زانێ روو له‌ كوێم‬ ‫«چــونــكـه‌ ه ـه‌مــوو نــه‌تــه‌وه‌یــه‌ك ‪ ،‬یان‬ ‫بیر و ماده‌ كی هه‌وه‌ڵ بێ‪،‬‬ ‫كۆمه‌ڵێك‪ ،‬ده‌بێت شیعری تایبه‌ت ب ‌ه خۆی‬ ‫گه‌وهه‌ری تاكی منی‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬نه‌ك ته‌نها بۆ ئه‌وانه‌ی ك ‌ه چێژ و‬ ‫ده‌نگ و هاواری منی تۆ خورد و‬ ‫خۆشی و زهنیه‌تی باشیان له‌گه‌ڵ شیعردا‬ ‫خۆراكی منی‬ ‫ئه‌ى فه‌ریزه‌ى ئاینی دڵ هه‌ر ئه‌دای هه‌یه‌‪ ،‬به‌ڵكو بۆ زۆربه‌ی ئه‌وانه‌ش ك ‌ه ئه‌و‬ ‫توانا و ئاماده‌ییانه‌یان نیه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش ده‌بێت ‌ه‬ ‫تۆ ساتمه‌‬ ‫ئه‌وه‌ی ك ‌ه شیعر نه‌ته‌و‌ه و كۆمه‌ڵێك له‌وانی‬ ‫ڕاو ڕه‌سمی مه‌یكه‌ده‌ی نوێ باوه‌ڕی‬ ‫دیكه‌ جیابكاته‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه شیعری باش‬ ‫دوو پاتمه‌‬ ‫كاریگه‌ری له‌وانه‌ش ده‌كــات ك ‌ه ته‌نانه‌ت‬ ‫قایلم به‌م داخ و ده‌رده‌ی بۆ ئه‌وین‬ ‫ناوی شاعیرانی ناوداری نه‌ته‌و‌ه و واڵته‌كه‌ی‬ ‫پێشوازییه‌‬ ‫خۆیان نازانن‪)14(».‬‬ ‫با گرفتاری خه‌مم بم‪ ،‬پێم مه‌ڵێن‬ ‫شیعر له‌هه‌موو هونه‌ره‌كانی دیك ‌ه زیاتر‬ ‫ناڕازییه‌‬ ‫به‌ها و نرخی نه‌ته‌وه‌یی هه‌یه‌‪ ،‬مه‌گه‌ر‬ ‫ئه‌ى نیگاری پڕ له‌ كێشه‌م ره‌نگی‬ ‫مۆسیقا و گۆرانی و هه‌ڵپه‌ركێ و سه‌ماكان‬ ‫ئازار ده‌رمه‌خه‌‬ ‫هێنده‌ی شیعر ئه‌و تایبه‌تمه‌ندییه‌یان هه‌بێت‪.‬‬ ‫ره‌نگی ئازار توخمی عیشقه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫زۆربه‌ی بابه‌ته‌كانی ئه‌ده‌ب و هونه‌ر مۆرك‬ ‫نه‌زانی سه‌رمه‌خه‌‬ ‫و تایبه‌تمه‌ندی كۆمه‌اڵیه‌تی و نه‌ته‌وه‌ییان‬ ‫خۆم له‌ خۆما ره‌نگی عیشقم‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه بێگومان شیعر ل ‌ه هه‌مووان زیاتر‪.‬‬ ‫تێكه‌اڵوی خوێنمه‌‬ ‫ئه‌و له‌ گه‌ردوونی نیهادما ناونیشانی ئه‌م تایبه‌تمه‌ندیی ‌ه كاتێك ده‌رئه‌كه‌وێت‬ ‫یان ده‌بێته‌ شایانی باس و بیركردنه‌وه‌‪،‬‬ ‫شوێنمه‌‬ ‫كه‌ بـــه‌راوردی بكه‌ین له‌گه‌ڵ زانست و‬ ‫من له‌ ئه‌شكه‌وتی خه‌ما بووم وا‬ ‫فكر و فه‌لسه‌ف ‌ه ك ‌ه هه‌میشه‌ ره‌هه‌ندی‬ ‫په‌یامێ هاته‌خوار‬ ‫جیهانی له‌واندا به‌رجه‌سته‌یه‌‪ ،‬ئه‌گه‌رچی‬ ‫كوێره‌دێش بێ هه‌سته‌ جاڕده‌‪.‬‬ ‫له‌ سه‌رده‌مێك له‌ناو واڵت و نه‌ته‌وه‌یه‌كی‬ ‫خه‌ڵكه‌ وامن بووم به‌ شار‪)12(.‬‬ ‫یان شیعری (پشوو)ى قوبادی جه‌لی دیاریكراویدا به‌رهه‌م هاتبن‪ .‬مێژووی زمان ‌ه‬ ‫زاده‌ له‌ دیوانی «باخچه‌كانی مه‌له‌ك ئه‌وروپیه‌كان ل ‌ه سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاست و‬ ‫سه‌ده‌كانی پێشووتردا زمانی التینی زمانی‬ ‫تاوس»‪:‬‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ و الهــوت و زانسته‌كان بووه‌‪،‬‬ ‫هه‌موو شه‌وێك‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌دواى په‌یدابوونی هه‌ست و هیوای‬ ‫لبادێك له‌ ئاوریشمی شیعر‪.‬‬ ‫هێنانه‌دی ده‌سه‌اڵت و ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی‪-‬‬ ‫سه‌رینێك له‌ په‌ڕه‌مووچی ره‌نگ‪،‬‬ ‫ناسیونالیزم‪-‬نوسینی بابه‌ت ‌ه ئه‌ده‌بیه‌كان ب ‌ه‬ ‫په‌شمه‌ك له‌جریوه‌ی موزیكا‪،‬‬ ‫زمانی نه‌ته‌و‌ه و ناوچه‌كان په‌یدابوو‪ .‬ئه‌و‬ ‫له‌ رۆخ حه‌وزه‌كه‌ راده‌خه‌م‪،‬‬ ‫كات ‌ه له‌م پرسه‌ باش تێده‌گه‌ن كه‌ بزانین‬ ‫به‌ڵكو مانگ‪ ،‬ده‌واى مه‌له‌كردن‪،‬‬ ‫شیعر ب ‌ه پله‌ى یه‌كه‌م بریتی ‌ه ل ‌ه ده‌بڕینی‬ ‫كه‌مێك تیایدا پشوو بدات! (‪)13‬‬ ‫دووه‌م‪ ،‬په‌یام و كاریگه‌ریی شیعر ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬هه‌ست و سۆز و كاردانه‌وه‌كان و هه‌ست‬ ‫ك ‌ه هه‌ر شاعیرێكی باش‪ ،‬مه‌زن بێت یان و سۆزه‌كان ره‌هه‌ندی تایبه‌تی و ناوازه‌یان‬ ‫نا‪ ،‬ده‌بێت له‌گه‌ل چێژ و خۆشیدا شتی هه‌یه‌‪ ،‬له‌كاتێكدا فكر و زانست ره‌هه‌ندی‬ ‫دیكه‌مان بداتێ یان پرسێكی دیكه‌مان تیا جیهانی و مرۆڤایه‌تیان هه‌یه‌‪ .‬مرۆڤه‌كان‬ ‫بجوڵێنێ‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌گه‌ر په‌یام و كاریگه‌ریی ده‌توانن ب ‌ه زمانێكی دیكه‌ش بیر بكه‌نه‌و‌ه‬ ‫شیعر ته‌نها گه‌یاندنی چێژ و خۆشی بێت‪ ،‬یان له‌ زانست تێبگه‌ن‪ ،‬به‌اڵم ده‌ربڕینی‬ ‫شیعر نابێت ‌ه هونه‌رێكی بااڵ‪ ،‬له‌پاڵ هه‌ر هه‌ست و سۆز ب ‌ه زمانی بێگان ‌ه كارێكی‬ ‫په‌یام و مانایه‌كی شیعردا‪ ،‬یان له‌گه‌ڵ سه‌خت و ئه‌سته‌مه‌«‪)15( .‬‬ ‫شیعر ل ـ ‌ه ه ـه‌مــوو هــونـه‌ركــانــی دیك ‌ه‬ ‫هه‌ر به‌كارهێنانێكی جوان و شاره‌زایانه‌ی‬ ‫زمان و نه‌خشاندنی وێنادا‪ ،‬شیعر ده‌توانێ په‌یگیریی زیــاتــری ن ـه‌ت ـه‌وه‌یــی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫یان ده‌بێت توانا و شاره‌زایی نوێ‪ ،‬یان ئه‌مه‌ش به‌و مانای ‌ه نى ی ‌ه ك ‌ه شیعر باس‬ ‫تێگه‌یشتنی نویێ تێدا بێت ك ‌ه ده‌ربازبوون له‌بابه‌ته‌كانی نه‌ته‌و‌ه بكات و نه‌ته‌وه‌ییان ‌ه‬ ‫بێت له‌ نه‌ریت و باو یان ده‌ربرینی شیعر بــنــووســرێــت‪ ،‬به‌ڵكو بــه‌و مــانــایـ ‌ه دێت‬ ‫ده‌بێت به‌جۆرێك بێت كه‌ ل ‌ه هه‌ستی كه‌هه‌ست و سۆزی هه‌موو مرۆڤه‌كان ته‌نها‬ ‫ئاسایی و نه‌ریتی و رۆژان ‌ه فراوانتر زمان به‌زمان و فه‌رهه‌نگ و ده‌ربڕینی زمانه‌كانی‬ ‫و وێنا و ماناكان بنه‌خشێنێ‪ ،‬هه‌ر ئه‌مه‌ش ‌ه خۆیان ده‌بێت‪ .‬داگیركه‌ران ده‌توانن زمانی‬ ‫واده‌كات كه‌ شیعر بوار و ئاسۆی هۆشیاری نه‌ته‌وه‌یه‌ك یاساغ و قه‌ده‌غ ‌ه بكه‌ن‪ ،‬یان‬ ‫و هه‌ژاندنی هه‌سته‌كانمان بااڵتر بكات‪ .‬ئه‌م سه‌ركوتی بكه‌ن و له‌زمانی خوێندنیش‬

‫بێبه‌شی بكه‌ن و زمانێكی دیكه‌ بسه‌پێنن‪،‬‬ ‫به‌اڵم ناتوانن به‌ته‌واوی زمانی نه‌ته‌وه‌ك ‌ه‬ ‫له‌ناوبه‌رن‪ ،‬مه‌گه‌ر رێگا له‌هه‌ست و سۆزی‬ ‫خه‌ڵكه‌كان بگرن كه‌ئه‌مه‌ش كارێكی ئه‌سته‌م‬ ‫و مه‌حاڵه‌‪ .‬یه‌كه‌مین بــڕواو یـــاده‌وه‌ری‬ ‫گشتی و نه‌ته‌وه‌یی بۆ ژیاندنه‌وه‌ی زمان‬ ‫و هه‌ستیاریی نـه‌تـه‌وه‌یـه‌ك په‌یدابوون‬ ‫و سـه‌رهـه‌ڵــدانــی شیعر‌ه كه‌بیرمه‌ندان‬ ‫ب ـه‌(ك ـه‌ژاوه‌ی هه‌سته‌كان) ناویان ناوه‌‪.‬‬ ‫له‌به‌رئه‌وه‌ی شیعر هه‌ستیارییه‌كی زمانی ‌ه‬ ‫له‌ئاستی تاكێتی شــاعــیــرو له‌ئاستی‬ ‫تــایــبـه‌تــمـه‌نــدیــی نــه‌تــه‌وه‌یــه‌شــدا بۆی ‌ه‬ ‫«شاعیرانی باش یان راسته‌قین ‌ه ئه‌وانه‌ن‬ ‫كه‌قوڵترین هه‌ست ومانایان له‌زمانی خۆیان‬ ‫به‌رهه‌مهێناوه‌« (‪ .)16‬شیعری (وه‌رزی‬ ‫سه‌هوڵبه‌ندان)ی ره‌فیق سابیر ك ‌ه ساڵی‬ ‫‪ 1986‬له‌شاری سۆفیا نوسیویه‌تی ده‌توانێ‬ ‫نموونه‌یه‌كی جــوان و دره‌خــشــانــی ئه‌و‬ ‫تایبه‌تمه‌ندی و ره‌هه‌ندان ‌ه بێت ك ‌ه باسمان‬ ‫كردن‪ :‬چێژوخۆشی‪ ،‬هونه‌رێكی بااڵ ل ‌ه زمان‬ ‫و وێناو مانا ل ‌ه هه‌ردوو ئاراسته‌ی تاكێتی و‬ ‫ئه‌زموونی شاعیرانه‌ و ئاراسته‌ی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫و واڵتی كوردان‪ ،‬له‌مانه‌ش گرنگتر ئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫ك ‌ه وه‌رزی سه‌هوڵبه‌ندان باس له‌ئه‌زموون و‬ ‫یاده‌وه‌رییه‌كی تایبه‌تی و نه‌ته‌وه‌یی گشتی‬ ‫ده‌كات‪ ،‬كه‌ئه‌زموون و یاده‌وه‌ری ناچاری و‬ ‫تاڵی ئاواره‌یی و په‌نابه‌رییه‌ له‌مه‌نفا‪)17(.‬‬ ‫شیعری (سـه‌رده‌مــانــێ‪ ...‬تاریكی سپی‬ ‫بوو) شاعیر ته‌یب جه‌بار سه‌ره‌رای جوانی و‬ ‫شاره‌زایی له‌به‌كارهێنانی زمان و نه‌خشاندنی‬ ‫ژینگه‌یه‌كی تـه‌واو كــوردی و تایبه‌تمه‌ندیی‬ ‫كوردان ‌ه له‌ تابلۆكانی شیعردا‪ ،‬توانیویه‌تی‬ ‫دوو پرسی دیكه‌ی گرنگی شیعرو ئه‌زموونی‬ ‫شاعیریش له‌و جوانیانه‌دا بنووسێ‪ :‬دیدگای‬ ‫تایبه‌تی و ره‌وانگه‌ی جوانی ناسی و وێناكردنی‬ ‫ناوازه‌و داهێنانی شێوه‌و وێنه‌ تازه‌كانی شیعر‬ ‫و شاعیری كه‌ تایبه‌ت و ناوازه‌ن له‌ ئه‌زموون‬ ‫و دیدگای ته‌یب جه‌بار‪18 .‬‬ ‫سێیه‌م په‌یام و تایبه‌تمه‌ندی شیعر‬ ‫ره‌هه‌ندی بیریاری و بیركردنه‌وه‌ی هونه‌ری و‬ ‫مرۆیی شیعره‌‪ ،‬چونك ‌ه كاتێك ده‌ڵێین شیعر‬ ‫زیاتر له‌په‌خشان پابه‌ندی هه‌ست و سۆزو‬ ‫كاردانه‌وه‌كانه‌‪ ،‬مه‌به‌ستمان له‌و‌ه نیی ‌ه بڵێین‬ ‫ك ‌ه شیعر پێویستی به‌و‌ه نه‌بێت ناوه‌رۆك و‬ ‫مانای بیریاری هه‌بێت‪ ،‬یان شیعری مه‌زن‬ ‫كه‌متر له‌ شیعر‌ه ئاسایی و نه‌ریته‌كان ئه‌م‬ ‫ره‌هه‌ند و تایبه‌تمه‌ندییه‌ی هه‌بێت‪ .‬شیعری‬ ‫راسته‌قین ‌ه ل ‌ه هـه‌ردوو ره‌هه‌ندی تاكێتی‬ ‫و ئه‌زموونی تایبه‌تی شاعیرو خوێنه‌ر‪ ،‬و‬ ‫له‌ئاست و بــواری نه‌ته‌وه‌یی و گشتیشدا‬ ‫زۆرترین ده‌ربڕینی بیریاری و هۆشمه‌ندانه‌ی‬ ‫ل ‌ه هه‌ست و ئه‌زموون و ژینگه‌كه‌ی خۆیدا‬ ‫به‌زمان و پێوه‌ر‌ه زمانه‌وانیه‌كانی خۆی‬ ‫ب ـه‌ره ـه‌م ده‌هــێــنــێ‪ .‬شیعریش له‌هه‌موو‬ ‫هونه‌ره‌كانی دیك ‌ه ئه‌م ره‌هه‌نده‌ی پێو‌ه‬ ‫دیـــاره‌و به‌زمانی خــۆی زیاتر له‌هه‌موو‬ ‫زمانه‌كانی دیك ‌ه ده‌توانێ ئه‌فراندن له‌زمان‬ ‫و هه‌ست و بیریاری خۆیدا بكات‪.‬‬ ‫هۆشیاری و بیركردنه‌وه‌ی شیعر ده‌رباره‌ی‬ ‫واقیع و راستی‪ ،‬هه‌لومه‌رجی مێژوویی‪،‬‬ ‫الیه‌نی بیریاری‪ ،‬نه‌ریت و فه‌رهه‌نگ و ل ‌ه‬ ‫هه‌مووشیان گرنگتر هۆشیاری و بیری‬

‫جوانناسی و ل ‌ه ئاسته‌ جیاوازه‌كانی ئه‌و‬ ‫بیرو هۆشیارییانه‌ شاعیر ده‌توانێ شیعری‬ ‫داهێنه‌ر و به‌رهه‌می باش له‌جیهان ماناو‬ ‫بــڕوادا په‌یدا بكات‪( .‬جیانی ڤاتیمۆ)‬ ‫ی بیرمه‌ند و ره‌خــن ـه‌كــاری ئـه‌ده‌بــی‬ ‫به‌مشێوه‌ی ‌ه ده‌رباره‌ی ئاگایی و هۆشیاری‬ ‫بۆ ژیان ده‌دوێت ك ‌ه ئه‌گه‌رچی به‌شیعر‬ ‫ن ـه‌نــووســراوه‌‪ ،‬بــه‌اڵم ڕوانــگـ ‌ه و مانای‬ ‫شیعری هه‌یه‌ «ه ـه‌ر شتێك ك ‌ه ئێم ‌ه‬ ‫تیایدا ده‌ژین و ئه‌زموونی ده‌كه‌ین‪ ،‬ن ‌ه‬ ‫زیاتره‌ ل ‌ه هێرمۆنتیكاو ن ‌ه كه‌متره‌ له‌و‪.‬‬ ‫شته‌كانی جیهان له‌چوارچێوه‌ی به‌های‬ ‫زه‌ینی و بیریاریی ئێمه‌دا لێكده‌درێته‌وه‌‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه جیهانێكی تــاك ده‌تــوانــێ چه‌ند‬ ‫ناسینی جیاواز و مانای هیرمۆنتیكی‬ ‫جیاواز به‌یان بكات)‪19‬‬ ‫هیچ هونه‌رێك وه‌ك شیعر له‌گه‌ڵ ئه‌م‬ ‫ره‌هه‌نده‌ هیرمۆنتیكی ‌ه و چه‌ند ئاسته‌ی‬ ‫هۆشیاری و بیریاری سه‌روكاری نیی ‌ه و‬ ‫شیعر ده‌توانێت به‌یارمه‌تی ئه‌م دیده‌ زیاتر‬ ‫له‌ ناسین و زیاتر له‌بیركردنه‌وه‌یه‌كمان‬ ‫بۆ ژیانی بداتێ‪ .‬له‌ شیعردا هۆشیاری و‬ ‫بیریاری له‌گه‌ڵ ره‌هه‌ندێكی جوانیناسیدا‬ ‫یه‌كده‌گرنه‌وه‌ یــان ئاوێته‌ی یـه‌ك ده‌بن‬ ‫ك ‌ه جۆرج هانز گادامێر به ‌(نامۆبوونی‬ ‫هۆشیاری)ی ده‌یناسێنێ‪ .‬هۆشیاری و‬ ‫بیریاریی په‌تی (مه‌به‌ستم هۆشیاری و‬ ‫بیریاری ناهونه‌ری و نائێستاتیكیه‌) به‌ره‌و‬ ‫دیدگا و ڕوانینێكمان ده‌بات ك ‌ه نه‌ده‌توانین‬ ‫نكۆڵی لێبكه‌ین و نه‌ده‌توانین ل ‌ه به‌هاكه‌ی‬ ‫كه‌م بكه‌ینه‌و‌ه به‌و مانایه‌ی ده‌بێت به‌شێوه‌ی‬ ‫ئه‌رێ یان نه‌رێ هه‌ڵوێست له‌به‌رامبه‌ری‬ ‫بنوێنین‪ .‬ب ـه‌اڵم هۆشیاری و بیریاریی‬ ‫جوانناسی هه‌میشه‌ ئاستێكی مامناوه‌ندی‬ ‫(ته‌ئویلی) هه‌ی ‌ه و له‌كاری هونه‌ری و‬ ‫شیعریدا داوه‌ری كــردن یان هه‌ڵوێستی‬ ‫روون و ئاشكرا به‌رامبه‌ر به‌پرسه‌كان و‬ ‫و شته‌كان كارێكی شیاو یان جوانكاران ‌ه‬ ‫نییه‌ شیعر و كاری هونه‌ری سروش ل ‌ه وت ‌ه‬ ‫جوانه‌كه‌ی شارل بۆدلێر وه‌رده‌گرێ ك ‌ه ژیان‬ ‫(ئاوێزانی جوانی و هه‌ڵوه‌رینه‌‪).‬‬ ‫سه‌رچاوه‌كان‪:‬‬ ‫‪-8‬هه‌‪.‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪. 13‬‬ ‫‪-9‬ت‪.‬س‪.‬الیوت‪ ،‬فائده‌ الشعر وفائده‌‬ ‫النقد‪ ،‬ترجمه‌ و تقدیم الدكتور یوسف‬ ‫نور عوض‪ ،‬دار القلم بیروت‪ ،‬الطبعه‌‬ ‫االولی ‪ ،1982‬ص‪.29‬‬ ‫‪ -10‬ارغــنــون (فصلنامه‌ی فلسفی‪،‬‬ ‫ادبــی‪ ،‬فرهنگی) شماره‌ ‪ ،14‬زمستان‬ ‫‪ ، 1377‬درباره‌ی شعر‪ ،‬ل‪.154‬‬ ‫‪ -11‬هانس برتنس‪ ،‬مبانی نظری ادبی‪،‬‬ ‫ترجمه‌ی محمد رچا ابو القاسمی‪ ،‬نشر‬ ‫ماهی‪ ،‬چاپ دووه‌م ‪ ،1387‬ل‪.25‬‬ ‫‪-12‬فــه‌رهــه‌نــگــی خــــه‌م‪ ،‬س ـه‌رج ـه‌م‬ ‫شیعره‌كانی حه‌سیب قه‌ره‌داغی‪ ،‬به‌رگی‬ ‫یه‌كه‌م‪ ،‬ده‌زگــای چاپ و باڵوكردنه‌وه‌ی‬ ‫ئاراس هه‌ولێر‪ 2002 ،‬ل‪.297‬‬ ‫‪-13‬قــوبــادی جه‌لی زاده‌ باخچه‌كانی‬ ‫مه‌له‌ك تاوس‪ ،‬ده‌زگای چاپ و په‌خشی‬ ‫حه‌مدی چاپی یه‌كه‌م ‪ 2012‬ل‪.49‬‬ ‫‪ -14‬ت‪.‬س‪ .‬الیوت‪ ،‬فی الشعر والشعرا‌و‪،‬‬ ‫ل‪.15‬‬ ‫‪ -15‬ه‪.‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪. 14‬‬ ‫‪ -16‬داریــوش اشــوری‪ ،‬شعر اندیشه‌‪،‬‬ ‫نشر مركز‪ ،‬چاپ دووم ‪ ،1380‬ل‪.132‬‬ ‫‪-17‬ره‌فــیــق سابیر‪ ،‬راز و گومان‪،‬‬ ‫س ـه‌رج ـه‌مــی شــیــعــره‌كــانــی ‪ 2‬چـــاپ و‬ ‫باڵوكردنه‌وه‌ی ره‌نج‪ ،‬چاپی یه‌كه‌م ‪،2006‬‬ ‫ل ‪.204-147‬‬ ‫‪ -18‬ت ـه‌یــب جــه‌بــار‪ ،‬ئـــه‌و رۆژه‌ی‬ ‫من ده‌مــرم‪ ،‬چاپخانه‌ی شڤان‪ ،‬چاپی‬ ‫یه‌كه‌م‪ ،2010‬ل‪.64-55‬‬ ‫‪-19‬هرمنوتیك مدرن گزنیه‌ی جستارها‪،‬‬ ‫ترجمه‌ی بابك احمدی و مهران مهاجر و‬ ‫محمد نبوی‪ ،‬نشر مركز‪ ،‬چاپ دوم ‪.1379‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )443‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/2/2‬‬

‫««‬

‫‪7‬‬

‫چەند‬ ‫نۆڤلێتێك‬ ‫ڕەبیع جابر‬ ‫و‪ .‬لە عەرەبییەوە‪ :‬شوان ئەحمەد‬ ‫كــورتــەڕۆمــان هونەرێكی زەحمەتەو‬ ‫هونەرێكی بــاویــش نییە‪ .‬گــەر هــات و‬ ‫خوێنەرێكی هاوچەرخ ویستی لیستێكی ئەو‬ ‫نۆڤلێتانەی خوێندونیەتیەوە ئامادە بكات‪،‬‬ ‫چی دەسگیر دەبێت؟‬ ‫یابانیەكان ئــارەزوی نۆڤڵێت دەكــەن و‬ ‫ئەمریكاییەكانیش خواستی رۆمانی بەرگ‬ ‫ئەستووریان هەیە‪( .‬پیرەمێردو زەریــا)‬ ‫ی «ئێرست هەمنگوای» دەرچــوون بوو‬ ‫لەو رێسایە‪ .‬ئەونۆ ڤلێتەی «هەمنگوای»‬ ‫لەژمارەیەكی گۆڤاری (تایم)دا باڵوكرایەوەو‬ ‫لەماوەی شەو رۆژێكدا‪ ،‬یەك ملیۆن دانەی‬ ‫لێفرۆشرا‪ .‬ئاخۆ دەكرێت بڵێین نۆڤلێت‬ ‫چیرۆكێكی درێــژە؟ ئەڵبەت وەاڵمەكەی‬ ‫نەرێیە‪ .‬ویستی رۆمان ویستی چیرۆك نییە‪.‬‬ ‫چیرۆك خواستی ئەو شتانەی نییە كەرۆمان‬ ‫خواستیەتی‪ .‬خواستی رۆمان‪ ،‬هێنانەئارای‬ ‫دنیایەیەكە هاوتەریبی ئەم دنیایەیەمان‬ ‫بێت‪ .‬چیرۆك لەو روبەرە سنوردارەی خۆیدا‪،‬‬ ‫ئەوتوانایەی نییە‪ .‬ئەگەرچی ناوبەناو مەیلی‬ ‫ئەوە دەكات‪ .‬چیرۆكەكانی «خۆرخێ لویس‬ ‫بۆرخیس» نمونەیەكی بەرچاون‪ .‬دەشێت‬ ‫چیرۆكەكانی وەك نۆڤڵێت لەقەڵەم بدەین‪.‬‬ ‫بەبەهانەی ئــەوەی سست و تەمبەڵە‪،‬‬ ‫«بۆرخیس» خۆی لە نوسینی رۆمان الداو‬ ‫جارێكیشیان وتبوی (رۆمان قایلم ناكات)‪.‬‬ ‫هەروەها دەڵێت‪( :‬رۆمــان بێ ستایلە و‬ ‫ستایلی نییە)‪ .‬هەر دەرهەق بەو مەسەلەیە‬ ‫دەڵــێــت‪( :‬كــورتــە چــیــرۆك هونەرێكی‬ ‫گێرانەوەی ماتماتیكیانەی زۆر قایلكەرە) و‬ ‫لەبری ئەوەی رۆمانێك بنوسێت وەك (مۆبی‬ ‫دیك)ی «هێرمان ملفل»‪ ،‬چیرۆكێكی كورت‬ ‫بەناوی (بەرخورد)ەوە دەنوسێت‪ .‬بەجۆرێك‬ ‫رۆمانی (مۆبی دیك)ببێتە پەراوێزێكی‬ ‫كورت بۆ ئەو چیرۆكەی‪.‬‬ ‫لەچیرۆكی (بۆچونێك بۆ پەناگەیەك)‪،‬‬ ‫وا دەردەكـــەوێـــت كەهەڵسەنگاندنێكی‬ ‫رەخنەیی سەربارەت بەرۆمانێكی راستەقینە‬ ‫دەنوسێت و دەزانین كەس نەینوسیوە‪.‬‬ ‫«بۆرخیس» دەڵێت‪( :‬دەشێت درێژترین‬ ‫رۆمــان‪ ،‬كورتبكرێتەوە بۆ چەند دێڕێك)‪.‬‬ ‫دەربارەی ژیانی مرۆڤیش‪ ،‬ئەمە دەوترێت‪.‬‬ ‫«بــۆرخــیــس» رۆمــانــی نــەنــوســی‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫ئەمە نەبووە مایەی ئەوەی بەنوسینەكانی‬ ‫(رۆبەرت لویس ستیڤنسۆن)ەوە پەیوەست‬ ‫نەبێت‪ .‬بەجۆرێک بەردەوام دەچووەوە سەر‬

‫خوێندنەوەی (دكتۆر جیكڵ و میستەر‬ ‫هاید)‪ ،‬ئەو نۆڤلێتەی لەنیوەی دووەمــی‬ ‫ســەدەی نۆزدەهەمدا نــوســراوەو دەرگــای‬ ‫بەسەر دنیایەكی سەیرو ســەمــەرەدا بۆ‬ ‫كردەوە‪ .‬نۆڤلێتەكە بەپیاسەیەكی شەوانە‬ ‫لەشەقامێكی پان و پۆڕدا كە بەچرای گاز‬ ‫رۆشنكراوەتەوە دەست پێدەكات‪.‬‬ ‫ئەم وێڵگەیە چییە؟‬ ‫دوو كــەس (نــیــوەرۆ‪ ،‬پــاش نــیــوەرۆ‪،‬‬ ‫دەمــــەو ئـــێـــوارە)‪ ،‬لــەشــاری لــەنــدەنــدا‬ ‫پیاسەدەكەن‪ .‬یەكێكیان سەرچڵی شەوێكی‬ ‫بیر دەكــەوێــتــەوەو دەســت بەگێڕانەوەی‬ ‫دەكات‪ .‬شەوێك دوای سەفەرێك بەرەو ماڵ‬ ‫دەگەڕایەوە‪ .‬شەقامەكان چۆڵ و تەمێكی‬ ‫تەنك دایپۆشیبوون‪ .‬یەك لــەدوای یەك‬ ‫دووڕیانەكان بەرەو ڕووی دەهاتن‪ .‬هەموویان‬ ‫ئــارام و لەنێو روناكی چراكاندا مەلەیان‬ ‫دەكرد‪ .‬شار ئارام بوو‪.‬‬ ‫ئەو شەوەو لەكاتی گەرانەوەیدا‪ ،‬زەالمێكی‬ ‫سەیر دەبینێ‪ .‬بــونــەوەرێــكــی عەنتیكە‬ ‫كەئامبازی كیژۆڵەیەك بووە‪ ،‬ئەمیش لەسەر‬ ‫رۆشتنی خۆی بــەردەوام دەبێت‪ .‬نۆڤڵێتە‬ ‫ئەندێشییەكەی (ستیڤنسۆن) مرۆڤێك بۆ‬ ‫شێوەی ئاژەڵێك دەگۆڕێت‪ .‬لەچارەكەی‬ ‫یەكەمی ســەدەی بیستەمدا‪( ،‬گریگۆری‬ ‫سامسا) وەردەگــۆڕێــت‪ .‬بۆ قالۆنچەیەك‪.‬‬ ‫«فرانتس كافكا» نەهات كۆپی نۆڤڵێتەكەی‬ ‫«ستیڤنسۆن» بكات‪ ،‬نۆڤڵێتی (بەدگۆران)‬ ‫نۆڤڵێتی (دكتۆر جیكڵ و میستەر هاید)‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫لەبیرەوەكانی «كافكا» دا نۆڤڵێتكی‬ ‫دیكەی تەواو نەكراو دەبینین‪( ،‬وێستگەی‬ ‫هێڵی ئاسنی كلدا) نمونەیەكە‪« .‬كافكا»‬ ‫تەمەنێكی كـــورت ژیـــا‪ ،‬لــەبــەرامــبــەردا‬ ‫«تــۆلــســتــۆی» تەمەنی لەهەشتا ساڵ‬ ‫تێپەڕی كــرد‪ .‬لــەدوا ساڵەكانی ژیانیدا‪،‬‬ ‫چەند نۆڤلێتێكی نوسی‪ .‬تالە ژیاندا مابوو‬ ‫هەندێكیان چاپكران و دوای مردنیشی‬ ‫لەساڵی ‪ ،1910‬هــاوســەرەكــەی ئەوانی‬ ‫دیكەیانی باڵوكردەوە‪.‬‬ ‫(مەرگی ئیڤان ئیلیچ) رۆمانێكە‪« ،‬كافكا‬ ‫و ستیڤنسۆن» پێكەوە تیدەپەڕێنێ‪.‬‬ ‫ستایلی نوسینی «تۆلستۆی» بێ هاوتا بوو‪.‬‬ ‫بەسەرسامییەوە «كافكا» چەند جارێك ئەو‬ ‫دەقەی «تۆلستۆی» دەخوێنێتەوە‪« .‬كافكا‬ ‫و ستیڤنسۆن» هــەردووكــیــان‪ ،‬هۆگری‬ ‫دانپێدانانەكانی «ماركس ئۆریلیۆس»ی‬ ‫ئیمپراتۆری رۆمانی بوون‪« ،‬ستیڤنسۆن»‬ ‫لەتەمەنێكی كــورتــدا م ــردو بــەســەدەی‬ ‫نۆزدەهەم رانەگەیشت‪.‬‬

‫«تۆلستۆی» پێش «ستیڤنسۆن» سەرجیۆس) تەواو دەكات‪ .‬ساڵی ‪ 1911‬و‬ ‫لەدایك بوو‪ ،‬بەاڵم بەلەشێكی ساغ و رۆحێكی دوای مردنی‪ ،‬ئەو دوونۆڤلێتە چاپدەدەكرێن‪.‬‬ ‫تەندورستەوە گەیشتە ســەدەی بیستەم‪( .‬حاجی موراد) نۆڤلێتێكە دەربــارەی دوو‬ ‫نەخۆشی سیل بڕستی لە (ستیڤنسۆن) بڕی جیهان‪ .‬كەسێك ماڵ و گەل و چیاكانی‬ ‫و «كافكا»ی كوشت‪ ،‬بەاڵم «تۆلستۆی» چیچیان بەجێدێڵێت و پەیوەندی بەروسە‬ ‫دوژمنەكانەوە دەكات‪ .‬رۆژهەاڵت جێدێڵێت و‬ ‫بەنەخۆشی سیل نەمرد‪.‬‬ ‫لــەرۆمــانــی (مــەرگــی ئــیــڤــان ئیلیچ) روودەكاتە رۆژئاوا‪ .‬وەرگێرانە ئینگلیزیەكەی‬ ‫دا كەسێك دەبــیــنــن‪ ،‬خــەریــكــە لەسەر ئەم تێكستە لەم ماوەی دوایدا باڵوكرایەوە‪.‬‬ ‫لە(حاجی مـــوراد)دا (تۆلستۆی) چی‬ ‫پەیژەیەكەوە بكەوێتە خــوارەوە‪ .‬بۆ ئەوە‬ ‫سەر ئەوە پەیژەیە كەوتووە‪ ،‬تالە جێگیریی دەنوسێت؟ وێنای ستەمكارێكی رۆژهەاڵتی‬ ‫پەردەی سەر پەنجەرەیەك دڵنیابێت‪ .‬كەچی (شایلی سەركردەی چیچیانیە یاخیبووەكان‬ ‫پێی هەڵدەخلیسكێت و هێندەی نامێنێ لــەنــاوەڕاســتــی ســـەدەی نـــۆزدەهـــەم) و‬ ‫لەپەیژەكە بەربێتەوە‪ ،‬بــەاڵم هاوسەنگی ستەمكارێكی رۆژئاوایی (نیكۆاڵی یەكەمی‬ ‫خــۆی رادەگــرێــت و بــــازدەدات‪ .‬پتەویی قەیسری روسیا) دەكات‪ .‬لەنێوان ئەو دوو‬ ‫جەستەی یارمەتی دەدات و تەنها كەمەری جەمسەردا‪( ،‬حاجی مــوراد) دەبینین كە‬ ‫بەسوكی زەبری بەردەكەوێت‪ .‬زۆر بایەخی دەچێت بۆ ئەو دیــوو سنورو لەئاهەنگی‬ ‫پێنادات و نازانێت گورچیلەی ئــازاری روسەكاندا‪ ،‬ژنانی شان و مل رووت و دەم‬ ‫پێگەیشتووەو لەناوەوە خوێنی لێدەڕوات و بەخەندەو پیاوانی سوورپێست دەبینێت‪،‬‬ ‫دەخۆنەوە‪.‬‬ ‫ئەوەش كۆتایەتی‪.‬‬ ‫ئەویش بەجلوبەرگی تەقلیدی ملییەوەو‬ ‫«تۆلستۆی» بەجۆرێك وێنای بەرخودی‬ ‫ئەوكەسە لەگەڵ مەرگدا دەكــات‪ ،‬دەڵێی دەس ــت لــەســەر خــەنــجــەر‪ ،‬زۆر ب ــەوردی‬ ‫وەســفــی دیمەنێكی سروشتی دەك ــات‪ .‬و بەدیقەتەوە سەیریان دەكـــات‪ .‬ئاخۆ‬ ‫لەنوسیندا توانایەكی ســەیــری هەبوو‪ .‬چارەنوسی چی دەبێت؟ نۆڤڵێتەكە بەسەری‬ ‫خوێنەری بــیــرەوەری و نامەكانی بۆی بـــڕدراو كۆتایی دێــت‪ .‬خوێنێكی ســوور‬ ‫دەردەكەوێت‪ ،‬چەند هۆگری دانپێدانانەكانی لەبەینی شانەكانەوە فیچقە دەكات‪ ،‬كەچی‬ ‫«ماركۆس ئۆریلیۆس»بووە‪« .‬تۆلستۆی» لەسەریەوە خوێنی رەش دێتە دەر‪ ،‬گیای‬ ‫دوای (جەنگ و ئاشتی) خۆی فێری زمانی ژێر الشەكەش سەوزە‪ .‬ئەم سێ رەنگە چی‬ ‫یۆنانی دەكــات و دووبـــارە نوسینەكانی دەگەیەنێت؟‬ ‫«تۆلستۆی» نوسەرێكی ئاسایی نییە‪.‬‬ ‫«هۆمیرۆس» دەخوێنێتەوە‪ .‬لەجەستەیەوە‬ ‫هێزو وزە هەڵدەقوڵێن‪ .‬پاش (ئانا كارنینا) ئــەو وردەكــاریــانــەی ئەندێشەیان دەكــات‬ ‫فێری زمانی عیبری دەبێت و دووبارە تەورات كوشندەن كــێ قەشە «سیرگیۆس»ی‬ ‫دەوردەكاتەو‪.‬ە هەندێ چیرۆكی ئایینی و لەبیر دەچێت كەلەپەناگەیەکدا وەستاوەو‬ ‫گوێی لەدەنگی ژنێكە؟ خوا پەرستەكە لەو‬ ‫غەیرە ئاینی نوسیوە‪.‬‬ ‫لەنێوان سااڵنی ‪( ،1904-1896‬حاجی ئەزموونە سڵ دەكاتەوە‪ .‬هێشتا نازانێت‬ ‫موراد)ی نوسیووە‪ .‬لەساڵی ‪1898‬دا (قەشە پەنجەیەك بەتەور دەبڕدرێت‪ ،‬جارێ بێئاگایە‬

