Πολιτιστικό Πρόγραμμα «Με τα φτερά του Δαίδαλου… Η πορεία των Ελλήνων προς τη Δυτική Μεσόγειο 1»
4ο Γυμνάσιο Ηρακλείου
Σχ. Έτος 2015-16
ΜΕΡΟΣ 1Ο ΤΟ ΠΕΤΑΓΜΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΝΩΣΟ ΠΡΟΣ ΤΗ ΔΥΣΗ
Το ταξίδι του ιερού ταύρου στη Μεσόγειο
•
•
«Ο Ιερός ταύρος, είναι ο κώδικας του Μύθου της Ευρώπης. Είναι το «κλειδί» των πραγμάτων, που μεταφέρει στη ...ράχη του ο μύθος, με τον ίδιο τρόπο που ο Ιερός Ταύρος -Δίας, μεταφέρει στη ράχη του την Ευρώπη.»
Εδώ και χιλιάδες χρόνια, ένας ταύρος τρέχει στη Μεσόγειο. Είναι ένας Ιερός ταύρος, που σέρνει πίσω του ένα μύθο. Ο μύθος λέει, ότι οι ηγεμόνες της Φοινίκης, ο Αγήνορας και η Τηλεφάεσσα, είχαν μια κόρη που την έλεγαν Ευρώπη. Το ζευγάρι είχε κι ένα γιο, που τον έλεγαν Κάδμο και έγινε ιδρυτής της Θήβας. Μια μέρα, εκεί που η Ευρώπη μάζευε λουλούδια με τις φίλες της σ’ ένα λιβάδι, δίπλα στη θάλασσα, την είδε ο Δίας και την ερωτεύθηκε. Για να την πλησιάσει ο Θεός, μεταμορφώθηκε σ’ έναν πολύ όμορφο ταύρο. Η Ευρώπη ενθουσιάστηκε, όταν τον είδε και πήγε να τον χαϊδέψει. Και ο ταύρος, όμως, έδειχνε ευχαριστημένος από τα χάδια της πριγκίπισσας.
Από τα προϊστορικά χρόνια, τα παιχνίδια με τον ταύρο, ήταν μια συνηθισμένη υπόθεση στο χώρο της Μεσογείου. Ο ταύρος, ήταν πάντοτε ένα Ιερό ζώο και τα παιγνίδια στη ράχη του, ήταν μια υπόθεση δεξιοτεχνίας και γοήτρου, τόσο για τα αγόρια, όσο και για τα κορίτσια.
Τισιανός, ο Μύθος της Ευρώπης
•
Η νεαρή και όμορφη Πριγκίπισσα δεν άργησε τελικά να δοκιμάσει ν’ ανεβεί στη ράχη του. Τότε, ο ταύρος άρχισε να τρέχει σαν αέρας. Μάταια, η Ευρώπη προσπαθούσε να κατεβεί από τη ράχη του. Ο ταύρος, πετούσε ήδη πάνω από τη θάλασσα, διασχίζοντας τον ουρανό της Μεσογείου προς τη Δύση. Η Ευρώπη, παρά το φόβο της, είχε εντυπωσιαστεί, γιατί σ' αυτό το παράξενο ταξίδι, τους συνόδευαν Τρίτωνες, Έρωτες και Νηρηίδες, μέχρι που έφτασαν στην Κρήτη.
•
Εκεί, στην Κρήτη, μαθαίνει απ’ τον ίδιο τον Δία την αλήθεια, γιατί ο ταύρος που ταξίδευε στην πλάτη του εξαφανίστηκε και ξαφνικά, η Ευρώπη είδε να την κρατάει ο Δίας απ' το χέρι και να την οδηγεί στο Δικταίο Άντρο, στο σπήλαιο όπου ανατράφηκε ο Θεός και τώρα οι νύμφες και οι νεράϊδες, στρώνουν γι' αυτή το νυφικό κρεβάτι.
•
Moreau, Europa and the Bull
Να πως περιγράφει τη σκηνή της άφιξης στην Κρήτη ο Λουκιανός Σαμωσατέας στο έργο του Ενάλιοι Διάλογοι. «Επεί δε επέβη τη νήσω (Κρήτη) ο μεν ταύρος ουκέτι εφαίνετο, επιλαβόμενος δε της χειρός o Ζεύς απήγε την Ευρώπην εις το Δικταίον άντρον ερυθριώσαν και κάτω ορώσαν.», (Λουκιανός Σαμωσατέας, Ενάλιοι Διάλογοι, 15, 4). Μετάφραση: «Όταν έφτασε στο νησί της Κρήτης, ο ταύρος δε φαινόταν πια και ο Δίας πιάνοντάς την από το χέρι, οδήγησε την Ευρώπη στο Δικταίο Άντρο και αυτή είχε κοκκινίσει και είχε το βλέμμα της στραμμένο κάτω». Από αυτό το ερωτικό σμίξιμο του Δία με την Ευρώπη στο Δικταίο Άντρο, γεννήθηκε ο Μίνωας, ενώ, μαζί της, απόκτησε ακόμη ένα γιο, τον Ραδάμανθυ -όπως γράφει ο Θεόφραστος στο έργο του «Φυτών Ιστορία».
Το αειθαλές πλατάνι στην αρχαία Γόρτυνα Κρήτης
«Εν Κρήτη δε λέγεται πλάτανόν τινα είναι εν τη Γορτυναία προς πηγή τινί η ου φυλλοβολεί. Μυθολογούσι δε ως υπό ταύτη εμίγη τη Ευρώπη ο Ζευς».(Θεόφραστος, Ιστορία Φυτών, 9,5). Μετάφραση: «Λέγεται ότι στην Κρήτη υπάρχει ένας πλάτανος σε μια πηγή στη Γόρτυνα, που δε ρίχνει τα φύλλα του. Μυθολογούν ότι κάτω από αυτό τον πλάτανο, έσμιξε ερωτικά ο Δίας με την Ευρώπη». Ο Μύθος αυτός, έχει και άλλες ακόμη παραλλαγές, ωστόσο, αυτό που ενδιαφέρει, είναι το επεισόδιο της αρπαγής και το ταξίδι από την Φοινικική ακτή, μέχρι την Κρήτη. Το πέρασμα, δηλαδή, πάνω από τη Μεσόγειο στην Κρήτη, που συμβολίζει και το πέρασμα πολιτισμικών στοιχείων από τον ίδιο δρόμο προς τη Δύση.
Ταυροκαθάψια: Αθλοπαιδιά και Πολιτισμός
• •
•
Ο Πλάτωνας στους Νόμους αναφέρει "ήρχοντο των γυμνασίων πρώτοι μεν Κρήτες", θέλοντας πιθανά να δηλώσει με τη φράση αυτή τη μεγάλη παράδοση που είχαν οι Κρήτες στα διάφορα αγωνίσματα. Οι ρίζες του ελληνικού αθλητισμού βρίσκονται, μάλλον, στην εποχή του Χαλκού, περίπου κατά τη δεύτερη χιλιετία π.Χ. όπου στο Αιγαίο άνθισαν δύο πολιτισμοί, ο Μινωικός από την Κρήτη και ο Μυκηναϊκός από την Πελοπόννησο. Ο Μινωικός πολιτισμός φαίνεται να ξεκινά από την πρώιμη εποχή του χαλκού με την προανακτορική περίοδο(3000-2000 π.Χ.), όπου αναπτύχθηκε ένα χαρακτηριστικό πολιτιστικό ιδίωμα γνωστό ως Μινωικό από το μυθικό βασιλιά της Κνωσού Μίνωα. Ο μινωικός πολιτισμός παρέχει αρκετές εικονογραφικές πληροφορίες για την αθλητική δραστηριότητα στην εποχή του Χαλκού (2η χιλ. π. Χ.). Πρόκειται για ανάγλυφες αναπαραστάσεις σε λίθινα αγγεία, για τοιχογραφίες, για εγχάρακτες σκηνές σε σφραγιδόλιθους κ.α.
Αντίγραφο συμπληρωμένης ανάγλυφης τοιχογραφίας ταύρου που τοποθετήθηκε από τον Έβανς στον «Προμαχώνα» της δυτικής πλευράς της Κνωσού
• Τα ταυροκαθάψια είτε είχαν ως σκοπό κάποια ιερουργική-μυητική διαδικασία είτε ήταν μία δραστηριότητα στο πλαίσιο θρησκευτικών εκδηλώσεων με σκοπό το θέαμα. • Οι πρωταγωνιστές αυτής της δραστηριότητας αποτελούνταν από ένα ταύρο και από τον ή τους ταυροκαθάπτες, όπως ονομάζονταν οι συμμετέχοντες. • Ήταν η γιορτή με την οποία οι μινωίτες ευχαριστούσαν τη μάνα Γη και η αναμέτρηση των παιδιών με τον ταύρο τα ετοίμαζε να γίνουν γενναία. • Ο σκοπός της ήταν να αναδείξει την τόλμη, τη ρώμη και την ευλυγισία των αθλητών.
