2
ذمارة ( )137دوشةممة 2013/1/28
كارل ماركس و راڤەكردنی ئاین ویلیام ئی .دێل و تیمۆتی كەی .بێل و .لە ئینگلیزییەوە: پێشڕەو محەمەد كۆنسێپتە بونیادییەكان: ------------------------------------ماتەریالیزمی مێژوویی: Historical Materialism مۆدێلی بەرهەمهێنان Mode of Production پەیوەندییەكان و هێزەكان: Relations and Forces پرۆلیتاریاكانProletariats : كەپیتالیستەكانCapitalists : Bourgeoisie بۆرژوازیی: ئامرازەكانی بەرهەمهێنان: Means of Production ژێرخان /سەرخان: base / superstructure نامۆبوونAlienation : كارل مارك���س (،)1883-1818 فەیلەس���وفی سیاسیی ئەڵمانی بوو .ئەو لە ش���اری تری���ەری ئەڵمانیا ،لە دایك و باوكێك���ی لیبراڵ���ی جوولەك���ە هاتبووە جیهان���ەوە ،ئ���ەو خێزانە بووب���وون بە پرۆتێس���تانت (ئەو كڵێس���ایەی لەسەر بنەم���ای ئینجیل دامەزرابوو) ،ئەویش بۆ ئەوەی باوك كارێكی ش���یاو پەیدابكات. لە ساڵی 1836دا ،دوای ساڵێك مانەوە لە زانكۆی ب���ۆن ،كارل ماركس دەچێتە نێو زانك���ۆی بەرلینەوە .لەوێدا خەریكی خوێندنی فەلسەفە دەبێت .هزری هێگلی بە قوڵی كاریگەری لەسەر دادەنێت ،بۆیە ئەو بوو بە ئەندامی گروپێكی خوێندكاری ناس���راو بە ناوی «هێگلییە الوەكان»، ئەوان خەریك���ی برەوپێدان���ی روانگەی رادیكاڵی و ئەتایستیی دیالەكتیكی هێگل بوون. تێ���زی دكتۆراك���ەی كارل مارك���س لەبارەی فەلس���ەفەی گریكی ،لە س���اڵی 1841دا قبوڵكرا .لەبەر ئەوەی نەیتوانی پۆستێك لە زانكۆ وەربگرێت ،بۆیە بوو بە ژۆرنالیست لە رۆژنامەیەك بەناوی «راین گاتزیت���ە» .Rhenish Gazette ماركس وتاری جۆراوج���ۆر و بەرفراوانی دەنووس���ین ،بەاڵم بەتایبەتی گرنگی بە پرسە سیاسی و كۆمەاڵیەتییەكان دەدا. هەروەه���ا بەش���ێوەیەكی كەمیش وەكو ئێدیتۆری الپەڕەی���ەك خزمەتی دەكرد، ئەوی���ش بەر لەوەی لەالی���ەن حكومەتی پرووسییەوە سانس���ۆر بكرێت .لەنێوان ئ���ەم شتانەش���دا ،ئەو وت���اری لەبارەی رەوشی كرێكارانیش دەنووسی. ل���ە س���اڵی 1843دا ماركس ،لەگەڵ هاوس���ەرەكەیدا ،كە تازە هاوسەرگیریی لەتەكدا كردبوو ،سەفەری كرد بۆ پاریس بۆ ئەوەی لە پێگەی سەرنووس���ەریدا لە باڵوكراوەی تازەدامەزراوی «س���اڵنامەی ئەڵمانی ـ فەرەنس���ایی» كاربكات .ئەم ژۆرناڵە زمانحاڵی ئایدیا كۆمیونیستییەكان بوو ،بەاڵم لە راكێشانی سەرنجی خەڵكی فەرەنس���ایی بەالی خۆیدا ،سەركەوتوو نەب���وو .