‫لەوەی رێگاكانی ژیان بەرەو كوێی دەبەن؟‬ ‫ئایا «تۆلستۆی»پێش نوسینی ئەو دەقە‪،‬‬ ‫هەموو چیرۆكەكەی دەزانی؟‬ ‫قــەشــە «ســێــرگــیــۆس» لەئەشكەوتە‬ ‫كڵۆمدراوەكەیدا‪ ،‬وەك پڵنگی ناو قەفەزێك‬ ‫دەخولێتەوە‪ .‬تەم رۆچۆتە ناو ئەو بەفرەی‪،‬‬ ‫زەوی داپۆشیوە‪ .‬چرایەك هەڵدەگرێت و‬ ‫نزیك دەبێتەوە‪ .‬روناكی چراكە‪ ،‬لەسەر‬ ‫شوشەكە شەوق دەداتــەوە‪ .‬سەری دەباتە‬ ‫پێشێ و دیقەت دەدات‪ .‬هــەر دوولەپی‬ ‫دەستی بەالجانگەكانیەوە گرتووەو سەیری‬ ‫دەرەوە دەكــات‪ .‬لەناكاو روخساری ژنێك‬ ‫ئەوقی دەكات‪.‬‬ ‫ئەمەش لیستی چەند نۆڤڵێتێك‪:‬‬ ‫ئاشبەز‪ ،‬بانانا یۆشیمۆتۆ‪.‬‬‫جوانە نوستوەكان‪ ،‬یاسۆناری كاواباتا‪.‬‬‫نارا یاما‪ ،‬شیچیرۆ فۆكۆزاوا‪.‬‬‫كۆتر‪ ،‬پاتریك زۆسكێند‪.‬‬‫ئاوریشم‪ ،‬ئەلیساندرۆ باریكۆ‪.‬‬‫بەدبەختیەكی ئاسایی‪ ،‬پیتەر هاندكە‪.‬‬‫پیدرۆپارامۆ‪ ،‬خوان رۆڵفۆ‪.‬‬‫چــەنــد تێبینیەك لــەژێــر زەویــیــەوە‪،‬‬‫دێستەیەڤسكی‪.‬‬ ‫تــێــكــڕای ئــەو نۆڤلێتانە‪ ،‬لــەهــەنــاوی‬ ‫شتەكانەوە وێنە دروست دەكەن‪ .‬قارەمانی‬ ‫نۆڤڵێتی (ئاشبەز) لەگەڵ ورەوڕی یەخچاڵدا‬ ‫دەنوێت‪ .‬دوای مردنی داپیرەی لەژورێكدا‬ ‫بەئاگا دێتەوە‪ ،‬پڕبووە لەهەڵمی قۆرییە‬ ‫چاكە‪.‬‬ ‫پیرەمێردی رۆمانەكەی «كاواباتا»‪،‬‬ ‫لەجێگاكەیدا راكــشــاوەو سەیری جوانە‬ ‫نوستووەكە دەكات و بیر لەدار گێالسێك‬ ‫دەكاتەوە‪ ،‬پڕ پڕە لەگوڵی سپی‪ .‬پیاوێك‬ ‫دایكە پیرەكەی داوە بەكۆڵیداو بەسەر‬ ‫چیای (نارا)دا سەردەكەوێت‪ .‬رێگا دژوارەو‬

‫لەژێر دار بەڕووەكەدا‪ ،‬ئێسك و قاپی دارین‬ ‫باڵوبۆتەوەو پیاوەكە نازانێت كەمێكی تر‬ ‫بەفر دەبارێت‪ .‬بەاڵم دایكی دەپاڕێتەوەو‬ ‫داوای ئەو بەفرە دەكــات‪ .‬پیاوێكی دیكە‬ ‫دەكەوێتە چاڵێكەوەو لەو چاڵەوە وەك‬ ‫ستونی ئاو‪ ،‬قەلەڕەش بەردەوام هەڵدەقوڵن‪.‬‬ ‫ئـــەم وێــنــە شیعریانە لــەكــوێــوە بۆ‬ ‫«فۆكۆزاوا» هات؟ لەگۆرانیەكی میللیەوە؟‬ ‫«جۆناسان نۆیل»ی قارەمانی رۆمانی‬ ‫(كۆتر) دوایــن ژەمــی ئێوارەی دەخــوات‪.‬‬ ‫هەڵوژەكە پاك دەكات و ناوكەكەی قوت‬ ‫دەدات‪ ،‬پاشان توێكڵە كەشی دەخــوات‪.‬‬ ‫هــەســتــكــردن بــەتــام‪ .‬تــامــی پەنیرەكە‬ ‫(پەنیریش هەبوو‪ ،‬ئەی چۆن لەبیرمچوو؟)‬ ‫لەنۆڤڵێتی (بەدبەختیەكی ئاسایی)‬ ‫دا‪ ،‬دایكی نوسەر دەڕوات و دەڕوات و‬ ‫دەڕوات و سەر ئێشەش بێزاری دەكات‪.‬‬ ‫دیالۆگە كورتەكانی «خوان رۆڵفۆ»‪ .‬رستە‬ ‫سەرەتاییەكانی و بۆنی لەبیركراوی (كۆماال)‬ ‫و كەوتنە خـــوارەوەی «میگێل» لەسەر‬ ‫ئەسپەكەیەوە‪ ،‬لەناو تەم و مژەكەدا‪ .‬تەمێك‬ ‫كەخۆی دەكــات بەكونۆچكەكانی لەشداو‬ ‫مردنیش نزیك دەبێتەوەو پیاوەكە نازانێت‪.‬‬ ‫دێــرەكــانــی س ــەرەت ــای نۆڤڵێتەكەی‬ ‫«دێستەیەڤسكی»‪ .‬ئەو دەنگە نەخۆشە‪.‬‬ ‫پیاوێك گلەیی لەنەخۆشی دەكات‪ .‬باسی‬ ‫جگەری دەكــات‪ .‬ئاخۆ جگەری نەخۆشە‬ ‫یــان رۆحــی؟ تاڵە دەزویــەكــی رەش ئەم‬ ‫نۆڤڵێتانەوە پێكەوە دەبەستێتەوە‪ .‬كێ‬ ‫دەتوانێت ئەو تاڵە دەزووە رەشە بكاتەوە؟‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫پاشكۆی (افاق)ی رۆژنامەی (الحیاة)‬

‫سەبارەت بە ڕۆمانى شه‌ماعیه‌‬ ‫سه‌دیق سه‌عید ڕەواندزی‬ ‫(‪)3-2‬‬ ‫بـه‌عــس بــــه‌رده‌وام تۆمه‌تى سیاسی‬ ‫بــۆ كه‌سانێك دروســـت ده‌كــــرد‪ ،‬تاكو‬ ‫له‌و ڕێگه‌یه‌وه‌‪ ،‬هه‌ر كه‌سێك مه‌به‌ستى‬ ‫بێت‪ ،‬له‌ نێوی به‌رێت ‌و زیندانى بكات‌‬ ‫و دواجــاریــش‪ ،‬ده‌ستدرێژی بكه‌نه‌ سه‌ر‬ ‫خــێــزانـه‌كـه‌ى‪ ..‬ڕۆمــانــى (شه‌ماعیه‌)*‬ ‫ئـه‌و ڕۆمانه‌یه‌‪ ،‬كه‌ هه‌موو ئـه‌و دیمه‌نه‌‬ ‫تراژیدی‌و گێڕانه‌وه‌ دڵته‌زێنانه‌ى تێدایه‌‪،‬‬ ‫كـه‌ زیندانیانى س ـه‌رده‌مــى بـه‌عــس‪ ،‬له‌‬ ‫زیندانه‌ تاریكه‌كانى ئه‌و ڕژێمه‌‪ ،‬به‌ده‌ست‬ ‫جه‌الده‌كانى به‌عس بینیویانه‌‪ .‬هه‌ر له‌‬ ‫گرتن‌و كوشتن‌وتێهه‌ڵدانه‌وه‌ بگره‌‪ ،‬تاكو‬ ‫ئه‌تككردنى جه‌سته‌و ڕوح‪ .‬ئه‌و ڕۆمانه‌‪،‬‬ ‫پـه‌رده‌ له‌ سه‌ر ڕۆژگارێك هه‌ڵده‌ماڵێت‪،‬‬

‫كه‌ بۆماوه‌یه‌كى درێژ عێراق‌و عێراقیه‌كانى‬ ‫گیرۆده‌ كردبوو‪ .‬ڕۆژگارێك كه‌ دیوه‌ ڕاسته‌‬ ‫قینه‌و شــاراوه‌ك ـه‌ى ده‌ر نه‌كه‌وت‪ ،‬تاكو‬ ‫ڕووخانى به‌عس‪ .‬ڕۆژگارێك كه‌ مرۆڤ‪ ،‬قێزی‬ ‫له‌ مرۆڤبوونى خۆی ده‌كرده‌وه‌و خۆزگه‌ى‬ ‫ئه‌وه‌ى ده‌خواست‪ ،‬هه‌ر گیانه‌وه‌رێكى دیكه‌‬ ‫بوایه‌‪ ،‬به‌ده‌ر له‌مرۆڤ‪ .‬چونكه‌ له‌ژێر سایه‌ى‬ ‫ڕژێمێك ده‌ژیا‪ ،‬بێبه‌هاترین سه‌رمایه‌ى ژیان‬ ‫به‌الیه‌وه‌‪ ،‬مرۆڤ بو‌و‪ .‬ئه‌و رۆمانه‌ له‌سه‌ر‬ ‫زاری چه‌ند كاره‌ كته‌رێكه‌وه‌ وه‌ك (ئه‌مین‬ ‫هاشم به‌یتار_ اسعد سعید فه‌رحان_ محمد‬ ‫سوێركی فه‌له‌ستینى_ سه‌فییه‌_ حه‌سون‬ ‫عبدالباری) چیرۆكه‌ دڵته‌زێنه‌كانى نێو‬ ‫شه‌ماعیه‌ى به‌عس‪ ،‬له‌ ترس‌و تێهه‌ڵدان‌و‬ ‫خوێن ده‌گێڕنه‌وه‌‪ .‬گێڕانه‌وه‌یه‌ك كه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫هه‌ر وشه‌و خوێنه‌وه‌یه‌كیدا‪ ،‬دیمه‌نه‌كانى‬ ‫خــوێـن‌و كوشتنمان دێته‌ ب ـه‌رچــاو‪ ،‬به‌‬ ‫تایبه‌تیش له‌ سه‌رده‌مى به‌عس‪ .‬ئه‌و ڕۆمانه‌و‬

‫كاره‌كته‌ره‌كانى‪ ،‬نموونه‌یه‌كى ناشرین‌و سه‌ره‌كییه‌ له‌ كۆی ئه‌و پێنچ كاره‌كته‌ره‌ی‪ ،‬بــگــره‌‪ ،‬تــا ئه‌سعه‌د سه‌عید ف ـه‌رحــان‌و‬ ‫تراژیدى عێراقێكى بچووكراوه‌ن له‌ سه‌رده‌مى كه‌ بونیادى هونه‌ری ڕۆمانه‌كه‌یان پێك سه‌فییه‌و محمد ســوێــرك ـی‌و حه‌سون‬ ‫بـه‌عــســدا‪ .‬بـه‌خــوێــنـه‌وه‌ى چیرۆكى ئه‌و هێناوه‌‪ ،‬پێشتر كه‌سێكى چ ‌هپ‌و شیوعی عبدلباری‌و‪ ..‬تد‪ .‬ته‌نانه‌ت ئه‌وه‌نده‌ ئازاری‬ ‫كاره‌كته‌رانه‌ى نێو ڕۆمانه‌كه‌وه‌‪ ،‬تێده‌گه‌ین بوه‌و كتێبێكیشی نووسیوه‌‪ .‬پیاوانى ڕژێم‪ ،‬حه‌سون عبدلباری ده‌ده‌ن‪ ،‬تا سه‌ره‌نجام‬ ‫له‌وه‌ى كه‌به‌عس چی به‌مرۆڤه‌كان كردوه‌‪ ،‬داواى لێده‌كه‌ن كاریان له‌ گه‌ڵ بكات‌و تووشی نه‌خۆشی ده‌روونى دێت‌و به‌رده‌وام‬ ‫ئه‌گه‌رچی هه‌مووشمان پێیه‌وه‌ ئاشناین‪ .‬ته‌نانه‌ت پێشنیاری چه‌ندین پۆست‌و چۆڵه‌كه‌ له‌ سه‌ر سه‌ری خۆی هه‌ڵده‌فرێنێ‪،‬‬ ‫كاره‌كته‌ره‌كانى نێو ڕۆمانه‌كه‌‪ ،‬هه‌ریه‌كه‌یان پله‌و مافیشی بۆ ده‌كه‌ن‪ .‬به‌اڵم ئه‌و ڕه‌تی به‌بێ ئه‌وه‌ى چۆڵه‌كه‌ به‌سه‌ر سه‌ریه‌وه‌ بێت‪.‬‬ ‫به‌ پاساوێك‪ ،‬به‌عس زیندانى كــردوون‌و ده‌كاته‌وه‌و سه‌ره‌نجام پیاوانى هه‌واڵگری به‌هه‌مان شێوه‌‪ ،‬محمد سوێركی به‌به‌رچاوى‬ ‫دواى ئــازار‌و ئه‌شكه‌نجه‌و‪ ،‬ئه‌تككردنێكى ده‌یــگــرن‌و بـه‌ جــۆره‌هــا شــێــوه‌‪ ،‬ئــازاری خۆیه‌وه‌ ژنه‌كه‌ى دێنن‌و هه‌ڕه‌شەی ئه‌وه‌ى‬ ‫زۆر‪ ،‬تــا ڕاده‌ى ل ـه‌ مرۆڤخستنیش‪ ،‬ده‌ده‌ن تــاڕاده‌ى السایكردنه‌وه‌ى زه‌ڕینى لێده‌كه‌ن‪ ،‬گه‌ر دانی پێدا نه‌نێت‪ ،‬كه‌ به‌‬ ‫سه‌ره‌نجام فڕێیان ده‌ده‌نه‌ شه‌ماعیه‌‪ ،‬كه‌ گوێدرێژیش‪ .‬هه‌ربۆ شكاندنى كه‌سیه‌تى‌و مه‌به‌ستى سیخوڕی هاتۆته‌ عێراق‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫ناوى ڕۆمانه‌كه‌ش هه‌ر به‌و ناوه‌وه‌یه‌‪ .‬ئیدى پێگه‌ى جــه‌مــاوه‌ری‌و كۆمه‌اڵیه‌تیشی‪ ،‬ب ـه‌ب ـه‌رچــاوی ـه‌وه‌‪ ،‬ده‌ســتــدرێــژی ده‌كه‌نه‌‬ ‫ژیان ئه‌وان له‌ شه‌ماعیه‌تدا‪ ،‬له‌ ژێر ئازار‌و ناچاری ده‌كه‌ن له‌ به‌رده‌م‪ ،‬ئه‌سعه‌د سعید سه‌ر ژنه‌كه‌ى‪ .‬محمد سوێركى گه‌نجێكى‬ ‫ئه‌شكه‌نجه‌و هه‌موو جۆره‌ شكانه‌وه‌یه‌كى فه‌رحانى هاوبیر‌و هــاوڕێ و هاوخه‌باتى فه‌له‌ستینى دانیشتووى عین حلوه‌ى‬ ‫ده‌روونی‌و ڕوحی‪ ،‬به‌ درێژایی چه‌ندین ساڵ خۆی‪ ،‬السای زه‌ڕینى كه‌ر بكاته‌وه‌‪ ،‬ته‌نها كه‌مپی ئاواره‌ فه‌له‌ستیینیه‌كانه‌ له‌ لوبنان‪.‬‬ ‫به‌رده‌وام ده‌بێت‪ ،‬تا ئه‌و ساتانه‌ى به‌عس به‌مه‌به‌ستى شكاندن‌و ئیهانه‌كردنى‪ .‬ئیدى ئه‌و به‌مه‌به‌ستى ته‌واو كردنى خوێندنى‬ ‫ده‌ڕووخێت‌و په‌یكه‌ری دیكتاتۆر ده‌كه‌وێت‪ .‬به‌و شێوه‌یه‌‪ ،‬هه‌ریه‌كه‌یان به‌ پاساوێك زانــكــۆیــی‪ ،‬خــۆی‌و هــاوس ـه‌ره‌ك ـه‌ى دێنه‌‬ ‫ئه‌مین هاشم به‌یتار‪ ،‬كه‌ كاره‌كته‌رێكى ده‌گیرێن‪ ،‬هه‌ر له‌ ئه‌مین هاشم به‌ یتاره‌و عیراق‪ .‬به‌اڵم ئه‌فسه‌رێكى سه‌ربه‌ ده‌زگاى‬

‫هه‌واڵگری به‌عس‪ ،‬چاو ده‌بڕێته‌ ژنه‌كه‌ی‌و‬ ‫نازانێ به‌ چ ڕێگه‌یه‌ك‪ ،‬ده‌ستخه‌ڕۆی بكات‪،‬‬ ‫به‌مه‌به‌ستى ئه‌نجامدانى كاری به‌دڕه‌وشتى‬ ‫له‌ گه‌ڵی كه‌ پیشه‌یه‌كى هه‌میشه‌یی پیاوانى‬ ‫به‌عس بوو‪ .‬نموونه‌ی له‌و شێوه‌یه‌ش به‌‬ ‫داخ ـه‌وه‌ زۆره‌‪ .‬بۆیه‌ ب ـه‌دواى تۆمه‌تێكدا‬ ‫ده‌گه‌ڕێت تاكو بیداته‌ پاڵ مێرده‌كه‌ى‪.‬‬ ‫بۆیه‌ تۆمه‌تى ئه‌وه‌ى بۆ دروست ده‌كات‪،‬‬ ‫كه‌ محمد سوێركی‪ ،‬بۆ خوێندن نه‌هاتوه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو به‌ مه‌به‌ستى سیخوڕیكردن بۆ‬ ‫سوریا‪ ،‬له‌ ژێر ناوى ته‌واوكردنى خوێندنى‬ ‫زانكۆوه‌‪ ،‬هاتۆته‌ عیراق‪ .‬تۆمه‌تى سیاسی‪،‬‬ ‫ئاسانترین‌و ئاماده‌ییترین تۆمه‌ت‪ ،‬هاوكات‬ ‫مه‌ترسیترین تــۆمـه‌ت بــوو‪ ،‬كـه‌ به‌عس‬ ‫ده‌یــتــوانــى ب ـه‌ ئــاســانــى بــۆ مــرۆڤـه‌كــان‬ ‫هه‌ڵیبه‌ستێ‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )443‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/2/2‬‬

‫«««‬

‫‪8‬‬

‫عەشقنامە‬

‫(لە ستایشی ئەڤین و جوانیدا)‬

‫رۆژگاری ئەوین‬ ‫(نۆستاڵجیا)(*)‬ ‫‪١‬‬ ‫ژیان بە تۆوە رووناک و ئاوا‬ ‫جوانییش لە تۆدا شاناز‪ ،‬گەشاوە‬ ‫هێشتا رۆح لە سوێی(*) عەشق و دیدارت‬ ‫خامۆشە وێنەی مۆمی کوژاوە‪.‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫لەبیرت ماوە رۆژگاری ئەوین‬ ‫خەونێکی هاوبەش هەڵی دەگرتین‬ ‫بە رێی خەوندا ئاوئاسا رەوان‬ ‫بە باڵی خەون بۆ هەرجێ دەفڕین‪.‬‬

‫جوانترین شەو‬ ‫ئەوێ شەوێ‬ ‫لە گۆشەیەکی کۆاڵندا دەستت گرتم‬ ‫هەر لە بیرمە‬ ‫بەبەر چاوی تریفەوە‬ ‫فێری ماچت کردم‪.‬‬ ‫تاراو(*)‬ ‫لە دوای جودایی‬ ‫خەونی هاوبەشمان ئێستا گۆڕاوە‬ ‫ئیتر هیچ شتیک وەک خۆی نەماوە‪،‬‬ ‫من تەریک‪ ،‬تاراو(*)‬ ‫رۆحیش سەرگەردان لەوێ جێ ماوە‪.‬‬

‫‪٣‬‬ ‫لە بیرت ماوە ئەو رۆژگارانە‬ ‫بۆ خەون دەژیاین وێنەی دێوانە‬ ‫ژیان هاوواتای جوانی و هیوا بوو‬ ‫خەون دەلیل(*) و عەشق چرا بوو‪.‬‬

‫تا بەرگە بگرم‬

‫‪٤‬‬ ‫کوان ئەو خەونانەی رۆژان و شەوان‬ ‫وەخت و ناوەخت دەهاتنە ژوان‪.‬‬ ‫خەون دەگۆڕا‪ ،‬خەون دەیگۆڕین‬ ‫ئێمەش شاناز و شاگەشکەی ژیان‪.‬‬

‫‪١‬‬ ‫تا بەرگە بگرم‬ ‫لە تەنیاییدا جوانی دەدوێنم‬ ‫لە تاریکیدا گۆرانی دەچڕم‬ ‫لە غەریبیشدا یاری نوێ دەگرم‪.‬‬

‫‪٥‬‬ ‫کوان ئەو خەونانەی بەجووت دەماندین‬ ‫چییان بەسەر هات‪ ،‬بەرەو کوێ رەوین(*)؟‬ ‫چەند بێنازانە تەنیا مانەوە‬ ‫بێمورادانە‪ ،‬سیسبوون و وەرین‪.‬‬

‫‪٢‬‬ ‫شیعر دەنووسم‪ ،‬من ئازاد دەفڕم‬ ‫لەناو ئامێزی جوانی و ژیانا‬ ‫چاو لە رووناکی‪،‬خەوبینەرانە‬ ‫رێی مەحاڵ دەگڕم‪.‬‬

‫‪٦‬‬ ‫ئەو رۆژگارانە چەند زوو بە سەر چوون‬ ‫خەون و ئەوینمان رەوین(*) و ون بوون‬ ‫وەک واڵت کوژران‪ ،‬وەک جوانی نێژران‪،‬‬ ‫رێی خەون و ئەوین دەکشێن تا شیتبوون‪.‬‬

‫‪٣‬‬ ‫تا جوان‪ ،‬وەک ئینسان بمێنێمەوە‬ ‫من ئازاد دەژیم‪ ،‬روون وێنەی کانی‬ ‫هەمیشە عاشقزار پڕ گۆرانی‬ ‫رۆح تژی جوانی‪.‬‬

‫‪٧‬‬ ‫لە بیرت ماوە بە خەون دەژیاین‬ ‫بەو خەونانەوە دنیا بەرین بوو‬ ‫ئێمە جوانتر و دڵ پڕ ئەوین بوو‬ ‫ئینسان ئینسان و ژیان پڕ ژین بوو‪.‬‬

‫‪٤‬‬ ‫جوانانە دەژیم‪ ،‬جوانانەیش دەمرم‬ ‫من بەرگە دەگرم‪.‬‬ ‫دڵدار و دڵڕوون سادە وەک جوانی‬ ‫رێی ژیان دەبڕم‪.‬‬

‫لە دوای دڵشکان‪ ،‬پاشی جودایی‬ ‫دەڵێی بوومەتە میری تەنیایی‪.‬‬

‫ئاشتبوونەوە‬ ‫‪١‬‬ ‫لە هەر کوێیەک ژیان هەبێ‬ ‫جوانیی لێیە‬ ‫بۆ هەر شار و جێیەک بچین‬ ‫جوانی لەوێ چاوەڕێیە‪.‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫جوانی وەک ژیان دیارییە‬ ‫جوانی هاوڕێی بەختیارییە‪.‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫دەروێشانە‪ ،‬وەک دێوانە‬ ‫بەرەو پیری جوانی دەڕۆم‬ ‫مندااڵنە‪ ،‬ئاشقانە‬ ‫لەبەر گزنگدا بە رووتی‬ ‫رادەکشێم و‬ ‫دڵم دەشۆم‪.‬‬ ‫‪٤‬‬

‫جارێکی دی‬ ‫من لەگەڵ خۆم ئاشت دەبمەوە‬ ‫ئاوێزانی جوانی دەبم‬ ‫رێی داهاتوو دەگرمەوە‪.‬‬ ‫(*) نۆستالجیا‪ ،‬نۆستاڵجی‪ :‬غەریبیکردنی واڵت‪ ،‬یان‬ ‫خەمخواردن بۆ شتێک و شوێنێک کە مرۆڤ لەدەستی‬ ‫داوە‪.‬‬ ‫(*) رەویــــن‪ :‬هــەاڵتــن‪ ،‬دیــارنــەمــان (خ ــەوڕەوی ــن‪،‬‬ ‫رەوینەوەی تەم)‪.‬‬ ‫(*)تــاراو(تــارانــدن)‪ :‬سەرهەڵگرتوو‪ ،‬رۆیشتوویبێ‬ ‫گەڕانەوە‪ .‬تارەکردن‪.‬‬ ‫(*)سوێ‪ :‬تاسە و حەسرەت‪ ،‬ژان‪ ،‬ئازار‬ ‫سوێبوونەوە‪ :‬خەمخواردن بۆ کەسێک‪ ،‬مــردن لە‬ ‫خەمان‪.‬‬

‫رەفیق سابیر‬ ‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )234‬دوشةممة ‪2015/2/2‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪234‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )234‬دوشةممة ‪2015/2/2‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫پێشمەرگە و داعش وەك دو ماركەی جیهانی‬ ‫عەلی مستەفا‬ ‫(‪)2-2‬‬ ‫پێشمەرگە و داعش بونەتە ماركەی نوێ‌‬ ‫مــاركــە(‪ )trend‬زاراوەیــەكــی نێو دونیای‬ ‫بازرگانی و مامەڵە پیشەسازییەكانە‪ .‬لێرەدا‬ ‫دەیخوازین بۆ مەبەستی ناساندنی كاراكتەری‬ ‫پێشمەرگە و داعـــش‪ .‬مــاركــە ناوێكی نوێیە‬ ‫كۆمپانیاكان بــۆ مەبەستی جــیــاكــردنــەوەی‬ ‫بەرهەمەكانیان لە بەرهەمەكانی دیكە دەیخوازن‪.‬‬ ‫ئەو كۆمپانیانە هەمو هەوڵێكی خۆیان دەخەنەگەڕ‬ ‫كە ناوی ماركەكەیان لەنێوخۆدا‪ ،‬یان لەو ناوچە‬ ‫و واڵتەی كە كۆمپانیاكەی لێیە‪ ،‬سومعەی هەبێت‬ ‫و لەپێشەوەی بەرهەم و ماركەكانی دیكەوە بێت‪،‬‬ ‫بەهەمان شێوە دواتر ئاستی هەرێمی و نێوخۆیی‬ ‫ببڕێت بەرەو ئاستی جیهانی و نێونەتەوەیی‪ .‬هەر‬ ‫ماركەیەك لە كوالیتیدا بەپێی جۆری بەرهەمەكە‬ ‫خەسڵەتی تایبەت بەخۆی هەیە ئەگینا نابێتە‬ ‫ماركەیەكی سەركەوتو كە پێشبڕكێی ماركە‬ ‫ركابەرەكانی بكات‪.‬‬ ‫بەم پێیە «پێشمەرگە» بەرهەمی نەتەوەی‬ ‫كــوردە‪ .‬ئەو جەنگاوەرەیە كە كورد بەدرێژایی‬ ‫زیاتر لە نیوسەدە بەرهەمی هێناوە‪ .‬ئەم ناوە‬ ‫و ئــەو ماركە بەدرێژایی ئــەو ماوەیە سەرەتا‬ ‫لەنێوخۆدا و لەنێو كۆمەڵ و كلتوری كوردیدا‬ ‫سیمای خۆی وەرگرت‪ ،‬بەاڵم لەدەرەوەی كۆمەڵ و‬ ‫كلتوری كوردی وەكو (یاخی‪ ،‬شەڕكەر‪ ،‬میلیشیا‪،‬‬ ‫چەكدار‪...‬هتد) سەیركراوە و ناوی هێنراوە‪ .‬تاكو‬ ‫هاتنی هێزی (داعش) بۆ موسڵ و نزیك كەركوك‪.‬‬ ‫لــەوێــدا داعــش لە چەند جەنگێكدا روبــەروی‬ ‫پێشمەرگە بونەوە و پێشمەرگە توانی رێگە بە‬ ‫پەرەسەندن و هەڵكشانەكانیان بگرێت‪ .‬ئەمە‬ ‫لەكاتێكدا چەكدارەكانی داعش‪ ،‬بەو جەنگانەی كە‬ ‫لەسوریا ئەنجامیان دابو‪ ،‬هەروەها بەو سەركەوتنە‬ ‫خێرایەی لە موسڵ و سەالحەدین بەسەر سوپای‬ ‫پڕچەكی پێشكەوتوی ئێراقدا بەدەستیان هێنابو‪،‬‬ ‫وەكو هێزێكی سۆپەرمانی و نەبەزیو و هەڵمەتبەر‪،‬‬ ‫كە دڕ بە دوژمنەكانی دەدا‪ ،‬وێندەكرا‪ .‬پێشمەرگە‬ ‫بــەم بەرگرییەی بەرامبەر داعــش پیشانیدا‪،‬‬ ‫سەرنجی ناوەندە میدیایی و سیاسییەكانی جیهانی‬ ‫راكێشا‪ .‬یەكێك لەو دیاردەی كە هەستیپێدەكرێت‬ ‫ناوهێنانی پێشمەرگەیە وەكو خۆی بە دەربڕین‬ ‫و رێنوسی (‪ )Peshmerga‬لەالیەن چەندین‬ ‫سەركردە و سیاسیەكانی دونیاوە‪ .‬پاشتریش ئەم‬ ‫ناوە وەكو خۆی لە سایت و هەواڵ و راپۆرتە‬ ‫میدیاییەكانی جیهاندا باسی لێوەكرا‪ .‬ئەمە‬ ‫لەكاتێكدا پێش هاتنی داعش چەندین دەربڕینی‬ ‫(میلیشیای كوردی‪ ،‬چەكداری كوردی‪ ،‬شەڕكەر‬ ‫و جەنگاوەری كــوردی) لەباشترین حاڵەتیشدا‬ ‫(هــێــزی كــــوردی‪)Kurdish forces -‬‬ ‫بەكاردەهێنرا‪ .‬ئــەم دۆخــە پــاش روداوەكــانــی‬ ‫ێ‬ ‫شەنگال و هاتنە ئارای هێرشی داعش بۆ كۆبان ‌‬

‫و پیشاندانی ئەو بەرگرییە ئەفسانەییەی كە‬ ‫لەوێدا پیشاندرا‪ ،‬بەتایبەتیش رۆڵی ژنی كوردی‬ ‫لەو بەرگرییەدا بەتەواوی سیمای جەنگاوەری‬ ‫كورد و پێشمەرگەی بردە ئاستی نێودەوڵەتییەوە‬ ‫و ئەمڕۆ وەكو ماركەیەكی جیهانی‪ ،‬كە بەرهەمی‬ ‫نەتەوەیەكە پێیدەگوترێت كورد‪ ،‬پێگەی خۆی‬ ‫قایمكرد‪ .‬هەر لەمبارەوە ئەگەر سەیری ئەو‬ ‫قاموسە ئینگلیزیانە بكەین كە پێش هاتنی‬ ‫داعشن ناوی پێشمەرگە نادۆزیتەوە‪ .‬بەاڵم ئەگەر‬ ‫بەو رێنوسە (پێشمەرگە‪peshmarga- -‬‬ ‫‪- peshmerga‬بیشمركە) لە ئەنتەرنێت‬ ‫چێكبكەیت ئەوا لە چەندین قاموسی ئەلكترۆنیدا‬ ‫كە تازە وشە و ماناكەی دانــراوە دەدۆزیتەوە‪.‬‬ ‫تەنانەت لە چەندین وێبسایتی میدیایی و سیاسیی‬ ‫جیهانیدا تازەترین بابەت بەناونیشانی (پێشمەرگە‬ ‫كێیە؟ پێشمەرگە چییە؟) دێتەبەرچاو‪.‬‬ ‫و نەتەوە و بەگشتی ئەنجامنەدانی تاوانی جەنگ داوە‪ ،‬وەكو (بۆكۆحەرام و بزوتنەوەی شەباب‬ ‫ئاستی‬ ‫لە‬ ‫وشــەی داعــش لــەالی لە میدیا و‬ ‫و جینۆساید‪ .‬ئەمانە ئەخالقیاتی جەنگاوەرێكی لە سۆماڵ)‪ .‬ئەم ئەخالقیاتانە بونەتە بەشێك لە‬ ‫كۆمەاڵیەتی كوردیدا ئەمڕۆ هەم بۆ ئەو دەوڵەتە مۆدێرنن كە جیایان دەكاتەوە لە میلیشیا و لەو كاراكتەر و پێناسەی داعش و راستەوخۆ پێیان‬ ‫دەناسرێتەوە‪.‬‬ ‫تازە هەڵتۆقیوە و هەمیش بۆ ئەو چەكدارانە جەنگاوەرانەی كە دان بە یاسای جەنگدا نانێن‪.‬‬ ‫بەكاردەهێنرێت كە ناوچەیەكی فراوانی سوریا و‬ ‫لەبەرامبەردا ئەخالقی داعشیانە ئەخالقێكی‬ ‫ئایدۆلۆجیای پێشمەرگە‪ ،‬ئایدۆلۆجیای داعش‬ ‫ئێراقیان بەدەستەوەیە‪ .‬ئەمە لە ئاستی جیهانیشدا تەواو جیاوازە‪ .‬ئەخالقی ئەم كاراكتەرە دان بە‬ ‫ئایدۆلۆجیای پێشمەرگە ئایدۆلۆجیایەكی‬ ‫بە هەمان شێوەیە‪ .‬هەرچەندە هەندێجار لە هیچ پێوەرێكی یاسایی‪ ،‬كلتوری و كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫رۆژئاوا ناوی (جیهادییەكان‪ )jihadist -‬یان ع ــورف و تــەنــانــەت ئاینیشدا نانێت‪ .‬هەمو پلوراڵە‪ .‬واتە ئایدۆلۆجیایەكی فرەدیو و فرەڕەنگە‪.‬‬ ‫بۆ بەكاردەهێنرێت‪ .‬ئەم كاراكتەرە و ئەم ناوە ئــەو یاسا كۆمەاڵیەتی و یاسایی و تەنانەت لە الیەكەوە ئامانج و مەبەستی بونەكەی ئەوەیە‬ ‫تا ئەو كاتەی كە لە سوریا چەندین شوێنی ئاینیانەشی بــەزانــدوە و جیهان و ناوچەكە و كە بۆ بەرگری لە ماف و خاك و نەتەوەیەك‬ ‫داگیركردبو ئاستی ناوچەیی و هەرێمی نەبڕیبو‪ ،‬دەوروبەرەكەی خۆیشی خستۆتە دۆخێكەوە كە دروستبوە كەناوی كورد و كوردستانە‪ ،‬لەالیەكی‬ ‫ێ تۆمارنەكراوە كە تاوانی جەنگی‬ ‫بــەاڵم لــەگــەڵ داگــیــركــردنــی موسڵ و كشانی هیچ متمانە و پیوانەیەك نەماوە بیكەنە بناغەیەك دیكەوە ئەوەی ل ‌‬ ‫بەرەو بەغدا‪ ،‬چیتر ناوی داعش و دەستكردن بــۆ هەڵسوكەوتكردن لەگەڵیدا‪ .‬ئــەگــەر لەو بەرامبەر نەتەوەكانی دیكە ئەنجامدابێت‪ .‬تەنانەت‬ ‫بە ناسینی ئەو كاراكتەرە و سیما و ئامانج و رۆژنامەنوس و كادێری رێكخراوە خێرخوازەكانەوە هەندێجاریش بوەتە پارێزەری ئەوانیش‪ .‬لە روی‬ ‫تواناكانی چویە نێوەندە میدیایی و سیاسی و نمونە وەربگرین كە ئەم جۆرە كەسانە بەهیچ ئاینی و مەزهەبییەوە لەگەڵ ئــەوەی زۆرینەی‬ ‫زانستیەكانی جیهانەوە‪ .‬پاش ئەوەش كە داعش شێوەیەك الیەن نین لە جەنگدا و بەدیل ناگیرێن‪ ،‬ئەو سوپایە موسڵمانی سونەیە بەاڵم لە هەمان‬ ‫دەستیكرد بە سەربڕینی رۆژئاواییەكان ئیتر هەمو كەچی ئەم رێكخراوە تیرۆریستیە بەدیلی گرتن و كاتدا بەپێی رێژەی خۆشیان شیعە و كریستیان و‬ ‫ناوەندەكانی بڕیار و تەنانەت كۆمەاڵیەتیەكانیش دواتر زۆر نامرۆڤانە لەبەردەم كامێرادا سەریبڕین كاكەیی ئێزیدی و كەمینەكانی دیكە لەو سوپایەدا‬ ‫ێ ئەوەی هەست‬ ‫بونە بیسەر و گوێگر سەبارەت بەو ناوە و بەو و هەمیشەش هەڕەشەی كوشتنی لەمجۆرە و لەم و لە سەركردایەتیەكەیدا هەن بەب ‌‬ ‫كاراكتەرە سەرسوڕهێنەرە‪ .‬بۆیە ناو و كاراكتەری تاوانانە دەكات‪ .‬تەنانەت ئەم رێكخراوە یەكێك بە جیاوازیی رەگەزی یان تائیفی بكەن‪.‬لەروی‬ ‫داعش وەكو جەنگاوەرێكی نو ‌‬ ‫ێ لەو كاتەوە بویە لە داهاتەكانی فڕاندن و بارمتەگرتنی خەڵكانی جیهانبینی مۆدێرنەوە ئەو سوپایە بــاوەڕی بە‬ ‫ماركەیەكی جیهانی‪.‬‬ ‫سیڤیلە و دواتر ئازادكردنیان بە پارەیەكی زۆر‪ .‬دیموكراسییەت و ئازادی و مافە مەدەنییەكان هەیە‬ ‫نەكو ئەوە بەڵكو زۆربەی جار تەرمی سەرباز و و دانیناوە بە هەمو رێكەوتنە نێودەوڵەتیەكاندا‪.‬‬