Ταυροκαθάψια •
• • •
•
ή
Ταυρομαχίες
Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να ταυτιστεί ή να παραλληλιστεί αυτό το πολύ αγαπητό στους Μινωίτες αγώνισμα, με τις σημερινές ταυρομαχίες όπου σκοπός είναι να δαμαστεί και να σκοτωθεί ο ταύρος. Ο ταύρος ήταν ιερός γι΄ αυτούς, πράγμα που τονίζει και το θρησκευτικό χαρακτήρα του αγωνίσματος. Ωστόσο ο ταύρος είναι κοινός τόπος για πολλούς λαούς της Μεσογείου κι αυτό είναι κάτι αδιαμφισβήτητο. Αγώνες ταυροκαθάψιων τελούνταν στη Θεσσαλία, στην Κρήτη, στην Τίρυνθα, στο Άργος, και σε διάφορες άλλες ελληνικές πόλεις. Έχουν βρεθεί αρκετές παραστάσεις και στην Κρήτη (τοιχογραφίες, αγαλματίδιο, σφραγίδες) αλλά και σε άλλα μέρη της Ελλάδας (Πύλος, Τίρυνθα) και στη Μικρά Ασία (Σμύρνη) και υπάρχει επίσης πληθώρα σκιτσογραφιών του παιχνιδιού αυτού, με προεξέχοντα εκείνα του Άρθουρ Έβανς. Το παιχνίδι με τον ταύρο είναι γνωστό και σε άλλους προϊστορικούς πολιτισμούς της Ανατολής και της Αιγύπτου, όπως αποδεικνύουν τα ευρήματα. Δε φαίνεται να έφτασαν, όμως, ποτέ, στην τελειότητα και τη δεξιοτεχνία των μινωικών ταυροκαθάψιων.
•
•
Οι ταυροκαθάπτες, όπως απεικονίζονται στις διάφορες παραστάσεις φέροντας πλούσια ενδυμασία, περίτεχνη κόμμωση και κοσμήματα, φαίνεται ότι μάλλον ανήκαν στις τάξεις των ευγενών και οι ταύροι που χρησιμοποιούνταν στη δραστηριότητα προέρχονταν από τις καλύτερες ράτσες. Η λέξη "ταυροκαθάψια" προέρχεται από το ουσιαστικό "ταύρος" και το ρήμα "άπτομαι"(αγγίζω), δηλαδή: ταυροκαθάψια = το άγγιγμα του ταύρου. Η παράσταση του ταύρου με τους ταυροκαθάπτες, φαίνεται να έχει για την Κνωσό εμβληματικό χαρακτήρα. Οι Μινωίτες επέλεξαν να καθιερώσουν ως σύμβολο τους τον ταύρο, την ταυροκεφαλή, τα κέρατα του ταύρου, ακριβώς επειδή ο ταύρος γι’ αυτούς ήταν ένα ιερό ζώο. Η κεφαλή του ταύρου ήταν το σύμβολο της ισχύος του Μινωικού Πολιτισμού.
•
1.σφραγιδικό δαχτυλίδι από τις γειτονικές στην Κνωσό Αρχάνες με παράσταση ταυροκαθάψιων. 2.συμπληρωμένη τοιχογραφία ταυροκαθάψιων από την Τίρυνθα.
•
•
•
•
•
Αναλύοντας ετυμολογικά και εννοιολογικά τη λέξη ταύρος- που παραμένει η ίδια από αρχαιότατους χρόνους- καθώς και τα μέρη της, μπορούμε να οδηγηθούμε επαγωγικά σε συμπεράσματα για την προέλευση και τη σημασία αυτής της λέξης. Η λέξη συντίθεται από το ταυ, το ρ, και το ος (ταυ-ρ-ος). -ταυ(Τ) = είναι το δέκατο ένατο γράμμα του ιωνικού αλφάβητου και προέρχεται από το φοινικικό tau , στα εβραϊκά σημαίνει το σήμα ή το σημείο και παραπέμπει στο ελληνικό γράμμα με σχήμα Τ. Το Τ το συναντάμε και στην αρχαία Κρήτη. -ρ = είναι το δέκατον έβδομον γράμμα του ελληνικού αλφάβητου το οποίο προέρχεται από το εικοστό γράμμα του φοινικικού αλφάβητου ρες(resch) δηλώνοντας την κεφαλή. -ος = είναι αναφορική αντωνυμία που σημαίνει ο οποίος, αυτός που. Συνεπώς: ταυ-ρ-ος = αυτός που η κεφαλή του έχει σχήμα Ταυ. Τα περισσότερα από τα αγαλματίδια που απεικονίζουν γυναίκες(πιθανόν ιέρειες) βρίσκονται σε μία τέτοια στάση που τα χέρια τους δημιουργούν ή υπονοούν το σχήμα των κεράτων του ταύρου.
Τα κέρατα του ταύρου από τα ανάκτορα της Κνωσού ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: Μπαλούτογλου Νάνσυ
• • •
•
•
Η ιερότητα του ζώου δικαιολογείται με το ότι σχετίζεται και ταυτίζεται με το Δία. Σύμφωνα με τη μυθολογία ο Δίας μεταμορφώθηκε σε λευκό ταύρο για να απαγάγει την Ευρώπη(ταυροπάρθενος), κόρη του Αγήνορα, και να τη μεταφέρει στην Κρήτη. Εκεί την παντρεύτηκε και από το γάμο τους γεννήθηκαν τρεις γιοι: ο Μίνωας που έγινε βασιλιάς της Κνωσού, ο Ραδάμανθυς που κυριάρχησε στη Φαιστό και ο Σαρπηδών [στα Μάλια]. Επίσης, ταύρος αναδύθηκε από τη θάλασσα και στάλθηκε από τον Ποσειδώνα στο Μίνωα, μετά από επίκλησή του, ώστε αυτός να το θυσιάσει ως αντάλλαγμα για το θρόνο της Κρήτης που τον διεκδικούσε και ο αδερφός του Σαρπηδώνας. Ο Μίνωας τελικά έγινε βασιλιάς της Κρήτης, αλλά γοητευμένος από την ομορφιά του ταύρου δεν εκπλήρωσε το τάμα του και δεν το θυσίασε με αποτέλεσμα να προκαλέσει την οργή του Ποσειδώνα, ο οποίος έκανε την Πασιφάη κόρη του Ήλιου και της Περσηίδας και γυναίκα του Μίνωα, να ερωτευτεί τον ταύρο. Η Πασιφάη με τη βοήθεια του Δαίδαλου-ο οποίος κατασκεύασε ομοίωμα αγελάδας, μέσα στο οποίο μπήκε η Πασιφάη- ήρθε σε ερωτική επαφή με τον ταύρο και από αυτή τη συνεύρεση γεννήθηκε ο Μινώταυρος.
1.Σπονδικό αγγείο σε σχήμα κεφαλής ταύρου που βρέθηκε στην Κνωσό κατά την Νεοανακτορική περίοδο. Η κεφαλή του ταύρου ήταν το σύμβολο της ισχύος του Μινωικού Πολιτισμού. 2.Πήλινα ειδώλια που απεικονίζουν μινωικές θεές με υψωμένα χέρια (1200 π. Χ.)
Η Τοιχογραφία της Κνωσού
• Η τοιχογραφία των ταυροκαθαψίων βρέθηκε σε τοίχο της ανατολικής πλευράς του ανακτόρου της Κνωσού, στην αυλή του Λίθινου Στομίου. • Η πρωτότυπη βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Ηρακλείου ενώ αντίγραφο κοσμεί, μαζί με άλλα, εκθεσιακή αίθουσα στο ανάκτορο της Κνωσού. • Τα κομμάτια που φαίνονται στην εικόνα πιο έντονα είναι αυθεντικά ενώ τα υπόλοιπα τμήματα χρωματίστηκαν, για να έχουμε μια ολοκληρωμένη ιδέα της τοιχογραφίας. •Είναι ζωγραφική σε γυψοκονία και το ύψος της εικόνας μετά την αποκατάσταση φθάνει τα 78,2 εκ. Περιβάλλεται από απεικονίσεις λίθων και αφηρημένα γραμμικά διακοσμητικά μοτίβα. •Το χρώμα που χρησιμοποιείται για την απόδοσή όλου του έργου είναι το ρόδινο που παράγεται από κόκκινη ώχρα και ασβέστη και το καστανό, δηλαδή κίτρινη ώχρα με κάρβουνο.
• • •
•
Όπως και σε όλα τα δείγματα της μινωικής τέχνης οι άνδρες παρουσιάζονται κόκκινοι «ηλιοκαμένοι» και οι γυναικείες μορφές είναι πάντα λευκές. Ο ταύρος είναι φανερό από την απεικόνισή του ότι τρέχει. Το χρώμα του φόντου είναι γαλάζιο, μάλλον αιγυπτιακό γαλάζιο, και υποδεικνύει ύστερες επιδράσεις. Το έργο στο σύνολό του είναι δισδιάστατο, εκτός από τις έντονες γραμμές στο στήθος, τις κνήμες και τους μηρούς των γυναικών, που προδίδουν την προσπάθεια του καλλιτέχνη να αποδώσει τον όγκο και το βάθος, στοιχείο σπάνιο για τη συγκεκριμένη περίοδο. Ο ταύρος μοιάζει να αιωρείται, ως αποτέλεσμα της επιθυμίας του καλλιτέχνη να αποδώσει την ορμητική, επιθετική κίνηση του ζώου και είναι ένα απεικονιστικό λάθος που συνεχίστηκε μέχρι και την ανακάλυψη της φωτογραφίας, οπότε ο Βρετανός φωτογράφος Μάυμπριτζ θα μελετήσει τα άλογα σε κίνηση και θα αλλάξει τις μέχρι τότε αντιλήψεις για την κίνηση.