حكومەتی پروس���یایی ئیدانەی ئەم ژۆرناڵەی ك���رد و رایگرت .هەروەها بەدوای دەس���تەی نووس���ەرانیدا دەگەڕا بۆئەوەی بیانگرێت .جارێكی دی ماركس بێكاركەوت���ەوە و نەیتوان���ی بگەڕێتەوە ب���ۆ ئەڵمانی���ا .ماركس هەم���وو وزەی خۆی تەرخانك���رد بۆ ئ���ەوەی بتوانێت بەرهەمێكی فەلسەفەی سیاسی بنووسێت تا روانگە سۆسیالیستییەكانی خۆی تێدا بەیان بكات .ل���ەو كاتەدا ( ،)1844بوو ب���ە هاوڕێی فریدری���ش ئەنگلس (1820 ـ ،)1895ئ���ەو كوڕی سۆسیالیس���تێكی پیش���ەكار industrialistی ئەڵمانی ب���وو ،ت���ا كۆتایی تەمەن���ی وەكو یار و هاوكاری كارل ماركس مایەوە. بەه���ۆی پێداگری���ی حكومەت���ی پرووس���ییەوە ،فەرەنس���ا مارك���س و كۆمیونیس���تە ئەڵمانییەكان���ی دیك���ەی
لە پاری���س وەدەرنا .ماركس رۆیش���تە برۆكس ،ئەنگلس پێویستییە داراییەكانی ئەوی دابی���ن دەكرد .لە س���اڵی 1847 دا ،مارك���س و ئەنگلس لە كۆنگرێس���ی یەكێتی���ی كۆمیونیس���تی ل���ە لەن���دەن ئامادە بوون ،لەوێدا ماركس روانگەكانی خۆی خس���تەڕوو و بەرگری لە شۆڕشی كۆمیونیس���تی كرد .سەرەنجام ،ئەنگلس و ئەو بەرپرسیارێتیی ئەوەیان پێدرا ،كە خەریكی رێكخس���تنی رێبازی كارەكانی یەكێتییەكە بن .ئەم بەرپرس���یارێتییە، باڵوكردنەوەی مانیفس���تۆی كۆمیونیست Communist Manifesto ی لێكەوت���ەوە (لە س���اڵی 1848دا لە ئەڵمانیا باڵوكرایەوە). دوای شۆڕش���ی 1848ی فەرەنس���ا، ماركس س���ەفەری بۆ پاریس كرد ،دواتر ب���ەرەو كۆلۆن رۆیش���ت ،ب���ەاڵم بەهۆی ئەوەی پارت���ە كۆنزەرڤاتیڤەكان دووبارە كۆنترۆڵ���ی ئەڵمانیای���ان كردبۆوە ،بۆیە مارك���س گەڕایەوە بۆ پاریس .پاش���ان لە هاوینی ،1849س���ەفەری بۆ لەندەن كرد و تا دوایین چركەساتەكانی تەمەنی لەوێ مایەوە .ل���ەو ماوەیەدا ماركس بە هەژاری ژیانی دەبردە س���ەر ،بەاڵم دواتر ئەنگلس الیەنی ئابووری ماركس���ی دابین كرد و ئی���دی لەوەبەدوا ش���ێوەژیانێكی ئاس���وودە و خۆش���ی لە لەندەن لەگەاڵ خێزانەكەیدا بردەس���ەر .ئ���ەو بەردەوام ب���وو ل���ە ئۆرگانیزەكردن���ی بزووتنەوە كۆمەاڵیەتیی���ەكان و بەردەوامی���ی ب���ە