‫ ئەخالقی پێشمەرگە دەتوانین بڵێین ئەخالقی ئەو سوپا و‬‫جەنگاوەرانەیە كە كار بە یاساكانی جەنگ دەكەن‪.‬‬ ‫ ئایدۆلۆجیای داعش ئایدۆلۆجیایەكی ئاینی‪-‬سوننی‪-‬وەهابی‬‫و سەلەفیزمی عەرەبیە بە ئاراستەی نیۆتیرۆریزم‪.‬‬ ‫پێشمەرگە و خەڵكی سیڤیلی بە پارە گەڕاندۆتەوە‪،‬‬ ‫ئەخالقی پێشمەرگە و ئەخالقی داعش‬ ‫یان هەر رێگەشی نەداوە وەربگیرێتەوە‪ .‬ئەمە جگە‬ ‫بە شێوەیەكی سانا ئەخالق ئەو رەفتارانەیە لە زیندوكردنەوەی كۆمەڵێك ئەخالقیاتی دڕندانە‬ ‫كە لە كاراكتەرێك دەوەشــێــتــەوە‪ .‬ئەخالقی و نامرۆڤانەی ناو مێژو‪ ،‬وەكو بە كەنیزەكردن‬ ‫پێشمەرگە دەتوانین بڵێین ئەخالقی ئەو سوپا و ئیغتیسابی ژنان و بە كۆیلەكردنی نێرەكان و‬ ‫و جەنگاوەرانەیە كە كار بە یاساكانی جەنگ كڕین و فرۆشتن پێیانەوە لە بــازاڕی تایبەتدا‪.‬‬ ‫دەكــەن‪ .‬لە هەڵسوكەوت لەگەڵ مەدەنیاندا‪ ،‬جەلد و رەجمكردن‪ ،‬هەڵواسینی كوژراوەكان و‬ ‫لەگەڵ دیلدا نەكو وەك تاوانبارێك بەڵكو وەكو لەخاچدانیان‪ .‬تەنانەت رەفتارێكی زۆر دەگمەنی‬ ‫دیلێك‪ ،‬بەكارنەهێنانی توندوتیژی لە رادەبەدەر‪ ،‬بەناوی ئاینەوە داهێنا لەبواری هەڵسوكەوتی‬ ‫نەشێواندنی جەستەی كوژراوان و شاردنەوەیان‪ .‬سێكەوە كە بە (جیهادی نیكاح) ناسرا كە بە‬ ‫رێگەدان بە میدیا و رێكخراوە نێونەتەوەییەكان هەمو پێوانەیەك جۆرێكی تازەی لەشفرۆشیە‪ .‬ئەم‬ ‫تاكو چاودێریی جەنگ و مەدەنی و دیلەكان ئەخالقیاتانە ئەمڕۆ تایبەتن بە داعش و چەند‬ ‫بكرێت‪ .‬جیاوازی نەكردن بەپێی ئاین و مەزهەب رێكخراوێكی دیكە كە بەیعەتیان بەو رێكخراوە‬

‫پیرۆزیی ئاین بەپیرۆزیی‬ ‫هونەرەوە گرێدراوە‬ ‫‪5‬‬

‫خەسرەو مەحمود‬

‫لەبەرامبەر داعش بانگەشەی ئەوە دەكات كە‬ ‫ئیسالم وەكو ئاین ئامانج و مەبەستی ئەوە و‬ ‫هەربۆیە دەوڵەتیشی بۆ بەرپاكردن و پراكتیكردنی‬ ‫ئەو ئاینە دامەزراندوە‪ .‬بەاڵم لەراستیدا ناكرێت و‬ ‫مەحاڵە كار بەو ئاینە بكرێت ئەگەر ئایدۆلۆجیایەك‬ ‫لەو ئاینە دانەتاشرێت‪ .‬چونكە ئاین كۆمەڵێك‬ ‫دەقی پێش زیاتر لە هــەزارو چوار سەد ساڵە‬ ‫و چەندین بواری فــراوان و مەزهەب و عەقیدە‬ ‫و مۆدێلە كە زۆر جاریش ناكۆكن‪ ،‬دەگرێتەوە‬ ‫ێ چوارچێوەكێشان ئەستەمە بكرێتەوە‬ ‫كە بەب ‌‬ ‫بەرنامەی كاری دەوڵەت یان رێكخراو و حیزبێك‪.‬‬ ‫هەر بۆیە دانانی چوارچێوەیەكی لەناو ئەو ئاینە‬ ‫بریتیە لە بە ئایدۆلۆجیاكردنی‪ .‬ئایدۆلۆجیای‬

‫داعـــش درێـــژكـــراوەی ئــایــدۆلــۆجــیــای حیزبە‬ ‫ئیسالمییەكانە‪ ،‬بەتایبەت جیهادییەكانیان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫چەندین گۆڕانكاریی تێداكراوە‪ .‬بەگشتی دەكرێت‬ ‫بگوترێت ئایدۆلۆجیای داعش ئایدۆلۆجیایەكی‬ ‫ئاینی‪-‬سوننی‪-‬وەهابی و سەلەفیزمی عەرەبیە‬ ‫بە ئاراستەی نیۆتیرۆریزم‪ .‬واتــە نیۆتیرۆریزم‬ ‫یان (پۆست تیرۆریزم) ئاراستە و ئایدۆلۆجیای‬ ‫داعــش جیادەكاتەوە لە سەلەفیزم و گروپە‬ ‫جیهادییەكانی پێش خۆی بەگشتی و قاعیدە‬ ‫بەتایبەتی‪ .‬چونكە دەكرێت بگوترێت كە گروپە‬ ‫جیهادییەكان و قاعیدە تەنها گروپێكی سەلەفی‪-‬‬ ‫تیرۆریزمین و وەكو هەمو گروپە تیرۆریەكانی‬ ‫دیكەی جیهان دەیانەویست لە رێگەی تیرۆرەوە‬ ‫ئامانجی سیاسی بسەپێنن و بەدەستبهێنن‪ .‬بەاڵم‬ ‫داعش لە توندوتیژیدا هونەر دەنوێنێت و هەمو‬ ‫ئاراستە و كوشتن و جۆری چەوساندنەوەیەكی‬ ‫نێو مێژو كۆپی دەكاتەوە و زیندویاندەكاتەوە‪،‬‬ ‫ئەویش بە ئامانجی تۆقاندن و دواتر چەوساندنەوە‬ ‫و تواندنەوە‪ .‬رونكردنەوەی ئەم ئایدۆلۆجیایەش‬ ‫چەندین توێژینەوەی سەربەخۆی دەوێــت تاكو‬ ‫رونتر بكرێتەوە و رەهەندە قوڵ و ریشەكانی‬ ‫ئاماژەیان پێبكرێت و لە دونیاشدا ئەو توێژینەوانە‬ ‫نوێن و تازە بەتازە وتوێژیان لەسەر دەكرێت‪.‬‬ ‫پێشمەرگە جەنگاوەری ئازادییە‪ ،‬داعش‬ ‫جەنگاوەری ئایدۆلۆجیایەكی ئاینیە‬ ‫لە كۆتاییدا دەمانەوێت ئەوە بخەینە بەردەست‬ ‫كە پێشمەرگە و داعش دوجەنگاوەری نوێن و ئاستی‬ ‫لۆكاڵی و هەرێمایەتیان بڕیوە و بونەتە دو ماركەی‬ ‫جیهانی وا كە چاودێریان دەكرێت و تەنانەت‬ ‫گرەویشیان لەسەر دەكرێت‪ .‬ئەم دو ماركەیە لە‬ ‫پێشبڕكێدان و لە جەنگێكی قورسدان‪ .‬ئەم دو‬ ‫جەنگاوەرە سیما و ئااڵ و ئەخالقیات و ئایدۆلۆجیان‬ ‫بەتەواوی جیاوازە و هەردوكیان ئامادەن وەكو دو‬ ‫جەنگاوەری خاوەن پرانسیپ و جیهانبینی خۆیان‬ ‫بخەنە مەترسییەكی لەڕادەبەدەرەوە تاكو دەگاتە‬ ‫مەرگ‪ .‬پێشمەرگە بەو خەسڵەتانە و بەو مێژوە‬ ‫و بەو ئایدۆلۆجیایەی هەیەتی دەكرێت بگوترێت‬ ‫جەنگاوەری بەرگرییە لە ماف و خاك و بونی‬ ‫خۆی‪ .‬جەنگاوەری بەها مرۆیی و گەردونیەكانە‬ ‫و نوێنەرایتی مرۆڤی ئازاد و سەربەستی دەكات‪.‬‬ ‫واتە پێشمەرگە جەنگاوەری ماف و ئازادییە‪ .‬بەاڵم‬ ‫داعش جەنگاوەری ئایدۆلۆجیایەكی دیاریكراوی‬ ‫ئاینیی داتاشراوە كە دان بە هیچ ماف و ئازادی‬ ‫و فرەیی ناسنامەیەكی دیكەدا نانێت و هەمو یاسا‬ ‫و عورف و ئەخالقیاتێك پێشێلدەكات و تەنها‬ ‫ئامانجی سڕینەوە و توندوتیژی و تۆقاندنە‪.‬‬

‫خەوارج بوونی ئیمام لە ڕەچەڵه‌کی‬ ‫قورەیش بە زەروری نەزانیوە‬ ‫ئازاد قەزاز‬ ‫‪38‬‬

‫ذمارة (‪ )234‬دوشةممة ‪2015/2/2‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫‪2‬‬

‫ستراتیژیی دابڕان لەمیتۆدی ئیسالمی سیاسیدا‬ ‫زانا ئەكرەم‬ ‫ئیسالمی سیاسیی وەك بزووتنەوەیەكی‬ ‫سیاسیی‌و وەك تەڤگەرێكی كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫ئایدیۆلۆژی خــزاوەتــە هەناوی زۆرێــك‬ ‫لــە كۆمەڵگە موسڵمانەكانی دنیای‬ ‫رۆهــەاڵتــەوە‪ .‬ئەم هێزە لەچوارچێوەی‬ ‫رێكخستنگەلێكی سیاسیی‌و بازنەیەكی‬ ‫ئایدیۆلۆژیدا خۆیان خستۆتەكارو دارای‬ ‫ێ لــە رەوت‌و رێــبــازی فەلسەفی‬ ‫گەل ‌‬ ‫ناڕۆشن‪ .‬بۆ مومارەسەكردنی میتۆدو‬ ‫پێناوی خــۆیــان‪ .‬پـــرۆژەی ئـــەوان لە‬ ‫هەوەڵەوە تاكۆتایی رووبەڕوبوونەوەی‬ ‫هــەمــوو گــوتــارو گفتارێكی مــۆدێــرن‌و‬ ‫كاریگەری سەردەمەو لەتەك هیججۆرێك‬ ‫لە رەوت‌و رێبازو رەوگەكانی دنیای نوێدا‬ ‫پێك نایەنەوە‪ .‬ئێستە لەتەواوی واڵتانی‬ ‫ئیسالمیدا هێزی سیاسی رێپێدراوو قاچاخ‬ ‫بوونیان هەیەو وەك گروپ‌و رێكخراوی‬ ‫نارۆشن‌و نهێنیش لە زۆرێك لە واڵتانی‬ ‫ناموسڵماندا دەستیان لەگەڵ رەوەندی‬ ‫موسڵمان نشیندا تێكەڵكردووە‪.‬‬ ‫بەخوێندنەوەو رامان لە كاریگەری‌و‬ ‫شوێنی ئەم هێزانە لەنێو كۆمەڵگەكاندا‬ ‫تێدەگەین چ شوێنێكیان لەسەر رەوشی‬ ‫كــۆمــەاڵیــەتـی‌و سیاسی‌و فەرهەنگی‌و‬ ‫ئابووری ژیانی ئەو شوێنانە داناوە كە‬ ‫دەستیان پێگەیوە‪ .‬ئەوان لە زۆرترینی‬ ‫واڵتاندا هێزی بچووك‌و ناكاریگەرن‌و لە‬ ‫ێ واڵتیشدا كەم تازۆر گەشتوونەتە‬ ‫هەند ‌‬ ‫پراكتیكی ئایدیاو نەزمی سیاسی خۆیان‪.‬‬ ‫ئەوەی لێرەدا كۆڵینەوەی لەبارەوەدەكەین‪،‬‬ ‫بریتییە لە هەڵسەنگاندنێكی خێرا بۆ ئەو‬ ‫دەستهاوردو دەستكەوتانەی كە تاوەكو‬ ‫ئێستە بوونی ئیسالمی سیاسیی لەو‬ ‫كۆمەڵگەیانەدا چاندوویانە‪ .‬هەر لە‬ ‫باكووری ئەفریقاوە تا واڵتانی ئیسالمی‬ ‫ئاسیای نێوەڕاست دەگەینە ئاكامێك‬ ‫كە چ نەنگییەك لــەرووی سەردەمەوە‬ ‫بەدیاركەوتووە‪ .‬نموونەی هەر هێزێك یان‬ ‫رێكخستن یان جواڵنەوەیەكی سیاسییان‬ ‫وەربــگــریــن تێدەگەین چ چەقۆیەكی‬ ‫تیژن بەگەردنی دنیای پێشكەوتوو‬ ‫و مـــۆدێـــرنـــەوە‪ .‬چــــوون ئــــەوان لە‬ ‫ستراتیژیاندا بەوردی كار دەكەن لەسەر‬ ‫ئاشتكردنەوەی كۆمەڵگەكان بە سیحری‬ ‫دواكەوتویی‌و بە رۆحــی بەربەرییەت‌و‬ ‫ژیانی تاریك‌و دژوار‪ .‬چوون لە میتۆدی‬ ‫هیچ هێزێكی سیاسیدا پەنا بۆ شێوە‬ ‫ژیانی نوێ‌‌و تیۆرە بااڵكانی كۆمەڵناسی‌و‬ ‫چەمك‌و مەفهومەكانی هــاواڵتــی ئەم‬ ‫سەردەمە نەبراوە‪ .‬بوونیشیان لە هەر‬ ‫سوچێكی ئەم گۆی زەوییەدا مێژوویەكی‬ ‫تاریك‌و پەڵەیەكی شەرمەزارو واڵتێكی‬ ‫برسی‌و نادادی لێهاتووەتە بەرهەم‪.‬گەر‬ ‫تەماشای بزووتنەوە شۆرشگێڕییەكانی‬ ‫دنــیــای رۆژهــــەاڵت بــكــەیــن‪ ،‬دەبینین‬ ‫لەهیچ بزووتنەوەیەكی سەركەوتووی‬ ‫گەالنی ناوچەكەدا ئیسالمییەكان رۆڵیان‬ ‫نەبووە‪ .‬ئەوانەی سەرداری بزووتنەوەكان‬ ‫بــوون هــەر لــە موریتانیاو جەزائیرو‬ ‫میسرو لیبیاوە تا دەگــاتــە ئەفغان‌و‬ ‫پاكستان‌و تاجیكستان هەموویان بزاڤی‬ ‫ێ‬ ‫نەتەوەیی‌و ئــازادیــخــواز بــوونــە‪ .‬وەل ‌‬ ‫لەپاش سەركەوتنی ئەو بزووتنەوانەو‬ ‫سەربەخۆیی ئــەو نەتەوە بندەستانە‬ ‫لە چنگی ئیستیعمارو ئیمپریالیزم‪.‬‬ ‫ئیدی بزووتنەو ئیسالمییەكان بوونەتە‬ ‫قەمت‌و لەتمەی بــەردەم پێشكەوتن‌و‬ ‫بەستراتیژی دابڕان خوازییەوە بەرۆكی‬ ‫نــەتــەوەكــانــی خــۆیــان گــرتــووە‪ .‬گەر‬ ‫تەماشای هیندییەكان بكەین تێدەگەین‬ ‫لەپاش سەربەخۆبوونیان چ تەوژمێكی‬ ‫دێموكراسیانەو سەركەوتووخوازییان لە‬ ‫ێ لەپاكستاندا پاش‬ ‫واڵتــدا چاند‪ ،‬وەلـ ‌‬ ‫سەركەوتنی ئەوكیشوەرە بۆ ئــازادی‌و‬ ‫سەربەخۆیی‌و جیابوونەوەیان تاوەكو‬ ‫ئێستە ئیسالمخوازە سیاسییەكان‬ ‫لەتمەو لێاڵیی بــەردەم رووناكبیران‌و‬ ‫رۆشنگەرو پێشكەوتوخوازەكان بوونە‪.‬‬

‫واڵتێكی ئیسالمیمان نییە کە ئیسالمییەكان بزووتنەوەی‬ ‫هونەری‌و تابلۆو وێنەو خەیاڵیان نەكوشتبێت‌و‬ ‫كۆمەڵیان بە جوانی بێبەش نەکردبێت‬ ‫لەئەفغانستانیش بەهەمان شێوە گرفتی‬ ‫سەرەكییان ملمالنێی ئایدیاچییەكانی‬ ‫ئیسالمی سیاسی بـــوون‪ ،‬بەجۆرێك‬ ‫كە هیچ سەرەداوێكی دنیای مۆدێرن‌و‬ ‫هیچ رواڵەتێكی پـــەروەردەو بونیادی‬ ‫تەكنەلۆژیا نەیتوانیوە بەسانای روو لەو‬ ‫كیشوەرە بكات‪ ،‬بەجۆرێك لە جۆرەكان‬ ‫رووبـــــەڕووی نــەریــتــی ئیسالمخوازی‬ ‫چەقبەستوو بوونەتەوە‪.‬‬ ‫بزووتنەوە رزگاریخوازییەكانی دنیای‬ ‫عەرەبیش بەتەواوی جڵەویان لەدەستی‬ ‫نەتەوەییەكان بوو‪ ،‬تەنانەت بە دۆزی‬ ‫ناهەمواری فەلەستینیشەوە‪ ،‬كە یاسر‬ ‫عــەرەفــات وەك كەسێكی نەتەوەیی‌و‬ ‫سیكیۆالر بەردی بناغەی بزووتنەوەیەكی‬ ‫ێ ئیسالمییەكان‬ ‫تۆكمەی داڕشــت‪ ،‬وەل ‌‬ ‫بەئێستەشەوە گەورەترین سەرئێشەی‬ ‫بەردەم ئەركی رەوەندی ئاشتین لەتەك‬ ‫ئیسرائیلدا‪ .‬گەر تەماشای ئێران‌و توركیاش‬ ‫بكەین بەهەمان شێوە لەدەستپێكی‬ ‫سەدەی بیستەم‌و پاش جەنگی جیهانی‬ ‫یەكەم نەتەوەیی‌و سیكۆالرەكان بوونە‬ ‫ئیلهام بەخشی ئــازادی‌و سەربەخۆیی‪،‬‬ ‫ێ دوواتر تەنگەژەی ئیسالمگەرایی‌و‬ ‫وەل ‌‬ ‫رەوتــی ئیسالمگەرا بوونە سەرئێشەی‬ ‫ئەو سفرە حــازرەی‪ ،‬كەبۆیان فەراهەم‬ ‫هــاتــبــوو‪.‬لــەیــەمــەن‌و ســـودان‌و میسرو‬ ‫جەزائیرو ئێراقیش بەهەمان شێوە‪ .‬كۆی‬ ‫هەموو ئەو واڵتانە دروستە كە مەچەكی‬ ‫بەهێزی شۆڕش‌و بزووتنەوەكان نەتەوەیی‬ ‫بوونە‪ ،‬هەرچەند لە ئەدای قەومییاندا‬ ‫نەزمی چــەوســانــەوەو دیكتاتۆربوون‌و‬ ‫بــنــدەســتــكــردنــی گــــەالن بـــەتـــەواوی‬ ‫دەبینرێت‪ .‬بــەاڵم پرسیارەكە لێرەدا‬ ‫ئەوەیە بۆچی ئەم ئیسالمخوازانە نەبوونە‬ ‫كەواسوری بەر لەشكری سەربەخۆبوونی‬ ‫واڵتانیان؟ بۆچی لەهیچ جواڵنەوەیەكی‬ ‫رزگــاریــخــوازی پــاش جەنگی جیهانی‬ ‫دووەم ئیسالمییەكان ناو‌و ناوبانگیان‬ ‫نەبوو ‪ ،‬رۆڵیان نەبینی‪ ،‬بۆچی ئەوان لە‬ ‫مومارەسەی ئازادیخوازیدا وون‌و ونەسارن؟‬ ‫ئـــەدی بــۆچــی لەئێستادا كــە دنیای‬ ‫دێموكراسی‌و مۆدێرن‌و پرەنسیپەكانی‬

‫دێموكراسی وردە وردە خەڵكی كۆمەڵگە‬ ‫ئیسالمییەكان هۆشیاردەكاتەوە‪ ،‬دەبینین‬ ‫هــێــزە ئیسالمییەكان بــوونــەتــە سەر‬ ‫ئێشەو بە ستراتیژێكی دابڕانخوازییەوە‬ ‫چنگیان لەیەخەی نەتەوەكانیان دوورە‪.‬‬ ‫ئــەوان لەوڕۆشدا گێچەڵی ئەو تەوژمە‬ ‫هۆشیارییەن كە رووی لە واڵتانیان‬ ‫تەنیوە‪ .‬بۆنموونە لەسوریاو میسرو‬ ‫لیبیاو یــەمــەن‌و تــونــســدا‪ ،‬بەجۆرێك‬ ‫هاتنەپێش‪ ،‬كە بوونە رێگر لەبەردەم‬ ‫ئەو شەپۆلە ئازادیخوازییەی كە تەواوی‬ ‫ناوچەكەی گرتەوە‪ ،‬بەشێوەیەك دەستی‬ ‫ستەم‌و دیكتاتۆری كەسانی وەك بەشارو‬ ‫موبارەك‌و قەزافی لەالی هاواڵتیان شیرین‬ ‫بوویەوە‪.‬‬ ‫ئێستەكە ئەوە رۆشنبۆتەوە كە لەهەر‬ ‫واڵتێكی رۆژهەاڵتی ناویندا بزووتنەوەیەك‬ ‫هەبێت بــۆ چــاكــســازی كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫هۆشیاری‌و پێشكەوتن‪ ،‬ئیسالمییەكان‬ ‫دەبنە وەیشومەی تێكچوون‌و لەباربردنی‬ ‫ئەو هەوڵ‌و هیمەتانە‪ .‬چوون ئەوان چاویان‬ ‫بە چاكسازی‌و پێشكەوتن‌و كۆمەڵگەی‬ ‫مەدەنی‌و مۆدێرن هەڵنایەت‪ .‬ئەوان كوڕی‬ ‫نێو ئاژاوەو كاولكاری‌و تاریكین‌و لەگەڵ‬ ‫گەڕانەوەی كۆمەڵگەكانن بۆ بەربەریەت‌و‬ ‫بەندوباوی نەریتخوازیی سەقەت‌و هەڵە‪.‬‬ ‫ێ زیاد لەبازنەی‬ ‫كشانی ئەمان ئێستەكان ‌‬ ‫حزبەكانیان رۆچون بەنێو كۆمەڵگەكاندا‪.‬‬ ‫بۆنموونە لە واڵتێكی عەرەبی‌و ئیسالمیدا‬ ‫نییە لەتمەیان لە هونەرو سینەماو شانۆو‬ ‫گەشت‌و سەیران‌و كەیفی خەڵكی نەدابێت‪.‬‬ ‫لەواڵتێكی ئیسالمیدا نییە ئیسالمییەكان‬ ‫بــزووتــنــەوەی هــونــەری‌و تابلۆو وێنەو‬ ‫خەیاڵیان نەكوشتبێت‌و كۆمەڵگەیان بە‬ ‫پەیبردن بە جوانی دوورنەخستبێتەوە‪.‬‬ ‫بەبڕوای كۆڵەران تەنها لە واڵتێكی وەك‬ ‫میسردا ئیخوانەكان هۆكاری سەرەكین‬ ‫لەبەردەم نەمانی ئەو وزەو تین‌و تاوەی‬ ‫بواری سینەما‌و هونەرو گۆرانی‪ .‬چوون‬ ‫بەوتەی وان لەرووی هونەری مۆسیقاو‬ ‫سینەماو ئەدەبەوە میسرییەكان دەبوایە‬ ‫یەكێك بوونایە لەونەتەوانەی كە لەپێشی‬ ‫زۆرترینی نەتەوەكانەوە بوونایە‪ .‬هاوكات‬

‫لە بەراوردی نێوان هیندستان‌و پاكستاندا‬ ‫كە یەك كیشوەربوون‌و لەپاش جەنگی‬ ‫دووەم بوونە دووبــەشــەوە بەگوێرەی‬ ‫هەڵسەنگاندنەكان لەتەواوی بوارەكانی‬ ‫هونەردا پاكستان بە چەندین جار لەدوای‬ ‫هندستانەوەیە‪ .‬لەرووی رەوتی نوسین‌و‬ ‫ئەدەبوو هونەرو سینەماو بزووتنەوەی‬ ‫پــێــشــكــەوتــووخــوازیــیــەوە پاكستان‬ ‫سەدەیەك لە هندستان بەجێماوە‪.‬‬ ‫چاودێران پێشیان وایە لەرووی توانای‬ ‫مرۆییەوەو لەرووی رەوشی ئابوورییەوە‬ ‫دەبـــوو پاكستان لەپێشتر بــووایــە‪.‬‬ ‫بــەاڵم نەریتگەرایی ئیسالمییەكان‌و‬ ‫پـــرۆژەی ئــەوان بۆ دابـــڕان بــەتــەواوی‬ ‫هــەمــووجــمــوجــوڵــێــكــی فــەرهــەنــگ ـی‌و‬ ‫ئەدەبیان لەو واڵتــەدا كوشتووە‪ .‬گەر‬ ‫تەماشای ئێراق بكەین تێدەگەین كە ئەو‬ ‫بزووتنەوانە لەسەردەمی دیكتاتۆرێكی‬ ‫وەك ســەدامــدا چەندین قاتی ئێستە‬ ‫چاالكتربوون‪ .‬لــەوكــاتــەوەی كە هێزە‬ ‫مەزهەبییەكان بــااڵدەســتــن تەنانەت‬ ‫لــەتــەواوی ئێراقدا رەن ـگ‌و بۆی هونەر‬ ‫نەماوەو مردووەو كۆمەڵگە یاخۆ نەوەی‬ ‫ێ ئاشنا نییە بەو هەموو جوانیەی‬ ‫نو ‌‬ ‫لــە ئــــەورۆی دون ــی ــادا دەگـــوزەرێـــت‪.‬‬ ‫گەر تەماشای هەرێمی كوردستانیش‬ ‫بكەین تێدەگەین كــە لــە ســەردەمــی‬ ‫بەعسدا بەهۆكاری رەگەزپەرستی ئەو‬ ‫بزووتنەوە پێشكەوتووخوازییانە مرێنرا‬ ‫بـــوون‌و لــە ئێستەشدا راســتــە چەند‬ ‫پارتێكی الوازی سیاسی ئیسالمی هەن‪،‬‬ ‫ێ لــەرووی كۆمەاڵیەتییەوە تیۆرە‬ ‫وەل ـ ‌‬ ‫نەریتخوازییان‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكانیان‌و‬ ‫هــۆكــارێــك بــوونــە بــۆ تۆخكردنەوەی‬ ‫سنورەكانی بڤەو بەشێوەیەكی جدی‬ ‫عەیب‌و عاری سەر كەسی رۆشنبیرو هونەر‬ ‫دۆست‌و پێشكەوتنیان لە زیهنی خەڵكدا‬ ‫تــۆخــكــردووەتــەوەو سنورە عەشایەرو‬ ‫و دەمارگیرییەكانیان تۆخكردۆتەوە‪.‬‬ ‫بۆنموونە لە شوێنێكی دیاریكراوی وەك‬ ‫هەڵەبجەدا كە ئیسالمییەكان بەجۆرێك‬ ‫لە جۆرەكان توانیبوویان هێزی خۆیان‬ ‫بەسەر ئاكاری كۆمەاڵیەتیدا بسەپێنن‪،‬‬

‫دەبینین‪ ،‬كە چلۆن زانكۆیەكی وەك‬ ‫هەڵەبجە هــێــنــدەی قوتابخانەیەكی‬ ‫سەرەتایی سەردەمی مەلیكایەتی رۆڵی‬ ‫هونەری‌و ئەدەبی نییە‪ .‬تێدەگەین كە‬ ‫هۆكاری ئەوە چییە شارێكی بەوجۆرە‬ ‫سینەمایەكی تێدا نییەو پاركێكی بەرین‌و‬ ‫رێستورانتێكی خاوێنی تێدا نییە؟ چوون‬ ‫سەرمایەداران تێدەگەن كە هۆتێل یان‬ ‫پرۆژەیەكی گەشتیاری لەو سنوورەدا‬ ‫دەبێتە مایەی زیانی ماددیان‪ ،‬چوون‬ ‫ئیسالمییەكان بەشێوەیەك لەشێوەكان‬ ‫هەموو رواڵەتەكانی شارێكی پێشكەوتوو‬ ‫بــە كۆمەڵگەكانیان رەوا نابینن‪.‬‬ ‫تەنانەت پێچەوانەی واڵتانی خۆرئاوا‬ ‫كە كڵێساكانیان بە جۆرێك توانای‬ ‫ئەندازییەوە دەكەنەوە كە رەسەنایەتی‌و‬ ‫تــوانــای هــونــەری لــەســەرووی هەموو‬ ‫شــتــەكــانــەوە نیشان دەدات‪ .‬كەچی‬ ‫وان مۆركی هونەریشیان لە نەخشی‬ ‫مزگەوتەكان سەندووەتەوەو بەشێوەیەكی‬ ‫فـــرە رۆتــیــنــی‌و بـــەرەنـــگ مــردوویــی‬ ‫مزگەوتەكانیشیان دەكەنەوە‪.‬‬ ‫لێرەدا دەگەینە ئاكامێك كە بوونی‬ ‫ئیسالمگەراكان لــەســەر ئــەو میتۆدو‬ ‫میزانە سیاسییەی كە هەیانە‪ ،‬هەوڵێكن‬ ‫بــۆ وەســتــانــدنــی كۆمەڵگە لــە هــزری‬ ‫پــێــشــكــەوتــووخــوازی‌و تۆخكردنەوەی‬ ‫شەرمنییان بەرووی كرانەوەو تێكەڵبوون‬ ‫بە كۆمەڵگەكان‌و كرانەوەیان بــەرووی‬ ‫تەكنەلۆژیای نــوێــدا‪ .‬ئـــەوان لەتمی‬ ‫بـــەردەم گەشەی ئــابــووری‌و سیاسی‌و‬ ‫ئاوەدانی كۆمەڵگاكانیانن‪ .‬چوون ئەو‬ ‫پــێــوەرەی ئێستە وان كــاری لەسەر‬ ‫دەكــەن لە فەلسەفەی كۆمەڵناسیدا‬ ‫مردنی رواڵەتەكانی پێشكەوتووخوازییان‬ ‫لــێــدەخــوێــنــرێــتــەوە‪ .‬گـــەر نــمــوونــەی‬ ‫كۆمەڵناسی ئایینی‌و كۆمەاڵیەتی وەك‬ ‫ماكس ڤێبەر وەربگرین تێدەگەین كە‬ ‫ئەو چلۆن پۆلێنی هۆكارەكانی گەشەی‬ ‫ئــابــووری‌و پێشكەوتووخوازی لەنێوان‬ ‫واڵتێكی ئەوروپی بۆ یەكێكی دی كردووە‪.‬‬ ‫ناوبراو یەكێ لە هۆیەكانی گەشەی‬ ‫ئەڵمانیا‌و ئەمریكا بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە‬

