405

Page 32

‫‪2‬‬

‫ذمارة (‪ )137‬دوشةممة ‪2013/1/28‬‬

‫كارل ماركس و راڤەكردنی ئاین‬ ‫ویلیام ئی‪ .‬دێل‬ ‫و تیمۆتی كەی‪ .‬بێل‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪:‬‬ ‫پێشڕەو محەمەد‬ ‫كۆنسێپتە بونیادییەكان‪:‬‬ ‫‪------------------------------------‬‬‫ماتەریالیزمی مێژوویی‪:‬‬ ‫‪Historical Materialism‬‬ ‫مۆدێلی بەرهەمهێنان‬ ‫‪Mode of Production‬‬ ‫پەیوەندییەكان و هێزەكان‪:‬‬ ‫‪Relations and Forces‬‬ ‫پرۆلیتاریاكان‪Proletariats :‬‬ ‫كەپیتالیستەكان‪Capitalists :‬‬ ‫‪Bourgeoisie‬‬ ‫بۆرژوازیی‪:‬‬ ‫ئامرازەكانی بەرهەمهێنان‪:‬‬ ‫‪Means of Production‬‬ ‫ژێرخان‪ /‬سەرخان‪:‬‬ ‫‪base / superstructure‬‬ ‫نامۆبوون‪Alienation :‬‬ ‫كارل مارك���س (‪،)1883-1818‬‬ ‫فەیلەس���وفی سیاسیی ئەڵمانی بوو‪ .‬ئەو‬ ‫لە ش���اری تری���ەری ئەڵمانیا‪ ،‬لە دایك و‬ ‫باوكێك���ی لیبراڵ���ی جوولەك���ە هاتبووە‬ ‫جیهان���ەوە‪ ،‬ئ���ەو خێزانە بووب���وون بە‬ ‫پرۆتێس���تانت (ئەو كڵێس���ایەی لەسەر‬ ‫بنەم���ای ئینجیل دامەزرابوو)‪ ،‬ئەویش بۆ‬ ‫ئەوەی باوك كارێكی ش���یاو پەیدابكات‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪1836‬دا‪ ،‬دوای ساڵێك مانەوە‬ ‫لە زانكۆی ب���ۆن‪ ،‬كارل ماركس دەچێتە‬ ‫نێو زانك���ۆی بەرلینەوە‪ .‬لەوێدا خەریكی‬ ‫خوێندنی فەلسەفە دەبێت‪ .‬هزری هێگلی‬ ‫بە قوڵی كاریگەری لەسەر دادەنێت‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەو بوو بە ئەندامی گروپێكی خوێندكاری‬ ‫ناس���راو بە ناوی «هێگلییە الوەكان»‪،‬‬ ‫ئەوان خەریك���ی برەوپێدان���ی روانگەی‬ ‫رادیكاڵی و ئەتایستیی دیالەكتیكی هێگل‬ ‫بوون‪.‬‬ ‫تێ���زی دكتۆراك���ەی كارل مارك���س‬ ‫لەبارەی فەلس���ەفەی گریكی‪ ،‬لە س���اڵی‬ ‫‪1841‬دا قبوڵكرا‪ .‬لەبەر ئەوەی نەیتوانی‬ ‫پۆستێك لە زانكۆ وەربگرێت‪ ،‬بۆیە بوو بە‬ ‫ژۆرنالیست لە رۆژنامەیەك بەناوی «راین‬ ‫گاتزیت���ە» ‪.Rhenish Gazette‬‬ ‫ماركس وتاری جۆراوج���ۆر و بەرفراوانی‬ ‫دەنووس���ین‪ ،‬بەاڵم بەتایبەتی گرنگی بە‬ ‫پرسە سیاسی و كۆمەاڵیەتییەكان دەدا‪.‬‬ ‫هەروەه���ا بەش���ێوەیەكی كەمیش وەكو‬ ‫ئێدیتۆری الپەڕەی���ەك خزمەتی دەكرد‪،‬‬ ‫ئەوی���ش بەر لەوەی لەالی���ەن حكومەتی‬ ‫پرووسییەوە سانس���ۆر بكرێت‪ .‬لەنێوان‬ ‫ئ���ەم شتانەش���دا‪ ،‬ئەو وت���اری لەبارەی‬ ‫رەوشی كرێكارانیش دەنووسی‪.‬‬ ‫ل���ە س���اڵی ‪ 1843‬دا ماركس‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫هاوس���ەرەكەیدا‪ ،‬كە تازە هاوسەرگیریی‬ ‫لەتەكدا كردبوو‪ ،‬سەفەری كرد بۆ پاریس‬ ‫بۆ ئەوەی لە پێگەی سەرنووس���ەریدا لە‬ ‫باڵوكراوەی تازەدامەزراوی «س���اڵنامەی‬ ‫ئەڵمانی ـ فەرەنس���ایی» كاربكات‪ .