سۆس���یۆلۆژیی ،ئابووری ،فەلس���ەفە و ئایین. النیكەم دەتوانین لەدوو رێگەوە تیۆریی ماركسیستی بخوێنینەوە .یەكەم ،تیۆریی ماركسیس���تی برێتییە لە رەخنەكردنێكی شۆڕشگێڕانەی كۆمەڵگەی كەپیتالیستی (س���ەرمایەداری) .مارك���س س���ەرنجی خۆی چڕكردبووەوە لەس���ەر پێویس���تی گۆڕان���ی كۆمەاڵیەت���ی و هەروەه���ا دەیگ���وت نادادپ���ەروەری و س���تەم و زۆرداری ل���ە كەپیتالیزمی پیشەس���ازی س���ەدەی نۆزدەه���ەم و پەیوەندیی���ە ئابوورییەكانییەوە ،سەرچاوەی گرتووە. ئەو ش���رۆڤەیەی ماركس بۆ ئامرازەكانی كەپیتالیزمی پیشەس���ازی و ستەمەكانی دەیكات ،ئەوا راس���تەوخۆ گۆڕان بەسەر ئەو سیستەمەدا دەهێنێت ،بەم هۆیەوە، كاتێك ئەم سیس���تەمە گۆڕانی بەسەردا هات ،ئەوا ئەو رەنجانەی مرۆڤ لەپێناوی بەرهەمهێناندا دەیدات ،كۆتاییان پێدێت. دووەم ،كە ئ���ەم خاڵەیان زۆر گرنگە بۆ مەبەستەكەی ئێمە ،تیۆریی ماركسیستی ن���ە تەنه���ا برێتیی���ە لە ش���رۆڤەكردنی پەیوەندییە ئابوورییەكان ،بەڵكو بەگشتی شرۆڤەكردنی ئەو بەها و روانگانەیشە ،كە كەپیتالیزمی پیشەسازییان دروستكردووە و ئ���ەم الیەن���ەش كاریگەرییەكی زۆری لەس���ەر ئاڕاس���تە ناسیاس���ییەكان nonpolitical endeavorsی وەكو وەكو ئایین ،ئەدەبیات ،و بەرهەمە كولتووری���ی و پراكتیكییەكان���ی دیك���ە
نووسینەكانی دا .لە ساڵی 1852دا و تا دە ساڵ ،بە شێوەیەكی رێكوپێك بەشداری ل���ە رۆژنامەی «تریبی���ون نیویۆرك»دا دەكرد .ماركس بەرگ���ی یەكەمی كتێبی «س���ەرمایە» Das Kapitalی لە ساڵی 1867دا لە ئەڵمانیا باڵوكردەوە. ئەم كتێب���ە برێتیی���ە ل���ە رخنەگرتنی ئابووری���ی كەپیتالی���زم« .س���ەرمایە» س���ەرنجی گش���تیی ب���ەالی ئایدیاكانی ماركسدا راكێشا و چاپی دووەمی كتێبەكە لەساڵی 1871باڵوكرایەوە .كتێبەكە بۆ چەندین زمانی دیك���ە وەرگێڕدرا ،بەاڵم وەرگێڕانە ئینگلیزییەكەی تا دوای مردنی مارك���س ،باڵونەكرای���ەوە .دوو بەرگ���ی دواتری «س���ەرمایە» لەالیەن ماركسەوە بەناتەواوی مان���ەوە ،بەاڵم دواتر بەهۆی ئەنگلسەوە تەواوكران. ماركس���یزم یان تیۆریی ماركسیستی، لەسەر بونیادی ئەو ئایدیایانە وەستاوە، ك���ە لەالی���ەن مارك���س و ئەنگلس���ەوە فۆرمولەكران ،ئەوی���ش وەكو یەكێك لە رەخنەكردنی كەپیتالیزمی پیشەس���ازی. ئ���ەم تیۆریی���ە لەڕەهەن���دی مێ���ژووی كۆمەاڵیەتیی���ەوە لە ئابووری سیاس���یی بەتایبەت لە خەباتی چینایەتی دەڕوانێت. لەڕوانگ���ەی ماركسیس���تییەوە ،مێژوو، ئایدی���اكان یاخود بەه���اكان یان رۆحی گشتگیر ،ئاراس���تە ناكات و نایبزوێنێت. بەڵك���ە ،مێژوو گوزارش���ت ل���ە خەبات Struggleدەكات ،ئ���ەو خەبات���ەی ریش���ەكەی لەنێ���و بوون���ی ماتەریالیدا هەی���ە ،خەباتێكە بۆ ن���ان ،پەناگە ،بۆ بەرهەم���ی كرێ���كار و كۆنترۆڵكردن���ی ئامرازەكان���ی بەرهەمهێن���ان .