‫كــە لــــەرووی مــەزهــەبــیــیــەوە ســەر بە‬ ‫پرۆتستانەكانن‪ ،‬پرۆتستانەكان لەرووی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و ئاشنابوون‌و كرانەوە بەرووی‬ ‫دونیادا جیاوازن لە كاسۆلیكەكان كە بە‬ ‫مڕو مۆچییەوە دەڕوانــن بۆ رەگەزەكان‬ ‫پێشكەوتنی هونەرو ئەدەب‌و بیناكاری‌و‬ ‫دیموكراسییەت‪ ،‬ڤێبەردەڵێت ئەوان ئایین‬ ‫بووەتە هۆی جیاوازییان‌و پێشكەوتنیان‪،‬‬ ‫هاوكات ئیتاڵیا كە كاسۆلیك زێدەتر‬ ‫لەنێویاندا بااڵدەستن ئابوورییەكەیان‬ ‫بە الوازتــرو رەوتــی ئەدەبیان لــەدوای‬ ‫بزووتنەوەی چاكسازییە ئاینییەكانەوە‬ ‫بەالوازتر نیشان دەدات‪ .‬دكتۆر عەلی‬ ‫شەریعەتی دروست ئەم پێوانەیەی ماكس‬ ‫ڤێبەری بۆ كۆمەڵگە موسڵمانەكان‬ ‫قەرارداوەو رووی خۆی دەكاتە بانگخوازە‬ ‫مەزهەبییەكان كە جڵەوی سیاسییان‬ ‫لەدەستایەو هۆشیاریی ئەو كارەساتەیان‬ ‫دەخــاتــە پێشچاو كە لـــەزاری وانــەوە‬ ‫رووبــــەڕووی كۆمەڵگەی دەكــەنــەوە‪.‬‬ ‫هەربۆیە عەلی شەریعەتی فرە بەوریایی‬ ‫جواڵنەوە ئیسالمییەكانی لە هۆكاری‬ ‫دابڕانی كۆمەڵگە هۆشیاركردووەتەوەو‬ ‫سەرنجی خۆی لەبارەیانەوە بــەروون‌و‬ ‫رەوانی خستووەتەڕوو‪ .‬لەبەرئەوە هەموو‬ ‫ئەو سەرنجانەی وی گەر لەمڕۆدا بارگاوی‬ ‫بوونایە بەو گومڕاییەو بەو توندوتیژییەو‬ ‫بەو سەرپەڕاندن‌و خۆتەقاندنەوەی كە‬ ‫ئیسالمییەكان لە كۆمەڵگەدا چاندوویانە‪.‬‬ ‫ئەوكات تیۆرەكانی روونــتــرو پاراوتر‬ ‫لەسەر ستراتیژو پێناوی دابڕانخوازی‬ ‫ئیسالمییەكان دەخستە پێشچاوو بە‬ ‫وریایترەوە رەگەزەكانی دواكەوتوویی‬ ‫لە نەزمی كارو و چاالكی ئیسالمییەكان‬ ‫دەهۆنییەوە‪ .‬چوون لەئێستادا تەڤگەر‬ ‫یان حزب یان كۆمەڵەیەكی ئیسالمی‬ ‫یاخۆ میرو ئەمیرو بەرپرسێكی ئیسالمی‬ ‫نییە كە پرۆژەیەكی پێبێت بۆ گەشەی‬ ‫رەوتـــی ئــەدەبــی‌و مۆسیقاو هــونــەر‪،‬‬ ‫هێزێكیان نییە بچوكترین داهێنانیان‬ ‫بەخشیبێتە ئەودنیایە‪ .‬بەپێچەوانەوە‬ ‫میتۆدی هەریەكەیان پرە لە كوشتنی‬ ‫جیاوازییەكان‌و لێوانلێوە لە بنەماكانی‬ ‫دابڕان‌و گڕمۆڵەكردنەوەی كۆمەڵگەكان‬ ‫بــۆ زێـــدی نــەریــتــخــوازی‌و فەرهەنگی‬ ‫جاهیلییەت‌و بــەربــەریــیــەت‪ .‬میتۆدی‬ ‫هەموویان پڕە لە توڕەیی ئایدیۆلۆژی‌و‬ ‫هــەوڵــی مــەكــراوی بــۆ گرتنەدەستی‬ ‫دەسەاڵت‌و بەندوباوی حزبی‌و بەستنەوەو‬ ‫لەقاڵبدانی كۆمەڵگە‪ .‬بەروونیش ئاكاری‬ ‫هەریەكەیان وێرانەیەكە بۆكۆمەڵگەو‬ ‫جــەهــەنــەمــێــكــە بـــۆ رواڵــەتــەكــانــی‬ ‫پێشكەوتووخوازی‪ .‬ئــەوان بەگوێرەی‬ ‫هەموو خوێندنەوەكان هۆكاری كاولكاریی‬ ‫‌و تەنگژەی سیاسی‌و ئابووری‌و گەڕانەوە‬ ‫بۆ دواوەون لەم واڵتانەی الی خوارێدا‪.‬‬ ‫بۆنموونە لەیەمەن ملمالنێی حوسییەكان‌و‬ ‫قاعیدەو دەســـەاڵت واڵتــەكــەی دەیــان‬ ‫ســاڵ گــەڕانــدە دواوە‪ ،‬لــەجــەزائــیــرو‬ ‫تــونــس بــەهــەمــان شــێــوە‪ ،‬لــەســودان‌و‬ ‫میسرو ســوریــاو لــوبــنــان دیــســانــەوە‬ ‫گەورەترین كێشەیان هێزە ئیسالمگەرا‬ ‫سیاسییەكانن‪ ،‬لــەئــێــراق‌و ئــێــران‌و‬ ‫پاكستان‌و ئەفغانستان‌و فەلەستینیش‬ ‫بەهەمان شێوە هۆكاری وێرانەیی بریتییە‬ ‫لە دروستبوونی تۆرەمەكانی ئیخوان‌و‬ ‫ئیسالمییە سەلەفییەكان‪ .‬هەموو ئەم‬ ‫رەوشە مایەی لەسەر وەستانە‪ ،‬چوون‬ ‫لەهەر واڵتێكدا گــەر هەوڵێك هەبێت‬ ‫بۆگەشەی هزری‌و سیاسیی‌و دنیایی ئەو‬ ‫واڵتــە هۆكارە راستەوخۆو زیندووەكە‬ ‫بریتییە لەلەمپەریی ئیسالمگەرایی‪.‬‬ ‫دیارە ئەمەش لەالیەن خۆرئاواییەكانەوە‬ ‫بــەوردی چــاودێــری دەكــرێــت‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫ئەوان لەئێستادا توێژینەوەكانیان لەسەر‬ ‫ئیسالمی سیاسی خــزانــدووەتــە نێو‬ ‫سەنتەرە ئەكادیمی‌و زانكۆییەكانەوەو‬ ‫بـــــــەوردی شـــــەن‌وكـــــەوی گــرفــتــی‬ ‫ئیسالمگەرایی دەك ــەن‌و رێ‌و شوێنی‬ ‫توندو لۆژیكیشیان بۆ دەردی دابــڕان‬ ‫داناوە كە ئەگەری باڵوبوونەوەی لەنێو‬ ‫كۆمەڵگە موسڵمانەكانی نێو ئەوروپا‬ ‫ئەگەرێكی كراوەیە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )234‬دوشةممة ‪2015/2/2‬‬

‫‪3‬‬

‫ئاینناسی‬

‫مێژووی سه‌رهه‌ڵدانی ئه‌ندێشه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی سه‌باره‌ت به ئایین‬

‫ ‬ ‫خالید عه‌لیزاده‬ ‫ئایین یه‌کێک ل ـه‌و بابه‌تانەیه هه‌ر‬ ‫لــه مــێــژه‌وه لــه الیـــه‌ن بیرمه‌ندانی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه ئــاوڕی لێدراوه‌ته‌وه‪.‬‬ ‫ئــاوڕدان ـه‌وه‌ی بیرمه‌ندانی کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫له ئایین سه‌ره‌ڕای دڵه‌ڕاوکێ و هۆگری‬ ‫تاکه‌که‌سی‪ ،‬بۆ گرنگی ڕۆڵی ئایین له‬ ‫ژیانی کۆمه‌اڵیه‌تیدا ده‌گـه‌رێــتـه‌وه‪ .‬ب ‌ه‬ ‫مانایه‌کی دیک ‌ه ده‌توانین بڵێین ئایین‬ ‫وه‌کوو فاکته‌رێکی به‌هێز‪ ،‬کاریگه‌ری زۆری‬ ‫له‌سه‌ر کۆمه‌ڵگا هه‌بووه و له هه‌مانکاتدا‬ ‫کاریگه‌ری له کۆمه‌ڵگا وه‌رگرتووه‪.‬‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی ئایین‪ ،‬به‬ ‫راده‌ی مێژوویی بیردۆزی مرۆڤ ته‌مه‌نی‬ ‫هه‌یه و ده‌کرێ له سێ قۆناغی جیاوازدا‬ ‫پۆلێنبه‌ندی بکرێ‬ ‫‪ )1‬ئه‌ندێشه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی ئایین‬ ‫‪ )2‬کۆمه‌ڵناسی کالسیکیی ئاین‬ ‫‪3‬ـ کــۆم ـه‌ڵــنــاســی ئــایــیــنــی نــوێ‬ ‫(شوجاعی‌زه‌ند‪.)117 :1391 ،‬‬

‫رابــردوودا‪ ،‬نیشانه‌ی ئه‌وه‌یه که ئایین‬ ‫و رۆڵی کۆمه‌اڵیه‌تی ئایین‪ ،‬له ناوه‌ندی‬ ‫توێژینه‌وه و قس ‌ه و باسه‌کاندا بووه‪.‬‬ ‫ره‌وتی رۆژگار و ئه‌و ئاڵوگۆڕه گرنگانه‌ی‬ ‫له پێگه‌ی ئاییندا پێکهاتووه‪ ،‬نه‌بووه‌ته‬ ‫هۆی دابه‌زینی پێگه‌ی ئایین‪ ،‬هه‌ربۆیه‬ ‫کۆمه‌ڵناسان لــه کاتی لێکدانەوەی‬ ‫کۆمه‌ڵگای مودێڕندا‪ ،‬به‌بێ پێخۆش بوونی‬ ‫خۆیان ناچارن به شێوه‌یه‌کی جیددی‬ ‫بپه‌رژێنه سه‌ر چه‌مک و ده‌سته‌واژه‌ی‬ ‫ئایین‪ ،‬وه‌کوو فاکته‌ری گرنگ و کاریگه‌ر‬ ‫له‌سه‌ر سه‌قامگیری‪ ،‬گۆڕانکاری و ته‌نانه‌ت‬ ‫پالنی ئارمانی کۆمه‌ڵگای خۆیان‪.‬‬

‫کۆمه‌ڵناسی کالسیک‬ ‫لــه دوای ئـــه‌وه‌ی ئه‌گۆست کۆنت‬ ‫ی کۆمه‌ڵناسی له ئه‌ندێشه‬ ‫سه‌ربه‌خۆی ‌‬ ‫کومه‌اڵیه‌تی و فه‌لسه‌فه و خوداناسی‬ ‫راگه‌یاند و سنووری نێوان کۆمه‌ڵناسی‬ ‫و ئه‌ندێشه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی جیاکرده‌وه‪،‬‬ ‫زانستێکی نوێ به نــاوی کومه‌ڵناسی‬ ‫سه‌ری هه‌ڵدا‪ .‬ئه‌گه‌رچی ناکرێ کات و‬ ‫سه‌رده‌مێکی تایبه‌ت بۆ ‌ئه‌م جیابوونه‌وه‬ ‫دیاری بکه‌ین‪ ،‬چونک ‌ه ئه‌م جیابوونه‌و‌ه‬ ‫زیاتر جیابوونه‌وه‌یه‌کی پاڕادایمییه‬ ‫ـی‪.‬‬ ‫(‪)Paradigmic‬تــــاکــــوو زه‌مـه‌نـ‬ ‫ئه‌ندێشه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی ئایین‬ ‫ملمالنێ خوێناوییەکان‬ ‫ه ـه‌رکــات مــرۆڤــی بــیــردۆز و خــاوه‌ن به‌اڵم به له‌به‌رچاوگرتن و لێکدانه‌وه‌ی ئه‌و‬ ‫ئه‌ندێشه به مه‌به‌ستی چاکسازی یان ده‌قه کۆمه‌ڵناسییانه‌ی ئه‌و سه‌رده‌مه‪ ،‬کۆمه‌اڵیه‌تی‪‌.‬کێشه و دڵه‌ڕاوکێی سه‌ره‌کی‬ ‫له ڕێگه‌ی سه‌رسووڕمانه‌وه له هه‌مبه‌ر بۆمان ده‌رده‌کـــه‌وێ ئایین یه‌کێک له کۆمه‌ڵناسان ل ـه‌و ســه‌رده‌مــه‌دا‪ ،‬پێش‬ ‫کۆمه‌ڵگا که‌وتۆته تێڕامان و بیرکردنه‌وه‪ ،‬ت ـه‌وه‌ره سه‌ره‌کییه‌کانی بناغه‌دانه‌رانی له هه‌موو شتێک ناسینی کۆمه‌ڵگا و‬ ‫به شێوه‌ی نه‌خوازراو له‌گه‌ڵ به‌رچاوترین کۆمه‌ڵناسی‪ ،‬وات ‌ه سین سیمۆن‪ ،‬کۆنت‪ ،‬دۆزینه‌وه‌ی میکانیزم ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان ‌ه‬ ‫و سه‌ره‌کیترین دیــارده‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی مارکس‪ ،‬دوورکهایم‪ ،‬ئێسپێنسێر‪ ،‬وێبێر و و روانگه‌ی زاڵ به‌سه‌ر ئه‌م ره‌وتــه‌دا‪،‬‬ ‫کاریگه‌ر له ژیانی مرۆڤه‌کاندا‪ ،‬واته پاره‌تو بووه و ئاوڕدانه‌وه بناغه‌دانه‌ران روانگه‌یه‌کی کارکردخوازانه‌یه‌‪ ،‬واته‌ ئایین‬ ‫ئایین رووبه‌ڕووبوه‌ته‌وه‪ .‬که‌وابوو مێژووی و دامه‌زرێنه‌رانی کۆمه‌ڵناسی بۆ ‌ئه‌م چ قازانجێکی بۆ‌کۆمه‌ڵگا هه‌یه‪ ،‬نه ئه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌ندێشه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی سـه‌بــاره‌ت به بابه‌ته نه به هۆی دڵه‌ڕاوکێی تاکه‌که‌سی که نــاوه‌رۆک و کاکڵه‌ی ئایین چیی ‌ه و‬ ‫ئایین به درێژایی مێژووی بیرکردنه‌وه و یان به هۆی گرنگی و بایه‌خی ئایین بۆ بۆچی سه‌ری هه‌ڵداوه بەڵکوو له‌سه‌ر‬ ‫بیردۆزی کۆمه‌اڵیه‌تی مرۆڤه‪ ،‬که له الیه‌ن خۆی‪ ،‬به‌ڵکوو بە هۆی گرنگی ‌پێگ ‌ه و ئه‌و باوه‌ڕه‌ن هۆکاره‌کانی سه‌رهه‌ڵدانی‬ ‫فه‌یله‌سووفان و زانایانی بــواری که‌الم رۆڵــی پڕبایه‌خی ئایین له کۆمه‌ڵگا‪ ،‬ئایین و چییه‌تی و ناوه‌رۆکی ئایین به‬ ‫و خوداناسی هه‌ر سه‌رده‌مێکه‌وه ئاوڕی سه‌باره‌ت به پاراستن یان ره‌خساندنی هیچ شێوه‪ ،‬کێشه‌‌یه‌ک له کێشه‌کانی‬ ‫لێدراوه‌ته‌وه و که‌وتووه‌ته به‌ر باس‪ .‬بۆ به‌ستێنی له‌بار بۆ گۆڕانکاری کۆمه‌اڵیه‌تی کۆمه‌ڵگا چاره‌سه‌رناکات‪ ،‬بابه‌تێک که به‬ ‫تێر و ته‌سه‌لی له الیه‌ن ده‌روونناسانه‌وه‬ ‫وێن ‌ه کاتێک ئه‌فالتوون پالنی ئارمانی ده‌گه‌ڕێته‌وه‪.‬‬ ‫پشکنین و به‌دواداچوونی رابــردووی جه‌ختی له‌سه‌ر کــراوه‌ت ـه‌وه‪ ،‬ب ـه‌اڵم له‬ ‫خۆی له کۆمه‌ڵگایه‌کی دڵخواز (ئایدیال‪-‬‬ ‫‪ )Ideal‬ده‌خــات ـه‌ڕوو‪ ،‬یان ئه‌ره‌ستوو توێژینه‌وه و خوێندنه‌وه‌ی کۆمه‌ڵناسی ب ـه‌رانــب ـه‌ردا ســەبــارەت بــە خــزمـه‌ت و‬ ‫له کتێبی ئه‌خالقی نیکوماخوسیدا له سه‌باره‌ت به ئایین‪ ،‬هۆگران و پشکێنه‌رانی قازانجه‌کانی ئایین بۆ ‌تاک و کومه‌ڵگا‬ ‫ڕۆڵی به‌ها و بایه‌خه ئه‌خالقییه‌کان له ئه‌م بــواره بۆ دوو سه‌رچاوه‌ی جیاواز جه‌ختده‌که‌نه‌وه و پێیان وایه ئایین هه‌ندێ‬ ‫ژیانی کۆمه‌اڵیه‌تیدا ده‌دوێ تا ده‌گاته رێنمایی ده‌کــه‌ن‪ .‬س ـه‌رچــاوه‌ی یه‌که‌م قازانج و خزمه‌تی وه‌کوو رێک‌وپێککردنی‬ ‫(ئه‌گۆستین) له کتێبی (شاری خودا)‪ ،‬به بــه‌راورد له‌گه‌ڵ سه‌رچاوه‌ی دووه‌م کــاروبــاری کــۆمـه‌اڵیـه‌تــی‪ ،‬پــاراســتــن و‬ ‫فاڕابی‪ ،‬ابن خه‌لدوون‪ ،‬جان کالۆن و رابردوویه‌کی کۆنتری هه‌یه ک ‌ه بریتییه گــواســتــن ـه‌وه‌ی مــیــراتــی کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫فه‌یله‌سووفانی سه‌رده‌می رۆشنگه‌ری‪ ،‬له خوێندنه‌وه و توێژینه‌وه‌ی ئاینناسانه و س ـه‌رلــه نــوێ به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫هـه‌ریـه‌ک چ به شێوه‌ی راسته‌وخۆ و له بواره جۆربه‌جۆره‌کانی مێژووی ئایین‪ ،‬دروستکردنی هه‌ستی به‌خته‌وه‌ری و‬ ‫ناڕاسته‌وخۆ سه‌باره‌ت به گرنگی و رۆڵی خوێندنه‌وه‌ی به‌راوردکاری ئایینه‌کان‪ ،‬کامه‌رانی الی ئیمانداران‪ ،‬که‌م کردنه‌وه‌ی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی ئایین قسه‌ده‌که‌ن‪ .‬هه‌موو خه‌ڵکناسی و ته‌نانه‌ت ده‌روونناسی ئێش و ئازار و ناومێدی‪ ،‬زاڵبوون به‌سه‌ر‬ ‫ئه‌و نووسراوه و ده‌قه به‌رباڵو و ناکۆکانە ئایین‪ .‬ســوود وه‌رگرتنی به‌رفراوانی ترس ل ‌ه مه‌رگ‪ ،‬مانابه‌خشی ب ‌ه ژیان‪،‬‬ ‫له‌م بـــواره‌‌دا‪ ،‬ده‌کــرێ النیکه‌م له سێ ئێمیل دورکهایم له ئاکامی به‌ده‌ستهاتوو داهێنانی بایه‌خی کۆمه‌اڵیه‌تی و ‪ ...‬هه‌ی ‌ه‬ ‫به‌شی گشتی و جیا له یه‌کتردا پۆلێ ‌ن له خوێندنه‌وه‌ی خه‌ڵکناسان ‌ه له نێوان (شوجاعی‌زه‌ند‪.)154 :1380‌،‬‬ ‫سه‌ره‌کیترین تایبه‌تمه‌ندییه‌‌کانی ئه‌م‬ ‫خێڵه سه‌ره‌تاییه‌کانی ئوستورالیا و‬ ‫بکه‌ین‪:‬‬ ‫‪ -1‬ئه‌ندێشه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی سه‌باره‌ت به پشتبه‌ستنی مــاکــس وێبێر لــە مەڕ قۆناغه بریتییه له زاڵبوونی روانگه‌ی‬ ‫لێکدانه‌وه‌ی «یه‌کانگیری کۆمه‌اڵیه‌تی»‪ ،‬خوێندنه‌وه‌ی مێژوویی و به‌راوردکاری کــارکــردخــوازانــه‌‪ ،‬مــیــتــۆدی زانستی‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه مانا چه‌مکییه‌که‌یدا ب ‌ه سه‌قامگیری توێژینه‌رانی ئایین سه‌باره‌‌ت به ئایینه سرووشتی‪ ،‬واته پۆزیتیڤیزم و ره‌چاوکردنی‬ ‫رۆژهه‌اڵتییه‌کان‪ ،‬هه‌روه‌ها لێکدانه‌وه دوو پره‌نسیپی ئۆبژیه‌تی و شتیه‌تی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی ناسراوه‌‪.‬‬ ‫‪2‬ـ ئه‌ندێشه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی سه‌باره‌ت به مێژووییه‌کانی مارکس و ئێسپێنسێر له هه‌مبه‌ر دیــارده کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کاندا‬ ‫لێکدانه‌وه‌ی «گۆڕانکاری کۆمه‌اڵیه‌تی»‪ ،‬ســەبــارەت به خوێندنه‌وه و زاڵبوون و بــه هـه‌مــان شێوه بـه‌سـه‌ر ئاییندا‪،‬‬ ‫که ل ‌ه مانا چه‌مکییه‌که‌یدا ب ‌ه بزۆزی و به‌سه‌ر هه‌ندێ بواری توێژینه‌وه‌ی ئایینی زاڵبوونی بیروبۆچوونی به‌دونیایی‌بوونی‬ ‫لــه رابــــردوودا‪ ،‬هـه‌مــوو بــه شێوه‌یه‌ک ئـــــایـــــیـــــن(‪ )Secularization‬و‬ ‫نه‌وه‌ستان ‪ ))Dynamics‬ناسراوه‌‪.‬‬ ‫‪3‬ـ ئه‌ندێشه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی سه‌باره‌ت ده‌رخه‌ری ئه‌م پێوه‌ندی و لێکئااڵنه‌یه‪ .‬کاڵبوونه‌وه‌ی رۆڵ و ده‌وری ئایین له‬ ‫به لێکدانه‌وه‌ی بیرۆکه‪ ،‬ئایدیا و پالنی س ـه‌رچــاوه‌ی دووه‌م ‪،‬ره‌گــوڕیــشـه‌ی له کۆمه‌ڵگای مودێڕن‪ ،‬دابه‌زاندنی ئایین‬ ‫یۆتۆپیایی(‪ )Utopia‬و پالنی ئارمانی ره‌وتێکدایه که له‌وێدا کۆمه‌ڵناسی وه‌کوو له دیارده‌یه‌کی پیرۆز و ئاسمانی بۆ‬ ‫زانستێکی سه‌ربه‌خۆ‪ ،‬رێگه‌ی خۆی له ‌دیــارده‌ی ـه‌کــی سرووشتی و زه‌مینی‪،‬‬ ‫(هه‌مان سه‌رچاوه‪.)17 :‬‬ ‫ئاوڕدانه‌وه له‌م باس و بابه‌تانه وه‌کوو فه‌لسه‌فه و خوداناسی و بیر و ئه‌ندێشه‌ی بنیاتنان و دامه‌زراندنی بناغه‌یه‌کی پته‌و‬ ‫سه‌ره‌کیترین باس و بابه‌ت له الیه‌ن که‌المی جیاده‌کاته‌وه و رێگه و مه‌به‌ست و قایمی تیۆری سه‌باره‌ت به ئایین به‬ ‫بیرمه‌ندانی کۆمه‌اڵیه‌تی له قۆناغه‌کانی و ئامانجی نوێ ده‌خاته به‌رده‌م زانایانی تایبه‌ت له الی ـه‌ن دورکهایم و ماکس‬

‫وێبێر وه‌کــوو دوو قوتابخانه‌ی فیکری‬ ‫زاڵ سه‌باره‌ت به ئایین و جه‌ختکردنه‌وه‬ ‫ل ـه‌س ـه‌ر پێکهاته‌ی کــه‌اڵن و به‌رباڵو‬ ‫و بێ‌الیه‌نی میتۆدناسانه‌‪ .‬ئه‌گه‌رچی‬ ‫ل ـه‌م قۆناغه‌دا به‌گشتی روانگه‌یه‌کی‬ ‫کارکردخوازانه و میتۆدی پۆزیتیڤیزم‬ ‫ب ـه‌و تایبه‌تمه‌ندییانه‌وه کــه باسمان‬ ‫کرد به‌سه‌ر کۆمه‌ڵناسیدا به‌گشتی و‬ ‫کۆمه‌ڵناسی ئاییندا زاڵــه‪ ،‬له ئاکامدا‬ ‫ده‌ورێــکــی بــەرچــاوی لــه توێژینه‌وه‌ی‬ ‫زانستی و به‌رهه‌مهێنانی چه‌ندین نووسراو‬ ‫و ده‌قــی گرنگی زانستی سه‌باره‌ت به‬ ‫ئایین هه‌بووه و له هه‌مووشی گرنگتر‬ ‫رۆڵێکی کاریگه‌ری هه‌بووه له دابه‌زاندنی‬ ‫ئایین وه‌کـــوو دیــارده‌ی ـه‌کــی پــیــرۆز و‬ ‫بانسرووشتی بۆ‌دیارده‌یه‌‌کی کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫و مێژوویی‪ ،‬به‌اڵم له ئاکامی په‌ێڕه‌وکردن‬ ‫و داسه‌پاندنی میتۆدی زانستی سرووشتی‬ ‫به‌سه‌ر زانسته مرۆییه‌کاندا و به تایبه‌ت‬ ‫ئایین به بێ جیاوازی‪ ،‬هه‌ندێ ته‌نگژه‬ ‫و ناکارامه‌یی لێده‌که‌وێته‌وه و له الیه‌ن‬ ‫هه‌ندێ بیرمه‌ندی دیکه‌وه و به تایبه‌ت‬ ‫له‌ژێر کاریگه‌ری ئایدیالیزمی ئاڵمانی و‬ ‫به تایبه‌ت ماکس وێبێردا‪ ،‬ئه‌م روانگه‌یه‬ ‫ده‌که‌وێته ژێر پرسیاره‌وه و ره‌خنه‌ی‬ ‫لێده‌گیرێ‪ .‬وێبێر له‌سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌یه‬ ‫ناوه‌رۆکی بابه‌ته کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان و به‬ ‫تایبه‌ت ئایین و بایه‌خه ئایینییه‌کانی به‬ ‫شێوه‌ی پۆزیتیویستی و قازانجخوازانه‬ ‫تاوتوێ ناکرێن‪ .‬وێبێر ب ‌ۆ ئه‌م مه‌به‌سته‬ ‫ب ‌ه گشتی زانست ده‌کات به دوو به‌شه‌وه‪،‬‬ ‫واته زانستی مرۆیی و زانستی سرووشتی‬ ‫و پێی وایه ئه‌م دوو زانسته له بواری‬ ‫بابه‌ت‪ ،‬میتۆد و ئامانج له‌گه‌ڵ یه‌ک‬ ‫جــیــاوازی بنه‌ڕه‌تییان هه‌یه و ده‌بێت‬ ‫بۆ ‌هه‌ر زانستێک له میتۆدی گونجاو‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌و بابه‌ته که‌ڵک وه‌ربگیرێ‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ئاکامی ئه‌مجۆر‌ه بیرکردنه‌و‌ه و روانینه‌‪،‬‬ ‫به‌کارهێنانی میتۆدی پۆزیتیویستی ب ‌ۆ‬ ‫بــواری مرۆیی به گونجاو نازانێ و بۆ‬ ‫قه‌ره‌بووکردنه‌وه‌ی ئه‌و بۆشایی و که‌لێنه‪،‬‬ ‫میتۆدی لێک‌گه‌یشتن(‪)Verstehen‬‬ ‫و هاوسۆزی(‪ )Empty‬پێشنیازده‌کات‪،‬‬ ‫مــیــتــۆدێــک کــه بــۆ به‌ده‌ستهێنانی‬

‫کۆمەڵناسی ئاینی ده‌ورێکی بەرچاوی له توێژینه‌وه‌ی زانستی و به‌رهه‌مهێنانی‬ ‫چه‌ندین نووسراو و ده‌قی گرنگی زانستی سه‌باره‌ت به ئایین هه‌بووه و له‬ ‫هه‌مووشی گرنگتر رۆڵێکی کاریگه‌ری هه‌بووه له دابه‌زاندنی ئایین وه‌کوو‬ ‫دیارده‌یه‌کی پیرۆز و بانسرووشتی بۆ‌دیارده‌یه‌‌کی کۆمه‌اڵیه‌تی و مێژوویی‬

‫زانــیــاری زۆرتــر پشت ده‌به‌ستێت به‬ ‫هــۆ و بـــزوێـــنـــه‌‌ی(‪ )motive‬بکه‌ره‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان و جیهان له روانگه‌ی‬ ‫بکه‌ره کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانمانه‌وه شرۆڤه‬ ‫ده‌کات‪ .‬ده‌بێ بگوترێ ئه‌گه‌رچی وێبێر‬ ‫جه‌خت له‌سه‌ر راڤــه ده‌کــاتـه‌وه‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌مه به مانا له‌بیر ده‌که‌ن و پشت گوێ‬ ‫خستنی روونکردنه‌وه نییه‪ ،‬به‌ڵکوو له‬ ‫ره‌وتێکی نێوان راڤه و روونکردنه‌وه له‬ ‫هاتووچوودایه‪ .‬ئه‌گه‌رچی ئه‌م بۆچوونه و‬ ‫روانینه به‌الی وێبێره‌وه خاڵێکی به‌هێزه‪،‬‬ ‫به‌اڵم له الیه‌ن دورکهایم و الیه‌نگرانی‬ ‫ئه‌م رێچکه‌‌یه‌و‌ه به روانینێکی زه‌ینی‪،‬‬ ‫تاکه‌که‌سی‪ ،‬بێ‌بنه‌ما و نازانستی له‬ ‫قه‌ڵه‌م ئه‌درێ‪.‬‬ ‫کۆمه‌ڵناسیی ئایین‬ ‫چــاالکــی ســه‌ره‌کــی و سـه‌ربـه‌خــۆی‬ ‫کۆمه‌ڵناسی ئایین‪ ،‬وه‌کوو لقێکی جیاواز‬ ‫و پسپۆڕانه له کۆمه‌ڵناسی به‌گشتی‬ ‫ب ‌ۆ ساڵه‌کانی ‪ 1940‬و ‪1950‬ی زایینی‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌وه‪ .‬هه‌ر له‌م سااڵنه‌دایه ئه‌م‬ ‫بواره گه‌نجه‪ ،‬بیرمه‌ند و هۆگر و رێچکه‌ی‬ ‫تایبه‌ت به خۆی ده‌دۆزێته‌وه و به‌رهه‌می‬ ‫تایبه‌ت به خۆی ده‌خوڵقێنی‪ .‬کۆمه‌ڵناسی‬ ‫ئایین له سه‌ره‌تادا چاالکییه‌کانی خۆی له‬ ‫ئه‌مریکا و به شێوه‌ی مه‌یدانی سه‌باره‌ت‬ ‫به ئاڵوگۆڕی پێکهاتوو سه‌باره‌ت به‬ ‫دینداری له رێگه‌ی پێوانه‌کردنی راده‌ی‬ ‫بـه‌شــداری و ئاماده‌بوون له کڵێسەدا‬ ‫ده‌ستپێده‌کات‪ .‬پیتر بێرگێر و الکمه‌ن‬ ‫به هه‌مان شێوه راست و دروستی ئه‌م‬ ‫بۆچوونه ده‌سه‌لمێنن و پێیان وایه‬ ‫کۆمه‌ڵناسی ئایین له ئه‌مریکا چاالکی‬ ‫خۆی ن ‌ه له رێگه‌ی باس و بابه‌تی تیۆری‬ ‫گوازرا‌وه له ئه‌ورووپا‪ ،‬به‌ڵکوو له رێگه‌ی‬ ‫تێڕامان له پێگه‌ی رێکخراوه‌‌یی و فه‌رمی‬ ‫ئایین‪ ،‬واتــه کڵێسه و دام ـه‌زراوه‌کــان‬ ‫و بــه کــه‌ڵــک‌وه‌رگــرتــن لــه میتۆدی‬ ‫پـه‌یــمــایــشــی(‪)Survey‬و که‌ره‌سه‌ی‬ ‫پرسیارنام ‌ه ده‌ستپێده‌کات‪ .‬ئه‌گه‌رچی‬ ‫له سه‌ره‌تا کۆمه‌ڵناسی ئایین به زۆری‬ ‫رووی کردووه‌ته چاالکی مه‌یدانی‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫له‌م سااڵنه‌ی دواییدا له رێگه‌ی گرێدان‬ ‫و گــه‌ڕانــه‌وه بـ ‌ۆ بنه‌ما ئیۆرییه‌کانی‬ ‫کۆمه‌ڵناسی کالسیک و ده‌ســـه‌اڵت و‬ ‫هێزی روونکردنه‌وه‌ی ئه‌م تیۆرییانه‌‪،‬‬ ‫توانیویه‌تی سه‌رکه‌وتنێکی زۆر به‌ده‌ست‬ ‫بهێنێ (سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪.)146 :‬‬ ‫سێ نه‌وه له کۆمه‌ڵناسی ئایین‬ ‫لـــه ســــه‌ره‌تــــای دامــــه‌زرانــــدنــــی‬ ‫کۆمه‌ڵناسییه‌وه تاکوو ئه‌مڕۆ‪ ،‬النیکه‌م‬ ‫سێ نه‌وه له ته‌مه‌نی کۆمه‌ڵناسی ئایین‬ ‫تێده‌په‌ڕێ‪ .‬یه‌که‌م ئه‌و نه‌وه کۆمه‌ڵناسانه‬ ‫لـه‌خــۆ ده‌گـــرێ کــه لــه بــنــاغـه‌دانــان و‬ ‫دام ـه‌زرانــدنــی کۆمه‌ڵناسیدا رۆڵێکی‬ ‫ب ـه‌رچــاویــان ه ـه‌بــووه‪ .‬نـــه‌وه‌ی یه‌که‌م‬ ‫بریتیی ‌ه ل ‌ه کۆنت‪ ،‬ئێمیل دورکهایم‪،‬‬

‫ماکس وێبێر‪ ،‬کارڵ مارکس‪ ،‬ئێسپێنسێر‬ ‫و ‪ ،...‬نــه‌وه‌ی دووهـــه‌م بۆ‌سه‌رده‌می‬ ‫دابڕان له کۆمه‌ڵناسی و پسپۆڕانه‌بوونی‬ ‫بواره‌کانی کۆمه‌ڵناسی ده‌گه‌ڕێته‌وه‪.‬‬ ‫له‌م به‌شه‌دا که‌سانێک وه‌کوو ئه‌رنست‬ ‫تروئلچ‪‌،‬جواشیم واخ‪ ،‬تاڵکوت پارسۆنز‪،‬‬ ‫وه‌کــوو پــردی پێوه‌ندی نێوان نه‌وه‌ی‬ ‫یه‌که‌م و سێهه‌م هه‌ڵکه‌وتوون‪ ،‬نه‌وه‌ی‬ ‫سێهه‌م زۆرتــر له هه‌موو شوێنێک له‬ ‫ئه‌مریکا گه‌شه‌ی سه‌ندووه و ده‌وامــی‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬بابه‌تی سه‌ره‌کی کۆمه‌ڵناسی ئایین‬ ‫له‌م قۆناغه‌دا جیاوازی له شێوازی دینداری‬ ‫و شێوه‌ی پێڕه‌وی ئایینی له پێکهاته‌ی‬ ‫دامــــه‌زراوه ئایینییه‌کانی کۆمه‌ڵگای‬ ‫ئه‌مریکا به به‌راورد له‌گه‌ڵ ئه‌ورووپادایه‪.‬‬ ‫له‌م به‌شه‌دا که‌سانێک وه‌کــوو تۆماس‬ ‫الکمه‌ن‪ ،‬پیتر بێرگێر‪ ،‬رابرت بیال‪ ،‬چارلز‬ ‫گالک و رۆدنی ئستارک‪ ،‬کلیفۆرد گیرتز‪،‬‬ ‫ریچارد نیبر‪ ،‬میلتۆن یینگر‪ ،‬تۆماس‬ ‫ئۆدی‪ ،‬گی‌سوانسۆن‪ ،‬گرهارد لنسکی‪،‬‬ ‫برایان ترنر و مردیت مه‌ک گوئرو و ‪...‬‬ ‫هه‌ڵکه‌وتوون (شوجاعی زه‌ند‪50 :1391 ،‬‬ ‫ـ ‪.)48‬‬ ‫بابه‌تی سه‌ره‌کی و زاڵ له‌م قۆناغه‌دا‬ ‫به دونیایی‌بوونی ئایینه‪ ،‬که له الیه‌ن‬ ‫که‌سانێکی وه‌کوو پیتر بێرگێر‪ ،‬برایان‬ ‫ویلسۆن‪ ،‬دیوید مارتین‪ ،‬رولند رابرتسۆن‪،‬‬ ‫هاروی کاکس‪ ،‬ئۆلیسدر مه‌ک ئینتایر‪،‬‬ ‫ئاندریو گریلی‌‪ ،‬پیتر گلنسر‪ ،‬دانیل بل و‬ ‫دابلر توێژینه‌وه‌ی له‌سه‌ر کراوه‌‪.‬‬ ‫ده‌رئه‌نجام‬ ‫له کۆی ئه‌م قسه و باسانه سه‌باره‌ت به‬ ‫ئایین وه‌کوو دیارده‌یه‌کی فره‌الیه‌ن‪ ،‬به‌و‬ ‫ئاکامه ده‌گه‌ین ئایین هه‌ر ل ‌ه سه‌رده‌می‬ ‫بیرکردنه‌وه و بیردۆزی مرۆڤه تاکوو‬ ‫ئه‌مڕۆ جێگه‌ی سه‌رنج و بایه‌خ بووه و‬ ‫وه‌کوو فۆڕمێک مانای به ژیان به‌خشیوه‬ ‫یان وێبێر گوته‌نی پاساوی خودایی بۆ‬ ‫‌به‌خته‌وه‌ی و نه‌هامه‌تییه‌کانی مرۆڤ‬ ‫هێناوه‌ته‌وه (هه‌میلتۆن‪.)265 :1390 ،‬‬ ‫بێ واڵم مانه‌وه‌ی هه‌ندێ له پرسیار‌ه‬ ‫سه‌ره‌کییه‌کانی مرۆڤ تاکوو ئێستاش‬ ‫بووه‌ته هۆی ئاوڕدانه‌وه‌ی مرۆڤ ل ‌ه ئایین‬ ‫و وا پێشبینی ده‌کــرێ له سه‌رده‌می‬ ‫مۆدێڕندا به هۆی زاڵبوونی بێ‌مانایی‪،‬‬ ‫ره‌نگه به به‌راورد له‌گه‌ڵ رابردوو ئایین‬ ‫زۆرتر مانا په‌یدا بکات‪ .‬به‌اڵم وه‌کوو پیتر‬ ‫بێرگێر ده‌ڵێ‪:‬بێ‌گومان شێوازی ئایینداری‬ ‫به به‌راورد له‌گه‌ڵ رابردوو گۆڕانی بنه‌ڕه‌تی‬ ‫تێدا دروست ده‌بێت (بێرگێر‪.)1388:‬‬ ‫ئاکامێکی گرنگی دیکه‌ی ئ ـه‌م باسه‬ ‫ئه‌وه‌یه خوێندنه‌وه بۆ ئایین ئیدی به‬ ‫ته‌نیا خوێندنه‌وه‌یه‌ک له پاوانی زانست و‬ ‫توێژینه‌وه‌ی ئایینیدا نییه و ئایین وه‌کوو‬ ‫رابــردوو دیارده‌یه‌کی ئاسمانی و پیرۆز‬ ‫نییه‪ ،‬به‌ڵکوو دیارده‌یه‌کی کومه‌اڵیه‌تیی‪،‬‬ ‫مێژوویی و رێژه‌ییه و به پێی هه‌ل‌ومه‌رج‬ ‫‪ ،‬کات و شوێن گۆڕانی به‌سه‌ردا دێت‪،‬‬ ‫هه‌ربۆیه هه‌ندێ له شاره‌زایان ئه‌مڕۆ باس‬ ‫له ئایینه‌کان ده‌که‌ن نه‌وه‌کوو ئایینێکی‬ ‫تاق و ته‌نیا‪ .‬به واتایه‌کی دیکە ده‌توانین‬ ‫بڵێین ئه‌وه ئایین نییه مرۆڤه‌کان به‌رهه‌م‬ ‫ده‌هێنێ‪ ،‬به‌ڵکوو ئه‌وه مرۆڤه که ئایین‬ ‫ده‌خولقێنێ بۆ‌ئه‌وه‌ی ژیان مانادار بکات‪.‬‬ ‫وه‌کوو ئاکامی کۆتایی ده‌توانین بڵێین‬ ‫‪،‬ئه‌گه‌رچی خوێندنه‌وه و توێژینه‌وه‌ی‬ ‫نائایینی سه‌باره‌ت به ئایین یارمه‌تییه‌کی‬ ‫زۆری داوه به توێژینه‌وه‌ی ئایین‌ناسانه‪،‬‬ ‫به‌اڵم هه‌ر وه‌کــوو گوتمان ئاسته‌نگ و‬ ‫گرژی زۆریشی به‌دواوه بووه و ره‌خنه‌ی‬ ‫زۆری لێکه‌وتووه‌ته‌وه‌‪ .‬هه‌ربۆیه زۆربه‌ی‬ ‫شاره‌زایان له‌م سااڵنه‌ی دواییدا باوه‌ڕیان‬ ‫به کۆیه‌کی زانستی هه‌یه بۆ شرۆڤه‌کردنی‬ ‫ئایین و خوێندنه‌وه‌ی ئایینی و نائایینی‬ ‫وه‌کوو ته‌واوکه‌ری یه‌کتر ده‌زانن‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌کان‪:‬‬ ‫‪١‬ـ برگر‪ ،‬پیتر (‪ ،‌)1388‬دربــاره‌ی دین و‬ ‫عرفی‌شدن‪ ،‬قم‪ ،‬انتشارات مؤسسه‌ی آموزشی و‬ ‫پژوهشی امام خمینی‪.‬‬ ‫‪2‬ـ شجاعی زند‪ ،‬علی ‌رضا (‪ ،)1380‬دین‪،‬‬ ‫جامعه و عرفی‌شدن‪ ،‬تهران‪‌،‬نشر مرکز‪.‬‬ ‫‪3‬ـ شجاعی زنـــد‪ ،‬علی ‌رض��ا (‪،)1391‬‬ ‫جامعه‌شناسی دین‪ ،‬تهران‪ ،‬نشر نی‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ همیلتون‪ ،‬ملکم (‪ ،)1390‬جامعه‌شناسی‬ ‫دین‪ ،‬ترجمه‌ی محسن ثالثی‪ ،‬تهران‪ ،‬نشر ثالث‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )234‬دوشةممة ‪2015/2/2‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫ده‌رباره‌ی ڕیشه‌ی ناو و که‌سێتیی «بوڕاق»‬ ‫له‌ چیرۆکی «میعراج» ی ئیسالمیدا‬