‬ئەم‬ ‫ژۆرناڵە زمانحاڵی ئایدیا كۆمیونیستییەكان‬ ‫بوو‪ ،‬بەاڵم لە راكێشانی سەرنجی خەڵكی‬ ‫فەرەنس���ایی بەالی خۆیدا‪ ،‬سەركەوتوو‬ ‫نەب���وو‪ .‬حكومەتی پروس���یایی ئیدانەی‬ ‫ئەم ژۆرناڵەی ك���رد و رایگرت‪ .‬هەروەها‬ ‫بەدوای دەس���تەی نووس���ەرانیدا دەگەڕا‬ ‫بۆئەوەی بیانگرێت‪ .‬جارێكی دی ماركس‬ ‫بێكاركەوت���ەوە و نەیتوان���ی بگەڕێتەوە‬ ‫ب���ۆ ئەڵمانی���ا‪ .‬ماركس هەم���وو وزەی‬ ‫خۆی تەرخانك���رد بۆ ئ���ەوەی بتوانێت‬ ‫بەرهەمێكی فەلسەفەی سیاسی بنووسێت‬ ‫تا روانگە سۆسیالیستییەكانی خۆی تێدا‬ ‫بەیان بكات‪ .‬ل���ەو كاتەدا (‪ ،)1844‬بوو‬ ‫ب���ە هاوڕێی فریدری���ش ئەنگلس (‪1820‬‬ ‫ـ ‪ ،)1895‬ئ���ەو كوڕی سۆسیالیس���تێكی‬ ‫پیش���ەكار ‪ industrialist‬ی ئەڵمانی‬ ‫ب���وو‪ ،‬ت���ا كۆتایی تەمەن���ی وەكو یار و‬ ‫هاوكاری كارل ماركس مایەوە‪.‬‬ ‫بەه���ۆی پێداگری���ی حكومەت���ی‬ ‫پرووس���ییەوە‪ ،‬فەرەنس���ا مارك���س و‬ ‫كۆمیونیس���تە ئەڵمانییەكان���ی دیك���ەی‬

‫لە پاری���س وەدەرنا‪ .‬ماركس رۆیش���تە‬ ‫برۆكس‪ ،‬ئەنگلس پێویستییە داراییەكانی‬ ‫ئەوی دابی���ن دەكرد‪ .‬لە س���اڵی ‪1847‬‬ ‫دا‪ ،‬مارك���س و ئەنگلس لە كۆنگرێس���ی‬ ‫یەكێتی���ی كۆمیونیس���تی ل���ە لەن���دەن‬ ‫ئامادە بوون‪ ،‬لەوێدا ماركس روانگەكانی‬ ‫خۆی خس���تەڕوو و بەرگری لە شۆڕشی‬ ‫كۆمیونیس���تی كرد‪ .‬سەرەنجام‪ ،‬ئەنگلس‬ ‫و ئەو بەرپرسیارێتیی ئەوەیان پێدرا‪ ،‬كە‬ ‫خەریكی رێكخس���تنی رێبازی كارەكانی‬ ‫یەكێتییەكە بن‪ .‬ئەم بەرپرس���یارێتییە‪،‬‬ ‫باڵوكردنەوەی مانیفس���تۆی كۆمیونیست‬ ‫‪Communist‬‬ ‫‪Manifesto‬‬ ‫ی لێكەوت���ەوە (لە س���اڵی ‪1848‬دا لە‬ ‫ئەڵمانیا باڵوكرایەوە)‪.‬‬ ‫دوای شۆڕش���ی ‪1848‬ی فەرەنس���ا‪،‬‬ ‫ماركس س���ەفەری بۆ پاریس كرد‪ ،‬دواتر‬ ‫ب���ەرەو كۆلۆن رۆیش���ت‪ ،‬ب���ەاڵم بەهۆی‬ ‫ئەوەی پارت���ە كۆنزەرڤاتیڤەكان دووبارە‬ ‫كۆنترۆڵ���ی ئەڵمانیای���ان كردبۆوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫مارك���س گەڕایەوە بۆ پاریس‪ .‬پاش���ان‬ ‫لە هاوینی ‪ ،1849‬س���ەفەری بۆ لەندەن‬ ‫كرد و تا دوایین چركەساتەكانی تەمەنی‬ ‫لەوێ مایەوە‪ .‬ل���ەو ماوەیەدا ماركس بە‬ ‫هەژاری ژیانی دەبردە س���ەر‪ ،‬بەاڵم دواتر‬ ‫ئەنگلس الیەنی ئابووری ماركس���ی دابین‬ ‫كرد و ئی���دی لەوەبەدوا ش���ێوەژیانێكی‬ ‫ئاس���وودە و خۆش���ی لە لەندەن لەگەاڵ‬ ‫خێزانەكەیدا بردەس���ەر‪ .‬ئ���ەو بەردەوام‬ ‫ب���وو ل���ە ئۆرگانیزەكردن���ی بزووتنەوە‬ ‫كۆمەاڵیەتیی���ەكان و بەردەوامی���ی ب���ە‬