ئایدیاكانی ماركس ـ بەتایب���ەت بەڕێگەی لێكدانەوە و تەفس���یركردنە جۆراوج���ۆرەكان و وردەكارییەكان���ی ماركس���یزم ـ كاریگەرییەكی قوڵی داناوە ،هەم لەسەر سیاسەتەكانی س���ەدەی بیستەم و هەم تیۆری���ی رەخنەی���ی ،تیۆری���ی ئەدەبی، لێكۆڵین���ەوە كولتووریی���ەكان ،مێژوو،
بەحێهێش���تووە .تیۆریی ماركسیس���تی جەختێك���ی زۆر لەس���ەر سروش���تی ئیدیۆلۆژیی هەم���وو هەنگاوەكانی مرۆڤ دەكاتەوە. فەلس���ەفەی مێژووی ماركس ،برێتییە لە كرۆكی هزری ماركسیس���تی .ئەمەش ب���ە ماتەریالیزم���ی مێژوویی ناس���راوە، گۆڕان���ی مێژووی���ی وەك���و دەرەنجامی ك���ردە مرۆیی���ەكان دەبینێ���ت لەنێ���و جیهان���ی ماتەریالی���دا ،بۆی���ە وەك���و دەستكردی خودا یان هێزە سەروومرۆیی extrahumanیاخود رۆحانییەكان، س���ەیری ئەم گۆڕانانە ن���اكات .ماركس لەم روانگە ماتەریالیس���تییەی بۆ مێژوو، كەوتووەت���ە ژێ���ر كاریگەری���ی لودڤیك فویەرب���اخ ( 1804ـ ،)1872فویەرباخ جەخت لەسەر رەوش���ە ماتەریالییەكانی جیهان دەكات���ەوە و هەروەها دەكەوێتە رەخنەگرت���ن ل���ە ئایدیالیزم���ی هزرینی هێگل���ی ،چونك���ە بەدیدی ئ���ەو ،هێگل جەخ���ت دەكاتەوە لەس���ەر ئایدیاكان و سروش���تی رۆحانیەتی جیهان و گۆڕانی مێژووی���ی .بەدی���دی مارك���س ،ئەوەی مێژوو بەرەوپێش���ەوە ئاراس���تە دەكات، برێتییە لە دیالەكتیك ،ئەو دیالەكتیكەی بەه���ۆی ئاب���ووری و ملمالنێ���ی نێوان چینە كۆمەاڵیەتییەكان���ەوە هاتۆتەئارا. هێگلیش ،وەكو ماركس ،وەكو دیالەكتیك سەیری مێژووی دەكرد ،گۆڕانی مێژوویی لەس���ەر بنەمای بزووتنە زنجیرەییە یەك ب���ەدوای یەكداهات���ووەكان لەتێزەوە بۆ ئەنتیتێز و لەوێش���ەوە بۆ سەنتێز ،ئیش دەكات .لەكاتێكدا هێگل دەیگوت مێژوو برێتییە ل���ە رۆحی مرۆیی ،بەاڵم ماركس وەكو ش���ێوازی خەباتی مرۆڤ بەس���ەر ماتەریال و كەرەستەكانی بەرهەمهێناندا، س���ەیری مێژووی دەكرد .هەر لەبەر ئەم هۆیەشە گوتراوە ماركس هێگلی بەڕاستی هەڵگەڕاندۆت���ەوە .ماتەری���ال چۆنایەتی شكڵ و ش���ێوەی ئایدیاكان دەردەخات، نەك بەپێچەوانەوە.