Τοιχογραφία των ταυροκαθάψιων και του έργου «Ιπποδρομίες στο Έπσομ» (1821) του Τεοντόρ Ζερικώ. Η στάση του ταύρου που τρέχει απεικονίζεται με τον ίδιο τρόπο 3.500 περίπου χρόνια μετά.
•
• •
•
•
Η παράσταση των ταυροκαθάψιων πιστεύεται ότι ερμηνεύει και το μύθο του Μινώταυρου. Σύμφωνα με αυτόν κάθε εννέα χρόνια επτά νέοι κι επτά νέες στέλνονταν στην Κρήτη από την Αθήνα για να θυσιάζονται στο Μινώταυρο, κατά τις προσταγές του βασιλιάς της Κνωσού Μίνωα. Αυτοί λάμβαναν μέρος και έχαναν τη ζωή τους στα επικίνδυνα ταυροκαθάψια. Ο λαβύρινθος στον οποίο ζούσε ο Μινώταυρος δεν είναι τίποτε άλλο από την ίδια την Κνωσό. Η λέξη λαβύρινθος, άλλωστε, προέρχεται από τη λυδική λέξη λάβρυς που σημαίνει το διπλό πέλεκυ, εμβληματικό σύμβολο της μινωικής Κρήτης χαραγμένο παντού, σε τοίχους και πεσσούς του ανακτόρου. Ο θάνατος του Μινώταυρου από το Θησέα εξηγείται με την κυριαρχία των δωρικών φυλών στην Κρήτη, οπότε και ο μινωικός πολιτισμός παρακμάζει και μαζί του και τα ταυροκαθάψια.
•
Με παρόμοιο σκεπτικό τα ταυροκαθάψια μπορούν να ανταποκριθούν στους αβάσταχτους φόρους που η Αθήνα και οι υπόλοιπες πόλεις πλήρωναν στους Κρήτες με τη φοβερή ναυτική δύναμη για τη διασφάλιση των υδάτων του Αιγαίου. Αυτοί διακόπηκαν με την καταστροφή του μινωικού στόλου από την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης και τη μυκηναϊκή εισβολή εν συνεχεία. Τέλος, σε όσους αμφισβητούν την αλήθεια των ταυροκαθάψιων, διότι θεωρούν αδύνατη λόγω επικινδυνότητας αυτή τη δραστηριότητα, την εκτέλεση τέτοιων αλμάτων, την απάντηση δίνουν σύγχρονες παρόμοιες πρακτικές αλμάτων με ταύρους όπως αυτή με το όνομα Course Landaise της πόλης Mont de Marsan στη Gascogne της Ν. Γαλλίας και αυτή στην Ισπανία όπου οι Recortadores παίζουν με τον ταύρο, προσπαθώντας να τον αποφύγουν και να πηδήξουν από πάνω του.
Μυθολογικά στοιχεία για το Δαίδαλο •
•
• •
•
Γκράφιτι στην Ικαρία.
Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία ο Ίκαρος ήταν γιος του Δαιδάλου και της Ναυκράτης, η οποία, κατά μια παράδοση, ήταν δούλη του Μίνωος. Όταν ο Δαίδαλος καταδικάστηκε από τον Άρειο Πάγο, επειδή είχε φονεύσει τον τεχνίτη Τάλω, έφυγε στην Κρήτη. Εκεί κατασκεύασε τον Λαβύρινθο, για να ζει μέσα ο Μινώταυρος. Μέσα στον Λαβύρινθο φυλάκισε ο Μίνως και τον ίδιο τον Δαίδαλο με τον γιο του Ίκαρο, διότι ο Δαίδαλος είχε βοηθήσει την Πασιφάη να ενωθεί με τον Ταύρο του Ποσειδώνος και να γεννηθεί ο Μινώταυρος. Ο Δαίδαλος με τον Ίκαρο δραπέτευσαν από τον Λαβύρινθο με τη βοήθεια των φτερών που είχε κατασκευάσει και για τους δύο ο Δαίδαλος, χρησιμοποιώντας πούπουλα και κερί. Τα φτερά αυτά τα προσάρτησαν στους ώμους τους και πέταξαν στον ουρανό.
Η Αθήνα και ο Τάλως
•
•
Ο Ίκαρος όμως, γοητευμένος από την πτήση, παράκουσε την εντολή του πατέρα του να μην πετάει πολύ ψηλά, για να μη λιώσει από τη ζέστη του ήλιου το κερί των φτερών, ούτε και πολύ χαμηλά, για να μην λυθούν τα φτερά από την υγρασία της θάλασσας: πέταξε ψηλά με αποτέλεσμα να λιώσει το κερί και να αποκολληθούν τα φτερά, να πέσει στη θάλασσα και να χάσει τη ζωή του. Η θαλάσσια περιοχή όπου ο Ίκαρος βρήκε τον θάνατο ονομάστηκε έκτοτε Ικάριο Πέλαγος ή Ικάριος Πόντος. Η περιοχή αυτή βρίσκεται νότια του νησιού που ονομάστηκε Ικαρία. Έτσι διηγείται την ιστορία του Ικάρου ο Απολλόδωρος. Σύμφωνα με άλλες πηγές, ο Ίκαρος, αναζητώντας τον πατέρα του Δαίδαλο που είχε εξοριστεί στην Κρήτη, επιβιβάστηκε σε πλοίο για να ταξιδέψει, το πλοίο όμως ναυάγησε κοντά στη Σάμο και η θάλασσα ξέβρασε το σώμα του στο νησί, το οποίο από το γεγονός αυτό ονομάστηκε Ικαρία.
•
Επιπλέον έλεγαν πως καταγόταν από τον Ήφαιστο, απ' όπου και όφειλε την τρομερή επιδεξιότητά του. Ο Δαίδαλος ήταν ο πρώτος που έδωσε ελεύθερη κίνηση στα μέλη του αγάλματος, απελευθερώνοντας έτσι τα χέρια από το σώμα και ξεχωρίζοντας τα πόδια μεταξύ τους. Επιπλέον έδωσε περισσότερη εκφραστικότητα στο πρόσωπο προσθέτοντας τα χαρακτηριστικά του ματιού (βολβός, κόρη, ίριδα).
Η Κρήτη και ο Λαβύρινθος Ο Δαίδαλος, η Πασιφάη και ξύλινη αγελάδα. Τοιχογραφία στην Πομπηία, 1ος αιώνας μ.Χ.
• Ο Δαίδαλος είχε εργαστήρι στην Αθήνα • Ήταν ο πιο ξακουστός τεχνίτης της πόλης. Μάλιστα έλεγαν πως ήταν τέτοια η τέχνη του που τ’ αγάλματά του έμοιαζαν με αληθινά και ήταν έτοιμα να κινηθούν. • Εξ' αυτού μυθολογείται το εξής περιστατικό: όταν ο Ηρακλής επισκέφθηκε την Αθήνα (άλλοι τοποθετούν το γεγονός στη Κόρινθο, τότε που συνάντησε τον Θησέα παιδί), πέρασε ένα βράδυ από το εργαστήρι του Δαίδαλου. Έξω από αυτό υπήρχε ένα άγαλμά του που παρίστανε τον Ηρακλή σε θέση μάχης. Ο ίδιος νόμιζε, λόγω σκότους, πως κάποιος τον απειλούσε και έτσι με το περίφημο ρόπαλό του το κατέστρεψε. Όταν είδε τη ζημιά που προκάλεσε στεναχωρήθηκε και ζήτησε τη συγγνώμη του.
•
•
Στην Κρήτη προσέφυγε μετά από χρησιμοποίησε την ιδιοφυΐα του για την κατασκευή σύνθετων έργων, όπως για παράδειγμα το περίφημο ανάγλυφο προς τιμή της Αριάδνης, το οποίο αναπαριστά τον χορό της Αριάδνης που περιγράφεται από τον Όμηρο. Κατασκεύασε ξύλινο ομοίωμα αγελάδας (την περίφημη "Δάμαλις"), με το οποίο η Πασιφάη, γυναίκα του Μίνωα, ενώθηκε με τον λευκό ταύρο, που δώρισε ο Ποσειδώνας στον βασιλιά της Κρήτης. Στη διάρκεια της παραμονής του στο νησί, ο Δαίδαλος και ενώ βρισκόταν στην ευμένεια του Μίνωα κατασκεύασε τον Λαβύρινθο μέσα στον οποίο κλείστηκε ο μυθικός Μινώταυρος που φύλαγε μάλλον το θησαυρό του Μίνωα. Στον Λαβύρινθο η κατασκευή ήταν τέτοια, που εύκολα έφτανες στο κέντρο του, δύσκολα όμως έβρισκες την έξοδο του. Ο Μίνωας τόσο εκτίμησε τον Δαίδαλο που δεν του επέτρεπε να φύγει ούτε έξω από το παλάτι.