‫سۆس���یۆلۆژیی‪ ،‬ئابووری‪ ،‬فەلس���ەفە و‬ ‫ئایین‪.‬‬ ‫النیكەم دەتوانین لەدوو رێگەوە تیۆریی‬ ‫ماركسیستی بخوێنینەوە‪ .‬یەكەم‪ ،‬تیۆریی‬ ‫ماركسیس���تی برێتییە لە رەخنەكردنێكی‬ ‫شۆڕشگێڕانەی كۆمەڵگەی كەپیتالیستی‬ ‫(س���ەرمایەداری)‪ .‬مارك���س س���ەرنجی‬ ‫خۆی چڕكردبووەوە لەس���ەر پێویس���تی‬ ‫گۆڕان���ی كۆمەاڵیەت���ی و هەروەه���ا‬ ‫دەیگ���وت نادادپ���ەروەری و س���تەم و‬ ‫زۆرداری ل���ە كەپیتالیزمی پیشەس���ازی‬ ‫س���ەدەی نۆزدەه���ەم و پەیوەندیی���ە‬ ‫ئابوورییەكانییەوە‪ ،‬سەرچاوەی گرتووە‪.‬‬ ‫ئەو ش���رۆڤەیەی ماركس بۆ ئامرازەكانی‬ ‫كەپیتالیزمی پیشەس���ازی و ستەمەكانی‬ ‫دەیكات‪ ،‬ئەوا راس���تەوخۆ گۆڕان بەسەر‬ ‫ئەو سیستەمەدا دەهێنێت‪ ،‬بەم هۆیەوە‪،‬‬ ‫كاتێك ئەم سیس���تەمە گۆڕانی بەسەردا‬ ‫هات‪ ،‬ئەوا ئەو رەنجانەی مرۆڤ لەپێناوی‬ ‫بەرهەمهێناندا دەیدات‪ ،‬كۆتاییان پێدێت‪.‬‬ ‫دووەم‪ ،‬كە ئ���ەم خاڵەیان زۆر گرنگە بۆ‬ ‫مەبەستەكەی ئێمە‪ ،‬تیۆریی ماركسیستی‬ ‫ن���ە تەنه���ا برێتیی���ە لە ش���رۆڤەكردنی‬ ‫پەیوەندییە ئابوورییەكان‪ ،‬بەڵكو بەگشتی‬ ‫شرۆڤەكردنی ئەو بەها و روانگانەیشە‪ ،‬كە‬ ‫كەپیتالیزمی پیشەسازییان دروستكردووە‬ ‫و ئ���ەم الیەن���ەش كاریگەرییەكی زۆری‬ ‫لەس���ەر ئاڕاس���تە ناسیاس���ییەكان‬ ‫‪ nonpolitical endeavors‬ی‬ ‫وەكو وەكو ئایین‪ ،‬ئەدەبیات‪ ،‬و بەرهەمە‬ ‫كولتووری���ی و پراكتیكییەكان���ی دیك���ە‬

‫نووسینەكانی دا‪ .‬لە ساڵی ‪1852‬دا و تا دە‬ ‫ساڵ‪ ،‬بە شێوەیەكی رێكوپێك بەشداری‬ ‫ل���ە رۆژنامەی «تریبی���ون نیویۆرك»دا‬ ‫دەكرد‪ .‬ماركس بەرگ���ی یەكەمی كتێبی‬ ‫«س���ەرمایە» ‪ Das Kapital‬ی لە‬ ‫ساڵی ‪ 1867‬دا لە ئەڵمانیا باڵوكردەوە‪.‬‬ ‫ئەم كتێب���ە برێتیی���ە ل���ە رخنەگرتنی‬ ‫ئابووری���ی كەپیتالی���زم‪« .‬س���ەرمایە»‬ ‫س���ەرنجی گش���تیی ب���ەالی ئایدیاكانی‬ ‫ماركسدا راكێشا و چاپی دووەمی كتێبەكە‬ ‫لەساڵی ‪ 1871‬باڵوكرایەوە‪ .‬كتێبەكە بۆ‬ ‫چەندین زمانی دیك���ە وەرگێڕدرا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وەرگێڕانە ئینگلیزییەكەی تا دوای مردنی‬ ‫مارك���س‪ ،‬باڵونەكرای���ەوە‪ .‬دوو بەرگ���ی‬ ‫دواتری «س���ەرمایە» لەالیەن ماركسەوە‬ ‫بەناتەواوی مان���ەوە‪ ،‬بەاڵم دواتر بەهۆی‬ ‫ئەنگلسەوە تەواوكران‪.‬‬ ‫ماركس���یزم یان تیۆریی ماركسیستی‪،‬‬ ‫لەسەر بونیادی ئەو ئایدیایانە وەستاوە‪،‬‬ ‫ك���ە لەالی���ەن مارك���س و ئەنگلس���ەوە‬ ‫فۆرمولەكران‪ ،‬ئەوی���ش وەكو یەكێك لە‬ ‫رەخنەكردنی كەپیتالیزمی پیشەس���ازی‪.‬‬ ‫ئ���ەم تیۆریی���ە لەڕەهەن���دی مێ���ژووی‬ ‫كۆمەاڵیەتیی���ەوە لە ئابووری سیاس���یی‬ ‫بەتایبەت لە خەباتی چینایەتی دەڕوانێت‪.‬‬ ‫لەڕوانگ���ەی ماركسیس���تییەوە‪ ،‬مێژوو‪،‬‬ ‫ئایدی���اكان یاخود بەه���اكان یان رۆحی‬ ‫گشتگیر‪ ،‬ئاراس���تە ناكات و نایبزوێنێت‪.‬‬ ‫بەڵك���ە‪ ،‬مێژوو گوزارش���ت ل���ە خەبات‬ ‫‪ Struggle‬دەكات‪ ،‬ئ���ەو خەبات���ەی‬ ‫ریش���ەكەی لەنێ���و بوون���ی ماتەریالیدا‬ ‫هەی���ە‪ ،‬خەباتێكە بۆ ن���ان‪ ،‬پەناگە‪ ،‬بۆ‬ ‫بەرهەم���ی كرێ���كار و كۆنترۆڵكردن���ی‬ ‫ئامرازەكان���ی بەرهەمهێن���ان‪ .