ماركس���یزم وەس���فی پەرەس���ەندنی مێژووی���ی مۆدێل���ە جیاوازەكان���ی بەرهەمهێن���ان دەكات ،مەبەس���ت ل���ەم كۆنس���ەپتەش برێتیی���ە ل���ە رێگاكانی پەیوەندیی���ە ئۆرگانیزەكردن���ی ئابووریی���ەكان ل���ە كۆمەڵگاكان���دا ،بۆ بەرهەمهێنانە باش���ەكان .س���یفەتەكانی كەپیتالی���زم بەدی���دی ماركسیس���تی، وەك���و سیس���تەمێكی س���تەمكار و نادادپەروەران���ەی كار و بەرهەمهێن���ان، برێتی���ن ل���ە پەیوەندیی���ە كۆمەاڵیەتیی و ئام���رازەكان ،ك���ە ل���ە بەرهەمهێناندا بەگەڕ دەخرێن .كار لە تەنهاییدا ئەنجام نادرێت ،بەڵكو لەنێو تۆڕێكی پەیوەندیی مرۆیی گەورەدا ئەنج���ام دەدرێت .رۆڵە مرۆییەكان���ی ئۆرگانیزەكردنیی ئابووری (ی���ان پەیوەندییەكان���ی بەرهەمهێنان) لەگەاڵ كار و تەكنۆلۆژیی���ە مرۆییەكاندا (ی���ان هێزەكان���ی بەرهەمهێن���ان) رووبەڕوودەبێتەوە بۆ ئەوەی مۆدێلەكانی بەرهەمهێنان بخوڵقێنێت. مۆدێلەكان���ی بەرهەمهێنان لە قۆناغە مێژووییەكان���دا ئاراس���تەی جی���اواز وەردەگ���رن .ش���رۆڤەی كولتووری���ی ماركسیس���تی ،بەتایبەت���ی چڕدەبێتەوە لەس���ەر ش���رۆڤەكردنی كەپیتالیزم���ی پیشەسازی ،ئەمەش وەكو ئەو سیستەمە ئابووریی���ە دەبینێت ،كە بەندە لەس���ەر نایەكس���انی ،و لەم رووەوە ،ئەم مۆدێلی بەرهەمهێنانە شتێكی نادادپەروەرانەیە. گوت���اری مارك���س لەب���ارەی خەبات���ی
ب���ۆرژوازەكان ،كە چین���ی مامناوەندن، نە خاوەن س���ەرمایەن ،نە كرێكاریشن، بەڵكو بەگشتی كارە خزمەتگوزارییەكانی وەكو مامۆس���تایەتی و پزیشكی دەكەن. ئەگەرچی ئەم چین���ە خزمەتگوزاری بۆ دوو چینەك���ەی دیكە ئام���ادە دەكات، ب���ەاڵم بە گش���تی لەنێو هەم���ان چینی كەپیتالیستیدا ریزبەند دەكرێت. بەدیدی ماركس ،دامەزراوەی ئابووری (یان مۆدێلەكانی بەرهەمهێنان) ،برێتییە لە شێوازەكانی دیكەی سیمای كۆمەڵگە. كۆنس���ەپتەكانی ژێرخ���ان و س���ەرخان ئ���ەم ج���ۆرە پەیوەندییان���ەی كۆمەڵگە ش���یدەكاتەوە .تێگەی ژێرخ���ان ئاماژە ب���ۆ مۆدێل���ی ئابووری���ی بەرهەمهێنانی كۆمەڵگە دەكات ،كە سەرخانی كۆمەڵگە دیاری���دەكات .س���ەرخان ،برێتیی���ە لە هەمان مۆدێلی بەرهەمهێنانی سیاس���یی، كۆمەاڵیەتی���ی ،ئایینی���ی ،هونەری���ی، مۆراڵی���ی ،زانس���تیی و كولتووری���ی كۆمەڵگە .بەپێی ئ���ەم روانگەیە ،ئایین، بۆ نموون���ە ،مۆدێلێكی س���ەربەخۆ یان خۆبەڕێوەبەریی چاالكی���ی مرۆیی نییە، بەڵك���و ئەم���ە مۆدێل���ی بەرهەمهێنان و پەیوەندیەكانی���ی بەرهەمهێنان���ە ،كە لە كۆمەڵگ���ەدا دەردەكەوێ���ت و ف���ۆرم بە ئایین دەدات و پێگەك���ەی دیاریدەكات. كەواتە سەرخان ،برێتییە لە تیۆرییەكی ماتەریالیستی ،كە ئایین وەكو بەشێك لە سەرخانی كۆمەڵگە دەبینێت. ژێرخان���ی ئابووری���ی لەالی���ەن