‫سه‌روه‌ر پێنجوێنی‬ ‫به‌شی یه‌که‌م‬ ‫چیرۆکی «مــیــعــراج» ی ئیسالمی‪،‬‬ ‫به‌تایبه‌تی به‌ شێو‌ه میللیه‌که‌ی‪ ،‬یه‌کێک ‌ه له‌و‬ ‫بوارانه‌ی که‌له‌پوری کۆمه‌ڵگا ئیسالمیه‌کان‬ ‫ک ‌ه بونه‌ته‌ تیشکۆی به‌یه‌ک‌گه‌یشتنه‌و‌ه‬ ‫و هاوسایه‌بونی کولتور‌ه ڕه‌سه‌نه‌کان و‬ ‫که‌له‌پور‌ه خۆماڵیه‌کانی ناوچه‌که‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫چیرۆک ‌ه ب ـه‌و شێوه‌یه‌ی لـ ‌ه که‌له‌پوری‬ ‫ئیسالمیدا هه‌یه‌؛ کاریگه‌ری و شوێنه‌وار و‬ ‫ڕه‌نگ‌دانه‌وه‌ی گه‌لێک چیرۆک و که‌سێتی‬ ‫و هێمای کولتوره‌ کۆنه‌کان و ئایین ‌ه‬ ‫دێرینه‌کانی تێدایه‌‪ ،‬به‌تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی ل ‌ه‬ ‫ده‌می سه‌رهه‌ڵدان و باڵوبونه‌وه‌ی ئیسالمدا‬ ‫ل ‌ه واڵتانی کۆمه‌ڵگا ئیسالمیه‌کانی دواتردا‬ ‫هێشتا زیندو و کــارا بــون‪ ،‬به‌تایبه‌تی‬ ‫کولتوری ئێرانی و ئایینی زه‌رده‌شتی‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ئێران و کوردستاندا‪ ،‬و کولتوری ئارامی‪-‬‬ ‫سوریانی و ئایینی مه‌سیحی له‌ سوریا‪ ،‬و‬ ‫کولتوری گریکی‪-‬ڕۆمانی له‌ ئاسیای بچوک و‬ ‫شام و میسر‪ .‬هه‌تا له‌م چیرۆکه‌ ئیسالمیه‌دا‬ ‫ده‌نگ‌دانه‌وه‌ و ڕه‌نگ‌دانه‌وه‌ی ئه‌فسانه‌ی‬ ‫کولتور‌ه زۆر کۆنه‌کانیش ده‌بینینه‌وه‌‪،‬‬ ‫وه‌کــو چیرۆکی بابیلیی ب ـه‌رزبــون ـه‌و‌ه و‬ ‫«میعراج» ی (ئاداپا) بۆ ئاسمان‪ ،‬بۆالی‬ ‫خواوه‌ندی ئاسمان (ئانو)‪ :‬ده‌بینین ئاداپا‬ ‫ب ‌ه هاوڕێیه‌تیی خواوه‌ند (ئێا) [=خواوه‌ند‬ ‫«ئێنکی» ی شومێری] ده‌ڕوات بۆالی‬ ‫خواوه‌ندی هه‌ره‌گه‌وره‌ خواوه‌ندی ئاسمان‪،‬‬ ‫ب ‌ه هه‌مان شێوه‌ پێغه‌مبه‌ری ئیسالمیش ب ‌ه‬ ‫هاوه‌ڵیی فریشت ‌ه (جه‌برائیل) ده‌چێت بۆ‬ ‫الی خوای گه‌ور‌ه ل ‌ه ئاسمان‪ ،‬و لێکچونی‬ ‫زۆریش هه‌ی ‌ه له‌نێوان که‌سێتیی خواوه‌ند‬ ‫«ئێنکی» ی شومێری [= «ئێا» ی‬ ‫ئه‌ککه‌دی] و که‌سێتیی «جه‌برائیل»‪،‬‬ ‫وه‌کو ئه‌وه‌ی خواوه‌ند ئێنکی ل ‌ه مرۆڤه‌و‌ه‬ ‫نزیک ‌ه و به‌نهێنی نیازی خواوه‌نده‌کان‬ ‫ده‌گه‌یه‌نێت ب ‌ه مرۆڤ (مرۆڤی باش)‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئه‌م ‌ه شێوه‌یه‌کی کۆنی چه‌مکی «وحي»‬ ‫ـه‌‪ .‬ئه‌م سیفه‌ته‌ش ل ‌ه که‌سێتیی جه‌برائیلدا‬ ‫ده‌بینینه‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ئێنکی له‌و میتۆلۆجیا‬ ‫شومێریه‌دا بۆ خۆی مرۆڤی دروست کردوه‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه هه‌مان کاتیشدا ده‌بینین جه‌برائیلیش‬ ‫به‌پێی که‌له‌پوری ئیسالمی به‌شداریی هه‌ی ‌ه‬ ‫له‌ خولقاندنی مرۆڤی یه‌که‌م «ئاده‌م» ـدا‪،‬‬ ‫ب ـه‌وه‌ی به‌پێی هه‌ندێک ل ‌ه گێڕانه‌وه‌کان‬ ‫له‌ قــوڕی زه‌وی تۆپه‌ڵێکی هـه‌ڵ‌بــژاردو‌ه‬ ‫و ئــامــاده‌ی کــردو‌ه بۆ ئــه‌وه‌ی خواوه‌ند‬ ‫ئاده‌می لێ ساز بکات‪ .‬ئینجا لێکچون ‌ه‬ ‫سه‌رنج‌ڕاکێشه‌کە دێته‌ پێشه‌و‌ه ک ‌ه ده‌مێک ‌ه‬ ‫سه‌رنجم داو‌ه (هـه‌رچـه‌نــد نــازانــم ئه‌م‬ ‫پێک‌گه‌یشتنه‌و‌ه و لێکچون ‌ه سه‌رنج‌ڕاکێش ‌ه‬ ‫چۆن ڕوی داوه‌)‪ :‬به‌پێی چیرۆک ‌ه بابیلیه‌که‌؛‬ ‫له‌ حزوری خواوه‌ندی ئاسماندا‪ ،‬ئاداپا دو‬ ‫جۆر خواردن و خواردنه‌وه‌ی بۆ ده‌هێنن‪:‬‬ ‫خــواردن و خــواردنـه‌وه‌ی ئاسایی ک ‌ه هی‬ ‫مرۆڤه‌کانه‌‪ ،‬خواردن و خواردنه‌وه‌ی نه‌مری‬ ‫که‌ هی خواوه‌نده‌کانه‌ (بـــه‌راوردی بک ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ «مه‌ی» ی به‌هه‌شت له‌ ئیسالمیشدا‬ ‫که‌ خواردنه‌وه‌ی نه‌مره‌کانی به‌هه‌شته‌)‪.‬‬ ‫له‌سه‌ر پێشنیار و ئامۆژگاریی خواوه‌ند‬ ‫ئێنکی؛ ئــاداپــا خـــواردن و خــواردن ـه‌و‌ه‬ ‫ئاساییه‌ک ‌ه هه‌ڵ‌ده‌بژێرێت (ئه‌مه‌ش یانی‬ ‫نزیکترین و دڵسۆزترین خواوه‌ندیش بۆ‬ ‫مرۆڤ نه‌یویستو‌ه مرۆڤ نه‌مریی ده‌ست‬ ‫بکه‌وێت)‪ .‬له‌به‌رامبه‌ریشدا ل ‌ه چیرۆک ‌ه‬ ‫ئیسالمیه‌که‌دا ده‌بینین موحه‌ممه‌د ئه‌و‬ ‫شه‌وه‌ له‌ ئاسمان دو جۆر خواردنه‌وه‌ی‬ ‫بۆ ده‌هێنن‪« :‬شیر» که‌ خواردنه‌وه‌یه‌کی‬ ‫ئاسایی ‌ه (و له‌ یاسای ئایینییشدا ڕێگه‌ی‬ ‫پێ دراو‌ه بۆ مرۆڤه‌کان)‪ ،‬و «مه‌ی» ک ‌ه‬ ‫خواردنه‌وه‌یه‌کی نائاسایی و نایاسایی ‌ه (و‬ ‫له‌ ده‌قه‌کانیشدا خواردنه‌وه‌ی نه‌مره‌کانی‬ ‫به‌هه‌شته‌)‪ .‬ئینجا به‌پێی چیرۆکه‌که‌؛‬ ‫موحه‌ممه‌د خواردنه‌و‌ه ئاساییه‌که‌‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫شیر‪ ،‬هه‌ڵ‌ده‌بژێرێت‪ ،‬و جه‌برائیلیش بۆی‬ ‫په‌سه‌ند ده‌کات و پێی ده‌ڵێت‪« :‬فیتڕه‌تت‬

‫بینینی سزای دۆزەخیەکان لە دۆزەخ‪ ،‬لە گەشتەکەی ‹ئەردا ویراف› دا‪ .‬دەستنوسێکی فارسیی ‹ئەدرا ویراف نامە›‪ ،‬لە کتێبخانەی زانکۆی مانچیستەر‬

‫هه‌ڵ‌بژارد» («قد اخترت الفطرة»)‪.‬‬ ‫چاوه‌ڕوان ده‌کرێت که‌له‌پور‌ه یه‌هودی‪-‬‬ ‫مه‌سیحیه‌که‌ش‪ ،‬ک ـ ‌ه ده‌وڵــه‌مــه‌نــده‌ ب ‌ه‬ ‫چیرۆکه‌کانی به‌رزبونه‌و‌ه «عروج» و خه‌ون‬ ‫و «موکاشه‌فه‌» و گه‌شت ب ‌ه جیهانی‬ ‫خوایی (ئاسمان) ـــدا‪ .‬وه‌کــو ده‌قه‌کانی‬ ‫«ئه‌خنۆخ» (ی ئارامی و حه‌به‌شی و‬ ‫گریکی و ساڵڤی‪( ،)..‬به‌رزبونه‌و‌ه «عروج»‬ ‫ی موسا)‪ ،‬و («عروج» ی ئیشه‌عیا)‪ ،‬و‬ ‫(خ ـه‌ون «رٶیــا» ی ئــاده‌م)‪ ،‬و (خه‌ون‬

‫«ویـــراز»] نامه‌گ» ی په‌هله‌وی‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫(کتێبی «ویــراف» ی له‌خواترس) (ک ‌ه‬ ‫ده‌گ ـه‌ڕێــت ـه‌و‌ه بۆ س ـه‌رده‌مــی ساسانی)‪،‬‬ ‫کاریگه‌ریی خۆیی بــو‌ه له‌سه‌ر چیرۆک ‌ه‬ ‫ئــیــســامــیـه‌کـه‌‪ ،‬کــه‌ ئـه‌مــیــش چیرۆکی‬ ‫پیاوێکی خواپه‌رست ‌ه ب ‌ه ناوی «ویراف»‬ ‫که‌ گه‌شتێکی ڕۆحیی کردوه‌ بۆ جیهانی‬ ‫خوایی و چوه‌ته‌ حزوری خواوه‌ند «ئه‌هور‌ه‬ ‫مـــه‌زدا»‪ ،‬و ئـه‌م گه‌شته‌ش ب ‌ه یاوه‌ریی‬ ‫فریشت ‌ه «ســرۆش» [= «سره‌ۆشه‌» ی‬

‫له‌ ئه‌ده‌بیاتی زه‌رده‌شتییشدا به‌رامبه‌ری‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬له‌ قورئانیشدا دره‌ختی «سدرة‬ ‫المنتهی» هه‌مان ئه‌و دره‌خت ‌ه ئاسمانیه‌یه‌‪،‬‬ ‫ده‌قه‌که‌ی سه‌ره‌تای سوره‌تی «النجم» یش‬ ‫ده‌ڵێت موحه‌ممه‌د له‌و گه‌شته‌ ئاسمانیه‌دا‬ ‫الی ئه‌و دره‌خته‌ جه‌برائیلی بینیوه‌‪ ،‬و شتی‬ ‫سه‌رسوڕهێنه‌ر (و ناڕۆشن که‌ ده‌قه‌ک ‌ه‬ ‫به‌ نادیاری هێشتویه‌تیه‌وه‌) به‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫دره‌خته‌وه‌ دیار بوه‌‪ ،‬که‌ دیار‌ه مه‌به‌ست ئه‌و‬ ‫روناکی ‌ه ڕه‌نگاوڕه‌نگه‌ی ‌ه ک ‌ه به‌ هۆی گوڵ و‬

‫ل ‌ه چیرۆک ‌ه ئیسالمیه‌که‌دا ده‌نگ‌دانه‌و ‌ه و ڕه‌نگ‌دانه‌وه‌ی‬ ‫چیرۆکی بابیلیی به‌رزبونه‌و ‌ه و «میعراج» ی (ئاداپا) بۆ‬ ‫ئاسمان‪ ،‬بۆالی خواوه‌ندی ئاسمان (ئانو)‪ ،‬ده‌بینینه‌وه‬ ‫«رٶیــا» ی ئیبراهیم)‪ ،‬و («رٶی ــا» ی‬ ‫ئیلیا)‪ ،‬و («رٶیا» ی باروخ)‪ ،‬و («رٶیا»‬ ‫ی دانیال)‪ ،‬و («رٶیــا» ی شێدره‌خ)‪ ،‬و‬ ‫(«رٶیـــا» ی صه‌فه‌نیا)‪ ،‬و («رٶیــا»‬ ‫ی ع ـه‌زرا)‪ .‬ئه‌م ‌ه ل ‌ه خه‌ون و «میعراج»‬ ‫نام ‌ه یه‌هودیه‌کان ک ‌ه له‌ «سیودیپیگرافا»‬ ‫ی په‌یمانی کــۆن هه‌ژمار ده‌کرێن (ک ‌ه‬ ‫هه‌ندێکیان ب ‌ه قه‌ڵه‌می مه‌سیحییشن)‪.‬‬ ‫ل ‌ه کتێب ‌ه یه‌هودیه‌کانی «ئه‌پۆکریفا» ی‬ ‫په‌یمانی کۆنیش؛ کتێبی «ئێسدراس» ی‬ ‫دوه‌م نمونه‌یه‌کی دیاری ئه‌ده‌بیاتی خه‌ون‬ ‫و گه‌شتی ڕۆحی ‌ه به‌ ئاسماندا‪ .‬ئه‌م ‌ه جگ ‌ه‬ ‫له‌ ده‌ق ‌ه مه‌سیحیه‌کانی خه‌ون «رٶیا» و‬ ‫به‌رزبونه‌وه‌ «عروج»‪ ،‬ک ‌ه بونه‌ته‌ به‌شێک‬ ‫ل ـه‌ «ئـه‌پــۆکــریــفــا» ی په‌یمانی نــوێ‪.‬‬ ‫کاریگه‌ریی ئه‌م ئه‌ده‌بیات ‌ه ئایینیه‌ یه‌هودی‪-‬‬ ‫مه‌سیحی ‌ه له‌ چیرۆک ‌ه ئیسالمیه‌که‌دا له‌و‬ ‫گه‌شته‌دا ده‌رده‌که‌وێت ک ‌ه به‌پێی چیرۆکه‌ک ‌ه‬ ‫پێغه‌مبه‌ر کردویه‌تی بۆناو به‌هه‌شت و دۆزه‌خ‬ ‫و بینینی نازونیعمه‌تی به‌هه‌شتیه‌کان و‬ ‫ئازار و مه‌ینه‌تی دۆزه‌خیه‌کان‪ .‬هه‌روه‌ها ل ‌ه‬ ‫چیرۆکی به‌رزبونه‌وه‌ی که‌سێتیی (ئیدریس)‬ ‫ـیشدا‪ ،‬ک ‌ه له‌ قورئانیشدا ئاماژه‌یه‌ک هه‌ی ‌ه‬ ‫بۆی (ک ‌ه ده‌ڵێت‪« :‬ورفعناه مكانا عليا»)؛‬ ‫کاریگه‌ریی چیرۆکی به‌رزبونه‌و‌ه و خه‌ون و‬ ‫گه‌شتی ڕۆحیی (ئێسدراس) ده‌بینرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه هه‌رچه‌ند ئه‌م (ئێسدراس) ـ ‌ه هه‌ر‬ ‫شێوه‌یه‌کی که‌سێتیی (عه‌زرا) ی ‌ه [و ناوی‬ ‫‪| Ἔσδρας‬ئــێــســدراس| شێوه‌یه‌کی‬ ‫گریکیی ناوی «عێزرا» ֶע ְזרָא یه‌]‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫بڕوا وای ‌ه ئه‌م که‌سێتیی «ئێسدراس» ـ ‌ه‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌کی ڕاسته‌وخۆی که‌سێتیی‬ ‫و نــاوی «ئیدریس» ـه‌‪ ،‬هه‌رچه‌ند ئه‌م‬ ‫که‌سێتیه‌ قورئانیه‌ی «ئیدریس» له‌الیه‌نی‬ ‫کرۆنۆلۆجیاییه‌و‌ه به‌رامبه‌ری «ئه‌خنۆخ» ی‬ ‫ته‌وڕاته‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه که‌له‌پوره‌ زه‌رده‌شــتــیـه‌کـه‌ش‪ ،‬بێ‬ ‫گومان چیرۆکی «ئ ـه‌ردا ویــراف [یاخود‬

‫ئه‌وێستا] بو‌ه (وه‌کــو چۆن ل ‌ه چیرۆک ‌ه‬ ‫ئیسالمیه‌که‌شدا ج ـه‌بــرائــیــل یـــاوه‌ری‬ ‫پێغه‌مبه‌ر‌ه ل ‌ه گه‌شت ‌ه ئاسمانیه‌که‌دا)‪،‬‬ ‫ک ـ ‌ه ئه‌میش وه‌ک ــو که‌سێتیی فریشت ‌ه‬ ‫(جه‌برائیل) ی ئیسالمی فریشته‌ی سروش‬ ‫«وحي» ـه‌‪ ،‬و ناوه‌که‌یشی بوه‌ت ‌ه بنچینه‌ی‬ ‫وشه‌ی «سروش» ک ‌ه ئێست ‌ه له‌ ئه‌ده‌بیاتی‬ ‫ئیسالمیی کوردییشدا به‌رامبه‌ر زاراوه‌ی‬ ‫«وحي» ی قورئانی‪-‬ئیسالمی داده‌نرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه گه‌شت ‌ه ڕۆحیه‌که‌دا ویراف سه‌ره‌نجامی‬ ‫چاکه‌کاران و خراپه‌کاران ده‌بینێته‌وه‌‪ ،‬و‬ ‫خواوه‌ند ئه‌هور‌ه مه‌زدایش ڕێنمایی ده‌کات‬ ‫بۆ پابه‌ندبون ب ‌ه ئایین و ڕێنماییه‌کانی‬ ‫مه‌زداپه‌رستیه‌وه‌‪ .‬ئه‌و وه‌سفه‌ی چیرۆک ‌ه‬ ‫ئیسالمیه‌ک ‌ه بۆ «ئه‌صناف» ی خه‌ڵکانی‬ ‫دۆزه‌خـــی و به‌هه‌شتی کاریگه‌ریی ئه‌و‬ ‫چیرۆک ‌ه زه‌رده‌شتیه‌ی تێدایه‌‪ ،‬و ڕه‌نگ ‌ه‬ ‫بیرۆکه‌ی «فه‌ڕزکردن» ی پێنج نوێژه‌ک ‌ه‬ ‫له‌ چیرۆکه‌ ئیسالمیه‌که‌دا کاریگه‌ریی‬ ‫ڕێنماییه‌که‌ی خواوه‌ند ئه‌هور‌ه مه‌زدا بێت‬ ‫بۆ ویراف‪ .‬سه‌رباری دیمه‌نی بینینی که‌س ‌ه‬ ‫پیرۆزه‌کان ل ‌ه چینه‌ جیاوازه‌کانی ئاسماندا‬ ‫له‌ گه‌شته‌ ڕۆحیه‌که‌ی ویــرافــدا‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫چیرۆکه‌ ئیسالمیه‌که‌شدا ڕه‌نـگ‌دانـه‌وه‌ی‬ ‫هه‌یه‌ (گه‌لێک چه‌مک و که‌سێتی و هێمای‬ ‫تر هه‌ن له‌ میتۆلۆجیای ئیسالمیدا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ڕه‌گ‌وڕیشه‌ی زه‌رده‌شتییان هه‌یه‌‪ ،‬وه‌کو‬ ‫بونی که‌ڵه‌شێرێکی زه‌به‌الح ل ‌ه ئاسمان‪ ،‬و‬ ‫وه‌ستانی زه‌وی له‌سه‌ر پشتی گا‪ ،‬و زۆر‬ ‫شتی تریش‪ ،‬که‌ ئێر‌ه جێگه‌ی درێــژه‌ی‬ ‫باسه‌که‌یان نیه‌)‪ .‬شایه‌نی ئاماژه‌ی ‌ه ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫ئه‌فسانه‌ هیندی ‌ه کۆنه‌کانیشدا هاوشێوه‌ی‬ ‫چیرۆک ‌ه زه‌رده‌شتیه‌ک ‌ه هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫‪ अरन‬یـ ‌ه بۆ‬ ‫گه‌شتی «ئ ـه‌رجــونــه» ु‪्ज‬‬ ‫باره‌گای خواوه‌ند «ئیندره» له‌ ئاسمان‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫له‌وێ دره‌ختێکی شکۆمه‌ندیش ده‌بینێت ک ‌ه‬ ‫گوڵی ڕه‌نگاوڕه‌نگی پێوه‌ی ‌ه و به‌ره‌که‌یشی‬ ‫نه‌مری ده‌به‌خشێت [ئه‌م دره‌خت ‌ه ئاسمانی ‌ه‬

‫به‌ره‌کانیه‌و‌ه به‌پێی چیرۆکه‌کان هه‌یبوه‌‪ .‬و‬ ‫له‌ ده‌قه‌کانی تریشدا دره‌ختی «طوبی» ل ‌ه‬ ‫به‌هه‌شتدا له‌ هه‌مان بابه‌ته]‪.‬‬ ‫ده‌بێت لێره‌دا ئه‌وه‌ش بڵێم‪ ،‬ک ‌ه ئێم ‌ه‬ ‫مه‌به‌ستمان چیرۆک ‌ه قورئانیه‌که‌ی سوره‌تی‬ ‫«اإلســـراء» نیه‌‪ .‬چیرۆکه‌ قورئانیه‌ک ‌ه‬ ‫چیرۆکی گه‌شتێکی ڕۆحیه‌‪ ،‬له‌ شێوه‌ی‬ ‫شه‌وڕه‌وییه‌کدا‪ ،‬له‌ مزگه‌وتی «حه‌ڕام» ـه‌و‌ه‬ ‫بۆ مزگه‌وتی «المسجد األقصى» ی قودس‬ ‫(هه‌رچه‌ند له‌و کاته‌دا هێشتا مزگه‌وتی‬ ‫ناسراو به‌ «ا‌ألقصى» دروست نه‌کرابو ک ‌ه‬

‫حزوری خوا ل ‌ه ئاسمان (ئه‌گه‌ر ئه‌و بیروڕای ‌ه‬ ‫نه‌سه‌لمێنین ک ‌ه مه‌به‌ست له‌ «المسجد‬ ‫األقصى» قودسه‌ ئاسمانیه‌که‌یه‌‪ ،‬وه‌کو‬ ‫ئاماژه‌م بۆ کــرد)‪ .‬بۆی ‌ه وا ده‌رده‌که‌وێت‬ ‫چیرۆکی «میعراج» ی ئیسالمی‪ ،‬که‌ دواتر‬ ‫ل ‌ه گێڕانه‌وه‌کان و ده‌قه‌کانی «حه‌دیث» ـدا‬ ‫ک ‌ه دراونه‌ت ‌ه پاڵ پێغه‌مبه‌ر؛ دوای قورئان‬ ‫ساز بون‪ ،‬و ل ‌ه په‌راوێزی چیرۆکێکی تری‬ ‫قورئاندا داڕێژراو‌ه له‌ بڕگه‌یه‌کی ناڕۆشنی‬ ‫قــورئــانــدا ک ـ ‌ه بریتی ‌ه ل ـ ‌ه سه‌ره‌تاکانی‬ ‫ســوره‌تــی «النجم» (النجم‪،)١٨-٦ :‬‬ ‫ک ‌ه باسی ئه‌زمونێکی ڕۆحیی نادیار و‬ ‫ت ‌هم‌ومژاویی پێغه‌مبه‌ر ده‌کات ک ‌ه ئاماژه‌ی‬ ‫تێدای ‌ه بۆ بینینی جه‌برائیل جارێک له‌سه‌ر‬ ‫زه‌وی و جارێکی تر ل ‌ه به‌رزترین ئاستی‬ ‫جیهانی خوایی (ئاسمان) و بینینی زۆر‬ ‫شتی سه‌رسوڕهێنه‌ر له‌وێ که‌ ده‌قه‌ک ‌ه ب ‌ه‬ ‫ناڕۆشنی و نادیاری هێشتونیه‌ته‌وه‌‪ .‬ئیتر وا‬ ‫دیار‌ه ئه‌م ئه‌زمون ‌ه ئه‌زمونێکی سه‌ربه‌خۆی ‌ه‬ ‫له‌ شه‌وڕه‌وی «إسراء» ـه‌که‌‪ ،‬و پێکه‌و‌ه‬ ‫په‌یوه‌ست نین‪ ،‬ب ـه‌و شێوه‌یه‌ی ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫ده‌قه‌کانی «حه‌دیث» ـدا هه‌یه‌‪ .‬به‌اڵم ئه‌م‬ ‫چیرۆک ‌ه ناڕۆشنه‌ی سوره‌تی «النجم» یش‬ ‫نمونه‌یه‌کی چیرۆکه‌کانی خه‌ون «رٶیا»‬ ‫و بـه‌رزبــونـه‌و‌ه «ع ــروج» ـه‌ (تێبینی‪:‬‬ ‫خه‌ون ل ‌ه بیری ئایینیدا گه‌شتێکی ڕۆحیی‬ ‫واقیعیه‌‪ ،‬و ته‌نها خه‌ونێکی بێ‌مانا نیه‌)‪،‬‬ ‫ک ‌ه دواتر له‌ گێڕانه‌وه‌کانی «حه‌دیث» ـدا‬ ‫کراو‌ه ب ‌ه یه‌ک چیرۆکی گه‌وره‌ی ڕازاوه‌ی‬ ‫ئاوه‌دان و ده‌وڵه‌مه‌ند ب ‌ه هێما و ئاماژ‌ه و‬

‫واڵخێك ‌ه ل ‌ه گوێ‌درێژ گه‌وره‌تر و ل ‌ه ئێستر‬ ‫بچوکتر‪ ،‬و ڕه‌نگی سپیه‌‪ ،‬و هه‌ندێک ل ‌ه‬ ‫گێڕانه‌وه‌کان ده‌ڵێن سه‌ر و د‌هم‌وچــاوی؛‬ ‫سه‌ر و د‌هم‌وچاوی ژنێکه‌‪ .‬و خێراییه‌که‌یشی‬ ‫به‌ شێوه‌یه‌که‌ ک ‌ه ل ‌ه یه‌ک بــازدا ده‌گات ‌ه‬ ‫ئه‌وپه‌ڕی ئه‌و جێیه‌ی له‌ دوره‌وه‌ به‌ چاو‬ ‫دیاره‌‪ .‬له‌م وه‌سفه‌و‌ه ئه‌وه‌ تێده‌گه‌ین ک ‌ه‬ ‫چیرۆکه‌ک ‌ه باسی گه‌شتێکی ئاسمانی ناکات‬ ‫ک ‌ه به‌م واڵخه‌ کرابێت (هه‌ر بۆی ‌ه هه‌ندێک‬ ‫گێڕانه‌وه‌ی چیرۆکه‌ ئیسالمیه‌که‌ ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫موححه‌مه‌د له‌ «المسجد األقصى»ـه‌و‌ه‬ ‫بۆ ئاسمان ب ‌ه په‌یژ‌ه یاخود سه‌رخه‌ر‬ ‫«مــعــرج» ێکی تایبه‌ت بـــراوه‌)‪ ،‬بـه‌اڵم‬ ‫به‌پێی چیرۆکه‌ک ‌ه شه‌قاو و هه‌نگاوه‌کانی‬ ‫به‌ شێوه‌یه‌کن ک ‌ه ماوه‌یه‌کی زۆر ده‌بڕێت‬ ‫و ب ـه‌م پێیه‌ش ده‌فــڕێــت‪ ،‬بۆی ‌ه ده‌بێت ‌ه‬ ‫نمونه‌یه‌کی ئه‌سپی باڵداری فڕیو (ک ‌ه ئه‌م ‌ه‬ ‫بابه‌تێکی باو‌ه ل ‌ه میتۆلۆجیا میللیه‌کاندا)‪.‬‬ ‫ل ‌ه هونه‌ری ئیسالمییشدا هه‌میش ‌ه وه‌کو‬ ‫ئه‌سپێکی باڵداری سپی (ی ـ ب ‌ه سه‌ر ـ‬ ‫ژن) وێنه‌ ده‌کرێت ک ‌ه ب ‌ه ئاسماندا فڕیو‌ه‬ ‫و پێغه‌مبه‌ری هه‌ڵ‌گرتوه‌ (یان مێزه‌ره‌که‌ی‬ ‫ئه‌و ـ وه‌کو هێمایه‌ک ـ به‌سه‌ر پشتیه‌وه‌یه‌)‪.‬‬ ‫لێره‌دا بۆ دۆزینه‌وه‌ی ڕ‌هگ‌وڕیشه‌ی ئه‌م‬ ‫که‌سێتی ‌ه سه‌رنج‌ڕاکێشه‌ی چیرۆکه‌که‌؛‬ ‫هه‌وڵ ده‌ده‌ین ڕیشه‌ناسیی ناوه‌ک ‌ه بکه‌ین‬ ‫به‌ ده‌روازه‌یـــه‌ک بۆ چون ‌ه نــاو نهێنی و‬ ‫پێشینه‌کانی ئەو‌ که‌سێتیه‌ی چیرۆکه‌که‌‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌ند ڕیشه‌ی ئ ـه‌م جــۆر‌ه وشان ‌ه‬ ‫به‌ئاسانی ساخ نابێته‌وه‌‪ ،‬چونک ‌ه وشه‌ی‬ ‫زمانیی ئاسایی نین و هه‌ڵگری چه‌مکی‬ ‫کولتوریی کۆنن‪ ،‬و لێکۆڵینه‌وه‌ی زۆرتر‬ ‫ده‌خــوازن ل ـه‌وه‌ی ده‌کرێت بۆ وشه‌یه‌کی‬ ‫ساده‌ له‌ زمان‪.‬‬ ‫س ـه‌ره‌تــا لێکدانه‌و‌ه ته‌قلیدیه‌که ل ‌ه‬ ‫که‌له‌پوری عه‌ره‌بی‪-‬ئیسالمیدا‪ ،‬بۆ ناوی‬ ‫«بـــراق»‪ ،‬یــاد ده‌خـه‌یــنـه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ده‌ڵێت‬ ‫«براق» |بوڕاق| له‌ مادده‌ی «ب‌ر‌ق» ـه‌و‌ه‬ ‫هاتوه‌‪ ،‬به‌و پێیه‌ی وه‌کو بروسک ‌ه «برق»‬ ‫خێرا بوه‌! ئه‌مه‌ش ڕون دیاره‌ ڕیشه‌ناسییه‌کی‬ ‫میللی ‪ Folk Etymology‬ـه‌‪ ،‬و ل ‌ه‬ ‫وه‌سفی که‌سێتیه‌که‌و‌ه له‌ گێڕانه‌وه‌کاندا‬ ‫ه ـه‌ڵ‌هــێــنــجــراوه‌‪ ،‬و ئــه‌و گریمانه‌یه‌ش‬ ‫له‌پشتیه‌وه‌ هه‌ی ‌ه ک ‌ه وشه‌ک ‌ه عه‌ره‌بیی‬ ‫ڕه‌س ـه‌ن ـه‌‪ ،‬ک ‌ه ئ ـه‌م گریمانه‌یه‌ش ڕه‌نگ ‌ه‬ ‫له‌به‌ر توێژینه‌وه‌ی زیاتردا خۆی نه‌گرێت‬ ‫(هه‌رچه‌ند بنچینه‌ی عه‌ره‌بی و ـ به‌گشتی‬ ‫ـ سامیی ناوه‌که‌ ڕه‌نگ ‌ه یارمه‌تیده‌ر بێت بۆ‬ ‫دۆزینه‌وه‌ی ڕیشه‌ی ڕاسته‌قینه‌ی ناوه‌که‌‪،‬‬ ‫به‌ بارێکی تــردا‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه به‌شی دوه‌مــدا‬ ‫تیشک ده‌خه‌ین ‌ه سه‌ری)‪ .‬من لێره‌دا الفی‬ ‫ئه‌وه‌ لێ ناده‌م ک ‌ه به‌دڵنیاییه‌و‌ه ڕیش ‌ه و‬

‫چیرۆکی زه‌رده‌شتیی «ئه‌ردا ویراف نامه‌گ»‪،‬‬ ‫کاریگه‌ریی خۆیی بو ‌ه له‌سه‌ر چیرۆک ‌ه ئیسالمیه‌که‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئه‌میش چیرۆکی گه‌شتێکی ڕۆحیی پیاوێکی خواپه‌رست ‌ه‬ ‫بۆ جیهانی خوایی و حزوری خواوه‌ند «ئه‌هوره‌ مه‌زدا»‪،‬‬ ‫به‌ یاوه‌ریی فریشت ‌ه «سرۆش»‬ ‫دواتر عومه‌ر دروستی ده‌کات‪ ،‬و په‌رستگا‬ ‫یه‌هودیه‌که‌ش وێران ببو‪ ،‬و هێشتا مزگه‌وتی‬ ‫«قبة الصخرة» یش دروست نه‌کرابو ک ‌ه‬ ‫دواتر عه‌بدولمه‌لیکی کوڕی مه‌ڕوان دروستی‬ ‫ده‌کات‪ .‬هه‌ر بۆیه‌ بیروڕایه‌کی تر ده‌ڵێت‬ ‫مه‌به‌ست له‌م «المسجد األقصى» ی ‌ه ل ‌ه‬ ‫ده‌قه‌که‌دا؛ شاری «قودس» ی ئاسمانیه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه چه‌مکێک و باوه‌ڕێک ‌ه ل ‌ه ئه‌ده‌بیاتی‬ ‫یه‌هودی و مه‌سیحیدا هه‌یه‌‪ ،‬به‌م پێیه‌ش‬ ‫گه‌شتی شه‌وڕه‌وی «إسراء» ـه‌که‌ ده‌بێت ‌ه‬ ‫گه‌شتێک بۆ جیهانی خوایی له‌ ئاسمان)‪.‬‬ ‫بۆیه‌ به‌پێی چیرۆکه‌ قورئانیه‌که‌ گه‌شته‌ک ‌ه‬ ‫گه‌شتێکی ڕۆحی نه‌بو‌ه بۆ ئاسمان و بۆ‬