‬ئایدیاكانی‬ ‫ماركس ـ بەتایب���ەت بەڕێگەی لێكدانەوە‬ ‫و تەفس���یركردنە جۆراوج���ۆرەكان‬ ‫و وردەكارییەكان���ی ماركس���یزم ـ‬ ‫كاریگەرییەكی قوڵی داناوە‪ ،‬هەم لەسەر‬ ‫سیاسەتەكانی س���ەدەی بیستەم و هەم‬ ‫تیۆری���ی رەخنەی���ی‪ ،‬تیۆری���ی ئەدەبی‪،‬‬ ‫لێكۆڵین���ەوە كولتووریی���ەكان‪ ،‬مێژوو‪،‬‬

‫بەحێهێش���تووە‪ .‬تیۆریی ماركسیس���تی‬ ‫جەختێك���ی زۆر لەس���ەر سروش���تی‬ ‫ئیدیۆلۆژیی هەم���وو هەنگاوەكانی مرۆڤ‬ ‫دەكاتەوە‪.‬‬ ‫فەلس���ەفەی مێژووی ماركس‪ ،‬برێتییە‬ ‫لە كرۆكی هزری ماركسیس���تی‪ .‬ئەمەش‬ ‫ب���ە ماتەریالیزم���ی مێژوویی ناس���راوە‪،‬‬ ‫گۆڕان���ی مێژووی���ی وەك���و دەرەنجامی‬ ‫ك���ردە مرۆیی���ەكان دەبینێ���ت لەنێ���و‬ ‫جیهان���ی ماتەریالی���دا‪ ،‬بۆی���ە وەك���و‬ ‫دەستكردی خودا یان هێزە سەروومرۆیی‬ ‫‪ extrahuman‬یاخود رۆحانییەكان‪،‬‬ ‫س���ەیری ئەم گۆڕانانە ن���اكات‪ .‬ماركس‬ ‫لەم روانگە ماتەریالیس���تییەی بۆ مێژوو‪،‬‬ ‫كەوتووەت���ە ژێ���ر كاریگەری���ی لودڤیك‬ ‫فویەرب���اخ (‪ 1804‬ـ ‪ ،)1872‬فویەرباخ‬ ‫جەخت لەسەر رەوش���ە ماتەریالییەكانی‬ ‫جیهان دەكات���ەوە و هەروەها دەكەوێتە‬ ‫رەخنەگرت���ن ل���ە ئایدیالیزم���ی هزرینی‬ ‫هێگل���ی‪ ،‬چونك���ە بەدیدی ئ���ەو‪ ،‬هێگل‬ ‫جەخ���ت دەكاتەوە لەس���ەر ئایدیاكان و‬ ‫سروش���تی رۆحانیەتی جیهان و گۆڕانی‬ ‫مێژووی���ی‪ .‬بەدی���دی مارك���س‪ ،‬ئەوەی‬ ‫مێژوو بەرەوپێش���ەوە ئاراس���تە دەكات‪،‬‬ ‫برێتییە لە دیالەكتیك‪ ،‬ئەو دیالەكتیكەی‬ ‫بەه���ۆی ئاب���ووری و ملمالنێ���ی نێوان‬ ‫چینە كۆمەاڵیەتییەكان���ەوە هاتۆتەئارا‪.‬‬ ‫هێگلیش‪ ،‬وەكو ماركس‪ ،‬وەكو دیالەكتیك‬ ‫سەیری مێژووی دەكرد‪ ،‬گۆڕانی مێژوویی‬ ‫لەس���ەر بنەمای بزووتنە زنجیرەییە یەك‬ ‫ب���ەدوای یەكداهات���ووەكان لەتێزەوە بۆ‬ ‫ئەنتیتێز و لەوێش���ەوە بۆ سەنتێز‪ ،‬ئیش‬ ‫دەكات‪ .‬لەكاتێكدا هێگل دەیگوت مێژوو‬ ‫برێتییە ل���ە رۆحی مرۆیی‪ ،‬بەاڵم ماركس‬ ‫وەكو ش���ێوازی خەباتی مرۆڤ بەس���ەر‬ ‫ماتەریال و كەرەستەكانی بەرهەمهێناندا‪،‬‬ ‫س���ەیری مێژووی دەكرد‪ .‬هەر لەبەر ئەم‬ ‫هۆیەشە گوتراوە ماركس هێگلی بەڕاستی‬ ‫هەڵگەڕاندۆت���ەوە‪ .‬ماتەری���ال چۆنایەتی‬ ‫شكڵ و ش���ێوەی ئایدیاكان دەردەخات‪،‬‬ ‫نەك بەپێچەوانەوە‪.‬‬