•
•
•
Στον Δαίδαλο κατέφυγε η ερωτοχτυπημένη Αριάδνη, για να της δώσει μια λύση ώστε να σωθεί ο αγαπημένος της Θησέας. Έτσι της έδωσε τον περίφημο "μίτο της Αριάδνης", με τον οποίο ο Θησέας "χαρτογράφησε" την πορεία του στον Λαβύρινθο και, αφού σκότωσε τον Μινώταυρο, ακολούθησε το ξετυλιγμένο σκοινί και βγήκε έξω. Όταν κατάλαβε ο Μίνωας την ανάμιξη που είχε ο Δαίδαλος στα γεγονότα με τον Θησέα, εξέφρασε την δυσμένειά του με το να του απαγορεύσει να φύγει και να τον κλείσει στο τελειότερο κατασκεύασμα του, στον Λαβύρινθο. Στην προσπάθειά του να δραπετεύσει επινόησε τα φτερά τα οποία τους βοήθησαν να πετάξουν Δαίδαλος και Ικαρος και να ξεφύγουν από τον Μίνωα. Ο Δαίδαλος κατάφερε να φτάσει σώος και αβλαβής στην Καμικό ή την Κύμη της Σικελίας, όπου βασιλιάς ήταν ο Κόκαλος ή Κώκαλος, ενώ ο Ίκαρος παρακούοντας τις εντολές του πατέρα του, πλησίασε τον ήλιο και το κερί που συγκρατούσε τα φτερά του έλιωσε με αποτέλεσμα να πνιγεί στην θάλασσα που ονομάστηκε Ικάριο Πέλαγος και να ταφεί σ’ ένα νησί που ονομάστηκε Ικαρία.
Δαίδαλος και Ίκαρος, έργο του Charles Paul Landon (1799).
Η Σικελία και το τέλος • Με την απόδραση του Δαίδαλου συνδέεται και ο μύθος του θανάτου του Μίνωα • Καταδίωξε τον Δαίδαλο μέχρι τη Σικελία όπου και θανατώθηκε από τον βασιλιά Κώκαλο μετά από παγίδα που έστησε στο Μίνωα ο τελευταίος. • Μάλιστα λένε πως για να εντοπίσει ο Μίνωας πού βρισκόταν ο Δαίδαλος έθετε το εξής πρόβλημα: ζητούσε από τους βασιλείς να περάσουν μια κλωστή μέσα από ένα μεγάλο κοχύλι, τύπου κοχλία. Ήξερε πως μόνο ο Δαίδαλος θα μπορούσε να δώσει λύση στο πρόβλημα του.
Έτσι, όταν το έθεσε στον Κώκαλο, εκείνος πήγε στον Δαίδαλο το κοχύλι και του ζήτησε να περάσει την κλωστή μέσα του. Ο Δαίδαλος, αφού σκέφτηκε, έβαλε λίγο μέλι στην άκρη του κοχυλιού και στο άνοιγμά του ένα μυρμήγκι, δεμένο με την κλωστή. Το μυρμήγκι πέρασε μέσα από την σπειροειδή διαδρομή του εσωτερικού του κοχλία και έφτασε στην άκρη, μεταφέροντας έτσι το ένα άκρο της κλωστής στα ενδότερα του κοχυλιού.
• • •
•
•
•
Βλέποντας την λύση ο Μίνωας, απαίτησε από τον Κώκαλο να του παραδώσει τον Δαίδαλο. Ο Κώκαλος ζήτησε από τον Μίνωα να ξεκουραστεί έως ότου φέρει αυτός τον Δαίδαλο. Ο Μίνωας ανυποψίαστος πήγε να κάνει μπάνιο. Στο λουτρό ο Κώκαλος ή οι κόρες του έπνιξαν τον Μίνωα. Έτσι πέθανε ο πιο ξακουστός βασιλιά της Κρήτης. Το πτώμα του το παρέλαβαν οι στρατιώτες του με τη δικαιολογία ότι ο Μίνωας γλίστρησε στο λουτρό και πνίγηκε. Οι στρατιώτες έθαψαν το σώμα στην περιοχή του Ακράγαντα και διέμειναν στην πόλη αυτή, που αρχικά ονομάστηκε Μίνωα. Τα οστά του Μίνωα μεταφέρθηκαν στην γενέτειρά του πολύ καιρό αργότερα, την εποχή του Ακραγαντινού Θήρωνα.
•
•
•
•
Ο Δαίδαλος έζησε μέρες δόξας στην Σικελία που όμως τις επισκίαζε η ανάμνηση του θανάτου του Ίκαρου. Λέγεται πως όταν ο Θησέας εκστράτευσε, μετά τον θάνατο του Μίνωα, κατά της Κρήτης, είχε για οδηγό τον Δαίδαλο. Όταν νίκησε ο Θησέας σε ναυμαχία τον γιο του Μίνωα, Δευκαλίωνα, κατέλαβε την Κνωσό, σκότωσε τον Δευκαλίωνα και έκανε βασίλισσα του νησιού την Αριάδνη. Η επικρατέστερη άποψη για τον τόπο που πέθανε ο Δαίδαλος, είναι αυτή που τον συνδέει με την Αίγυπτο, όπου σε ένα νησάκι του Νείλου τον τιμούσαν ως θεό.
Η ΜΙΝΩΙΚΗ ΘΑΛΑΣΣΟΚΡΑΤΙΑ Σύμφωνα με τον καθηγητή Δετοράκη Θεοχάρη στην «Ιστορία της Κρήτης»: •Το μινωικό κράτος στηρίζεται στην κυριαρχία των θαλασσών. •Από το 1700 π.Χ. αναπτύσσονται προοδευτικά λιμενικοί οικισμοί και εγκαταστάσεις •που ευκολύνουν τη ναυσιπλοΐα και τις εμπορικές συναλλαγές με την Ανατολική κυρίως Μεσόγειο.
Μινωικές αποικίες Κι αλλού ο κ. Δετοράκης αναφέρει σχετικά με τις Μινωικές αποικίες ότι η ναυτική δραστηριότητα των Κρητών συνδέεται και με την οργάνωση μινωικών αποικιών σε επίκαιρες θέσεις των μεσογειακών παραλίων, που θα αποτελούσαν τα σημεία επαφής και ελέγχου των θαλάσσιων δρόμων της εποχής… Σήμερα γνωρίζουμε μινωικές εγκαταστάσεις στα νησιά του Αιγαίου και στα μικρασιατικά παράλια (Κύθηρα, Μήλος, Κέα, Θήρα, Σκόπελος, Ρόδος, Κάρπαθος, Μίλητος κ.ά.). Είναι επίσης γνωστό ότι πολλές αρχαίες παραθαλάσσιες πόλεις είχαν το όνομα Μινώα και συνέδεαν την αρχή τους με την εξάπλωση της μινωικής κυριαρχίας.
• Οι αρχαίοι μύθοι για τις εκστρατείες και το άδοξο τέλος του Μίνωα στη Σικελία απηχούν ίσως την ιστορική πραγματικότητα της μινωικής εξάπλωσης. • Μινώα ονομαζόταν μικρό νησάκι κοντά στα Μέγαρα της Αττικής, καθώς και η σημαντικότερη από τις τρεις πόλεις της Αμοργού. • Πόλεις μ’ αυτό το όνομα υπήρχαν επίσης • στη Σίφνο • στην Πάρο • στην Κέρκυρα • στη Μονεμβασιά • στη Σικελία • στη Γάζα της Παλαιστίνης • ακόμη και στη μακρινή Αραβία.
Δωρική περίοδος της Κρήτης(1100-69 π.Χ.) Χρονολογικό διάγραμμα: Α΄) Υπομινωϊκή περίοδος(1100-1000 π.Χ.) Β΄) Γεωμετρική περίοδος (1000-725 π.Χ.) α) Πρώιμη γεωμετρική περίοδος (1000 -900 π.Χ.) β) Μέση γεωμετρική περίοδος (900-800 π.Χ.) γ) Νεότερη γεωμετρική περίοδος (800-725 π.Χ.) Γ΄) Ανατολίζουσα (δαιδαλική) περίοδος (725-600 π.Χ.) Δ΄) Αρχαϊκή περίοδος (600-500 π.Χ.) Ε΄) Κλασσική περίοδος (500-323 π.Χ.) Στ΄) Ελληνιστική περίοδος (323- 67 π.Χ.)
Ανατολίζουσα (δαιδαλική) περίοδος (725-600 π.Χ.) • Ο 8ος αιώνας π.Χ. είναι μια εποχή πολύ κρίσιμη στην ιστορία του αρχαίου ελληνικού κόσμου. • •
Αναβιώνει η εμπορική και η ναυτική δραστηριότητα Αρχίζει η μεγάλη αποικιακή εξάπλωση.