«ئاین تلیاكی كۆمەاڵنی خەڵكە» ،ئەم رستەیە ئاماژە بۆ ئەوە دەكات ،كە ئاین بەڵێنی پاداشت و دادپەروەریی دەدات لە ژیانی دواڕۆژدا بۆ ئەوەی بەرگەی نادادپەروەری و چەوساندنەوە و ستەمەكانی ئەم جیهانە بگرێت چینایەتی لەنێو كۆمەڵگەی كەپیتالیستیدا گوزارش���ت ل���ە پەرەس���ەندنی رەوت���ی ئابووریی دەكات لە قۆناغی سەرەتاییەوە بۆ فیودالی و پاش���ان بۆ كەپیتالیستی، ل���ە هەر قۆناغێكیش���دا لەگ���ەڵ مۆدێلە س���ەروەرەكانی بەرهەمهێناندا ،خەباتی چینایەتی���ش پەی���دا ب���ووە .تەنه���ا لە پەرەسەندنی كۆمەڵگەی سۆسیالیستیدا بەه���ۆی ئ���ەو مۆدێل���ە بەرهەمهێنان���ە تایبەتمەندەی هەیەت���ی ،ئەوا جیاوازیی و ملمالنێی چینایەت���ی كۆتایی پێدێت. گۆڕان���ی مێژووی���ی تەنه���ا ئ���ەو كاتە روودەدات ،ك���ە لەنێ���وان چینەكان���دا ملمالنێیەك���ی كۆنتێكس���تی دیالەكتیكی ئامادەی���ی هەبێ���ت .دژایەت���ی نێ���وان ئەو چینان���ەی كۆنترۆڵ دەك���ەن و ئەو چینانەی كۆنترۆڵ دەكرێن ،لە راس���تیدا بەناچاری بە ملمالنێی چینایەتی كۆتایی پێدێت .ئ���ەم دیالەكتیكی بەریەككەوتنی چینایەتیی���ە ،كۆمەڵگەیەكی نوێ بونیاد دەنێ���ت .ئامانجی كۆتای���ی ،بێگومان، برێتیی���ە لە كۆمەڵگەی سۆسیالیس���تی، واتا ئەو دۆخەی چینایەتی تێدا نەبێت. پەیوەندییەكان���ی بەرهەمهێن���ان ،لە مۆدێل���ی كەپیتالیس���تی بەرهەمهێناندا، برێتییە لەوەی كرێ���كاران كاردەكەن بۆ ئەوەی كەرەس���تە خ���اوەكان بگۆڕن بۆ دوا كااڵی ئامادەك���راو و ،خاوەن كااڵش كۆنترۆڵ���ی فرۆش���تن و دابەش���كردنی بەرهەم���ەكان و كۆكردن���ەوەی بەه���ا زیادەكانی���ان دەكات .مارك���س دەڵێت وەها سیس���تەمێك بەناچاری دەگۆڕێت ب���ۆ پەیدابوون���ی چینایەت���ی ،چونكە س���وودمەندەكان كەپیتالیستەكانن ،كە كۆنترۆڵی ئامرازەكان���ی بەرهەمهێنانیان ك���ردووە (وات���ا كۆنترۆڵی س���ەرچاوە سروشتییەكان و كارگەكان و ماشینەكان و س���ەرچاوەكانی دیك���ەی كەرەس���تە خاوەكانیان كردووە) ،نەك پرۆلیتارەكان، ك���ە لەبەرانبەر هێ���زی كارەكەیان كرێ وەردەگرن ب���ۆ ئەوەی ژیانیان رێكبخەن.