‫ماركس���یزم وەس���فی پەرەس���ەندنی‬ ‫مێژووی���ی مۆدێل���ە جیاوازەكان���ی‬ ‫بەرهەمهێن���ان دەكات‪ ،‬مەبەس���ت ل���ەم‬ ‫كۆنس���ەپتەش برێتیی���ە ل���ە رێگاكانی‬ ‫پەیوەندیی���ە‬ ‫ئۆرگانیزەكردن���ی‬ ‫ئابووریی���ەكان ل���ە كۆمەڵگاكان���دا‪ ،‬بۆ‬ ‫بەرهەمهێنانە باش���ەكان‪ .‬س���یفەتەكانی‬ ‫كەپیتالی���زم بەدی���دی ماركسیس���تی‪،‬‬ ‫وەك���و سیس���تەمێكی س���تەمكار و‬ ‫نادادپەروەران���ەی كار و بەرهەمهێن���ان‪،‬‬ ‫برێتی���ن ل���ە پەیوەندیی���ە كۆمەاڵیەتیی‬ ‫و ئام���رازەكان‪ ،‬ك���ە ل���ە بەرهەمهێناندا‬ ‫بەگەڕ دەخرێن‪ .‬كار لە تەنهاییدا ئەنجام‬ ‫نادرێت‪ ،‬بەڵكو لەنێو تۆڕێكی پەیوەندیی‬ ‫مرۆیی گەورەدا ئەنج���ام دەدرێت‪ .‬رۆڵە‬ ‫مرۆییەكان���ی ئۆرگانیزەكردنیی ئابووری‬ ‫(ی���ان پەیوەندییەكان���ی بەرهەمهێنان)‬ ‫لەگەاڵ كار و تەكنۆلۆژیی���ە مرۆییەكاندا‬ ‫(ی���ان هێزەكان���ی بەرهەمهێن���ان)‬ ‫رووبەڕوودەبێتەوە بۆ ئەوەی مۆدێلەكانی‬ ‫بەرهەمهێنان بخوڵقێنێت‪.‬‬ ‫مۆدێلەكان���ی بەرهەمهێنان لە قۆناغە‬ ‫مێژووییەكان���دا ئاراس���تەی جی���اواز‬ ‫وەردەگ���رن‪ .‬ش���رۆڤەی كولتووری���ی‬ ‫ماركسیس���تی‪ ،‬بەتایبەت���ی چڕدەبێتەوە‬ ‫لەس���ەر ش���رۆڤەكردنی كەپیتالیزم���ی‬ ‫پیشەسازی‪ ،‬ئەمەش وەكو ئەو سیستەمە‬ ‫ئابووریی���ە دەبینێت‪ ،‬كە بەندە لەس���ەر‬ ‫نایەكس���انی‪ ،‬و لەم رووەوە‪ ،‬ئەم مۆدێلی‬ ‫بەرهەمهێنانە شتێكی نادادپەروەرانەیە‪.‬‬ ‫گوت���اری مارك���س لەب���ارەی خەبات���ی‬

‫ب���ۆرژوازەكان‪ ،‬كە چین���ی مامناوەندن‪،‬‬ ‫نە خاوەن س���ەرمایەن‪ ،‬نە كرێكاریشن‪،‬‬ ‫بەڵكو بەگشتی كارە خزمەتگوزارییەكانی‬ ‫وەكو مامۆس���تایەتی و پزیشكی دەكەن‪.‬‬ ‫ئەگەرچی ئەم چین���ە خزمەتگوزاری بۆ‬ ‫دوو چینەك���ەی دیكە ئام���ادە دەكات‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم بە گش���تی لەنێو هەم���ان چینی‬ ‫كەپیتالیستیدا ریزبەند دەكرێت‪.‬‬ ‫بەدیدی ماركس‪ ،‬دامەزراوەی ئابووری‬ ‫(یان مۆدێلەكانی بەرهەمهێنان)‪ ،‬برێتییە‬ ‫لە شێوازەكانی دیكەی سیمای كۆمەڵگە‪.‬‬ ‫كۆنس���ەپتەكانی ژێرخ���ان و س���ەرخان‬ ‫ئ���ەم ج���ۆرە پەیوەندییان���ەی كۆمەڵگە‬ ‫ش���یدەكاتەوە‪ .‬تێگەی ژێرخ���ان ئاماژە‬ ‫ب���ۆ مۆدێل���ی ئابووری���ی بەرهەمهێنانی‬ ‫كۆمەڵگە دەكات‪ ،‬كە سەرخانی كۆمەڵگە‬ ‫دیاری���دەكات‪ .‬س���ەرخان‪ ،‬برێتیی���ە لە‬ ‫هەمان مۆدێلی بەرهەمهێنانی سیاس���یی‪،‬‬ ‫كۆمەاڵیەتی���ی‪ ،‬ئایینی���ی‪ ،‬هونەری���ی‪،‬‬ ‫مۆراڵی���ی‪ ،‬زانس���تیی و كولتووری���ی‬ ‫كۆمەڵگە‪ .‬بەپێی ئ���ەم روانگەیە‪ ،‬ئایین‪،‬‬ ‫بۆ نموون���ە‪ ،‬مۆدێلێكی س���ەربەخۆ یان‬ ‫خۆبەڕێوەبەریی چاالكی���ی مرۆیی نییە‪،‬‬ ‫بەڵك���و ئەم���ە مۆدێل���ی بەرهەمهێنان و‬ ‫پەیوەندیەكانی���ی بەرهەمهێنان���ە‪ ،‬كە لە‬ ‫كۆمەڵگ���ەدا دەردەكەوێ���ت و ف���ۆرم بە‬ ‫ئایین دەدات و پێگەك���ەی دیاریدەكات‪.‬‬ ‫كەواتە سەرخان‪ ،‬برێتییە لە تیۆرییەكی‬ ‫ماتەریالیستی‪ ،‬كە ئایین وەكو بەشێك لە‬ ‫سەرخانی كۆمەڵگە دەبینێت‪.‬‬ ‫ژێرخان���ی ئابووری���ی لەالی���ەن‬