•
Κατά την πρώτη φάση του ελληνικού αποικισμού ανέπτυξε εντυπωσιακή δραστηριότητα. Στρέφεται πάλι προς τη θάλασσα που για τρεις τουλάχιστον αιώνες την είχε λησμονήσει. Οι νεότερες έρευνες απέδειξαν ότι οι Κρήτες πρέπει να θεωρούνται από τους προδρόμους της μεγάλης αποικιακής εξάπλωσης των Ελλήνων. Από το 735 π.Χ. οι Κρήτες ίδρυσαν αποικίες στη Σικελία στην Ετρουρία και στα παράλια της Γαλλίας τη Μασσαλία, όπου έφτασαν 100 περίπου χρόνια πριν από τους
•
η Κρήτη
Φωκαείς. • Λίγο αργότερα (αρχές 7ου αι.) συνεργάστηκαν με τους Ρόδιους στον αποικισμό της Γέλας και του Ακράγαντα στη Σικελία , ενώ αναφέρεται επίσης συνεργασία με τη Σπάρτη και το Άργος για την ίδρυση νέων αποικιών. Ο Κόροιβος από την Ίτανο συνέπραξε με τους Θηρίους στον αποικισμό την Κυρήνης το 631 π.Χ. Έκτοτε οι σχέσεις Κρήτης και Κυρήνης ήταν πολύ φιλικές. Όλα δείχνουν πως η Κρήτη βρίσκεται πάλι στην πρωτοπορία των ναυτικών και εμπορικών δραστηριοτήτων της εποχής.
Λίγα λόγια για την ανατολίζουσα Τέχνη της περιόδου αυτής •
Οι χάλκινες ασπίδες που βρέθηκαν στο Ιδαίον Άντρον είναι δείγμα των πρώιμων αυτών επιδράσεων της Ανατολής στην τέχνη της Κρήτης. Η τέχνη αυτής της εποχής ονομάζεται «δαιδαλική», όχι από το Δαίδαλο των μινωικών χρόνων, αλλά από έναν ομώνυμό του δαιμόνιο καλλιτέχνη, στον οποίο η παράδοση αποδίδει την εύρεση των εργαλείων της γλυπτικής και τη δημιουργία των πρώτων μνημειωδών αγαλμάτων από μάρμαρο ή οπτή γη, καθώς και την τεχνική της κατασκευής κούφιων αγαλμάτων από χαλκό.
Η ιερή σπηλιά του βουνού Ίδα. Εκεί, σύμφωνα με τον μύθο, είχε κρύψει τον νεογέννητο Δία η μητέρα του για να τον σώσει από τον αδηφάγο πατέρα του, τον Κρόνο. Την προστασία του νεαρού θεού την είχαν αναλάβει οι Κορύβαντες, πολεμιστές που χτυπούσαν τις ασπίδες τους για να καλύψουν το κλάμα του βρέφους. Δεν πρέπει, επομένως, να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι τα περισσότερα χάλκινα από το Ιδαίον Άντρον είναι ασπίδες.
Χάλκινο τύμπανο από το Ιδαίον Άντρον, μέσα 8ου αι. π. Χ. Ηράκλειο Αρχαιολογικό Μουσείο.
Λίγα λόγια για την ανατολίζουσα Τέχνη της περιόδου αυτής •
•
Το θεματολόγιο και η τεχνοτροπία των ανάγλυφων παραστάσεών τους έρχονται κατευθείαν από την Ανατολή. Οι φτερωτοί δαίμονες, τα άγρια ζώα, οι σκηνές κυνηγιού και μάχης έχουν τα πρότυπά τους στην τέχνη της Μεσοποταμίας και της Συρίας. Στο πρώτο μισό του 7ου αιώνα π.Χ. τα δάνεια από τον πολιτισμό και ειδικότερα από την τέχνη της Συρίας και της Μεσοποταμίας πολλαπλασιάζονται, ταυτόχρονα όμως αφομοιώνονται, καθώς οι Έλληνες τεχνίτες τα προσαρμόζουν στις δικές τους αντιλήψεις και αισθητικές αρχές. Δημιουργείται έτσι και εξαπλώνεται γρήγορα σε όλη την Ελλάδα (με αρκετές τοπικές παραλλαγές) μια τεχνοτροπία που την ονομάζουμε ανατολίζουσα Κόρη δαιδαλικής περιόδου
Μετά τα μέσα του αιώνα εμφανίζονται οι πρώτες σαφείς επιδράσεις από την αιγυπτιακή τέχνη. Ανάλογες εξελίξεις παρατηρούμε και σε άλλες περιοχές, ιδιαίτερα στην κεντρική Ιταλία, όπου κατοικούσαν οι Ετρούσκοι, λαός που είχε αναπτύξει στενές εμπορικές σχέσεις με την Ελλάδα και την ανατολική Μεσόγειο. Είναι φανερό ότι το εμπόριο και ο αποικισμός συνέτειναν στην ευρεία και γρήγορη διάδοση νέων καλλιτεχνικών τάσεων και ιδεών. Αλλά οι καινοτομίες δεν είναι μόνο αισθητικές. Οι καλλιτέχνες αναπτύσσουν παράλληλα νέες τεχνικές για την κατεργασία του λίθου και του χαλκού, οι οποίες τους δίνουν τη δυνατότητα να δημιουργήσουν έργα με μνημειακό χαρακτήρα. Τα πρότυπα είναι κατά κανόνα ανατολικά, δεν έχουμε όμως πάντοτε τη δυνατότητα να τα εντοπίσουμε, καθώς πολλά από αυτά δεν έχουν σωθεί. Ιδιαίτερα αισθητή είναι η απώλεια των πολυτελών υφασμάτων που οι Έλληνες και οι Φοίνικες έμποροι έφερναν από τις χώρες της Ανατολής..
Χάλκινος λέβητας από την Αρχαία Ολυμπία α΄μισό του 7ου αι.π.Χ.(παύουν να ‘ ναι τρίποδες)
ΣΙΚΕΛΙΑ • Ο Καθηγητής Κλασσικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών κ. Πάνος Βαλαβάνης επισημαίνει… • …Ο αρχαίος μύθος αναφέρει πως κάποτε ο κυνηγός Αλφειός ερωτεύθηκε τη νύμφη Αρέθουσα. Όμως εκείνη απέκρουσε τον έρωτά του, έφυγε από την Πελοπόννησο και πήγε στο νησί Ορτυγία, μπροστά στις Συρακούσες όπου μεταμορφώθηκε σε πηγή. Ο έρωτας όμως του Αλφειού ήταν τόσο σφοδρός που κι ο ίδιος μεταμορφώθηκε σε ποτάμι, διέσχισε το Αδριατικό πέλαγος κι έσμιξε με τα νερά της Αρέθουσας στη Σικελία.
• Πράγματι η Σικελία και ως προς το φυσικό περιβάλλον και ως προς τα μνημεία της θυμίζει την Πελοπόννησο! Οι δύο περιοχές είναι στο ίδιο γεωγραφικό πλάτος, έχουν παρόμοια γεωλογική σύσταση και συγγενές κλίμα. Τα χαρακτηριστικά αυτά, καθώς και ο πλούτος και η θέση της στο κέντρο της Μεσογείου αποτέλεσαν καθοριστικούς παράγοντες για την επιλογή της από τους αρχαίους Έλληνες ως ένας από τους πρωιμότερους στόχους των ναυτικών τους επιχειρήσεων και των αποικιακών τους δραστηριοτήτων. • Ήδη από την εποχή του Χαλκού, τολμηροί Μινωίτες και Μυκηναίοι έμποροι προσορμίζονταν στα παράλιά της με στόχο την απόκτηση μετάλλων.