‫چه‌مک و که‌سێتیی جۆراوجۆر‪ ،‬ک ‌ه ئیتر‬ ‫له‌م ته‌واوکاری و ڕازانده‌وه‌یه‌دا هه‌مو ئه‌و‬ ‫ئه‌ده‌بیات ‌ه ئایینی ‌ه کۆنین ‌ه و ڕه‌سه‌نانه‌ی‬ ‫ناوچه‌ک ‌ه ـ ک ‌ه ئاماژه‌مان بۆ کردن ـ ڕۆڵی‬ ‫زۆریان گێڕاوه‌‪.‬‬ ‫یه‌کێک لــه‌م هێما و که‌سێتیانه‌ی‬ ‫له‌م چیرۆکه‌ ئیسالمیه‌ی «میعراج» ی‬ ‫پێغه‌مبه‌ردا ـ ک ‌ه دوای قورئان گه‌شه‌ی‬ ‫کردو‌ه ـ ده‌یانبینینه‌و‌ه ـ که‌سێتیی «براق»‬ ‫|بــوڕاق| ـه‌‪ ،‬ک ‌ه ئه‌و واڵخه‌ی ‌ه که‌ گوای ‌ه‬ ‫پێغه‌مبه‌ر ئه‌و گه‌شته‌ی پێ کــردوه‌‪ ،‬یان‬ ‫هه‌تا مزگه‌وتی «المسجد األقصى» پێی‬ ‫ڕۆشتوه‌‪ .‬و به‌پێی وه‌سفی گێڕانه‌وه‌کان؛‬

‫سه‌رچاوه‌ی یه‌که‌می ناوه‌ک ‌ه و که‌سێتیه‌که‌م‬ ‫دۆزیــوه‌تـه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم لێره‌و‌ه بــه‌دواو‌ه ئه‌و‬ ‫لێکدانه‌وه‌ ڕیشه‌ناسیان ‌ه ده‌خه‌مه‌ ڕو ک ‌ه‬ ‫کراون بۆ ناوه‌ک ‌ه و ـ ئه‌گه‌ر به‌ڕواڵه‌تیش‬ ‫بێت ـ به‌ڵگه‌ و چوارچێوه‌ی زانستییان‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬و هه‌ڵیان‌ده‌سه‌نگێنم‪ ،‬و ڕه‌نگ ‌ه ل ‌ه‬ ‫کۆتاییشدا نه‌گه‌م ‌ه ئه‌نجامێکی کۆتایی‪ ،‬و‬ ‫مه‌به‌ستم ته‌نها ڕێ‌خۆش‌کردن و کردنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌روازه‌یـه‌کــی گه‌وره‌یه‌ بۆ لێکۆڵینه‌وه‌ی‬ ‫بابه‌ته‌که‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه به‌شی دوه‌م ــدا دێینه‌ سـه‌ر باسی‬ ‫لێکدانه‌وه‌ ڕیشه‌ییه‌ جیاوازه‌کان بۆ ناوی‬ ‫«براق»‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )234‬دوشةممة ‪2015/2/2‬‬

‫‪5‬‬

‫خوێندنەوەی ئایین‬

‫دۆزەخ‌و وێناكردنە هونەرییەكانی لەقورئاندا‬ ‫خەسرەو مەحمود‬ ‫پێدەچێت بەڕواڵەت ئەم ناونیشانە‬ ‫لەجۆرێك لــەپــارادۆكــســدا بــژی‪ ،‬چۆن‬ ‫دۆزەخ لەگەڵ هونەردا كۆدەكرێتەوە؟!‬ ‫دەب ــێ ــت دۆزەخـــێـــك ك ــە نــیــشــانــەی‬ ‫ناشیرینی‌و سیمبولی ئەوپەڕی ئازارو‬ ‫مەینەتی بێت‪ ،‬ئیستاتیكایەكەی لەكوێدا‬ ‫بەرجەستە بێت‪ ،‬یاخود چۆن دەكرێت‬ ‫لەبنەڕەتدا خاوەنی ئیستاتیكا بێت؟!‬ ‫دۆزەخ ئیستاتیكای بۆچییە كە لەهەناوی‬ ‫دزێــویــی‌و قێزەونییەوە ســەرچــاوەی‬ ‫گرتوە؟!‬ ‫ێ خاڵداو بەشێوەیەكی‬ ‫دەتوانین لەسـ ‌‬ ‫خێرا وەاڵمی ئەم پرسیارانە بدەینەوە‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬بونی هونەر لە وێناكردنی‬ ‫دۆزەخـــدا گرنگیی وێنە ‌و وێناكردن‬ ‫لەهونەردا دەردەخـــات‪ ،‬بــەو مانایەی‬ ‫بایەخی وێناكردنی هونەریی ئەوەندە‬ ‫زۆرە كە ناچارمان دەكات تەنانەت بۆ‬ ‫گوزارشتكردن لەناشیرینترین بابەتیش‬ ‫هەر پەنا بۆ ئەو بەرین‪ ،‬واتــە بابەتە‬ ‫نامەئلوف‌و دەرەدنیاییەكان هەر چییەك‌و‬ ‫هەر چۆنێك بن‪ ،‬بۆ رونكردنەوەیان هەر‬ ‫دەبێت پەنا بۆ هونەر بەرین‌و چارێكی‬ ‫دیكەمان نییە‪.‬‬ ‫دوەم‪ :‬ئــەو بــابــەتــانــەی لەبازنەی‬ ‫مەئلوفدانین‪ ،‬بابەتەكانی بەهەشت‌و‬ ‫دۆزەخ‌و بابەتەكانی تری هاوشێوەش‬ ‫بەتایبەت‪ ،‬كە بــەراورد بەدنیای واقیع‪،‬‬ ‫لەفەزای ئایدیاڵدان‪ ،‬بۆ باسكردنیان‬ ‫ناچارین پەنا بۆ مەجاز بــەریــن‪ ،‬كە‬ ‫ئاینەكانیش هەر وایان كردوە‪ ،‬مەجازیش‬ ‫بەپلەی یەكەم لەسەر وێنەو وێناكردن‬ ‫بەندە‪ ،‬یاخود دەكرێت بڵێین (مەجاز) بۆ‬ ‫خۆی بابەتێكی بنەڕەتییە لەهونەرەكانی‬ ‫دەربڕیندا‪ .‬دیــارە بابەتێكیش بچێتە‬ ‫ئـــەو دیـــو ســنــوری دنـــیـــاوە‪ ،‬زمــانــی‬ ‫تەعبیركردنیش لێی دەچێتە ئەو دیو‬ ‫زمانی باو‌و مەئلوفەوە‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬لەو روانگەیەوە كە ژیانی‬ ‫مرۆڤەكان‪ ،‬ژیانی مرۆڤە هەستیارەكانیش‬ ‫بەتایبەت‪ ،‬پڕە لەئازارو قەیران‌و خەم‌و‬ ‫ناسۆر‪ ،‬گوزارشتكردنی مرۆڤەكان لەناخی‬ ‫خۆیان‌و لەجەوهەری ژیان‌و بون بەگشتی‪،‬‬ ‫پتر روی لەدیوە ئازارئامێزەكەی ژیانە‪،‬‬ ‫هــەر بۆیە هــونــەرمــەنــدان‌و ئەدیبان‪،‬‬ ‫لەدەقە داهێنەرانەكانیاندا بەزۆریی رو‬ ‫لەدیوە تاریكەكانی ژیان دەكەن‌و هەوڵی‬ ‫هەڵوەستەكردن لــەســەریــان دەدەن‪.‬‬ ‫تەنانەت بیریارو فەیلەسوفانیش زۆرجار‬ ‫گوزارشت لەم دیــوە نێگەتیڤەی ژیان‬ ‫دەكەن‪.‬‬ ‫وادیـــــارە ســروشــتــی مــــرۆڤ وایــە‬ ‫كــە ئــەوەنــدەی بــاســوخــواســی ئـــازارو‬ ‫مەینەتیی ســەرنــجــی رادەكــێــشــێـت‌و‬ ‫حەز لەزانینی نهێنیەكانیان دەكــات‪،‬‬ ‫هێندە بەئاراستەی باسكردن‌و زانینی‬ ‫خۆشیی‌و بەختەوەرییەكاندا نییە‪.‬‬ ‫وەكــئــەوەی نهێنیەكان تەنیا لەئازارو‬ ‫تراژیدیاكاندا پەنهان بــن‪ ،‬مرۆڤیش‬ ‫شەیدای زانینی نهێنیەو سەرسامە پێی‪،‬‬ ‫كەواتە بەباسوخواسە تراژیدییەكانیش‬ ‫ســەرســامــەو ســەرنــجــی رادەكــێــشــن‪.‬‬ ‫سەبارەت بەئاینیش‪ ،‬هەمیشە ترساندن‬ ‫زیاتر هاندەر بوە نەك موژدەدان‪ ،‬واتە‬ ‫باسوخواسی دۆزەخ زیــاتــر پاڵنەرە‬ ‫بۆ بــاوەڕ و ئاینداری نەك باسكردنی‬ ‫بەهەشت‪.‬‬ ‫چەمكی دۆزەخ لەقورئاندا‬ ‫پێكهاتەی دوالیزمیانەی بابەتەكان‬ ‫خوازیاری ئەوەن كە لەكاتی باسكردنی‬ ‫هەر یەكێكیاندا ناچار بەخستنەڕوی ئەوی‬ ‫دیكەشیان ببین‪ ،‬هەر بۆیە رونكردنەوەی‬ ‫سیفەتەكانی بەهەشت‌و خۆشییەكانی‬ ‫نــاوی‪ ،‬بەشێوەیەكی سروشتی هۆكارە‬ ‫بــۆ نمایشكردنی پێكهاتەی دزەخ‌و‬ ‫بابەتەكانی‌و حاڵی ئەوكەسانەوی دەچنە‬ ‫ناویەوە‪.‬‬ ‫قورئان لەزۆر جێگەداو ناوبەناو باسی‬ ‫سزاو ئازارەكانی خودا‌و دۆزەخ دەكات‪،‬‬ ‫هەندێكجار تەنیا وشەی ئازارو سزدادان‬

‫بــاس دەكـــات‌و‪ ،‬لەهەندێك شوێنیشدا‬ ‫وشــەی (دۆزەخ‪ :‬جهنم)یش لەگەڵیدا‬ ‫هــاتــوە‪ ،‬ئــەم وشــەیــە‪ ،‬واتــە (جهنم)‪،‬‬ ‫حەفتاوحەوت جار لەقورئاندا هاتوە‪،‬‬ ‫دیــارە لەهەندێك شوێندا بەكورتی‌و‬ ‫راگوزەریی‪‌،‬و لەچەند شوێنكی كەمیشدا‬ ‫سیفەت‌و تایبەتمەندییەكانی باسكراوەو‬ ‫تاڕادەیەك رونكردنەوەیان تێدا هاتوە‪.‬‬ ‫(‪.)1‬‬ ‫جگەلەوشەی (جهنم)‌و (عذاب الله)‌و‬ ‫(نار الله)‪ ،‬دۆزەخ چەند ناوێكی دیكەی‬ ‫هــەیــە كــە مــانــادارو سەرنجڕاكێشن‪،‬‬ ‫لەنمونەی (احلطمة‪ :‬تێكشكێنەر)‪،‬‬ ‫الجحیم‪ ،‬السعیر‪ ،‬لظى‪ ،‬سقر‪ ،‬هاویە)‪،‬‬ ‫هــەریــەكــە لــەم نــاوانــەش گــوزارشــت‬ ‫لەسیفەتێكی دۆزەخ‌و ئاگرەكەی دەكات‬ ‫كە دەبێتە هۆی وێناكردنی بەشێوەیەكی‬ ‫یــەكــجــار ســەخــت‪ ،‬بەسەریەكیشەوە‬ ‫وێنەیەكی هونەریی یاخود گوزارشتێكی‬ ‫هونەریانەی ورد لەبابەتەكە دەكەن‪.‬‬ ‫‪-1‬احل��ط��م��ة‪ :‬راغیبی ئەسفەهانیی‬ ‫دەڵێت‪( :‬احلطم‪ :‬كس ُر الشيء مثل اهلشم‬ ‫تناه)(‪)2‬‬ ‫وحنوه‪ ،‬ثم استعمل ل ُك ِّل كس ْر ُم ْ‬ ‫واتە‪ :‬بریتیە لەشكاندنی شت وەك (كا)‌و‬ ‫ئەو جۆرە شتانە‪ ،‬لەپاشاندا بەكارهێنراوە‬ ‫بۆ هەمو شكاندنێكی تا دوا رادە (واتە‬ ‫وردكردنی یەكجار زۆر)‪.‬‬ ‫ئــەم وشــەی (حطمة)یە لەسورەتی‬ ‫(همزە)دا هاتوە بەرونكردنەوەوە‪( :‬وما‬ ‫ادراك ما احلطمة‪ ،‬نار اهلل املوقدة‪ ،‬اليت‬ ‫تطلع على االفئدة‪ ،‬انها عليهم مؤصدة‪ ،‬يف‬ ‫عمد ممددة) واتە‪ :‬تۆ چوزانیت (حطمة)‬ ‫چییە؟ ئاگری هەڵگیرساوی خوایە‪ ،‬كە‬ ‫بەناو هەناویاندا دەڕوات‌و دەیسوتێنێ‌‪،‬‬ ‫ئەو ئاگرە بەسەریاندا داخــراوە (واتە‬ ‫شوێنەكەی قەپاتكراوە)‪ ،‬لەناو چەند‬ ‫ستونێكی درێژدا ‪ .‬وا دیارە بوونی ئەم‬ ‫ستونانەش (پایانەش) قایمی شوێنەكە‬ ‫دەردەخەن (واتە قەپات‌و قایم)‪.‬‬ ‫ش���د ُه تأجج‬ ‫‪-2‬الجحیم‪( :‬اجلحمة‪:‬‬ ‫َّ‬ ‫النار‪ ،‬ومنه اجلحيم‪ ،)3(،‬واتە‪( :‬جحمە‪:‬‬ ‫توندیی كڵپە سەندنی ئاگرە‪( ،‬جحیم)‬ ‫یش لەوەوەیە‪.‬‬ ‫‪-3‬السعیر‪ :‬ئاگری كڵپەسەندو‪.‬‬ ‫�ص(‪ :)4‬كڵپەی‬ ‫هب اخل��ال� ُ‬ ‫‪-4‬لظى‪ :‬اللًّ ُ‬ ‫پەتی‬ ‫‪ .5‬سقر‪ :‬من سقرته الشمس‪( ،‬وقيل‪:‬‬ ‫صقرتهُ‪َ ،‬ل� َّ�و َح � ْت � ُه وأذاب���ت���هُ)(‪ )5‬واتــە‪:‬‬ ‫گەرمیكردەوەو تواندییەوە‪ .‬لەم چەند‬ ‫ئایەتەی سورەتی (مدثر)دا ڕوونتری‬ ‫دەكاتەوە‪( :‬سأصليه سقر‪ ،‬وما ادراك‬ ‫ماسقر؟ التبقى والت��ذر‪ ،‬لواحة للبشر)‪،‬‬ ‫املدثر‪ ،29-26 ،‬واتــە‪ :‬هەر دەیخەمە‬ ‫سەقەرەوە‪ ،‬تۆ چوزانیت سەقەر چیە؟‬ ‫ێ‬ ‫هیچ (شتێك) ناهێڵێتەوەو وازی لـ ‌‬ ‫ناهێنێت‪ ،‬پێست دەسوتێنێت بەجۆرێك‬ ‫كــە دەیــگــۆڕێــت (رەنـــــگ‌و شــێــوەی‬ ‫دەگۆڕێت)‪.‬‬ ‫‪-6‬هـــاویـــە‪ :‬چــاڵــی قـــوڵ‪ .‬ئالوسی‬ ‫لەتەفسیرەكەیدا دەڵێت‪( :‬و ُذكر ان اطالق‬ ‫ذلك عليها لغاية عمقها وبُع ِد مهواها(‪،)6‬‬ ‫واتە هەروەها باسكراوە كە ئەو ناونانە‬ ‫لێی بەهۆی رادەی قوڵیی‌و دوریی شوێنی‬ ‫كەوتنە ناوەوەیەتی‪.‬‬ ‫رەنگە لــەســەرەتــادا وا دەربكەوێت‬ ‫كە ئەم وشانە زۆربەیان هەمان واتایان‬ ‫هەیە‪ ،‬بەاڵم لەراستیدا وانییە‪ ،‬بۆ نمونە‬ ‫ئەبو هیاللی عەسكەریی بۆ جیاوازیی‬

‫‪-4‬ئاواتخواستنی مرۆڤ بەمانەوەی‬ ‫بەشێوەی خاك‪-:‬‬ ‫‪-1‬ي���وم ينظر امل ��رء م��اق��د ّم��ت ي��دا‪،‬‬ ‫كنت تراب ًا‪ :‬رۆژێك‬ ‫ويقول الكافر ياليتين ُ‬ ‫كــە مــرۆڤ ســەیــری ئــەوە دەكـــات كە‬ ‫كردویەتی‌و كافر دەڵێت خۆزگە هەر گڵ‬ ‫دەبوم‌و (زیندو نەدەبومەوە)‪ ،‬واتە هەر‬ ‫بەگڵێتی دەمامەوە!‬ ‫گــەر سەرنج لــەئــازارو تراژیدیاكانی‬ ‫ناو ژیان‌و خاوەنەكانی ئەو تراژیدیایانە‬ ‫بدەین‪ ،‬دەبینین زۆر بەدەگمەن ئاوات‬ ‫بــەمــردن دەخــــوازن‪ ،‬زۆر كەمیشیان‬ ‫بــەتــەواویــی بێئومێد دەبــــن‪ ،‬ئەمە‬ ‫لەالیەكەوە‪ ،‬لەالیەكی دیكەشەوە تەنانەت‬ ‫ئــەو كەسانەش كە بڕوایەكی پتەو و‬ ‫ڕاستەقینەیان بەژیانی دوای مــردن‌و‬ ‫مانەوەی رۆح نیە‪ ،‬بەجۆرێك لەئومێدەوە‬ ‫دەژین كە بەڵكو ئەو جەستەیەمان كە‬ ‫دوای مردن دەبێت بەگڵ‪ ،‬دوبارە گیانی‬ ‫ێ ژیانمان‬ ‫بە بەردا بكرێتەوەو سەرلەنو ‌‬ ‫بۆ بگەڕێتەوە‪ ،‬واتــە بەڵكو بەگڵێتی‬ ‫نەمێنێتەوە‪ ،‬گەرچی رەنگە ئەو جۆرە‬ ‫كەسانە لەهەمانكاتدا ترسی لێپرسینەوەو‬ ‫سزادانیشیان هەبێت‪ .‬كەواتە (یالیتنی‬ ‫كنت تراب ًا) گوزارشتێكی ئاسان‌و ئاسایی‬ ‫نیە سەبارەت بەدەرونی مرۆڤ‪.‬‬

‫بەبێ وێنەی ئەفسانەیی‪ ،‬گوزارشتکردن لە دۆزەخ نابێت‬

‫(سعیر)‌و (جحیم)‌و (جهنم) دەڵێت‪ :‬ان نەبوایە ئەم پیرۆزییە نەدەگەیشتە شوێنی‬ ‫السعري هو النار امللتهبة احلراقة (‪ .)...‬مەبەست‪ ،‬واتە وەك پەیام ئامانجی خۆی‬ ‫واجلحيم نار على نار وحجر على حجر (‪ )...‬نەدەپێكا‪.‬‬ ‫واما جهنم فيفيد بعد القعر من قولك‪ :‬بئر‬ ‫چەند نمونەیەك لەدەربڕینە‬ ‫جِ هِن ّام اذا كانت بعيدة ال ّق ْعر‪ )7(.‬واتە‪:‬‬ ‫هونەریەكانی دۆزەخ‬ ‫(سعیر) بریتیە لەئاگری كڵپە سەندوی‬ ‫سوتێنەر (‪( )....‬جحیم)یش ئاگرە‬ ‫‪-1‬مانەوەی هەتاهەتایی‪:‬‬ ‫لەسەر ئاگر‌و پشكۆ بەسەر پشكۆوە‬ ‫ً‬ ‫خالدین فیها ابدا‪ :‬بۆ هەتا هەتایە هەر‬ ‫(‪ ،)....‬سەبارەت بە(جهنم)یش‪ ،‬ئەوا‬ ‫دوریی بن‌و تەختەكەی دەگەیەنێت لەوەدا دەمێننەوە لەئاگردا‪.‬‬ ‫یەكێك لەو گوزارشتانەی لەقورئاندا‬ ‫كە دەڵێت‪( :‬بئر جِ هنام) ئەگەر بنەكەی‬ ‫زۆر جێگای سەرنجە‌و خەیاڵ تا دوا‬ ‫قوڵ بێت‪.‬‬ ‫دەتوانین بڵێین بۆ گوزارشتكردن سنورو تا كۆتا لەگەڵ خۆیدا دەبات‪،‬‬ ‫لەسەختی‌و سامناكیی دۆزەخ‪‌ ،‬و بۆ بونی هەتا هەتایببونی كاتە‪ ،‬بەتایبەتیش‬ ‫بەجێهێشتنی كاریگەرییەكەی‪ ،‬ئەوەندە بۆ سزایەكی سەختی وەك ئاگرو ئازاری‬ ‫بەس نیە كە بگوترێت ئاگرێكی یەكجار دۆزەخ!‬ ‫ئەگەر تراژیدیای تەمەنێكی دیاریكراوی‬ ‫گــەورەو گەرمەو مرۆڤ بە بەردەوامیی‬ ‫یاخود بۆماوەیەكی زۆر تێیدا دەمێنێتەوە‪ ،‬مرۆڤ‪ ،‬كە چەند دەیەیەك دەخایەنێت‪،‬‬ ‫بــەڵــكــو پــێــویــســتــی بـــەو دەربــڕیــنــە شایانی نوسینی دەقگەلێكی بێشوماری‬ ‫رەوانبێژیانەیە كە قورئان بەكاریهێناون‪ ،‬شیعرو چیرۆك‌و رۆمان‌و نوسینی فیلم‌و‬ ‫لێرەشەوە تێدەگەین كە كاریگەریی‌و بەرهەمگەلێكی نەبراوەی هونەریی بێت‪،‬‬ ‫ئەفسونی ئەم قورئانە لەسەرەتاوە تەنیا بەسەرجەم ژانرە جیاوازەكانی ئەدەب‌و‬ ‫ئەم سیحری دەربڕین‌و هونەری وێناكردنە هونەرەوە‪ ،‬ئەی دەبێت تراژیدیایەكی هەتا‬ ‫بوە‪ ،‬بۆ عەرەبی ئەو سەردەمە كە شەیدای هەتایی‌و هەرگیز نەبڕاوە‪ ،‬چی لەبارەوە‬ ‫بەالغەتی زمان بون‪ .‬هەر لێرەشدایە كە بگوترێت‌و بئافرێنرێت‪ ،‬لەراستیدا ئەوە‬ ‫سەید قوتب راشكاوانە دەڵێت‪( ،‬گەر تەنیا خــودی گوزارشتی (نەمریی)یە‬ ‫لەئاكامدا پیرۆزی هونەرو پیرۆزیی ئاین (خالدین فیها ابدا)و هیچی تر‪ ،‬واتە تەنیا‬ ‫بەیەك بگەن‪ ،‬ئەوا ئەوە ئەنجامێكە كەمن یەك چارمان هەیە ئەویش تێڕامانە لەم‬ ‫مەبەستم نەبوەو كاریگەریش نەبوم گوزارشتە تا خەیاڵ بڕ دەكات‌و تا توانا‬ ‫پێی‪ ،‬بەڵكو ئەمە تایبەتمەندییەكی بەشدەكات‌و تا تەمەن بوار دەدات!!‪.‬‬ ‫‪-2‬مــانــەوە لەدۆخێكدا كە نەمردنی‬ ‫حەشاردراوە لەسروشتی ئەم قورئانەدا‪.‬‬ ‫لەكتێبی (مشاهد القيامة في القرآن) بـــــەدوادا دێـــت‌و نــەســزاكــەشــی كــەم‬ ‫ەكەیدا‪ ،‬كۆتایی پێشەكیەكەی ‪( :‬فإذا دەكرێتەوە‪:‬‬ ‫(والذين كفروا هلم نار جهنم‪ ،‬اليقضى‬ ‫التقت يف النهاية قداسة الفن بقداسة الدين‪،‬‬ ‫فتلك نتيجة مل اقصد اليها ومل أتأثر بها‪ ،‬عليهم فيموتوا‪ ،‬والخيفف عنهم من عذابها)‬ ‫إمنا هي خاصة كامنة يف طبيعة هذا القرآن) فاطر) فاگر‪( ،36 ،‬واتە (ئەوانەش كە‬ ‫بێباوەڕ بون دۆزەخ هەیە بۆیان‪ ،‬بڕیاریان‬ ‫(‪.)8‬‬ ‫ئەم گوتەیەی سەید قوتب بەئاشكرا بەسەردا نادرێت بــەوەی كە بمرن (و‬ ‫ئەوە دەگەیەنێت كە پیرۆزیی قورئان رزگاریان بێت)‪ ،‬سزاكەشی سوكنا بێت‬ ‫بەپیرۆزیی هونەرەوە بەندەو گەر هونەر لەسەریان)‪.‬‬

‫نـــەمـــردن دێـــــت‌و ئـــازارەكـــەیـــان‬ ‫لــەكــۆڵــبــكــاتــەوە‪ ،‬ن ــە ئـــازارەكـــەش‬ ‫كەمدەبێتەوە! نەهەرگیز كۆتایی دێت‌و‬ ‫نەبۆ ساتێكیش رادەگیرێت!‬ ‫(ونادوا يا مالك ليقض علينا ربك‪ ،‬قال‬ ‫انكم ماكثون)‪ ،‬الــزخــرف‪ ،77 ،‬واتــە‪:‬‬ ‫(هــاوار دەكــەن ئــەی سەرپەرشتیاری‬ ‫دۆزەخ‪ ،‬دەبــا خــواكــەت بمانكوژێت‌و‬ ‫لەناومانبەرێت! (ئەویش دەڵێت‪ :‬ئێوە‬ ‫هەر دەمێننەوە (واتە بــەردەوام‌و بۆ نا‬ ‫كۆتا!)‪.‬‬ ‫واتــە دۆزەخێك‌و جــۆرە مانەوەیەكە‬ ‫كە نەهیچ بەهاو مانایەكی ژیانی تێدایە‪،‬‬ ‫نەمردنیشە بەمانای كۆتاییهاتن‌و بڕانەوە!‬ ‫(الیموت فیها والیحیی) ‪ :‬نەدەمرێت‬ ‫تێیدا‪( ،‬لەو ئاگرەدا)‌و نەدەژی ‪ .‬األعلى‪،‬‬ ‫‪ :13‬طه‪.74 /‬‬ ‫‪-3‬فراوانیی بێسنوری دۆزەخ‌و‬ ‫پڕنەبونی‪-:‬‬ ‫(يوم نقول لجهنم هل امتألت؟!وتقول‬ ‫هل من مزيد)؟! ق‪ :30/‬لەرۆژێكدا كە‬ ‫بەدۆزەخ دەڵێین‪ :‬ئایا پڕ بویت؟! ئەویش‬ ‫دەڵێت‪ :‬ئایا خەڵكی زیاتر نیە؟!‬ ‫وەك دیارە لەالیەكەوە لێرەدا پرسیار‬ ‫لەدۆزەخ دەكرێت‪ ،‬ئەویش دێتە گۆ! واتە‬ ‫پرسیاركردن لەبونەوەرێكی بێگیان‪‌،‬و‬ ‫هاتنە وەاڵمی ئەو بێگیانەش! كە ئەم‬ ‫وەاڵمەی دۆزەخ گوزارشتە لەبێسنورێتی‬ ‫روبەرەكەی‌و گەورەیی ئاگرەكەی ناوی كە‬ ‫هەرگیز پڕبونی نییە!‬ ‫قسەكردنی ئاگرێكی ئەوەندە گەورەو‬ ‫بێسنورو بەهێزیش بەمشێوەیە‪ ،‬كتومت‬ ‫ئاژەڵێكی دڕندەی یەكجار زەبەالح دێنێتە‬ ‫بــەر خەیاڵی مــرۆڤ كە هەمو شتێك‬ ‫هەڵدەلوشێت‌و هێشتا هەر برسیەتی!‬ ‫ئاژەڵێك كە نە لەئەفسانەكاندا‌و نە‬ ‫لەفیلمە سینەماییەكاندا هەیە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەوانیشدا وێنا ناكرێت‪ ،‬واتە ئەفسانەش‬ ‫دەرەقەتی وێناكردنی نایەت!‬

‫دۆزەخ‌وەك بابەتێكی نامەئلوف‪ ،‬پێویستی بەوەیە‬ ‫ێ‬ ‫سیفەتی ئەفسانەیی بدرێتە پاڵ‪ ،‬ئەفسانەش بەب ‌‬ ‫زمانی مەجاز گوزارشتی لـێناكرێت‪ ،‬لەبەر ئەوە كۆی‬ ‫بابەتەكە لەسەر هونەری رەوانبێژی‌وەستاوە‪ ،‬بەو پێیەی‬ ‫وێناكردنی هونەرییانەی زمان لەسەر بەالغەت بەندە‬

‫‪-5‬شایەتیدان‌و قسەی گوێ‌‌و چاو‌و‬ ‫پێست!‬ ‫(ي��وم ُيشر اع��داء اهلل الـى النار فهم‬ ‫ي��و َزع��ون‪ .‬حتى اذا جاؤها شهد عليهم‬ ‫مسعهم و ابصارهم و جلودهم مبا كانوا‬ ‫يعملون‪ .‬وقالوا جللودهم مل شهدمت علينا؟‬ ‫قالو‪ :‬انطقنا اهلل الذي انطق ّ‬ ‫كل شيء‪،)...‬‬ ‫فصلت‪ .21-19 :‬واتـــە‪ :‬رۆژێـــك كە‬ ‫دوژمنانی خوا بەرەو ئاگر كۆدەكرێنەوە‌و‬ ‫لێدەخوڕدرێن‪ ،‬هەتا كاتێك دەگەنە الی‬ ‫ئاگرەكە گوێیان‌و چــاویــان‌و پێستیان‬ ‫شایەتییان لــەســەر دەدەن بــەوەی‬ ‫دەیانكرد‪ ،‬بەپێستی خۆشیان دەڵێن‪:‬‬ ‫ئەوە بۆ شایەتیتان لەسەرداین؟ دەڵێن‪:‬‬ ‫ئەو خوایە ئێمەی خستە قسەكردن كە‬ ‫هەمو شتێكی هێناوەتە گۆ‪.)...‬‬ ‫هــەر چــەنــدە قسەكردنی گوێچكەو‬ ‫چـــاویـــش زۆر ســـەیـــرو نــامــۆیــە‪،‬‬ ‫بـــەاڵم قــســەكــردنــی پێست نــامــۆتـر‌و‬ ‫چاوەرواننەكراوترە‪ ،‬لەو روانگەیەوە كە‬ ‫ئەگەر گوێچكەو چاو تاوان ئەنجامبدەن‌و‬ ‫ێ‬ ‫تاوانەكانیشیان ئاشكرا بێت‪ ،‬ئەی دەب ‌‬ ‫تاوانی پێست چی بێت؟!!‬ ‫‪-6‬رقهەستانی دۆزەخ‪:‬‬ ‫متيز ِ َم��ن الغيظ) الملك‪،8 ،‬‬ ‫(تكا ُد َّ‬ ‫لەرقاندا خەریكە شەقبەرێت! لەوانەیە‬ ‫مرۆڤ لەئاژەڵێكی بچكۆلەش بترسێت‬ ‫ێ‬ ‫كاتێك كە زۆر توڕە دەبێت‪ ،‬ئەی دەب ‌‬ ‫تــوڕەبــونــی ئاگرێك كــە لــەگــەورەیـی‌و‬ ‫هێزدا بێسنور بێت چۆن بێت؟! ئەمە‬ ‫لــەالیــەكــەوە‪ ،‬لــەالیــەكــی دیــكــەشــەوە‬ ‫(توڕەبون) سیفەتی بونەوەری زیندوە‪،‬‬ ‫بەو پێیەی گوزارشتە لەغەریزەیەك‌و‬ ‫لەدۆخێكی دەرونیی كە بێگیان نابێت‬ ‫بەخاوەنی‪ ،‬لێرەشدا دیسان دۆزەخ وەك‬ ‫ئاژەڵێكی بێئەندازە گــەورەو بەهێزو‬ ‫ترسناكی ئەفسانەیی توڕە دەبێت!‬ ‫كــەواتــە دۆزەخ ‌وەك بابەتێكی‬ ‫نامەئلوف‪ ،‬پێویستی بەوەیە سیفەتی‬ ‫ئەفسانەیی بدرێتە پــاڵ‪ ،‬ئەفسانەش‬ ‫ێ زمانی مەجاز گوزارشتی لـێناكرێت‪،‬‬ ‫بەب ‌‬ ‫لــەبــەر ئ ــەوە كــۆی بابەتەكە لەسەر‬ ‫هونەری رەوانبێژی‌وەستاوە‪ ،‬بەو پێیەی‬ ‫وێناكردنی هونەرییانەی زمــان لەسەر‬ ‫بەالغەت بەندە‪.‬‬ ‫پەراوێزەكان‪:‬‬ ‫‪-1‬حممد ف��ؤاد عبدالباقي‪ ،‬املعجم املفهرس‬ ‫أللفاظ القرآن الكريم‪ ،‬دار البشائر‪ ،‬بريوت‪ ،‬ط‪،1‬‬ ‫‪ ،2012‬ص‪.250-248‬‬ ‫‪-2‬العالمة الراغب األصفهانى‪ ،‬مفردات الفاظ‬ ‫القرآن‪ ،‬حتقيق صفوان عدنان داودي‪ ،‬دار القلم‪،‬‬ ‫دمشق‪ ،‬ط‪ ،2012 ،5‬ص‪.242‬‬ ‫‪-3‬هەمان سەرچاوە‪.‬‬ ‫‪ -4‬هەمان سەرچاوە‪.‬‬ ‫‪ -5‬هەمان سەرچاوە‪.‬‬ ‫‪-6‬اآللوسي‪ ،‬روح املعاني‪ ،‬مؤسسة الرسالة‪،‬‬ ‫‪ ،2010‬اجمللد‪ ،29‬ص‪.291‬‬ ‫‪-7‬اب��و هالل العسكري‪ ،‬الفروق اللغوية‪ ،‬دار‬ ‫الكتب العلمية‪ ،‬بريوت‪ ،2010 ،‬ص‪.348-347‬‬ ‫‪-8‬سيد قطب‪ ،‬مشاهد القيامة يف القرآن‪ ،‬دار‬ ‫الشروق‪ ،‬القاهرة‪ ،‬ط‪ ،2004 ،15‬ص‪.12‬‬

‫ذمارة (‪ )234‬دوشةممة ‪2015/2/2‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫دەربارەى چەمكی شـۆڕش‬ ‫تێڕوانینێکی فەلسەفی‬