‫«ئاین تلیاكی كۆمەاڵنی خەڵكە»‪ ،‬ئەم رستەیە ئاماژە بۆ ئەوە‬ ‫دەكات‪ ،‬كە ئاین بەڵێنی پاداشت و دادپەروەریی دەدات لە ژیانی‬ ‫دواڕۆژدا بۆ ئەوەی بەرگەی نادادپەروەری و چەوساندنەوە و‬ ‫ستەمەكانی ئەم جیهانە بگرێت‬ ‫چینایەتی لەنێو كۆمەڵگەی كەپیتالیستیدا‬ ‫گوزارش���ت ل���ە پەرەس���ەندنی رەوت���ی‬ ‫ئابووریی دەكات لە قۆناغی سەرەتاییەوە‬ ‫بۆ فیودالی و پاش���ان بۆ كەپیتالیستی‪،‬‬ ‫ل���ە هەر قۆناغێكیش���دا لەگ���ەڵ مۆدێلە‬ ‫س���ەروەرەكانی بەرهەمهێناندا‪ ،‬خەباتی‬ ‫چینایەتی���ش پەی���دا ب���ووە‪ .‬تەنه���ا لە‬ ‫پەرەسەندنی كۆمەڵگەی سۆسیالیستیدا‬ ‫بەه���ۆی ئ���ەو مۆدێل���ە بەرهەمهێنان���ە‬ ‫تایبەتمەندەی هەیەت���ی‪ ،‬ئەوا جیاوازیی‬ ‫و ملمالنێی چینایەت���ی كۆتایی پێدێت‪.‬‬ ‫گۆڕان���ی مێژووی���ی تەنه���ا ئ���ەو كاتە‬ ‫روودەدات‪ ،‬ك���ە لەنێ���وان چینەكان���دا‬ ‫ملمالنێیەك���ی كۆنتێكس���تی دیالەكتیكی‬ ‫ئامادەی���ی هەبێ���ت‪ .‬دژایەت���ی نێ���وان‬ ‫ئەو چینان���ەی كۆنترۆڵ دەك���ەن و ئەو‬ ‫چینانەی كۆنترۆڵ دەكرێن‪ ،‬لە راس���تیدا‬ ‫بەناچاری بە ملمالنێی چینایەتی كۆتایی‬ ‫پێدێت‪ .‬ئ���ەم دیالەكتیكی بەریەككەوتنی‬ ‫چینایەتیی���ە‪ ،‬كۆمەڵگەیەكی نوێ بونیاد‬ ‫دەنێ���ت‪ .‬ئامانجی كۆتای���ی‪ ،‬بێگومان‪،‬‬ ‫برێتیی���ە لە كۆمەڵگەی سۆسیالیس���تی‪،‬‬ ‫واتا ئەو دۆخەی چینایەتی تێدا نەبێت‪.‬‬ ‫پەیوەندییەكان���ی بەرهەمهێن���ان‪ ،‬لە‬ ‫مۆدێل���ی كەپیتالیس���تی بەرهەمهێناندا‪،‬‬ ‫برێتییە لەوەی كرێ���كاران كاردەكەن بۆ‬ ‫ئەوەی كەرەس���تە خ���اوەكان بگۆڕن بۆ‬ ‫دوا كااڵی ئامادەك���راو و‪ ،‬خاوەن كااڵش‬ ‫كۆنترۆڵ���ی فرۆش���تن و دابەش���كردنی‬ ‫بەرهەم���ەكان و كۆكردن���ەوەی بەه���ا‬ ‫زیادەكانی���ان دەكات‪ .‬مارك���س دەڵێت‬ ‫وەها سیس���تەمێك بەناچاری دەگۆڕێت‬ ‫ب���ۆ پەیدابوون���ی چینایەت���ی‪ ،‬چونكە‬ ‫س���وودمەندەكان كەپیتالیستەكانن‪ ،‬كە‬ ‫كۆنترۆڵی ئامرازەكان���ی بەرهەمهێنانیان‬ ‫ك���ردووە (وات���ا كۆنترۆڵی س���ەرچاوە‬ ‫سروشتییەكان و كارگەكان و ماشینەكان‬ ‫و س���ەرچاوەكانی دیك���ەی كەرەس���تە‬ ‫خاوەكانیان كردووە)‪ ،‬نەك پرۆلیتارەكان‪،‬‬ ‫ك���ە لەبەرانبەر هێ���زی كارەكەیان كرێ‬ ‫وەردەگرن ب���ۆ ئەوەی ژیانیان رێكبخەن‪.‬‬

‫س���ەرخانێكەوە پش���تیوانی دەكرێ���ت‪،‬‬ ‫ك���ە ژێرخانەك���ە دەیەوێ���ت جیاوازییە‬ ‫چینایەتییەكان بەش���تێكی سروشتییانە‬ ‫دەربخات و بڵێت مرۆڤ هیچ توانستێكی‬ ‫نیی���ە ب���ۆ گۆڕانپێدانی ئ���ەم واقیعیەتە‬ ‫گشتگیرە‪ .‬بەپێی تێگەیشتنی ماركسیزم‪،‬‬ ‫وەه���ا سیس���تەمێك ل���ە بنەڕەت���ەوە‬ ‫سیس���تەمێكی وەبەرهێن���ە و تەنه���ا‬ ‫دەش���ێت بەڕێی خەبات���ی دیالەكتیكیی‬ ‫نێ���وان چینەكان���ەوە گۆڕانی بەس���ەردا‬ ‫بهێنرێت‪ .‬ئەم خەباتە كاتێك روودەدات‪،‬‬ ‫ك���ە نادادپ���ەروەری و دژایەت���ی لەنێو‬ ‫سیس���تەمی نایەكس���اندا دەربكەوێ���ت‪.