س���ەرخانێكەوە پش���تیوانی دەكرێ���ت، ك���ە ژێرخانەك���ە دەیەوێ���ت جیاوازییە چینایەتییەكان بەش���تێكی سروشتییانە دەربخات و بڵێت مرۆڤ هیچ توانستێكی نیی���ە ب���ۆ گۆڕانپێدانی ئ���ەم واقیعیەتە گشتگیرە .بەپێی تێگەیشتنی ماركسیزم، وەه���ا سیس���تەمێك ل���ە بنەڕەت���ەوە سیس���تەمێكی وەبەرهێن���ە و تەنه���ا دەش���ێت بەڕێی خەبات���ی دیالەكتیكیی نێ���وان چینەكان���ەوە گۆڕانی بەس���ەردا بهێنرێت .ئەم خەباتە كاتێك روودەدات، ك���ە نادادپ���ەروەری و دژایەت���ی لەنێو سیس���تەمی نایەكس���اندا دەربكەوێ���ت. ماركس���یزم پێش���بینی ئەوە دەكات ،كە خەباتی چینایەتی سەرەنجام كەپیتالیزم لەناودەبات و سیستەمێكی سۆسیالیستی بێچین وەكو جێگ���رەوە دادەمەزرێنێت. ئەم رووداوە ،ئاماژە ب���ە كۆتایی مێژوو دەكات ،ئەم���ەش بەو مانایەی گۆڕانێكی دیك���ەی ئابووری���ی روون���ادات ،چونكە پەیوەندییە نایەكس���انەكانی چینایەتی، كە خۆراكی خەباتی دیالەكتیكییە ،ئیدی لەئارادا نەماوە و لەنێوچووە. ماركس���یزم روودەكات���ە پرۆس���ەی نامۆبوونی���ش ،بەتایبەت���ی كۆمەڵگ���ە بەس���ەر چین���ی كۆمەاڵیەتی جی���اوازدا دابەشدەبێت ،بەتایبەت چینی بااڵدەست بەس���ەر ئ���ەو كااڵیان���ەدا دەگرێت ،كە لەالیەن چین���ی خوارەوە بەرهەمهێنراوە. نامۆب���وون ـ دەرەنجام���ی پەیوەندیی���ە نابەراب���ەرە چینایەتییەكانە ،كە مۆدێلی كەپیتالیس���تی بەرهەمیدەهێنێ���ت ـ ئەم پرۆس���ەیەش دوو شێوازی هەیە .یەكەم، لە مۆدێلی كەپیتالیستی بەرهەمهێناندا، ئ���ەو سیس���تەمەیە ،ك���ە كرێ���كاران كااڵكان بەرهەمدەهێن���ن ،ب���ەاڵم تەنها كەپیتالیس���تەكان دەبن���ە خاوەنی كۆی قازانج���ی كااڵكان .ه���ەر لەب���ەر ئەوەیە كرێكار كاتێ���ك لەبەرهەم���ی كارەكەی بێبەش دەبێت ،ئەوا نامۆ دەبێت .دووەم، كرێكاران لە سیس���تەمی كەپیتالیستیدا
بەخۆشیان نامۆ دەبن .بەدیدی ماركس، ئ���ەم نامۆبوونە كاتێ���ك روودەدات ،كە كرێ���كاران دەبن ب���ە كااڵ ،چونكە ئەوان كارە نامۆبووەك���ەی خۆی���ان لەب���ازاڕدا دەفرۆش���ن ،تەنه���ا كااڵ س���ەختەكانی دیكە نەبێ���ت .بەمجۆرە ،كرێ���كاران بە ئینسانیەتی خۆیشیان نامۆدەبن. تیۆری���ی ماركسیس���تیی ،ئیدیۆلۆژی وەك���و هۆش���یارییەكی درۆزن false consciousnessدەبینێت ،چونكە واقیعیەت���ی ماتەریال���ی و كۆمەاڵیەت���ی بەالڕێ���دا دەب���ات و هەوڵ���دەدات مرۆڤ لەو ش���وێنەدا بهێڵێتەوە ،كە سیستەمی كەپیتالیس���تی ب���ۆی دیاریك���ردووە .لە وەه���ا بەالڕێدابردنێك���دا ،مرۆڤ���ەكان ناتوان���ن پەیوەندییەكان���ی بەرهەمهێنان بەوچەش���نە ببین���ن ،ك���ە لەڕاس���تیدا بوون���ی هەی���ە .