Αρχαίοι Ελληνικοί Ναοί και Ακροπόλεις και θέατρα στην περιοχή της Κάτω Ιταλίας - Σικελίας Ναός δωρικού ρυθμού στον Τάραντα
Ηραίο στο Μεταπόντιο
Ο κρατήρας του Γέλα
Ερείπια της ακρόπολης του Γέλα
Ακράγαντας – κοιλάδα ναών
Ο ναός της Ομόνοιας με Ίκαρο
Ακράγαντας - Κοιλάδα των ναών
Κάτω ο ναός της Ομόνοιας με ελιά
Αρχαία θέατρα στη Σικελία
Αρχαία θέατρα στη Σικελία
Ναός του Δία στον Ακράγαντα ο μεγαλύτερος ελληνικός ναός της αρχαιότητας
Μέρος
ο 2
ΜΥΘΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΟΝ ΟΜΗΡΟ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ ΠΡΟΣ ΤΗ ΔΥΣΗ
Κύκλωπες ἔνθεν δὲ προτέρω πλέομεν ἀκαχήμενοι ἦτορ· Κυκλώπων δ᾽ ἐς γαῖαν ὑπερφιάλων ἀθεμίστων ἱκόμεθ᾽, οἵ ῥα θεοῖσι πεποιθότες ἀθανάτοισιν οὔτε φυτεύουσιν χερσὶν φυτὸν οὔτ᾽ ἀρόωσιν, ἀλλὰ τά γ᾽ ἄσπαρτα καὶ ἀνήροτα πάντα φύονται, πυροὶ καὶ κριθαὶ ἠδ᾽ ἄμπελοι, αἵ τε φέρουσιν οἶνον ἐριστάφυλον, καί σφιν Διὸς ὄμβρος ἀέξει. τοῖσιν δ᾽ οὔτ᾽ ἀγοραὶ βουληφόροι οὔτε θέμιστες, ἀλλ᾽ οἵ γ᾽ ὑψηλῶν ὀρέων ναίουσι κάρηνα ἐν σπέσσι γλαφυροῖσι, θεμιστεύει δὲ ἕκαστος παίδων ἠδ᾽ ἀλόχων, οὐδ᾽ ἀλλήλων ἀλέγουσιν. νῆσος ἔπειτα λάχεια παρὲκ λιμένος τετάνυσται, γαίης Κυκλώπων οὔτε σχεδὸν οὔτ᾽ ἀποτηλοῦ, ὑλήεσσ᾽· ἐν δ᾽ αἶγες ἀπειρέσιαι γεγάασιν ἄγριαι·
Σικελία; Βαριόκαρδοι τραβάμε εμπρός, κι ερχόμαστε στα μέρη που οι δύστροποι κι οι άνομοι Κύκλωπες κατοικούνε· αυτοί που στους αθάνατους θεούς τ΄ αφήνουν όλα, και δε φυτεύουν, μήτε γης οργώνουνε απατοί τους, μόν΄ καθετίς ανέσπαρτο κι ανόργωτο φυτρώνει, στάρια, κριθάρια, κλήματα που δίνουν το κρασί τους το σταφυλάτο, κι η βροχή του Δία τα μεγαλώνει. Βουλές δεν έχουν, σύναξες και νόμους δε γνωρίζουν, μόνε στων αψηλών βουνών τις άκρες λημεριάζουν, μέσα σε σπήλια ολόβαθα, και ξέχωρα καθένας κρίνει γυναίκα και παιδιά, και δεν ψηφάει τους άλλους. Αγριονήσι απλώνεται παρόξω απ΄ το λιμάνι, μήτε κοντά μήτε μακριά απ΄ τη χώρα των Κυκλώπων, δεντρότοπος, κι αγριόγιδα βρίσκουντ΄ εκεί περίσσια…
• Οι Κύκλωπες τοποθετούνται ειδικά στη Σικελία. Εντούτοις μ’ αυτό το όνομα αναφέρονται γενικότερα οι κτίστες των μεγαλιθικών κατασκευών της Ευρώπης και της Εγγύς Ανατολής. • Ο Στράβων αναφέρει ότι οι Κύκλωπες ήρθανε από τη Λυκία και φτιάξανε τείχη και άλλες κατασκευές στην Τίρυνθα και στις Μυκήνες, γνωστές ως Κυκλώπεια Τείχη. • Πρόσφατα άλλωστε έχει διατυπωθεί η θεωρία ότι η Εποχή του Χαλκού στις ακτές της Ευρώπης στον Ατλαντικό ξεκίνησε από θαλασσοπόρους της Ανατολικής Μεσογείου.
Αίολος Αἰολίην δ᾽ ἐς νῆσον ἀφικόμεθ᾽· ἔνθα δ᾽ ἔναιεν Αἴολος Ἱπποτάδης, φίλος ἀθανάτοισι θεοῖσιν, πλωτῇ ἐνὶ νήσῳ· πᾶσαν δέ τέ μιν πέρι τεῖχος χάλκεον ἄρρηκτον, λισσὴ δ᾽ ἀναδέδρομε πέτρη.
Στης Αιολίας το νησί τότε ήρθαμε, που ζούσε του Ιππότη ο γιος ο Αίολος, των θεών αγαπημένος· νησί πλεούμενο· χαλκός τειχί το περιζώνει, γερό σε ορθά και γλιστερά θεμελιωμένο βράχια.
Ο Αίολος κρατούσε τους ανέμους μέσα στον ασκό του και τους άφηνε μετά από εντολή του Δία. Ζούσε στη νήσο Αιολία, που είχε χάλκινα τείχη. Το νησί αυτό πιστευόταν ότι ήταν η Στρογγύλη, το σημερινό Στρόμπολι, εξ ου και η ονομασία Αιολίδες Νήσοι για το σύμπλεγμα που ανήκει το Στρόμπολι.
ΚΙΡΚΗ Το ταξίδι του Οδυσσέα από το νησί του Αιόλου μέχρι την Τηλέπυλο των Λαιστρυγόνων, σύμφωνα με τον Όμηρο, διήρκεσε 7 μέρες. Η Σικελία από τη Σαρδηνία ή από την Καρχηδόνα απέχει γύρω στα 250 ναυτικά μίλια. Επομένως έχουμε πάλι μια ταχύτητα των 30-40 περίπου ναυτικών μιλίων τη μέρα (1.5 κόμβοι).
Αἰαίην δ᾽ ἐς νῆσον ἀφικόμεθ᾽· ἔνθα δ᾽ ἔναιε Κίρκη ἐυπλόκαμος, δεινὴ θεὸς αὐδήεσσα, αὐτοκασιγνήτη ὀλοόφρονος Αἰήταο· ἄμφω δ᾽ ἐκγεγάτην φαεσιμβρότου Ἠελίοιο μητρός τ᾽ ἐκ Πέρσης, τὴν Ὠκεανὸς τέκε παῖδα.
εἶδον γὰρ σκοπιὴν ἐς παιπαλόεσσαν ἀνελθὼν νῆσον, τὴν πέρι πόντος ἀπείριτος ἐστεφάνωται· αὐτὴ δὲ χθαμαλὴ κεῖται·
Στην Αία τότες ήρθαμε, νησί που κατοικούσε η Κίρκη, η ωριόμαλλη θεά, κι η ανθρωπολαλούσα, του Αιήτη του κακόβουλου η φοβερή αυταδέρφη. Γονιοί τους και των δυονών ο φωτιστής ο Ήλιος κι η Πέρση, που του Ωκεανού παινιόταν θυγατέρα.
Ανέβηκα στο ξάγναντο που είναι όλο βράχια και είδα, νησί που ατέλειωτα κρατούν πέλαα στεφανωμένο· νησί στρωμένο χαμηλά…
Ο Απολλώνιος της Ρόδου εντοπίζει το νησί της Κίρκης στην Αιθαλία (νήσος Elba), απέναντι από τις ακτές της Δυτικής Ιταλίας. Αργότερα ταυτίστηκε με το Cape Circeo (ακρωτήριο Circaeum) στη δυτική ακτή της Ιταλίας, περίπου 100 χιλιόμετρα νότια της Ρώμης, που μπορεί να έμοιαζε με νησί λόγω των βάλτων της περιοχής. Οι αρχαιολόγοι έχουν εντοπίσει μια σπηλιά στο ακρωτήριο αυτής της περιοχής ως "Grotta della Maga Circe" (σπηλιά της Κίρκης) και μια δεύτερη σπηλιά στο γειτονικό νησί Ponza. Πιστεύεται ότι η Κίρκη είχε την καλοκαιρινή της κατοικία στο Monte Circeo και τη χειμερινή της κατοικία στο Ponza, που πιθανώς ταυτίζεται με την Αία. Άδης Θεωρητική αναπαράσταση του χαμένου κομματιού του Tabula Peutingeriana (χάρτης από τη Ρωμαϊκή εποχή), όπου φαίνονται οι Στήλες του Ηρακλέους (Columne Ercole).
διογενὲς Λαερτιάδη, πολυμήχαν᾽ Ὀδυσσεῦ, μηκέτι νῦν ἀέκοντες ἐμῷ ἐνὶ μίμνετε οἴκῳ. ἀλλ᾽ ἄλλην χρὴ πρῶτον ὁδὸν τελέσαι καὶ ἱκέσθαι εἰς Ἀίδαο δόμους καὶ ἐπαινῆς Περσεφονείης, ψυχῇ χρησομένους Θηβαίου Τειρεσίαο, μάντηος ἀλαοῦ, τοῦ τε φρένες ἔμπεδοί εἰσι· τῷ καὶ τεθνηῶτι νόον πόρε Περσεφόνεια, οἴῳ πεπνῦσθαι, τοὶ δὲ σκιαὶ ἀίσσουσιν.᾽
Διογέννητε του Λαέρτη γιε, πολύτεχνε Οδυσσέα, δε θέλω πια να μένετε με το στανιό κοντά μου. Όμως κι έν΄ άλλο πρώτα εσείς θα κάμετε ταξίδι· στης Περσεφόνης της σκληρής και στου Άδη τα λημέρια θα πάτε, τα μελλούμενα ν΄ ακούστε απ΄ το Θηβαίο τον Τειρεσία, τον τυφλό μάντη που ο νους του ακόμα κρατιέται, τι κι αν πέθανε, τη γνώση η Περσεφόνη του φύλαξε, και δε γυρνάει σαν ίσκιος με τους άλλους.