‬‬ ‫ماركس���یزم پێش���بینی ئەوە دەكات‪ ،‬كە‬ ‫خەباتی چینایەتی سەرەنجام كەپیتالیزم‬ ‫لەناودەبات و سیستەمێكی سۆسیالیستی‬ ‫بێچین وەكو جێگ���رەوە دادەمەزرێنێت‪.‬‬ ‫ئەم رووداوە‪ ،‬ئاماژە ب���ە كۆتایی مێژوو‬ ‫دەكات‪ ،‬ئەم���ەش بەو مانایەی گۆڕانێكی‬ ‫دیك���ەی ئابووری���ی روون���ادات‪ ،‬چونكە‬ ‫پەیوەندییە نایەكس���انەكانی چینایەتی‪،‬‬ ‫كە خۆراكی خەباتی دیالەكتیكییە‪ ،‬ئیدی‬ ‫لەئارادا نەماوە و لەنێوچووە‪.‬‬ ‫ماركس���یزم روودەكات���ە پرۆس���ەی‬ ‫نامۆبوونی���ش‪ ،‬بەتایبەت���ی كۆمەڵگ���ە‬ ‫بەس���ەر چین���ی كۆمەاڵیەتی جی���اوازدا‬ ‫دابەشدەبێت‪ ،‬بەتایبەت چینی بااڵدەست‬ ‫بەس���ەر ئ���ەو كااڵیان���ەدا دەگرێت‪ ،‬كە‬ ‫لەالیەن چین���ی خوارەوە بەرهەمهێنراوە‪.‬‬ ‫نامۆب���وون ـ دەرەنجام���ی پەیوەندیی���ە‬ ‫نابەراب���ەرە چینایەتییەكانە‪ ،‬كە مۆدێلی‬ ‫كەپیتالیس���تی بەرهەمیدەهێنێ���ت ـ ئەم‬ ‫پرۆس���ەیەش دوو شێوازی هەیە‪ .‬یەكەم‪،‬‬ ‫لە مۆدێلی كەپیتالیستی بەرهەمهێناندا‪،‬‬ ‫ئ���ەو سیس���تەمەیە‪ ،‬ك���ە كرێ���كاران‬ ‫كااڵكان بەرهەمدەهێن���ن‪ ،‬ب���ەاڵم تەنها‬ ‫كەپیتالیس���تەكان دەبن���ە خاوەنی كۆی‬ ‫قازانج���ی كااڵكان‪ .‬ه���ەر لەب���ەر ئەوەیە‬ ‫كرێكار كاتێ���ك لەبەرهەم���ی كارەكەی‬ ‫بێبەش دەبێت‪ ،‬ئەوا نامۆ دەبێت‪ .‬دووەم‪،‬‬ ‫كرێكاران لە سیس���تەمی كەپیتالیستیدا‬

‫بەخۆشیان نامۆ دەبن‪ .‬بەدیدی ماركس‪،‬‬ ‫ئ���ەم نامۆبوونە كاتێ���ك روودەدات‪ ،‬كە‬ ‫كرێ���كاران دەبن ب���ە كااڵ‪ ،‬چونكە ئەوان‬ ‫كارە نامۆبووەك���ەی خۆی���ان لەب���ازاڕدا‬ ‫دەفرۆش���ن‪ ،‬تەنه���ا كااڵ س���ەختەكانی‬ ‫دیكە نەبێ���ت‪ .‬بەمجۆرە‪ ،‬كرێ���كاران بە‬ ‫ئینسانیەتی خۆیشیان نامۆدەبن‪.‬‬ ‫تیۆری���ی ماركسیس���تیی‪ ،‬ئیدیۆلۆژی‬ ‫وەك���و هۆش���یارییەكی درۆزن ‪false‬‬ ‫‪ consciousness‬دەبینێت‪ ،‬چونكە‬ ‫واقیعیەت���ی ماتەریال���ی و كۆمەاڵیەت���ی‬ ‫بەالڕێ���دا دەب���ات و هەوڵ���دەدات مرۆڤ‬ ‫لەو ش���وێنەدا بهێڵێتەوە‪ ،‬كە سیستەمی‬ ‫كەپیتالیس���تی ب���ۆی دیاریك���ردووە‪ .‬لە‬ ‫وەه���ا بەالڕێدابردنێك���دا‪ ،‬مرۆڤ���ەكان‬ ‫ناتوان���ن پەیوەندییەكان���ی بەرهەمهێنان‬ ‫بەوچەش���نە ببین���ن‪ ،‬ك���ە لەڕاس���تیدا‬ ‫بوون���ی هەی���ە‪ .‬بەمج���ۆرە‪ ،‬ئیدیۆلۆژی‬ ‫یەكێك���ە ل���ە رەهەندەكانی س���ەرخان‪:‬‬ ‫خ���ۆی لەالی���ەن بونی���ادی ئابوورییەوە‬ ‫بەرهەمهێنراوە و ئەركەكەیش���ی برێتییە‬ ‫ل���ە رەوایەتیبەخش���ین ب���ەو بونی���ادە‪.‬‬ ‫ئیدیۆلۆژییەكان ئ���ەوە دیاریدەكەن‪ ،‬كە‬ ‫دەتوان���ن چج���ۆرە بیركردن���ەوە یان چ‬ ‫باوەڕێكیان هەبێت لەبارەی سیاس���ەت و‬ ‫ئایین و ئەدەبیات و رەهەندەكانی دیكەی‬ ‫كولتوور‪ .