بەمج���ۆرە ،ئیدیۆلۆژی یەكێك���ە ل���ە رەهەندەكانی س���ەرخان: خ���ۆی لەالی���ەن بونی���ادی ئابوورییەوە بەرهەمهێنراوە و ئەركەكەیش���ی برێتییە ل���ە رەوایەتیبەخش���ین ب���ەو بونی���ادە. ئیدیۆلۆژییەكان ئ���ەوە دیاریدەكەن ،كە دەتوان���ن چج���ۆرە بیركردن���ەوە یان چ باوەڕێكیان هەبێت لەبارەی سیاس���ەت و ئایین و ئەدەبیات و رەهەندەكانی دیكەی كولتوور .بەاڵم ئیدیۆلۆژییەكان ئۆتۆنۆم نین ،ماركس دەڵێت ئەوانە وابەس���تەی مۆدێلە زاڵەكانی ئابووریی بەرهەمهێنانن و ،بوون و درێژەپێدانی ئەم مۆدێلە زاڵە ئاراس���تە دەكەن .ب���ۆ نموونە ،ئێتیكیی كاری پرۆتستانتیی ،بەهای كاری سەخت بەرزدەنرخێنێت و لە وەرگرتنی س���وود و قازانج���دا ،ئ���ارەزووی مرۆڤ���ەكان بۆ بەرژەوەندیی كەس���ی لەبەرچاو ناگرێت. پرۆتس���تانتیزم وەها ئێتیكێك بە ویست و خواس���تی خ���ودا دەزانێ���ت .كەواتە وەها بەرژەوەندیخوازیی���ەك ،برێتییە لە جێبەجێكردن���ی ئەركێك���ی ئایینیی .لە روانگ���ەی ماركسیس���تییەوە ،ئێتیكیی كاری پرۆتس���تانتی ،نموون���ەی هەمان ئ���ەو ئیدیۆلۆژییەیە ،ك���ە رەوایەتی بەو مۆدێلی ئابووری���ی بەرهەمهێنانە دەدات، كە دەڵێت پێویس���تە كرێكاران سەعاتی كاركردنی���ان زیاد بێت و لە بارودۆخێكی سەختدا كاربكەن .ئەو كرێكارەی بەرگری ل���ەم ئێتیكی���ی كاركردن���ە درۆزنانەیە دەكات ،واتێدەگات كاری سەخت برێتییە لە ئیرادەی خودا و هەڵبژاردنێكی ئازاد، بەاڵم لەڕاستیدا ئەم ئێتیكە بەالڕێدابردنی واقیعیەتە ،برەو بەو مۆدێلی بەرهەمهێنانە دەدات ،كە كرێكاران دەچەوسێنێتەوە بۆ ئ���ەوەی كەپیتالیس���تەكان ببنە خاوەنی قازان���ج و س���وودمەند بن .كرێ���كار لەو وەهمەدا دەژی ،ك���ە خاوەنی هەڵبژاردن و ویستی ئازادە ،بەاڵم لەڕاستیدا خاوەن هیچ ویستێكی ئازاد نییە. بەناوبانگترین جەختكردنەوەی ماركس لەس���ەر سروش���تی ئیدیۆلۆژیی ئایینە، كە دەتوانی���ن وەس���فەكەی ماركس بۆ ئایین لەم رس���تەیەدا ببینینەوە« :ئایین تلیاكیی كۆمەاڵنی خەڵكە» .ئەم رستەیە ئاماژە بۆ ئەوە دەكات ،كە ئایین بەڵێنی پاداشت و دادپەروەریی دەدات لە ژیانی دواڕۆژدا بۆ ئەوەی بەرگەی نادادپەروەری و چەوساندنەوە و ستەمەكانی ئەم جیهانە بگرێت .ئایین كاتێك دادپەروەری رەوانەی ژیانی ئەودنی���ا دەكات ،ئەوا بەم كارەی دەبێتە رێگر لەبەردەم شۆڕشی جەماوەر دژ بە چینی دەس���تەاڵتدار ،ئەو چینەی بەرهەمی كرێكار بۆخۆی دەبات .بەدیدی ماركسیزم ،ئەو كاتە دەتوانین بەدروستی لەئایین تێبگەین ،كە تێكستە پیرۆزەكان، سرووتەكان ،و دیاردەكانی دیكەی ئایین بخەینە نێو رەوش���ی ماتەریالی كولتوور و لێكدان���ەوەی ب���ۆ بكەی���ن ،بەتایبەتی بیخەینە نێو هەلومەرجی ئابووریی زاڵی بەرهەمهێنانەوە. سەرچاوەی ئەم وەرگێڕانە William E.Deal and Timothy K.Beal, Theory for Religious Studies. Routledge: New York • London, 2005, pp. 6-10.