‫فلێكس گیلبەرت‬ ‫و‪ :‬بەڵێن محەمەد ‬ ‫بەشی یەكەم‬ ‫زاراوەی "شۆڕش" (‪،)Revolution‬‬ ‫گوزارشت لە دوو واتا دەكات‪ :‬گۆڕانكاری‬ ‫لە بزووتندا‪ ،‬ئەو بزووتنەی بۆ پنتە‬ ‫سەرەتاییەكەی دەگەڕێتەوە‪ .‬لە تێگەی‬ ‫مۆدێرنی شــۆڕشــدا‪ ،‬كە لە سەردەمی‬ ‫شۆڕشی فەرەنسییەوە هاتۆتە ئاراوە‪،‬‬ ‫واتـــای گـــۆڕان‪ ،‬كــە هــاوشــانــە لەگەڵ‬ ‫بزووتنێكی بەرەوپێش‪ ،‬بەسەریدا سەروەر‬ ‫بووە‪ .‬بەاڵم سەرباری ئەم وێناكردنەش‪،‬‬ ‫هێشتا چەندین ریشەی تێگە كۆنەكە‪،‬‬ ‫كە تێیدا رەهەندی خولگەیی بەسەر‬ ‫زاراوەكــــــەدا ســــەروەر بـــوو‪ ،‬بــەرچــاو‬ ‫دەكەوێت‪ .‬ئەم شتەش‪ ،‬ناچارمان دەكات‬ ‫بە وردی خەریكی رەوتی وەرچەرخانی‬ ‫ئەم بیرە بین بەدرێژایی سەدەكانی نێوان‬ ‫رێنیسانس و شۆڕشی فەرەنسی‪.‬‬ ‫‪ .1‬بیری شۆڕش لەسەرەتاكانی مێژووی‬ ‫مۆدێرنی ئەوروپادا‬ ‫‪ Revolutio‬زاراوەیــەكــی التینی‬ ‫كۆنە و ئاماژە بە بزووتنێك دەكات لە‬ ‫پنتێكەوە بۆ پنتێكی دیكە‪ .‬ئەم زاراوەیە‬ ‫هــەرچــەنــدە لــە نووسینەكانی سانت‬ ‫ئۆگۆستینۆس و چەندانی دیكەیشدا‬ ‫بەكارهاتووە‪ ،‬بەاڵم زاراوەیــەك نەبووە‬ ‫زۆر بەكارهاتبێت‪.‬‬ ‫نــووســەرە سیاسییە گــەورەكــانــی‬ ‫جیهانی كــۆن ســوودیــان لــەو زاراوەیــە‬ ‫یاخود گوزارشتە وەرنــەگــرتــووە‪ ،‬كە‬ ‫پەیوەندیی بە تێڕوانینەكەی ئێمەوە‬ ‫هەیە لەبارەی "شۆڕش"‪ .‬بە گشتی ئەوان‬ ‫روویاندەكردە واژەی یاخیبوون دژ بە‬ ‫حاكمان ("ئاپاناستاسیس"‪ :‬هیرۆدۆتس‪،‬‬ ‫تــۆســیــدیــدس)‪ ،‬گــۆڕیــنــی دەســتــوور‬ ‫("میتابۆلە پۆلیتێیاس"‪ :‬پالتۆن‪،‬‬ ‫ئەریستۆتێلیس)‪ ،‬خەڵكی خوازیاری‬ ‫شتە تــازەكــان ("كــۆپــیــدۆس ریــرۆم‬ ‫نۆڤارۆم"‪ :‬سیسەرۆن)‪ ،‬بەاڵم سەرباری‬ ‫ئەمانە‪ ،‬جیهانیان وەكو شتێكی هەمیشە‬ ‫لەجوڵەدا دەبینی و گریمانەی ئەوەیان‬ ‫دەكرد مانەوەی دەستەاڵتدارێتییەك و‬ ‫چاالك یاخود ناچاالكی دەستوورەكان‪،‬‬ ‫پەیوەندی بە سیفەتە مرۆییەكانەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬نەك رێوشوێنە دامەزراوەییەكان‪.‬‬ ‫ژمـــارەی رێوشوێنە دامـــەزراوەیـــی و‬ ‫دەزگاییەكان كــەم و ســنــووردار بوو‪،‬‬ ‫و هەموو ئەم رێوشوێنانە دەكرا تەواو‬ ‫و بێ كەموكورتی بن‪ ،‬بــەاڵم الوازییە‬ ‫مرۆییەكان‪ ،‬وایدەكرد داڕمان و لەنێچوونی‬ ‫ئەوانە‪ ،‬تا ئاستێك‪ ،‬شتێكی شیاو بێت‪.‬‬ ‫كەوتن و داڕمــان لە پاشایەتییەوە بۆ‬ ‫ستەمكاری‪ ،‬دیارترین نموونەی وەها‬ ‫كەوتنێك بــوو‪ .‬پۆلیبیۆس دەیگوت‬ ‫تێپەڕین لە فۆرمێكی یاسایی حكومەتەوە‬ ‫بۆ فۆرمێكی دیكە‪ ،‬بریتییە لە خوالنەوە‬ ‫("ئاناكوكلۆسیس")‪ ،‬ئەمەش تێپەڕینە‬ ‫لە رەوشی سروشتییەوە بۆ پاشایەتی‪،‬‬ ‫لە پاشایەتییەوە بۆ ستەمكاری‪ ،‬لە‬ ‫ستەمكارییەوە بۆ ئەریستۆكراتی‪ ،‬لە‬ ‫ئەریستۆكراتییەوە بۆ ئۆلیگارشی‪ ،‬لە‬ ‫ئۆلیگارشییەوە بۆ دێمۆكراسی و لە‬ ‫دێمۆكراسییەوە بۆ ئانارشی‪ ،‬كە ئەمەش‬ ‫لە راستیدا‪ ،‬گــەڕانــەوەیــە بۆ رەوشــی‬ ‫سروشتی‪ ،‬بەمجۆرە‪ ،‬خوالنەوەكە لە‬ ‫سەرەتاوە دەستپێدەكاتەوە‪ .‬ئەم تیۆریی‬ ‫خوالنەوەیە‪ ،‬رۆڵێكی گرنگی بــووە لە‬ ‫مێژووی بیری سیاسییدا‪ ،‬بەتایبەتیش لە‬ ‫مێژووی بیری شۆڕشدا‪ .‬بەاڵم هەرچۆنێك‬ ‫بێت‪ ،‬لەبەر ئەوەی لە روانگەی كالسیكدا‪،‬‬ ‫سیفەت و تایبەتمەندییەكانی مرۆڤ‪-‬‬ ‫ئاكاربەرزی و ئاكارنزمی‪-‬تەنها بریتین‬ ‫لە هێزە بزوێنەرەكان لە خوالنەوەی‬

‫سەرهەڵدانی شۆڕش لە سەدەی هەژدەهەمدا‬

‫مێژووی سیاسییدا و هاوكات چونكە ئەم‬ ‫تیۆرییە كالسیكییانە بەند نین لەسەر‬ ‫ئەم گریمانەیەی نۆرمە باوەكان بوونیان‬ ‫هەیە‪ ،‬كە ببێتە هۆكاری گەرەنتیكردنی‬ ‫سیستەمێكی پایەدار لە ژیانی سیاسیی‬ ‫و كۆمەاڵیەتیدا‪ ،‬ئــەوا بیری سیاسیی‬ ‫كالسیك بــەدەرە لە توخمی زاراوەی‬ ‫"شۆڕش"‪.‬‬ ‫زاراوەی "شـــــۆڕش" لــە كــۆتــایــی‬ ‫سەدەكانی نــاوەڕاســتــدا بەكارهێنرا‪.‬‬ ‫ئەم زاراوەیــە لە فۆرمە ئیتالییەكەیدا‬ ‫بــەهــۆی‬ ‫(‪،)rivoluzione‬‬ ‫مێژوونووسانی سەردەمی رێنیسانس‪-‬‬ ‫گیۆچیاردینی‪ ،‬ماكیاڤێللی‪ ،‬ناردی‪ -‬بۆ‬ ‫باسكردن لــە رووداوە سیاسییەكان‬ ‫بەكارهێنرا‪ .‬لە نووسراوەكانی ئەواندا‪،‬‬ ‫‪ rivoluzione‬بــریــتــی بـــوو لە‬

‫زاراوەیە بەكاردەهێنران‪ .‬هۆكارەكەیشی‪،‬‬ ‫دەركــەوتــنــی ئــەم زاراوەیـــە بــوو وەكو‬ ‫بەرهەمێك‪ ،‬كە كۆپەرنیكۆس تێیدا‬ ‫تیۆرییەكەی خــۆی لــەبــارەی بزووتنی‬ ‫ئەستێرەكانەوە خستەڕوو‪ :‬خوالنەوەی‬ ‫ئــاســمــانــی ه ــەس ــارەك ــان (‪.)1543‬‬ ‫زاراوەكـــانـــی وەكــو ‪ revolving‬و‬ ‫‪ ،revolution‬هێشتاش بریتین‬ ‫لەو زاراوە تەكنیكییانەی لە بوارەكانی‬ ‫ئــەســتــێــرەزانــی و گــەردوونــنــاســیــدا‬ ‫بەكاردەهێنرێن و ئاماژە بە بزووتنی‬ ‫خولگەیی هەسارەكان و پەیوەندیی‬ ‫كاتەكی ئــەوان بەرانبەر بە یەكتری‬ ‫دەكەن‪ .‬لە سەدەی شازدەهەمدا شتێكی‬ ‫سروشتی بوو ئەگەر واژەیەكی پەیوەست‬ ‫بە بزووتنە ئاسمانییەكان بۆ وەسفكردنی‬ ‫بزووتنە سیاسییەكان لەسەر زەوی بەكار‬

‫زاڵ بــێــت‪ .‬گــریــمــانــەی ســەرەكــی لە‬ ‫سەدەكانی ناوەڕاستدا‪ ،‬كە نموونەیەك‬ ‫بوونی هەیە و ئەوەش دەبێتە هۆكاری‬ ‫گەرەنتیكردنی جێگیری و بەردەوامی‬ ‫سیستەمی كۆمەاڵیەتی‪ :‬پاشایەتییەكی‬ ‫پشت بەستوو بە كۆمەڵگەیەكی رێكخراو‬ ‫لەسەر بنەمای هیرارشییەت (سیلسیلەی‬ ‫مەراتب)‪ .‬پێویستە بەپێی ئەم نموونەیە‪،‬‬ ‫فەرمانڕەوایی بەسەر هەموو واڵتێكدا‬ ‫بكرێت و بەڕێوەببرێت‪ .‬نائارامی و‬ ‫ئاشووبەكان‪ ،‬دەرەنجامی كەموكورتی‬ ‫یاساكانن‪ .‬ئەگەر حاكم یاسا پشتگوێ‬ ‫بــخــات‪ ،‬ئــەوا دەبــێــت بــە ستەمكار و‬ ‫راوەستان دژ بەم حاكمە‪ ،‬كارێكی رەوا‬ ‫و رێگەپێدراو دەبــێــت‪ ،‬تەنانەت ئەم‬ ‫دژوەستانەوەیە وەكو ئەركێك ئەژمار‬ ‫دەكرێت‪.‬‬

‫ئیپمراتۆرییەتەكان و سەردەمەكانی‬ ‫دەســـەپـــانـــد و هـــیـــواو ئــــــارەزووە‬ ‫هەمیشەییەكان‪ ،‬كە لە سەردەمی یواخیم‬ ‫فلۆریسییەوە تا ســەردەمــی ریفۆرمی‬ ‫ئایینی بیری ئایینی ئەوروپای پڕكردبوو‪،‬‬ ‫گیانێكی تــازەی بە بیری گەیشتنێكی‬ ‫یەكالییكەرەوە بــە قۆناغی كۆتایی‬ ‫دەبەخشی‪ .‬بەاڵم بەر لە گەیشتنی ئەم‬ ‫ســەردەمــە زێڕینە‪ ،‬كە بانگەشەی بۆ‬ ‫شوێنی بەر لە دابەزینی ئادەم دەكرد‪،‬‬ ‫ملمالنێی كۆتایی نــێــوان پەیڕەوانی‬ ‫مەسیح و لەشكرەكانی دژەمەسیحی (یان‬ ‫دەجال) لەخۆدەگرت‪ .‬سەركەوتن تەنها‬ ‫بە شێوەیەك شیاو بوو‪ ،‬كە مرۆڤەكان‬ ‫دژ بە داب و نەریت و یاسا خــراپ و‬ ‫ناشرینەكان رابپەڕن‪ ،‬كە بە دزییەوە‬ ‫هاتبوونە نێو ژیانی كۆمەاڵیەتییەوە و‬

‫زاراوەی «شۆڕش» (‪ ،)Revolution‬گوزارشت لە دوو واتا دەكات‪ :‬گۆڕانكاری‬ ‫لە بزووتندا‪ ،‬ئەو بزووتنەی بۆ پنتە سەرەتاییەكەی دەگەڕێتەوە‪ .‬لە تێگەی‬ ‫مۆدێرنی شۆڕشدا‪ ،‬كە لە سەردەمی شۆڕشی فەرەنسییەوە هاتۆتە ئاراوە‪ ،‬واتای‬ ‫گۆڕان‪ ،‬كە هاوشانە لەگەڵ بزووتنێكی بەرەوپێش‪ ،‬بەسەریدا زاڵ بووە‬ ‫ئاماژەكردن بە هاتنەئارای جۆرێك ئاشووب‬ ‫و تێكدانی رەوشی سیاسیی یان گۆڕانی‬ ‫دەستەاڵتدارێتی‪ ،‬بەبێ ئەوەی هیچجۆرە‬ ‫گوزارشتێكی لەبارەی سەركەوتن‪ ،‬بەها‪،‬‬ ‫داخوازی‪ ،‬تایبەتمەندی یان ئامانجی وەها‬ ‫تێكدان یاخود گۆڕانێكی تێدا بێت‪ .‬ئەم‬ ‫زاراوەیــە‪ ،‬زاراوەیەكی پاسیڤ و تەواو‬ ‫وەسفی بوو‪ ،‬لەگەاڵ هاوواتاكانی وەكو‬ ‫‪( tumulto‬یاخیبوون یان كودەتا)‪،‬‬ ‫‪( mutazione‬پارچەپارچەكردن) و‬ ‫‪( moto‬بزووتنەوە)دا بەكاردەهێنرا‪.‬‬ ‫بەاڵم لە رەوتی سەدەی شازدەهەمدا‪،‬‬ ‫زاراوەی شۆڕش واتا و پێكهاتەی تایبەت‬ ‫بەخۆی وەرگرت و بەمجۆرە‪ ،‬جیابووەوە‬ ‫لەو زاراوانەی پێشووتر بەهاوواتای ئەم‬

‫بهێنرێت‪ .‬باوەڕی گشتی و تا ئاستێك‬ ‫هەموویی بە ئەستێرەزانی و ئەسترۆلۆژیی‬ ‫ئەم گریمانەیەی دەسەپاند‪ ،‬كە بزووتنی‬ ‫ئەستێرەكان بەرانبەر و هاوتایە لەتەك‬ ‫رووداوە سیاسیی و كۆمەاڵیەتییەكان‪.‬‬ ‫شۆڕشەكان لەسەر زەوی‪ ،‬وێنەدانەوەی‬ ‫شۆڕشەكان بوون لە ئاسمان‪.‬‬ ‫بەاڵم پێویستە ئاماژە بەوەش بكەین‪،‬‬ ‫كە زاراوەی ‪ – revolution‬لەبەر‬ ‫ئەوەی هەم گوزارشتی لە بزووتن و هەم‬ ‫گوزارشتی لە گەڕانەوە بۆ پنتی دەرچوون‬ ‫دەكرد – بەتایبەتی زاراوەیەكی گونجاو‬ ‫بوو بۆ وەالنانی ئەو كێشە و گرفتانەی‪،‬‬ ‫كە بیری سیاسیی سەدەكانی ناوەڕاست‬ ‫توانستی ئـــەوەی نــەبــوو بەسەریاندا‬

‫بـــەاڵم ســەپــانــدنــی سیستەمێكی‬ ‫كۆمەاڵیەتی جێگیر و پــایــەدار‪ ،‬لەو‬ ‫جیهانەی تێیدا چەندین گۆڕانی گەورە‬ ‫دەركەوتبوون‪ ،‬بەتایبەت لە كۆتاییەكانی‬ ‫ســەدەكــانــی نــاوەڕاســتــدا‪ ،‬بەشتێكی‬ ‫ناراستبین و ناڕیالیستانە دادەنـــرا‪-‬‬ ‫بەتایبەت گــۆڕانــە گــەورەكــانــی وەكــو‬ ‫كۆكردنەوەی سامان‪ ،‬سێنترالیزەكردنی‬ ‫دەستەاڵتی سیاسیی و فۆرمی تازەی‬ ‫دامەزراوە سوپاییەكان‪ .‬بیری مەسیحی‪-‬‬ ‫لەوانەیە دروستتر بێت ئەگەر بڵێین‬ ‫میراتی یەهودی لە بیری مەسیحیدا‪-‬‬ ‫وەكو جۆرێك گۆڕان و بزووتن لە ژیانی‬ ‫كۆمەاڵیەتیدا‪ ،‬بە فەرمی ناسرا بوو‪.‬‬ ‫بیری مەسیحی‪ ،‬بەروودوویی (توالی)‬

‫پێویستبوو دامەزراوەكان بۆ فۆرمە كۆنتر‬ ‫و باشترەكانیان بگەڕێننەوە‪ .‬بەساناهی‬ ‫دەتوانین ببینین چۆن بیری شۆڕش‪،‬‬ ‫كە هەڵگری هــەردوو توخمی بزووتن‬ ‫و گەڕانەوە بۆ سەرەتا بوو‪ ،‬دەیتوانی‬ ‫لە بیری كۆمەاڵیەتی مەسیحیدا ببێتە‬ ‫پردێك بۆ پەڕینەوە لە دژبــەری نێوان‬ ‫سەپاندنی نۆرمێكی باو و وەرچەرخان‬ ‫رووەو سەردەمی زێڕین و بااڵ‪.‬‬ ‫لە ســەدەی شــازدەهــەمــدا‪ ،‬زاراوەی‬ ‫"شـــۆڕش" تەنها بــەم هــۆیــەوە بــرەوی‬ ‫پەیدا نەكرد‪ ،‬كە لەتەك فۆرمی بیری‬ ‫مەسیحیدا گونجاوبوو‪ ،‬بەڵكو هۆیەكی‬ ‫دیكەیشی هەبوو‪ ،‬ئەویش بریتی بوو‬ ‫لــەوەی زاراوەی شــۆڕش لەتەك ئایدیا‬

‫هیومانیستییەكانیشدا گونجاو بوو‪،‬‬ ‫كە بیری سیاسیی كالسیكیان زیندوو‬ ‫كــردبــووەوە‪ .‬ئایدیای شــۆڕش دەبــوو‬ ‫وەكو چوارچێوەیەكی گشتگیر لەبەرچاو‬ ‫بگیرێت‪ ،‬كە لەتەك بیری خولگەیی‬ ‫نــووســەرە سیاسییە كالسیكییەكان‬ ‫گونجاو بێت‪.‬‬ ‫ئــاشــكــرایــە یــەكــێــك ل ــە هــۆكــارە‬ ‫سەرەكییەكانی سوودوەرگرتن لە زاراوەی‬ ‫"شۆڕش" لە زاراوەكانی بیری سیاسییدا‪،‬‬ ‫بریتی بوو لە نەرمینواندنی ئەم زاراوەیە‪.‬‬ ‫زاراوەی "شۆڕش" ئامادەیی فرەواتایی‬ ‫وەها وێنەیەكی هەمەجۆری هەبوو‪ ،‬كە‬ ‫نووسەران بە بیروبۆچوونی جۆراوجۆرەوە‬ ‫دەیــانــتــوانــی لـــەبـــارەی راڤــەكــردنــی‬ ‫گــۆڕانــكــاریــیــەوە ســوود لــەو زاراوەیـــە‬ ‫وەربگرن‪ .‬بۆ تێگەیشتن لەو رۆڵەی بیری‬ ‫سیاسیی لە زمانی سیاسییدا هەیبووە‪،‬‬ ‫زۆر گرنگە ئەوەمان لەیاد بێت‪ ،‬كە واتای‬ ‫ئەم زاراوەیــە لە بنەڕەتەوە لە ئاماژە‬ ‫كردنەوە بۆ گۆڕانی حكومەت تێدەپەڕێت‬ ‫و بە بــاوەڕی وەرچەرخانی سیاسیی‬ ‫و خولگەیی دەگـــات بەپێی رێبازی‬ ‫تیۆلۆژیی‪.‬‬ ‫لــە زاراوە سیاسییەكانی ســەدەی‬ ‫حەڤدەهەمدا بەكارهێنانی زاراوەی‬ ‫"شـــۆڕش" گرنگییەكی زۆر و گشتی‬ ‫پــەیــداكــرد‪ ،‬بــەتــایــبــەت ئـــەو كــاتــەی‬ ‫رووداوەكانی ئینگالند‪-‬كە ئێمە هەنوكە‬ ‫پێیدەڵێین شۆڕشی ئینگالند‪ -‬پێویستی‬ ‫بە لێكۆڵینەوە و هەڵسەنگاندن هەبوو‪.‬‬ ‫زاراوەی شۆڕش هەم بۆ وەسفكردن و‬ ‫هەمیش بۆ راڤەكردنی ئەم رووداوانــە‬ ‫بەكارهێنرا‪ .‬لەو مانیفستۆ فەرمییانەی‬ ‫تێیدا چارلزی دووەم روانگەكانی خۆی‬ ‫لــەبــارەی گــەڕانــەوەی بۆ ئینگالند لە‬ ‫ساڵی ‪ 1660‬بۆ گوتەبێژی ئەنجوومەنی‬ ‫گشتی‪ ،‬لۆرد مایۆر و ئالدەرمەن ئاوالندن‪،‬‬ ‫خستبووەڕوو‪ ،‬باس لەو "شۆڕشە زۆر‬ ‫و قــواڵنــە" دەكـــات‪ ،‬كــە لــە ئینگالند‬ ‫دەستیپێكردبوو (بگەڕێوە بۆ كتێبی‬ ‫شازدەهەمی مێژووی شۆڕش‪ ،‬نووسینی‬ ‫كــارنــدۆن)‪ .‬ئەمە ئاماژەیەكی تــەواو‬ ‫راستبیانە و تا ئەندازەیەك ئاماژەكردن‬ ‫بوو بەو گۆڕانە حكومەتییە زۆرانــەی‬ ‫لە بیست ساڵی پێشوودا لە ئینگالند‬ ‫روویدابوو‪ ،‬بەاڵم زۆری دیكەیش زاراوەی‬ ‫"شۆڕش"یان بەكاردەهێنا‪ ،‬بەهۆی ئەوەی‬ ‫دەیانگوت ئەم زاراوەیە هەڵگری جۆرێك‬ ‫شرۆڤەكردنە بۆ هۆكاری روودانــی ئەم‬ ‫گۆڕانكارییانە‪ .‬ئەم ئایدیایە خزمەتی‬ ‫بە تێگەیشتنێكی روونتری ئەو هێزانە‬ ‫دەكرد‪ ،‬كە رەوتی مێژوویان دیاریدەكرد‪.‬‬ ‫بە تێڕوانینی كالرندۆن‪ ،‬ئەم رووداوانــە‬ ‫هێمایان بۆ ئەوە دەكرد‪ ،‬كە بزووتنەوە‬ ‫سیاسییەكان بەندن لەسەر بزووتنەوە‬ ‫هەسارەییەكان‪" :‬بزووتنەوەكانی ئەم‬ ‫بیست ســاڵــەی رابـــــوردوو‪ ...‬بەهۆی‬ ‫كاریگەربوونێكی شووم بە ئەستێرەیەكی‬ ‫پیس و ناشرین هاتۆتەئاراوە"‪ .‬هۆبز‬ ‫ئەم رووداوانـــەی بە شایەتی دروستی‬ ‫تیۆریی خولگەیی زانستە سیاسییەكانی‬ ‫كــاســیــك دەبــیــنــی‪" :‬مـــن لــە وەهــا‬ ‫شۆڕشێكدا‪ ،‬بزووتنەوەیەكی خولگەیی‬ ‫لە دەستەاڵتدارێتی حكومەتیدا‪ ،‬واتا‬ ‫دوو داگیركاری تاج و تەختی پاشای‬ ‫رەحمەتی لەالیەن كوڕەكەیەوە دەبینم‪.‬‬ ‫چونكە دەستەاڵتی حكومەتییانە‪...‬‬ ‫لە چارلزی یەكەمەوە گــوازرایــەوە بۆ‬ ‫پەرلەمانی ماوەدرێژ‪ ،‬لەویشەوە بۆ رامپ‪،‬‬ ‫لە رامپەوە بۆ ئۆلیڤەر كرۆموێل‪ ،‬پاشان‬ ‫لە ریچارد كرۆموێلەوە بۆ رامپ‪ ،‬دواتر بۆ‬ ‫پەرلەمانی ماوەدرێژ‪ ،‬و دواتریش بە پاشا‬ ‫چارلزی دووەم گەیشت‪ ،‬كە سااڵنێك‬ ‫دەســتــەاڵت لــەالی ئــەو جێگیر بــوو"‪.‬‬ ‫(هۆبز‪ ،‬بەهیموت‪ ،‬كۆتایی گفتوگۆی‬ ‫چوارەم)‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )234‬دوشةممة ‪2015/2/2‬‬

‫‪7‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫کۆتایی سەدەی ئەمریکانیزم وستراتیژی شێتایەتی‬ ‫کردووە‪ ،‬لەگەڵیدا کەنەدا وەک مۆدێلی‬ ‫دووهەمی ئەمریکانیزم سەرەتا چووە‬ ‫نێو ئەم پەیماننامەیەوە‪ ،‬بەاڵم لەدوایدا‬ ‫هـــاتـــەدەرەوە‪ .‬ئــاوەهــا مینتاوراسی‬ ‫ئەمریکانی بــەردەوامــە لەنمایشکردنی‬ ‫ماسولکە بەهێزەکانی‪.‬‬ ‫ئیسماعیل حەمەئەمین‬ ‫(ساڵڤۆی ژیژەک) پێیوایە سیاسەتی‬ ‫چیتر دۆالر وەك سەنتراڵی دونیا نەماوە هەڵلوشینی نەوتی کــەنــداو و عێراق‬ ‫وکاپیتالیزمی دیکە سەری هەڵداوە‪ ،‬ئەم دەرەنجامی ئەو نوقسانیە گەورەیەیە‬ ‫سەرمایەدارییە نوێیانە بیرمەندیکی وەک کە ئەمریکا لەبودجەی گشتیدا پێوەی‬ ‫سالڤۆی ژیــژەک بە(موڵتی کاپیتال) دەناڵێنێت‪ ،‬هەمیشە نەوتی ئەو ناوچەیە‬ ‫وەسفیان دەکات‪ .‬لەحەفتاکانی سەدەی بۆ ئەمریکا گەورەترین پــڕکــەرەوەی‬ ‫بیستەوە ئەم ئاژەڵە ئەفسانەییە‪ ،‬ئەم کەلێنی ئەو کەمهێنانی بوجەیە بووە‪.‬‬ ‫گابۆرە گڵۆباڵە ئەمریکانیە بەتەعبیری بەدیوێکی تــردا دەبێت ئەمریکا خۆی‬ ‫(ژیژەک)‪ ،‬ئەم (میناتاوراسە گڵۆباڵە) وەک (پارێزەری جیهان) لەقەڵەمبدات‪،‬‬ ‫لـــەدوای جــیــاکــردنــەوەی بــەهــای دۆالر وەک هێزێک کە ئاسایشی وەبەرهێنان‬ ‫بەپێوانەی ئاڵتون دەستپێدەکات و دەپـــارێـــزێـــت‪ ،‬ئـــەمـــەش بــۆئــەوەیــە‬ ‫ترسناک گەشەدەکات‪ .‬ئەمریکا خۆی زێدەبەهاکانی واڵتانی دیکە الی ئەو‬ ‫وەک سەنتەرێکی سەقامگیرکردنی وەربەربهێنرێتەوە‪ .‬دیارە واڵتانی دیکە‬ ‫ئابووری جیهان دەناسێنێت‪ ،‬هەمیشە بۆ ئەوە مامەڵەناکەن لەگەڵ ئەمریکادا‬ ‫دەیــەوێــت ئــەوە لە جیهان بگەیەنێت لەبەرئەوەی پێگەی ئابووری بەهێزە و‬ ‫کەسەقامگیری دونیا لەسەر قۆچی ئەو متمانەی ئابوریی هەیە‪ ،‬چونکە هێزی‬ ‫گامێشە ئەفسانەیەی ئەودا وەستاوە‪ ،‬دۆالر و ئابوریی ئەمریکا ئەو دڵنیاییە‬ ‫سالڤۆى ژیژەك لە خۆپیشاندانەكانى واڵ ستریت ‪ 2011‬نیۆرك‬ ‫دیارە ئەمە بۆئەوەیە نوقسانی بودجەی نابەخشێت پێیان‪ ،‬بەڵکو لەبەرئەوەیە‬ ‫خۆی بەهەڵلوشینی ملیارەها دۆالری کە ئەمریکا خۆی بەپارێزەری سیستەمى لەکێبڕکێدان ‪ ،‬بەمانای گەر نزیک بینەوە لێرەدا بە (ستراتیژی شێتایەتی) ناوزەدی‬ ‫جیهان نیشاندەدات و متمانەیان پێیەتی لەم تێزەی ژیژەک دەتوانین ئەوە بڵێین؛ بکەم‪ ،‬چونکە ژیژەک پێیوایە لەبەرامبەر‬ ‫واڵتانی دیکە پڕبکاتەوە‪.‬‬ ‫ئەم نوقسانییە گەورەیە لە بوجەی لەڕووی ئاسایشەوە‪ ،‬بەمانای ئەم متمانەیە کەسەرەتای کۆتایی کولتوری پۆپۆلیزمی ئــەم داڕمــانــە نوێیەی ئەمریکانیزمدا‪،‬‬ ‫ئەمریکیدا لە سیستەمى تەندروستی سروشتێکی ئایدۆلۆژی و میلیتاریستیی ئەمریکانی دەستیپێکردووە و لەگەڵیشیدا دونیای نوێ لەبەردەم زۆرانبازی ئەتۆمی‬ ‫وژیــانــی سەختی ئەمریکاییەکاندا هەیە نەک ئابووری‪ ،‬بەاڵم ئەمەش بە بنەما ئابووریەکانی بەرەو کشانەوە بۆ و بیرکردنەوەی ترسناکی دیکەدایە‪.‬‬ ‫ڕەنــگــیــداوەتــەوە‪ ،‬ژیــانــێــک لـــەڕووی ڕای (ساڵڤۆی ژیــژەک) ئەم متمانە و ناوەوەی خۆی هەنگاودەنێت‪ .‬بەگشتی بەوەی لەجیاتی جەنگی ساردی سەدەی‬ ‫خۆشگوزەرانیی کۆمەاڵیەتیەوە بەهیچ دەسەاڵتە‪ ،‬سەرەتای کۆتاییەکانی خۆی کــۆی ئــەم سیستەمە گڵۆباڵە چیتر بیستەم‪ ،‬ئێستا لەسەدەی بیست و یەکدا‬ ‫لەسێنترالیزەبوونی مۆدێلی سەرمایەداری جەنگی گەرمی ئەتۆمی دەست وەشێن‬ ‫شــێــوەیــەک لــەگــەڵ ژیــانــی ئــەوروپــاو ئاشکراکردووە ‪.‬‬ ‫یەکێک لەو هۆکارانەی ئەم سەرەتای ئەمریکایدا خــۆی بەرجەستە ناکات‪ ،‬چاوەڕێی فەوتاندنی ئەم گۆی زەویەیە‪.‬‬ ‫سکاندەناڤیا و سویسرا بەراورد ناکرێت‪.‬‬ ‫هــەر لــەبــەرئــەوەیــە ئەمریکا هەمیشە کۆتاییەی میناتاوراسی ئەمریکی ئەوەیە‪ ،‬بەڵکو بەشێنەیی خۆیان لەژێر چەتری گــەورەتــریــن هــێــزی ئــەتــۆمــی بــەڕای‬ ‫(ساڵڤۆی ژیژەک) ڕوسیایە وەک هێزێکی‬ ‫هەوڵدەدات خۆی وەک هێزێکی گەورە کەئەم مۆدێلە لەبەردەم کێبڕکێی مۆدێلی ئەمریکانزمدا دووردەخەنەوە‪.‬‬ ‫ژیژەک لێرەدا لەدایکبوونی هەرێم و گــەورە کە ستراتیژی ئەتۆمی نوێی‬ ‫نمایشبکات‪ ،‬وەک ئیمپراتۆریەتێکی گەورە دیکەی کاپیتالستی نوێدایە‪ ،‬لەبەردەم‬ ‫کەسەقامگیری و ئاشتیەوانی جیهان جۆرێکی دیکەی نیولیبراڵیزمی نوێدایە؛ ئێرایەکی نوێ دەبینێت‪ ،‬لەدایکبوونی لەبەرنامەی سەربازیدا پەیڕەودەکات‪.‬‬ ‫لەسەر شانی ئەو وەستاوە‪ .‬لەبەرامبەر بۆ نمونە ئەوروپا و ئاسیا و واڵتانی دونیایەکی نوێ و زەمەنێکی نوی بۆ گەر لەم گۆشەنیگایەی ڕوسیای نوێ‬ ‫ئەوەشدا میدیایەکی گەورەی هۆلیودی ئەمریکای التین و ئاسیا وچین و ڕووسیا جیهان‪ ،‬کە لە زۆرانبازییە نوێیەکانیدا بڕوانین‪ ،‬ئەوا زمانی (لێدان بەچەکی‬ ‫و "تــۆک شــۆ" و کۆمپانیای موزیکی جۆریکی دیکەی کاپیتالیزمی نوێیان جەنگە لــەگــەڵ تــیــرۆری ئیسالمی و ئەتۆمی) جارێکیتر لـــەدوای جەنگی‬ ‫جۆرێک لە ستایلی ژیان نمایشدەکەن بەرهەمهێناوەتەوە‪ ،‬کە لەگەڵ بەهاکانی داعشدا‪ ،‬ئەم دەستەوەستانە لوتکەی جیهانی دووهــەمــەوە دەبێتە زمانی‬ ‫کــەپــێــیــدەڵــیــن"ئــەمــریــکــان الیــــڤ"‪ ...‬خۆیاندا گونجاوە‪ .‬بەمانای (پۆست ئەو چیا سەهۆڵە غەمبارەیە کەدەتوانین زۆرانبازییەکانی ئەم دونیایە‪ .‬قەیرانی‬ ‫دەتوانم بەئاسانی ئەوەندە بڵێم؛ کەئەم ئەمریکانیزم) لــەبــەردەم دیاردەیەکی بەکۆتایی ئەمریکانیزم نــاوی بەرین‪ .‬ئۆکرانیا و داگیرکردنی بەشێک لەم‬ ‫ستایلە ئەمریکاییەى ژیان لەنمونەیەکی نوێیە کەئەویش سەنتراڵیزەبوونی ئەو دروستکردنی داعش و قاعیدە و پاشان واڵتە و پەیوەندیی ڕوسیا بەڕۆژهەاڵتی‬ ‫بچوکدا کورتبکەینەوە‪ ،‬بەوەی بۆئەبەد دەخاتە لەرزین‪ .‬ژیژەک پێیوایە دونیای لەدەست دەرچوونی ئەم هێزانە لەژێر ناوەڕاستەوە و کێشەی سوریا و عێراق‬ ‫بــەپــارەی مەمرەو مــەژی لەماگدۆنالد کــۆن و هێزە بــااڵدەســتــە دێرینەکان کۆنترۆڵی ئەمریکاییەکان‪ ،‬بەمانای و ئێران‪ ،‬ئەو خاڵە ترسناکەن کە ئەم‬ ‫کاربکەیت و دەشبێت بەختەوەربیت‪ ،‬و مۆدێلە نوێیەکان لــەزۆرانــبــازی و لەدەست دەرچوونی منداڵەکانی دوێنێ گۆی زەوییە دەخاتە بەردەم هەڕەشەی‬ ‫بــەردەوام سوعبەت بکەیت وپێبکەنیت دەرکــەوتــن و لەدایکبوونێکی تــردان‪ ،‬لە بەخێوکارەکانیان‪ ،‬ئەو دەستەوەستانە نوێوە‪ .‬ئەم گۆڕانکارییە نوێیانە بۆتە‬ ‫و بڵێیت؛ بــەڵــی مــن ســەرکــەتــووم‪ ،‬بەمەش کۆی جیهانی کۆن کە لەسەدەی گــەورەیــەمــان نیشاندەدا کەئەم هێزە هۆی پێگەیشتنی بیرکردنەوەیەکی نوێی‬ ‫بەمەرجێک وەک کۆیلە دەژیــت‪ .‬ئەم بیستەوە تاوەکو ئەمڕۆ خۆی ڕاکێشاوە‪ ،‬لە پیربوونیدا وەک پیاوە نەخۆشە ترسناک‪ ،‬چونکە سوبستانس و ماتریاڵی‬ ‫مۆدێلە لــە شمەکخۆری و شۆپینی ئێستا لــەبــەردەم گۆڕانی گــەورەدایــە‪ .‬عوسمانلیەکەی ســەرەتــای جەنگی لۆجیکیی شەڕی ئەتۆمی کە لە شەڕی‬ ‫بــەردەوام و سادەبوونەوەی مرۆڤ بۆ دیــارە نــەک تەنها لــەبــەردەم گۆڕانی جیهانی یەکەمە لــەبــەرامــبــەر هێز و ســـارددا پــەیــڕەوکــراوە‪ ،‬جارێکی تر‬ ‫پۆڕنۆگرافیەت وکارکردن بۆ ڕازیکردنی سیستەمى کاپیتالی و ئابوریی نوێدایە‪ ،‬هەڵگەڕانەوە نوێیەکانی ناوچەکانی ژێر دەبێتەوە بەمیتۆدی بیرکردنەوەی مامەڵە‬ ‫سەرۆک کار وخاوەن پارەکان‪ ،‬جۆرێک بەڵکو لــەبــەردەم لەدایکبوونی بەهای دەسەاڵتی خۆی‪ .‬لەئۆکتۆبەری ‪ ٢٠١٤‬لەگەڵ قەیرانەکاندا‪ .‬ئەم بیرکردنەوەیە‬ ‫نامەیەکی (باراک ئۆباما) بۆ (عەلی بــەوەی؛ لەبەرامبەرەکەت بدە بەچەکی‬ ‫لەمرۆڤی سادە وساکاری بەرهەمهێناوە یونیڤێرساڵیی نوێتردایە‪.‬‬ ‫کاپیتالیزمی ئــەورپــایــی وئــەوەی ئەکبەر خامەنەئی) ئاشکرادەبێت‪ ،‬کە ئەتۆمی و تێکیبشکێنە و خۆشت بە‬ ‫کــە تــەنــراوە بــەخــەمــی شمەکخۆری‬ ‫وچڵێسییەک تاوەکو مردن بەزۆربەیان کــە لە(ئاسوودەگیی کۆمەاڵیەتیدا) داوا لەئێران دەکات یارمەتیان بدات بۆ قەڵغانی پاراستنی چەکی ئەتۆم بپارێزە‪،‬‬ ‫ناگات‪ ،‬چونکە ئەوەی لەبیرچووە‪ ،‬وەک بــەرهــەمــهــێــنــاوە مۆدێلێکی دیکەیە جڵەوگیریی داعش لە ناوچەکەدا‪ ،‬بەاڵم جارێکی تر لەسیاسەتی گڵۆباڵدا گەمەی‬ ‫لەدواسەرژمێری ڕێکخراوی (ئۆکسفام)دا لەتەنیشت کاپیتالیستی ئەمریکانیدا ئێران ئەم داواکارییە ڕەتدەکاتەوە‪ .‬لەم خۆیدەکات‪ .‬ئەم لۆجیکەی لەدونیای‬ ‫هاتووە‪ ،‬سەرچاوەی پارەی ئەم دونیایە ئەمڕۆ لەزۆنی یــۆرۆدا گەشەیکردووە‪ ،‬گۆشەنیگایەوە ئەمریکا بــەڕای ژیژەک ئێستاماندا لەنێو ڕاڕاوە تاریکەکانی‬ ‫لەژێردەستی لەسەدا یەکی دانیشتوانی‬ ‫ئــەم ســەر زەویــەدایــە‪ .‬بەمجۆرە ئەم‬ ‫بەختەوەریەی کە شێوازی ئەمریکانی‬ ‫لەڕۆحی مێگەلی مرۆییدا بونیادی ناوە‪،‬‬ ‫وەهمێکە و هیچیتر‪ .‬بــەاڵم بەداخەوە‬ ‫ئەم "ئەمریکان الیڤ"ـە بۆتە شێوازێکی‬ ‫باو لەدونیای ئێمەدا‪ ،‬بەتایبەت لەدوای‬ ‫ڕووخانی بلۆکی سۆسیالزم و پاشەکشێی‬ ‫بزاوتی چەپ لەدونیادا‪ .‬ئەم شێوازە ژیانە‬ ‫ئەمریکانییە لەڕێگەی موزیک و بەرنامەی‬ ‫تۆک شۆ و بۆنمونە بەرنامەی ئەو سەد‬ ‫ئــافــرەتــانــەی خــۆیــان بــۆ یــەک شــەوی‬ ‫ملیۆنەرێک تەرخاندەکەن‪ ،‬یان بەرنامەی‬ ‫سوپەر ستار و سوپەر دایک و سوپەرەکان‬ ‫ئــەوروپــا و تەنانەت دونــیــای واڵتانی‬ ‫هەژاری داگیرکردووە! مۆدێلی ئەمریکانی‬ ‫بەتوندی دژی هەموو بەکەلتوربوونێکی هــەروەهــا کاپیتالیستی چینی کە چیتر ئەو هێزە نەماوە کەسەقامگیری بیرکردنەوەی وەزارەتــەکــانــی بەرگری‬ ‫مرۆڤانە و ژینگەییە لەدونیادا‪ ،‬بەجۆرێک هەژموونی کاپیتالیستی دەسەاڵتخوازییە ئەمنیی دونیا بپارێزێت‪ ،‬و متمانەی و ژەنــراڵــەکــان و هەواڵگیرییەکاندا‬ ‫کەتاوەکو ئێستا ئەمریکا ئیمزای لەسەر و لەتەنیشت ئەوانەوە ئەمریکای التین دەوڵەتانی زلهێزی کاپیتالیستی دونیا ئامادەبوونی هەیە و چرپەچرپی پشت‬ ‫یاسای ژنیگەپارێزیی دونیا نەکردووە ئەمڕۆ وەک کاپیتالێکی پۆپۆلیستی بپارێزێت ‪ ،‬ڕۆژ لەدوای ڕۆژ سەنگەرەکانی پەردەکانی سیاسەتی گڵۆباڵە‪ .‬دیارە‬ ‫میدیاکان نایەنەوێت باس لەهەڕەشەی‬ ‫کە بــە( پڕۆتۆکۆلی کیۆتۆ ‪ )١٩٩٧‬گەشەدەکات‪ ،‬لەگەڵ ئەم گەشەکردنەدا خۆی دەدۆڕێنێت ‪.‬‬ ‫لەبەرامبەر هەموو ئەم گۆڕانکارییە نوێ بکەن کەهەڕەشەی ڕوسیا وئەمریکا‬ ‫نــاســراوە‪ ،‬تێیدا دەوڵــەتــانــی جیهان بەهای نوێ و نەریتی نوێ و شێوازی‬ ‫ئیمزایان لەسەر کەمکردنەوەی گازە ژیانی نوێ لەبەرامبەر ئەمریکان الیڤ نوێیانەدا‪ ،‬گۆڕانکاریی دیکەی ترسناک و چین و کۆریا وهێزە بااڵدەستەکانە‬ ‫ژەهراوییەکانی پیشەسازیی خۆیان وشێوازە ژیانەکەی گەشەیانکردووە و لەدونیادا سەریهەڵداوە‪ ،‬کەمن دەتوانم کە لەنێو بازنەی ئەم بیرکردنەوەیەدا‬