‬بەاڵم ئیدیۆلۆژییەكان ئۆتۆنۆم‬ ‫نین‪ ،‬ماركس دەڵێت ئەوانە وابەس���تەی‬ ‫مۆدێلە زاڵەكانی ئابووریی بەرهەمهێنانن‬ ‫و‪ ،‬بوون و درێژەپێدانی ئەم مۆدێلە زاڵە‬ ‫ئاراس���تە دەكەن‪ .‬ب���ۆ نموونە‪ ،‬ئێتیكیی‬ ‫كاری پرۆتستانتیی‪ ،‬بەهای كاری سەخت‬ ‫بەرزدەنرخێنێت و لە وەرگرتنی س���وود‬ ‫و قازانج���دا‪ ،‬ئ���ارەزووی مرۆڤ���ەكان بۆ‬ ‫بەرژەوەندیی كەس���ی لەبەرچاو ناگرێت‪.‬‬ ‫پرۆتس���تانتیزم وەها ئێتیكێك بە ویست‬ ‫و خواس���تی خ���ودا دەزانێ���ت‪ .‬كەواتە‬ ‫وەها بەرژەوەندیخوازیی���ەك‪ ،‬برێتییە لە‬ ‫جێبەجێكردن���ی ئەركێك���ی ئایینیی‪ .‬لە‬ ‫روانگ���ەی ماركسیس���تییەوە‪ ،‬ئێتیكیی‬ ‫كاری پرۆتس���تانتی‪ ،‬نموون���ەی هەمان‬ ‫ئ���ەو ئیدیۆلۆژییەیە‪ ،‬ك���ە رەوایەتی بەو‬ ‫مۆدێلی ئابووری���ی بەرهەمهێنانە دەدات‪،‬‬ ‫كە دەڵێت پێویس���تە كرێكاران سەعاتی‬ ‫كاركردنی���ان زیاد بێت و لە بارودۆخێكی‬ ‫سەختدا كاربكەن‪ .‬ئەو كرێكارەی بەرگری‬ ‫ل���ەم ئێتیكی���ی كاركردن���ە درۆزنانەیە‬ ‫دەكات‪ ،‬واتێدەگات كاری سەخت برێتییە‬ ‫لە ئیرادەی خودا و هەڵبژاردنێكی ئازاد‪،‬‬ ‫بەاڵم لەڕاستیدا ئەم ئێتیكە بەالڕێدابردنی‬ ‫واقیعیەتە‪ ،‬برەو بەو مۆدێلی بەرهەمهێنانە‬ ‫دەدات‪ ،‬كە كرێكاران دەچەوسێنێتەوە بۆ‬ ‫ئ���ەوەی كەپیتالیس���تەكان ببنە خاوەنی‬ ‫قازان���ج و س���وودمەند بن‪ .‬كرێ���كار لەو‬ ‫وەهمەدا دەژی‪ ،‬ك���ە خاوەنی هەڵبژاردن‬ ‫و ویستی ئازادە‪ ،‬بەاڵم لەڕاستیدا خاوەن‬ ‫هیچ ویستێكی ئازاد نییە‪.‬‬ ‫بەناوبانگترین جەختكردنەوەی ماركس‬ ‫لەس���ەر سروش���تی ئیدیۆلۆژیی ئایینە‪،‬‬ ‫كە دەتوانی���ن وەس���فەكەی ماركس بۆ‬ ‫ئایین لەم رس���تەیەدا ببینینەوە‪« :‬ئایین‬ ‫تلیاكیی كۆمەاڵنی خەڵكە»‪ .‬ئەم رستەیە‬ ‫ئاماژە بۆ ئەوە دەكات‪ ،‬كە ئایین بەڵێنی‬ ‫پاداشت و دادپەروەریی دەدات لە ژیانی‬ ‫دواڕۆژدا بۆ ئەوەی بەرگەی نادادپەروەری‬ ‫و چەوساندنەوە و ستەمەكانی ئەم جیهانە‬ ‫بگرێت‪ .‬ئایین كاتێك دادپەروەری رەوانەی‬ ‫ژیانی ئەودنی���ا دەكات‪ ،‬ئەوا بەم كارەی‬ ‫دەبێتە رێگر لەبەردەم شۆڕشی جەماوەر‬ ‫دژ بە چینی دەس���تەاڵتدار‪ ،‬ئەو چینەی‬ ‫بەرهەمی كرێكار بۆخۆی دەبات‪ .‬بەدیدی‬ ‫ماركسیزم‪ ،‬ئەو كاتە دەتوانین بەدروستی‬ ‫لەئایین تێبگەین‪ ،‬كە تێكستە پیرۆزەكان‪،‬‬ ‫سرووتەكان‪ ،‬و دیاردەكانی دیكەی ئایین‬ ‫بخەینە نێو رەوش���ی ماتەریالی كولتوور‬ ‫و لێكدان���ەوەی ب���ۆ بكەی���ن‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫بیخەینە نێو هەلومەرجی ئابووریی زاڵی‬ ‫بەرهەمهێنانەوە‪.‬‬ ‫سەرچاوەی ئەم وەرگێڕانە‬ ‫‪William E.Deal and Timothy‬‬ ‫‪K.Beal, Theory for Religious‬‬ ‫‪Studies. Routledge: New York‬‬ ‫‪• London, 2005, pp. 6-10.‬‬


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.