διογενὲς Λαερτιάδη, πολυμήχαν᾽ Ὀδυσσεῦ, μή τί τοι ἡγεμόνος γε ποθὴ παρὰ νηὶ μελέσθω, ἱστὸν δὲ στήσας, ἀνά θ᾽ ἱστία λευκὰ πετάσσας ἧσθαι· τὴν δέ κέ τοι πνοιὴ Βορέαο φέρῃσιν. ἀλλ᾽ ὁπότ᾽ ἂν δὴ νηὶ δι᾽ Ὠκεανοῖο περήσῃς, ἔνθ᾽ ἀκτή τε λάχεια καὶ ἄλσεα Περσεφονείης, μακραί τ᾽ αἴγειροι καὶ ἰτέαι ὠλεσίκαρποι, νῆα μὲν αὐτοῦ κέλσαι ἐπ᾽ Ὠκεανῷ βαθυδίνῃ, αὐτὸς δ᾽ εἰς Ἀίδεω ἰέναι δόμον εὐρώεντα. ἔνθα μὲν εἰς Ἀχέροντα Πυριφλεγέθων τε ῥέουσιν Κώκυτός θ᾽, ὃς δὴ Στυγὸς ὕδατός ἐστιν ἀπορρώξ, πέτρη τε ξύνεσίς τε δύω ποταμῶν ἐριδούπων·
Διογέννητε του Λαέρτη γιε, πολύτεχνε Οδυσσέα, για οδηγητή μη νοιάζεσαι του μαύρου καραβιού σου· στήσ΄ το κατάρτι, τέντωσε τ΄ άσπρα πανιά, και κάθου· θα σου φυσήξει μια ο Βοριάς, κι εκεί το πλοίο θα φέρει, Μα το βαθύ καθώς διαβείς Ωκεανό και φτάσεις στον άγριον όχτο και στ΄ αχνά της Περσεφόνης δάσια, με τις ιτιές τις άκαρπες και τις ψηλές τις λεύκες, άραξ΄ εκεί το πλοίο σου στου Ωκεανού την άκρη, και στου Άδη κίνησε να πα τ΄ αραχνιασμένο σπίτι, Εκεί ο Πυριφλεγέθοντας στου Αχέροντα το ρέμα κυλιέται με τον Κωκυτό που πέφτει από τη Στύγα, κι ο βράχος που βαρύβροντα τα δυο ποτάμια σμίγουν.
"πέτρη τε ξύνεσίς τε δύω ποταμῶν ἐριδούπων:" Τα δυο μεγάλα θορυβώδη ποτάμια είναι προφανώς οι δύο θάλασσες, η Μεσόγειος και ο Ατλαντικός. Ο βράχος ανάμεσα δεν μπορεί να εντοπιστεί στο Στενό του Γιβραλτάρ, εκτός κι αν επρόκειτο για ένα ακρωτήρι είτε από την Ευρωπαϊκή είτε από την Αφρικανική μεριά.
• •
•
Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία που υιοθέτησε από τους Ετρούσκους και τους Ρωμαίους, ο δέκατος άθλος του Ηρακλή ήταν να φέρει τα βόδια του Γηρυόνη από τη μακρινή Δύση πίσω στον Ευρυσθέα. Ένα χαμένο απόσπασμα του Πινδάρου που αναφέρεται από τον Στράβωνα λέει για τις Στήλες που ο Πίνδαρος αποκαλεί "Πύλες του Άδη" όταν βεβαιώνει πως ήταν το απώτατο σημείο στο οποίο έφτασε ο Ηρακλής. Υπάρχει δε μια ένα προς ένα αντιστοιχία ανάμεσα στον Ηρακλή και στο Φοινικικό θεό Melqart από την εποχή του Ηροδότου, καθώς οι "Στήλες του Melqart" κοντά στο Gades/Gádeira (σύγχρονο Cadiz) ήταν ευρέως γνωστές ως οι πραγματικές Ηράκλειες Στήλες.
Ήλιος (τα βόδια του) Θρινακίην δ᾽ ἐς νῆσον ἀφίξεαι· ἔνθα δὲ πολλαὶ βόσκοντ᾽ Ἠελίοιο βόες καὶ ἴφια μῆλα, ἑπτὰ βοῶν ἀγέλαι, τόσα δ᾽ οἰῶν πώεα καλά, πεντήκοντα δ᾽ ἕκαστα. γόνος δ᾽ οὐ γίγνεται αὐτῶν, οὐδέ ποτε φθινύθουσι. θεαὶ δ᾽ ἐπιποιμένες εἰσίν, νύμφαι ἐυπλόκαμοι, Φαέθουσά τε Λαμπετίη τε, ἃς τέκεν Ἠελίῳ Ὑπερίονι δῖα Νέαιρα. τὰς μὲν ἄρα θρέψασα τεκοῦσά τε πότνια μήτηρ Θρινακίην ἐς νῆσον ἀπῴκισε τηλόθι ναίειν, μῆλα φυλασσέμεναι πατρώια καὶ ἕλικας βοῦς. τὰς εἰ μέν κ᾽ ἀσινέας ἐάᾳς νόστου τε μέδηαι, ἦ τ᾽ ἂν ἔτ᾽ εἰς Ἰθάκην κακά περ πάσχοντες ἵκοισθε· εἰ δέ κε σίνηαι, τότε τοι τεκμαίρομ᾽ ὄλεθρον, νηί τε καὶ ἑτάροις· αὐτὸς δ᾽ εἴ πέρ κεν ἀλύξῃς, ὀψὲ κακῶς νεῖαι, ὀλέσας ἄπο πάντας ἑταίρους.᾽
Κατόπι στο καλό νησί της Θρινακίας θα φτάσεις. Βόδια εκεί βόσκουνε πολλά κι αρνιά παχιά του Ήλιου, εφτά κοπές βοδιών, εφτά καλών αρνιών κοπάδια, πενήντα καθεμιά κοπή, κι αυτά μήτε γεννούνε, και μήτε λιγοστεύουνε· και θεές τα κυβερνάνε, δυο νύφες ωριοπλέξουδες, Φαέθουσα, Λαμπέτια, του Ήλιου του Υπερίονα και της Νεαίρας κόρες. Η μάνα που τις γέννησε και γλυκοανάθρεψέ τις, πα στο νησί τις έβαλε της Θρινακίας να ζούνε, τα γονικά τους πρόβατα και βόδια να φυλάγουν. [ Αυτά αν τ΄ αφήσεις άβλαβα, και θες το γυρισμό σου, όσο πολλά κι αν πάθετε, πάλε στο Θιάκι πάτε· μα αν τα πειράξεις, πρόσμενε ξολοθρεμό στο πλοίο και στους συντρόφους· ίδιος σου μπορείς να ξεγλιτώσεις, μα αργά θα φτάσεις κι άσκημα, κι από συντρόφους έρμος.]
Η Θρινακία ονομάζεται επίσης Trinacria ή Thrinacie, και για αυτό την έχουν ταυτίσει με τη Σικελία (το νησί με τις τρεις άκρες). Αν δεχτούμε αυτήν την ετυμολογία, θα μπορούσε επίσης να σημαίνει χερσόνησος με τρεις άκρες ή ακόμα και μέρος με τρεις κορφές.
Η Ταρτεσσός και τα πέντε(;) Ομηρικά ποτάμια: Στυξ (Tagus;), Αχέρων, Κωκυττός (Guaalquivir;), Φλεγέθων, Λήθη)
• Η περιπέτεια πάντως του Οδυσσέα με τα βόδια του Ήλιου, θυμίζει το δέκατο άθλο του Ηρακλή με τα βόδια του γίγαντα Γηρυόνη. • Αυτός ήταν εγγονός της Μέδουσας και κατοικούσε στη μυθική Ερυθεία των Εσπερίδων, νύμφες που κατοικούσαν στη Δυτική άκρη του κόσμου. • Σύμφωνα δε με το Στησίχορο καθώς και με τον Στράβωνα, οι Εσπερίδες ταυτίζονται με τη μυθική Τάρτεσσο, στη Νότια Ισπανία, λίγο έξω από τις Στήλες του Ηρακλέους (ή Πύλες του Άδη), εκεί που βρίσκεται το σημερινό Cádiz.
Ο Ηρακλής • Ένας από τους πιο γνωστούς ήρωες της παγκόσμιας μυθολογίας δεν ήταν μόνο ένας σπουδαίος υδραυλικός, μηχανικός και υδρογεωλόγος, όπως μαρτυρούν πολλοί από τους δώδεκα άθλους του, αλλά και ο αρχιτέκτονας της μυκηναϊκής κοσμοκρατορίας. • «Ο Ηρακλής δεν είναι ένα πρόσωπο, για να διασκεδάζουν τα παιδιά. Ούτε η ελληνική μυθολογία ένα παραμύθι για έναν φανταστικό κόσμο», λέει στα «ΝΕΑ» ο Ηλίας Μαριολάκος ομ. Καθηγητής Γεωλογίας και μέλος του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
• Πρώτος στο μικροσκόπιο του καθηγητή μπήκε ο άθλος με την αρπαγή των βοδιών του Γηρυόνη, του τρικέφαλου και τρισώματου γίγαντα που ζούσε στα Γάδειρα, το σημερινό Κάντιθ της Ισπανίας, κοντά στο στενό του Γιβραλτάρ. • «Οι περισσότεροι πιστεύουν πως ο Ηρακλής ταξίδεψε ως την Ιβηρική Χερσόνησο, για να φέρει μια καλή ράτσα βοδιών στην Πελοπόννησο», εξηγεί ο κ. Μαριολάκος.