‫لە ‪١٩٠٠‬ـەوە وە دەسەاڵتی بەرەو الوازی‬ ‫دەڕۆیشت و هێزێکی وەک ئەڵمانیای لێ‬ ‫پەیدابوو کــەداوای بەشی خۆی دەکرد‬ ‫لەکۆڵۆنییەکان‪ ،‬ئیدی لە ‪ ١٩١٤‬جەنگ‬ ‫هەڵگیرساو دونیا چووە‬ ‫لەبەلقان‬ ‫بەردەم جەنگێکی کوشندەوە‪ .‬ئاوەها‬ ‫ئێستاش ئێمە لەبەرامبەر دوو دیاردە‬ ‫دەبینەوە لەسەرێکەوە هێزە کاپیتالیستە‬ ‫نوێیەکان گەشەیان کــردووە و چیتر‬ ‫ئەمریکا ئەو هێزە گەورەیە نەماوە و هێزی‬

‫دەسوڕێنەوە‪.‬‬ ‫ل ــەم ڕوانــگــەیــەی ژیـــژەکـــەوە من‬ ‫پێموایە میدیاکانی جیهان تەنها‬ ‫خۆیان بەدەرهاوێشتەکانی ئەمریکانیزم‬ ‫سەرقاڵدەکەن کەئیسالمی سیاسیە‪،‬‬ ‫بەمەرجێک هەڕەشەکە لەوە گەورەترە‬ ‫‪ ،‬هــەڕەشــەکــە لــەســەر ئاستی دونیا‬ ‫خۆیەتی‪،‬‬ ‫هــەڕەشــەی ئەمریکانیزم‬ ‫هەڕەشەکە گەشەسەندێکی کاپیتالیزمی‬ ‫نوێیە لەجیهاندا بۆ سەر کۆی مرۆڤایەتی‬ ‫و ژینگە‪ .‬لــەم ئەکتەدا سیاسەتی‬ ‫ئەمریکانی دووفــاقــیــیــەکــی ترسناک‬ ‫نیشاندەدات بەوەی ستراتیژی لێدان و‬ ‫خۆپاراستنی ئەتۆمی بەرامبەر هەڕەشەی‬ ‫ڕوســیــا پــەیــڕەودەکــات ولــەبــەرامــبــەر‬ ‫بەرنامەی ئەتۆمی ئێران و کۆریای باکوور‬ ‫دڵداری سیاسی دەکات‪ .‬بەگشتی چیتر‬ ‫ئەمجارە جەنگی سارد دووبارە نابێتەوە‪،‬‬ ‫بەڵکو جەنگێکی ئەتۆمی دەبێت کەدونیا‬ ‫ژەهراوی وتەفروتونا دەکات‪ ،‬چیتر گۆی‬ ‫زەوی وەک ئەستێرەیەکی پڕشنگدار‬ ‫بوونی نامێنێت ‪.‬‬ ‫ئــیــســامــیــزم لـــەم هــاوکــێــشــەیــەدا‬ ‫نیشانەیەکە بــۆ ســەرەتــای کۆتایی‬ ‫دەسەاڵتی ئەمریکا لەدونیادا‪ ،‬هێزە‬ ‫ئیسالمیەکان لەم بازنەی گۆڕانکاریەی‬ ‫کاپیتالیزمی دیکە وسەنتراڵی دیکەی‬ ‫کاپیتالدا گەمەدەکەن‪ .‬لە سوریا و عێراقدا‬ ‫لەالیەک قاعیدە و داعش و لەالیەکی دیکە‬ ‫ئێران گەمەی خۆیان لەسەر فراوانکردنی‬ ‫ڕووبـــــەری جیۆپۆلەتیکی دەکـــەن‪.‬‬ ‫بەشار ئەسەد و حکومەتی عێراقی و‬ ‫حکومەتەکانی کەنداو و سیاسەتی نەوتی‬ ‫لەنێو ئەم زۆرانبازییانەدا لــەدەرەوەی‬ ‫دەسەاڵتی ئەمریکا و هێزی ئەو گەمەی‬ ‫خۆیان دەکەن‪ ،‬ڕوسیا و ئەورپا و چین‬

‫ئەم بیرکردنەوەیە بەوەی؛ لەبەرامبەرەکەت بدە بەچەکی ئەتۆمی و تێکیبشکێنە و‬ ‫خۆشت بە قەڵغانی پاراستنی چەکی ئەتۆم بپارێزە‪ ،‬جارێکی تر لەسیاسەتی گڵۆباڵدا‬ ‫گەمەی خۆیدەکات‪ .‬ئەم لۆجیکەی لەدونیای ئێستاماندا لەنێو ڕاڕاوە تاریکەکانی‬ ‫بیرکردنەوەی وەزارەتەکانی بەرگری و ژەنراڵەکان و هەواڵگیرییەکاندا‬ ‫ئامادەبوونی هەیە و چرپەچرپی پشت پەردەکانی سیاسەتی گڵۆباڵە‬ ‫و واڵتانی ئەمریکای التین وەک هێزی‬ ‫دیکەی سەرمایە گەشەیان سەندووە و‬ ‫وەک هێزی نوێ لەم گەمەیەدا بەشدارن‪،‬‬ ‫بەمەش قوڕولیتەی گڵۆباڵ پیستر و‬ ‫ترسناکتر دەبێت‪.‬‬ ‫دەسەاڵتی ئەمریکا ئێستا لەکۆتایی‬ ‫دەســەاڵتــی ئیمپراتۆریەتی بەریتانی‬ ‫دەچێت کەلەسەرەتاکانی سەدەی بیست‬

‫بەگشتی ئەوەی‬ ‫ژیژەک دەیەوێت‬ ‫بیڵێت کەچیتر‬ ‫نابێت ئەمریکا‬ ‫وئەمریکانیزم‬ ‫بەخاڵی سەنتراڵی‬ ‫سەقامگیریی دونیا‬ ‫تێبگەین‪ ،‬بەڵکو‬ ‫بیر لەهەموو ئەو‬ ‫کاپیتالیستە نوێ‬ ‫و بەها نوێیانە‬ ‫بکەینەوە کەبە‬ ‫(موڵتی کاپیتال)‬ ‫ناویاندەبات‬ ‫دیکەی کاپیتالیستی و موڵتی کاپیتال‬ ‫لەدونیادا گەشەدەکەن ودووهەمیان گۆی‬ ‫زەوی بەهۆی سیاسەتی میلیتاریستی‬ ‫و سێنترالیزەیی ئەمریکاوە لەبەردەم‬ ‫لەناوچوونی بەکۆمەڵدایە‪.‬‬ ‫(ساڵڤۆی ژیژەک) بۆ دەرچوون لەم‬ ‫قوڕولیتە ترسناکە ئامۆژگاریمان دەکات‪،‬‬ ‫بەوەی یەکەم دەبێت (ستراتیژی ڕیسک)‬ ‫قبوڵبکەین‪ ،‬بەمانای واز لەستراتیژی‬ ‫ڕیسک بهێنین و ڕیسک بەچەک و‬ ‫ئەقڵیەتی میلیتاریستیەوە نەکەین‪،‬‬ ‫ئــەوە قبوڵ بکەین کەئێمە لەبەردەم‬ ‫هەڕەشەداین! چیتر لەو وەهمەدا نەژین‬ ‫کــە ئێمە لـــەبـــەردەم سیستەمێکی‬ ‫سەقامگیرداین‪ ،‬دەبێت نەترسین لەوەی‬ ‫ئەمە قبوڵبکەین و بەڕای ژیژاک دەبێت‬ ‫وریابین و خــۆمــان لەڕیسکی گــەورە‬ ‫بپارێریزین کەئەم ئەستێرەیە بخاتە‬ ‫مەترسی لەناوچوونەوە‪...‬بەگشتی ئەوەی‬ ‫ژیژەک دەیەوێت بیڵێت کەچیتر نابێت‬ ‫ئەمریکا وئەمریکانیزم بەخاڵی سەنتراڵی‬ ‫سەقامگیریی دونیا تێبگەین‪ ،‬بەڵکو بیر‬ ‫لەهەموو ئەو کاپیتالیستە نوێ و بەها‬ ‫نوێیانە بکەینەوە کەبە (موڵتی کاپیتال)‬ ‫ناویاندەبات‪ ،‬بیر لەترسناکیی ئەو چەکە‬ ‫ئەتۆمی و هێزە ڕادیکااڵنە بکەینەوە‬ ‫کەلەنێو ئەم بازنەیەدا گەمەی خۆیان‬ ‫دەکەن‪...‬‬ ‫سەرچاوە؛‬ ‫؛ میناتاوراس ‪Minotauras‬؛ گایەکی‬ ‫ئەفسانەییە کەسەری گایەو لەشی پاڵەوانە‪.‬‬ ‫‪Slavoj Zizek , Glaobales‬‬ ‫‪Schlamassel, die Zeit nr.53‬‬ ‫‪Dez.2014.‬‬ ‫‪Cicero,‬‬ ‫‪Magazen‬‬ ‫‪fuer‬‬ ‫‪politische Kultur, Ausgabe‬‬ ‫‪23.01.15.‬‬

‫ذمارة (‪ )234‬دوشةممة ‪2015/2/2‬‬

‫‪8‬‬

‫داعش و خەوارج‬ ‫ئازاد قه‌زاز‬ ‫(‪)٢-١‬‬ ‫دەرخستنی داعش و چواندنی بە خەوارج‬ ‫لە الیەن ئیسالمییەکانەوە‪ ،‬بیانوویەکە‬ ‫بۆ ئــەوەی خۆیانی لێدوربخەنەوە و‬ ‫لـه‌بـه‌رانــبـه‌ردا بەرپرسیارێتی خۆیان‬ ‫دوربخه‌نه‌وه‌‪ .‬هەرچەندە پەیوەندییەکی‬ ‫مێژوویی و عەقیدی لەنێوان خەوراج و‬ ‫داعشدا بەدیدەکرێ‪ ،‬بەاڵم جیاوازییەکی‬ ‫تایبەتیش لە نێوانیادا دبینرێ‪ .‬ئایا‬ ‫خــەوارج لە ئایینی ئیسالم ده‌رچــوون‬ ‫یان لە پێناوی ئیسالمدا بە پەڕگیریدا‬ ‫چوون؟! ئەمە پرسیارێکە و لەم بابەتەدا‬ ‫وەاڵمی دەدەینەوە‪.‬‬ ‫خەوارج‬ ‫ساڵی ‪٦٥٦‬ی زایینی ئەو ساڵەیە‪،‬‬ ‫پاش کوژرانی خەلیفەی سێیەم عوسمانی‬ ‫کـــوڕی عــەفــفــان‪ ،‬عــەلــی کـــوڕی ئەبو‬ ‫تاڵیب بە خەلیفەی چوارەم دادەنرێت‪.‬‬ ‫موعاوییەی کــوڕی ئەبو سوفیان بە‬ ‫بیانووی ئــەوەی کە عەلی بکوژەکانی‬ ‫عوسمان بەدەستەوە نــادات‪ ،‬لە عەلی‬ ‫یاخی دەبێت‪ .‬لێرەدا بۆ ئێمە گرینگ‬ ‫نییە بۆ عەلی بکوژەکان ڕادەستی دادگا‬ ‫ناکات و بۆ موعاوییەش داوای دەکات‪،‬‬ ‫چونکە لە دەرەنجامی مشتومڕی عەلی‬ ‫و موعاوییە و ئەو ملمالنێ و تەنگژەیەی‬ ‫ئەوان هێنایانە ئاراوە‪ ،‬زەمینەیەك ساز‬ ‫بوو تا خەوارج تیایدا دەربکەوێت‪ .‬پاش‬ ‫ئــەوەی عەلی و موعاوییە ڕێککەوتنێ‬ ‫ئەنجامدەدەن‪ ،‬گروپێک لەو ڕێکەوتنەی‬ ‫نێوان عەلی و موعاوییە ڕازی نابێ و‬ ‫بە الدەریـــان دەزانـــن‪ .‬ئــەو بــاوەڕەیــان‬ ‫لــەال دروستدەبێت کە حوکمی خودا‬ ‫لــەم ڕێککەوتنەدا جێبەجێنەکراوە و‬ ‫تەنها مرۆڤەکان بە ڕاوبۆچوونی خۆیان‬ ‫ڕێککەوتنیان ئەنجامداوە‪ .‬ئەوان دروشمی‬ ‫« ال حکم إال لله‪ -‬حوکم ته‌نها بۆ‬ ‫خودایە» بەرزکردەوە و لە بەرەی عەلی‬

‫پێشەوە ڕەفتاری ئەوانمان سەبارەت بە‬ ‫عەلی و موعاوییە‪ ،‬خستەڕوو ئەوەبوو کە‬ ‫ئەوانیان کافر کرد‪ ،‬الی ئەوان کۆچیان‬ ‫کرد و بــەرەو جێبەجێکردنی حوکمی‬ ‫خودا هەنگاویان نا‪.‬‬ ‫کەواتە ئەوانەی دەیانەوێ داعش بە‬ ‫خەوارج بچوێنن‪ ،‬بۆ ئەوەی لە ئیسالم‬ ‫بیانکەنەدەرەوە‪ ،‬بەهەڵەدا چوون‪ ،‬چونکی‬ ‫دینداریی خەوارجەکان و پابەندبوونیان بە‬

‫بین الناس أن تحکموا بالعدل»‪ .‬لەوە‬ ‫دەچێت ئەم خاڵەش داعش و خەوارج لە‬ ‫یەکتری جیابکاتەوە‪ ،‬وەک بیستومە کە‬ ‫ئەبوبەکری بەغدادی بۆ شەرعیەتدان بە‬ ‫خۆی‪ ،‬تا ببێتە خەلیفە‪ ،‬ڕەچەڵەکی خۆی‬ ‫بۆ سەر پەیامبەر بردۆتەوە‪.‬‬ ‫الی هەندێکیان ئیمام هێندە گرینگ‬ ‫بووە کە چاکیی ئەو چاکی ئوممەت بێت‬ ‫و خراپی ئەویش هەر خراپی ئوممەتێك‬

‫ئەواندا بۆتە هۆی سوکوڕیسواکردنی‬ ‫موسڵمانان‪.‬‬ ‫یەکێک لەو گروپانەی خەوارج کە بە‬ ‫ئەزرەقییەکان ناسراون‪ ،‬زۆر توندڕەو‬ ‫بوون‪ .‬پێچەوانەی ڕای خۆیان هەرگیز‬ ‫پەسەندنەکردووە‪ .‬کوشتنی ژن و منداڵی‬ ‫موخالیفی خۆیان بە حــەاڵڵ زانیوە‪.‬‬ ‫تەنانەت لەگەڵ خۆشیاندا توندڕەو بوون و‬ ‫هەرگیز (توقیە)یان لە گوتارو گفتاریاندا‬

‫ئەوانەی دەیانەوێ داعش بە خەوارج بچوێنن‪ ،‬بۆ ئەوەی لە ئیسالم‬ ‫بیانکەنەدەرەوە‪ ،‬بەهەڵەدا چوون‪ ،‬چونکی دینداریی خەوارجەکان‬ ‫و پابەندبوونیان بە ئیسالمەوە‪ ،‬هەرگیز چاوپۆشی لێناکرێت‬ ‫دەردەچن‪ ،‬هەرچی لەگەڵ خۆیان نەبوایە‬ ‫بە کافریان دەزانــی‪ .‬ئیدی ئەم گروپە‬ ‫ناوی خەوارج وەردەگرێ‪.‬‬ ‫کەواتە خــەوارج بەو کەسانە وتراوە‬ ‫کــە لــە ســـەرەتـــادا لــە بـــەرەی عەلی‬ ‫کوڕی ئەبو تاڵیبدا بوون و پاشان لەو‬ ‫بەرەیە هاتوونەتە دەرێ و دژی عەلی‬ ‫وەستاونەتەوە کە بە عەرەبی پێیان وتراوە‬ ‫(خرجوا علی علی) و بوونەتە ڕکابەری‬ ‫سەرسەختی ئــەو‪ .‬دەرچــوونــی ئــەوان‬ ‫لە نێوەندی کافرەکان و کۆچکردنیان‬ ‫بەرەو خودا و پەیامبەرەکەی‪ ،‬نازناوی‬ ‫خەوارجیان پێدەبەخشێت‪ .‬واتە هەرچی‬ ‫پەیوەندییەکی کۆمەاڵیەتی کە لەگەڵ‬ ‫بــێــبــاوەڕەکــان ‪-‬لــە دیـــدی ئــەوانــەوە‪-‬‬ ‫هەیانبووبێت‪ ،‬پچڕاندوویانە و لەو‬ ‫کۆمەڵگەیە دەرچــوون‪ .‬هەندێجار ئەو‬ ‫ناوەیان لەوەشەوە وەگرتووە کە بۆ جیهاد‬ ‫دەرچوون‪ .‬واتە خەوارج (مجاهد) بوون و‬ ‫لەبەرامبەر ئەوانەدا بەکارهێنراوە کە بە‬ ‫دانیشتوو(قاعد) بوون‪ .‬واتــە (مجاهدون‬ ‫و قــاعــدون) بــە هــۆی ســەرهــەڵــدانــی‬ ‫خەوارجەوە‪ ،‬جیابوونەتەوە‪ .‬ئەوان سێ‬ ‫بنەمایان بۆ خۆیان دامــەزرانــدووە و‬ ‫پەیڕەویان کردووە‪ ،‬ئەوانیش‪ :‬یەکەمیان‬ ‫تەکفیرکردنە‪ ،‬دووەمــیــان کۆچکردنە‬ ‫و سێیەمیان حاکمییەتە‪ .‬هــەروەک لە‬

‫ئیسالمەوە‪ ،‬هەرگیز چاوپۆشی لێناکرێت‪.‬‬ ‫خارجێتی ئەوان بۆ جیهادکردن بووە و‬ ‫پەرۆشی ئەوان بۆ فەرمانی خودا بووە‪،‬‬ ‫واتە دەرچوون لە ئیسالم نەبووە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫دەرچوون لە پێناوی ئیسالم بووە‪ .‬لەم‬ ‫ڕووەوە داعش و خەوارج زۆر لەیەکدی‬ ‫دەچن کە کۆمەڵگە کافر دەکەن‪ ،‬ئەوجا‬ ‫لەو کۆمەڵگەیە دێنەدەرێ و کۆچ دەکەن‪،‬‬ ‫تا حوکمی خودا بە هەر نرخێک بووە‬ ‫بچەسپێنن‪ .‬ئەوەی کە داعش لێرەدا لە‬ ‫خەوارج جیادەکاتەوە ئەوەیە کە عەلی و‬ ‫موعاوییە و النەگرانیان الی دعش کافر‬ ‫نین‪ ،‬هــەروەک چۆن الی خــەوارج کافر‬ ‫کرابوون‪.‬‬ ‫زۆربەی گروپە جیاوازەکانی خەوارج‬ ‫لەسەر ئەوە یەکدەنگبوون‪ ،‬کە بوونی‬ ‫ئیمامێك بــۆ موسڵمانان واجیبە و‬ ‫گرینگە‪ .‬گوێڕایەڵی بۆ ئیمامێك الی‬ ‫خــەوارج بایەخی زۆری بووە‪ ،‬لەهەمان‬ ‫کات جیا لە گروپە موسڵمانەکانی تر‪،‬‬ ‫بوونی ئیمام لە ڕەچەڵه‌کی قورەیش بە‬ ‫زەروری نەزانیوە‪ .‬چونکی بە گوێرەی‬ ‫بــــاوەڕی ئــــەوان‪ ،‬لــە قــورئــانــدا ئــەوە‬ ‫نەهاتووە کە چ نــەوە و ڕەچەڵەکێک‬ ‫دەبێت فەرماڕەوایی بکات‪ ،‬بەڵکو تەنها‬ ‫ئەوە هاتووە کە دەبێت دادپەروەر بێت‪،‬‬ ‫وەک ئەم ئایەتە دەڵیت‪« :‬إذا حکمتم‬

‫بێت‪ ،‬الی هەندێکیان گەشتۆتە ئەو‬ ‫ڕادەیــەی کە ئەگەر ئیمام کوفر بکات؛‬ ‫مانای وایە گەلەکەیشی کوفری کردووە‪.‬‬ ‫واتــە ئــەم بۆچوونەیان وایلێکردوون‪،‬‬ ‫تا بڵێن؛ ئەرکی سەرشانی ئەو گەلەیە‬ ‫تــا ئیمامەکەیان ئــەگــەر الیــدابــێــت‪،‬‬ ‫ڕاستبکەنەوە‪ ،‬چونکە چارەنووسی‬ ‫هەردوکیان پێکەوە بەستراوەنەتەوە‪.‬‬ ‫هەمووشیان لەسەر ئــەوە کۆدەنگن‬ ‫کە دەبێت ئیمامی ستەمکار بە زەبری‬ ‫شمشێر الببرێت‪ .‬واتە شۆڕشکردن بەسەر‬ ‫ئیمامی ستەمکاردا‪ ،‬بە واجیب دەزانن‪.‬‬ ‫هەر ئەوانیش بوون کە عوسمانی کوڕی‬ ‫عەففانیان کوشت و پاشانیش شانازییان‬ ‫بــەو کــارەیــانــەوە کــــردووە‪ .‬تەنانەت‬ ‫هەڕەشەشیان لە (عەلی) کــردووە کە‬ ‫ئەگەر حوکمی خوا نەچەسپێنێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫چارەنووسی ئەویش وەک چارەنووسی‬ ‫عوسمان دەبێت‪ .‬لەم خاڵەدا داعش لە‬ ‫خــەوارج نزیکبۆتەوە‪ ،‬چونکی بــاوەڕی‬ ‫داعش وایە کە حاکمەکانی واڵتانی ئیسالم‬ ‫بە گشتی لە بنەماکانی ئیسالم الیانداوە‬ ‫و دەبێت جەنگ دژیان هەڵبگیرسێنرێت‪.‬‬ ‫ئەمە جگە لــەوەی لە دیــدی ئەوانەوە‬ ‫حاکمانی واڵتانی ئیسالم هەموو خۆیان‬ ‫خستۆتە باوەشی ئەمەریکا و ڕۆژئاواو‬ ‫زایۆنیزمی جیهانییەوە‪ ،‬کە لە چاوی‬

‫پەسەند نەکردووە‪ .‬دەبوایە ئەو کەسە‬ ‫باوەڕی بە چی بووبێت‪ ،‬ئەگەر ڕوبەڕوی‬ ‫مەرگیش بوایەتەوە‪ ،‬هەر ئەوەی ئاشکرا‬ ‫کردبێت‪ .‬کەواتە داعشی ئیمڕۆکە لەگەڵ‬ ‫گروپی توندڕەوی ئەزرەقی سەبارەت‬ ‫بە کوشتنی نەیارەکانی خــۆیــان‪ ،‬لە‬ ‫یەکتردەچن‪.‬‬ ‫زەمینەی پێشینەی دەرکەوتنی داعش ‬ ‫چەند بزاڤێکی ئیسالمی لە جیهانی‬ ‫ئیسالمدا لــە بــەرامــبــەر کــاردانــەوەی‬ ‫شکستی خەالفەت و هەرەسی ژیاری‬ ‫ئیسالمی لە بەرامبەر ژیاری ڕۆژئاوادا‪ ،‬لە‬ ‫سەرەتاکانی سەدەی پێشوو هاتنەئاراوە‪.‬‬ ‫ڕێبازی جیهادی و سەلەفی‪ ،‬کە لە سااڵنی‬ ‫حەفتاکانی ســەدەی پێشوو سەریان‬ ‫دەردەهێنا‪ ،‬پەیوەستە بەو ڕێبازانەی کە‬

‫سەرەتا لە کاردانەوەی شکستی ژیاری‬ ‫ئیسالم و کەوتنی خەالفەتەوە لە جیهانی‬ ‫عەرەبی و ئیسالمیدا ڕوویــانــدا‪ .‬ئەوە‬ ‫ئاشکرایە کە بزاڤی ئیخوانولموسلمین‬ ‫لە جیهانی عەرەب‪ ،‬بزاڤی ئەبوئه‌عالی‬ ‫مەودودی لە پاکستان و کۆمەڵەی نوور‬ ‫لە تورکیا وەک کاردانەوەیەک سەریان‬ ‫دەرهێنا و هەر یەکە و لە ناوچەکەی‬ ‫خــۆی‪ ،‬سەربەخۆ گەشەیان دەکــرد‪.‬‬ ‫ئەمانە ئەو بزاڤ و ڕێبازانە بوون کە‬ ‫دەیانەویست جارێکی تر بۆ سەرچاوەی‬ ‫یەکەمی ئیسالم بگەڕێنەوە‪ ،‬چونکی بە‬ ‫بۆچوونی ئەوان‪ ،‬ڕووخانی ژیاری ئیسالم‪،‬‬ ‫دەرئەنجامی دوورکەوتنەوەی موسڵمان‬ ‫بووە لە ئیمان و لە ئیسالم و وازهێنان‬ ‫بووە لە ئاکاری ئیسالمی و کزیی ئیمانی‬ ‫موسڵمانەکان بووە کە بوونەتە هۆکاری‬ ‫ئەم شکستپێهێنانە‪ .‬بۆیە چارەسەریش‬ ‫بە بــڕوای ئــەوان‪ ،‬هەر گەڕانەوە بووە‬ ‫بــۆ ئــەو ســەرچــاوەیــەی کــە ئوممەتی‬ ‫موسڵمان لێی دوور کەوتۆتەوە‪ .‬ئەگەر‬ ‫چی سەرکردە و ڕابەرانی ئەم بزاڤانە‪،‬‬ ‫سیاسەتێکی نەرمیان پیادەدەکرد و‬ ‫ڕێبازی خۆیان لەسەر پــەروەردەی تاک‬ ‫و خێزان و کۆمەڵ بەڕێدەکرد‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە هەناویاندا سیاسەتێکی ڕەقیشیان‬ ‫هەڵگرتبوو‪ .‬دەرەنجامی چەوساندنەوەی‬ ‫ئەم بزاڤانە لە الیەن حکومەتی نەتەوەیی‬ ‫ئــەو دەوڵــەتــانــەی تیا دەرکــەوتــبــوون‬ ‫و گــەاڵڵــەبــوونــی فکری گــەڕانــەوە بۆ‬ ‫دامەزراندنی خەالفەت وەک سەرچاوەی‬ ‫بــووژانــەوەی ژیــاری ئیسالمی‪ ،‬دواجــار‬ ‫بزاڤی سەلەفی جیهادیشی لێکەوتەوە‪.‬‬ ‫ئەگەر فکری سەیید قوتب بخوێنینەوە‪،‬‬ ‫دەبینین وەک سیاسەتێکی ڕەق لە هەناوی‬ ‫ئیخوانێکی نەرمدا دێتەدەرەوە‪ .‬قوتب لە‬ ‫ژێر کاریگەری ئەبوئه‌عالی مەودودی کە‬ ‫باس لە حاکمییەت دەکات‪ ،‬باوەڕی وایە‬

‫هەرچی حوکم هەیە ئینسانییە و حوکمی‬ ‫خــودا کــە لــە قــورئــانــەوە ســەرچــاوەی‬ ‫گرتووە‪ ،‬بە تەنها حوکمێکی خودایانەیە‪.‬‬ ‫بەمانایەکیتر حوکمی ئینسانی حوکمێکی‬ ‫جاهیلییە لەبەرامبەر حوکمی خودا کە‬ ‫خەالفەت و پیادەکردنی حوکمی قورئانە‪،‬‬ ‫دەڵێ‪:‬‬ ‫ئەم عالەمەی ئیمڕۆ یەکپارچە لە‬ ‫جاهیلییەتدا دەژی؛ ئەم جاهیلییەتە‬ ‫لــەســەر ئــەو بنەمایە دامـــــەزراوە کە‬ ‫دەستدرێژیی کردۆتە سەر گرینگترین‬ ‫خاسییەتی ئولوهییەت (خـــوداداری)‬ ‫لە سەر زەوی‪ ،‬کە ئەویش خاسییەتی‬ ‫حاکمییەتە (فەرمانداری)‪.‬‬ ‫ئیدی لێرەوە ئیخوان لە نێوەندی‬ ‫سااڵنی حەفتاکانی ســەدەی پێشوو‪،‬‬ ‫باڵێکی فرەوانی دەکەوێتە ژێر کاریگەری‬ ‫فکری (سەیید قــوتــب)ەوە و بە رەو‬ ‫تــونــدڕەوی سەر دەکێشێت‪ .‬هەرچەند‬ ‫قوتب خۆی هیچ هەوڵێکی توندڕەوی‬ ‫پێوە دیــار نــەبــووە‪ ،‬چونکی ئەویش‬ ‫هێشتا باوەڕی بە گۆڕانکاری لە دەروونی‬ ‫تــاکــەکــانــەوە بـــووە‪ ،‬بـــەاڵم ئــەو باڵە‬ ‫توندڕەوانەی کە سەرهەڵدەدەن‪ ،‬لە کاری‬ ‫پەروەردەیی بۆ گۆڕانکاری دەروونیی تاک‬ ‫و کۆمەڵەوە کە ئیخوان و سەید قوتب‬ ‫خۆیان باوەڕیان پێبووە‪ ،‬بۆ گۆڕانکاری‬ ‫جەستەیی و بەکارهێنانی هێزی بازوو‬ ‫چەك و تەقەمەنی‪ ،‬خۆیان دەگوێزنەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم هێشتا قوتب خۆی باوەڕی بەوە‬ ‫بووە کە موسڵمان دەبێت لە ناخەوە خۆی‬ ‫بگۆڕێت‪ ،‬بۆ ئەوەی بەرەو حوکمی خودا‬ ‫بگەڕێنەوە‪ .‬وەک خۆی دەڵێت‪(:‬کاری‬ ‫ئێمە ئەوە نییە لەگەڵ ئەم واقعەی کە‬ ‫کۆمەڵگەیەکی جاهلییە‪ ،‬ڕێکبکەوین‪،‬‬ ‫ناشبێ هیچ جــۆرە هاوسۆزییەکمان‬ ‫(والء) بۆی هەبێت‪ ،‬چونکە ئەم واقعە‬ ‫بەو سیفەتە جاهیلییەتەی کە هەیەتی‪،‬‬ ‫شــیــاوی ئـــەوە نییە کــە ڕێککەوتنی‬ ‫لەگەڵدا ئەنجامبدەین‪ .‬کاری ئێمە ئەوەیە‬ ‫لــەســەرەتــادا خۆمان بگۆڕین تا ئەم‬ ‫کۆمەڵگەیە دواجــار بگۆڕین‪ ...‬یەکەم‬ ‫هەنگاو ئەوەیە کە خۆمان لە ئاست‬ ‫بەها و بۆچوونەکانی ئەم کۆمەڵگەیەدا‬ ‫بــەرز ڕاگــریــن‪ ،‬لە پێناوی ئــەوەی لە‬ ‫نیوەڕێگەیەکدا بــەوان بگەینەوە‪ ،‬نابێ‬ ‫خۆمان لە هەندێ بەها و بیروباوەڕی‬ ‫خۆمان دووربکەوینەوە‪ ،‬نەخێر؛ نابێت وا‬ ‫بکەین‪ ،‬چونکە ئێمە و ئەوان لەسەر دوو‬ ‫ڕێگەی جیاوازین‪ ،‬ئەگەر لەگەڵ ئەواندا‬ ‫یەک هەنگاو بە یەك ئاڕاستەدا بنێین‪،‬‬ ‫ئەوا کۆی بەرنامەکەی خودا وندەبێت و‬ ‫لە کۆتاییشدا ڕێگاکەمان وندەکەین‪.‬‬ ‫ئەم بۆچوونەی سەرەوەی قوتب ئەوە‬ ‫دووپاتدەکاتەوە کە ئیسالمی سیاسی‬ ‫ئیمڕۆکە لەو ڕێبازە الیــانــداوە بەوەی‬ ‫کــە بــەشــداریــی دەســەاڵتــێــک دەکــەن‪،‬‬ ‫لەچاوی ئــەودا (قوتب) دەسەاڵتێکی‬ ‫جاهلییە‪ .‬واتە خەسڵەتێکی خوداییان‬ ‫بۆ خۆیان بــردووە‪ ،‬لەگەڵ دەسەاڵتی‬ ‫جاهلی ســەردەمــدا دانوستان دەکــەن‬ ‫و لەبری حوکمی خودا لەگەڵ حوکمی‬ ‫مرۆڤاندا خۆیان تێکەڵ دەکــەن‪ .‬ئەم‬ ‫بۆچوونەی قوتب‪ ،‬لە بۆچوونی ئەو‬ ‫کاتەی خەوارجەکان دەچێت کە عەلی‬ ‫کوڕی ئەبو تاڵیب و موعاوییە و تەواوی‬ ‫ئــەو موسڵمانانەی لەگەڵیاندا بــوون‪،‬‬ ‫پێدەبینی‪ .‬ئەم جیهانبینییەی سەید‬ ‫قوتب و زۆریك لە بیرمەند و بانگخوازانی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬بە ناو گشتەی موسڵمانەدا‬ ‫تەنەشە دەکــات و گەشە دەکــات‪ ،‬تا‬ ‫دەگاتە دەرکەوتنی ڕێکخراوێکی وەک‬ ‫داعش‪.‬‬

‫دەرخستنی داعش و چواندنی بە خەوارج‬ ‫لە الیەن ئیسالمییەکانەوە‪ ،‬بیانوویەکە بۆ‬ ‫ئەوەی خۆیانی لێدوربخەنەوە و له‌به‌رانبه‌ردا‬ ‫بەرپرسیارێتی خۆیان دوربخه‌نه‌وه‌‬