ΓΙΒΡΑΛΤΑΡ-ΣΗΜΕΡΙΝΟ ΜΝΗΜΕΙΟ
ΗΡΑΚΛΕΙΕΣ ΣΤΗΛΕΣ Στην Ελληνική μυθολογία "Ηράκλειες Στήλες "(Ηρακλέους στήλας), ήταν δύο στύλοι που είχε στήσει ο Ηρακλής όταν πήρε τα "χρυσά μήλα των εσπερίδων",δηλαδή τον χρυσό και τα λοιπά μέταλλα που πήρε από την Ιβηρική (Ισπανική) χερσόνησο. •
Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι βρίσκονταν στην Ιβηρική χερσόνησο και στο σημερινό Γιβραλτάρ. Εκεί πίστευαν ότι ήταν η άκρη του κόσμου. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα στο στόμιο του πορθμού που βρίσκονταν οι στήλες υπήρχε μεγάλο νησί δίνοντας αρκετές πληροφορίες για αυτό, κάνοντας μερικούς ερευνητές σήμερα να πιστεύουν ότι ήταν η χαμένη Ατλαντίδα.
• «Αν διαβάσουμε με προσοχή τον Στράβωνα, που έζησε τον 1ο αι. π.Χ. όμως, θα διαπιστώσουμε πως σε κανένα άλλο μέρος του κόσμου δεν έχει βρεθεί τόσος πολύς χρυσός, άργυρος, χαλκός και σίδηρος. Και τα βόδια δικαιολογούνται, διότι υπήρχαν μαρτυρίες ότι το “κοσκίνισμα” του χρυσού από την άμμο γινόταν πάνω σε δέρματα βοδιών». Η ίδρυση δε της πόλης από τον Ηρακλή μνημονεύεται στον θυρεό της πόλης και σήμερα. ΘΥΡΕΟΣ ΠΟΛΕΩΣ ΚΑΝΤΙΘ
• Ο Ηρακλής ολοκληρώνει τον άθλο του και συνεχίζει βόρεια προς την Κελτική και ιδρύει την Αλέσια, το όνομα της οποίας προέρχεται από τη λέξη άλυς (= περιπλάνηση). Πόλη με στρατηγική σημασία, καθώς συνδέεται μέσω πλωτών ποταμών προς τη Μεσόγειο, τον Ατλαντικό, τη Μάγχη και τη Βόρεια Θάλασσα, όπου ο Ιούλιος Καίσαρας κατατρόπωσε τους Γαλάτες. Ακόμη ιδρύει το Μονακό και την Αλικάντε. Τι γύρευε στη Γαλατία ο Ηρακλής; «Χρυσό», απαντά ο κ. Μαριολάκος, «αφού ο Διόδωρος μας λέει πως στη Γαλατία υπάρχουν πλούσια χρυσοφόρα κοιτάσματα». • Ο Ηρακλής όμως φέρεται -σύμφωνα με τον Πλούταρχο- να έφτασε και ως την Ωγυγία που απέχει πέντε ημέρες δυτικά της Βρετανίας. «Πέντε ημέρες ισοδυναμούν με 120 ώρες. Αν η μέση ταχύτητα ενός πλεούμενου της εποχής ήταν 4 μίλια την ώρα, τότε η απόσταση είναι 890 χλμ., άρα πρόκειται για τη σημερινή Ισλανδία και συνέχισε ως τη Γροιλανδία, ενώ το Κρόνιο Πέλαγος, που αναφέρεται, σύμφωνα με τους υπολογισμούς ταυτίζεται με τον Βόρειο Ατλαντικό».
• Οι στήλες του Ηρακλή , γνωστές και ως Ηράκλειες Στήλες, είναι ίσως οι παλαιότερες φρυκτωρίες. Τις στήλες αυτές τις έστησε στις δύο κωμοπόλεις που έχτισε ο ίδιος ο Ηρακλής στις δύο αντικριστές ακτές του σημερινού Γιβραλτάρ. Η μία ήταν στη Αβύλη, στην πλευρά της Αφρικής, και η άλλη στα Γάδειρα στην πλευρά της Ευρώπης. Η επικρατέστερη άποψη δηλαδή για το τι ακριβώς ήταν οι Ηράκλειες στήλες είναι πως πρόκειται για φάρους που ειδοποιούσαν τα πλοία για το σημείο από το οποίο έπρεπε να στρίψουν ώστε να μπουν από τον Ατλαντικό Ωκεανό, στην Μεσόγειο και ακόμη ότι αυτοί οι φάροι είχαν και ρόλο φρυκτωριών. Κατά τον Όμηρο οι στήλες αυτές ήταν σημάδι για το τέρμα των δύο ηπείρων και τις αποκαλεί χαρακτηριστικά ως "Πύλες του Ωκεανού" ή "Τηλέτυπο". Τις στήλες αυτές αναφέρουν και αρκετοί αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς, όπως ο Ησίοδος, ο Ηλιόδωρος, ο Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς, ο Διόδωρος και ο Στράβων (1500 χρόνια αργότερα).
• Τόσο σημαντικός από άποψη στρατηγικής, χρηστικής και ιστορικής σημασίας ήταν ο ρόλος των Ηράκλειων στηλών που οι σύγχρονοι Ισπανοί και Πορτογάλοι, μιλώντας περήφανα για την ελληνική επιρροή της εποχής, προβάλουν ως σημαντικό μουσειακό μνημείο τους πύργους αυτούς.
ΠΥΡΓΟΣ ΗΡΑΚΛΗ ΚΑΙ ΤΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΟΥ .
ΘΥΡΕΟΣ ΤΗΣ ΛΑ ΚΟΡΟΥΝΙΑ
• Αξίζει έτσι να σημειωθεί πως ένας από αυτούς του πύργους, που βρίσκεται στην σημερινή πόλη "Λα Κορούνια"του Βισκαϊκού κόλπου (ΒΔ Ισπανία) που ίδρυσε ο Ηρακλής, διατηρεί ζωντανή την παράδοση που τον συνέδεε. Συγκεκριμένα, κατά την παράδοση η πόλη είναι συνώνυμη με την ντόπια μυθική πριγκίπισσα, φίλης του Ηρακλή, με τον οποίο γέννησε το γενάρχη των Ισπανών Hispalo.
Μάλιστα σύμφωνα με το αρχαιότερο βιβλίο τους (Argos Divina), ο αρχικός πύργος ερειπώθηκε από διάφορους επιδρομείς και ξαναχτίστηκε την εποχή του Αύγουστου Καίσαρα ως οχυρό των Ρωμαίων, παρατηρητήριο και τηλεπικοινωνιακό φρυκτώριο. Η ελληνική προέλευση του πύργου της Λα Κορούνια επιβεβαιώνεται και από την σημερινή ονομασία του," Torre d' Herculus«.
Ναός του Ηρακλή στην κοιλάδα των ναών στον Ακράγαντα της Σικελίας
Οι Ισπανοί τιμώντας την ιστορία τους, τιμούσαν τις αρχαίες αυτές ελληνικές στήλες, βάζοντας αυτές ως παραστάσεις στα ισπανικά σκούδα και τάλιρα που λέγονταν "κολονάτα".
•
•
Και από τους Σικελούς τιμήθηκε ως θεός όπως και από τους Αθηναίους, μετά τον θάνατό του. Η τιμή που του απέδιδαν οι άνθρωποι, λέγεται πώς δεν μπορούσε να υπολογισθεί αφού ξεπερνούσε τόσο τους ανθρώπους όσο και τους θεούς!!! Σ΄ολόκληρη την Ελλάδα, στην Ιταλία και σε άλλα μέρη του κόσμου όπου πέρασε, υπήρχαν ιερά προς τιμήν του, όπως επίσης πάρα πολλές πόλεις πήραν την ονομασία τους απ'αυτόν. Θα αναφέρω ορισμένα ιερά του, όπως στην Αθήνα (περιοχή Κυνοσάργους-αρχή της σημερινής λεωφ. Βουλιαγμένης), στον Ιλισσό, στον Υμμητό, στην πεδιάδα του Μαραθώνα, στην Θάσο, στην Θήβα, στην Αιτωλοακαρνανία, στην Τύρο της Φοινίκης, στην Σικελία, στην Ρώμη, στην σημερινή Ιορδανία και σε πολλά άλλα μέρη. Από τα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ, ο Έλληνας θεάνθρωπος λατρευόταν επίσημα και στη Ρώμη με "στρατιωτική λατρεία", με κέντρο τον "Μέγιστο Βωμό" .Στο πρόσωπό του ενσαρκωνόταν η πίστη στον αγώνα τόσο στον πραγματικό κόσμο όσο και στον κόσμο των ιδεών, στο κοσμικό και στο μετακοσμικό επίπεδο. Οι κοινοί άνθρωποι επικαλούνταν τον Ηρακλή σαν πρότυπο και προστάτη και οι αυτοκράτορες, όπως ο Ιουλιανός, ενθάρρυναν την λατρεία του σαν αντίδοτο στην θρησκευτική παρακμή.
•
•
Η Ρώμη ήταν γεμάτη με ιερά του Ηρακλέους και όλα τα δένδρα της Ιταλίας θεωρούνταν πως ήταν ιερά του ημίθεου ήρωα. Στις θυσίες που έκαναν με μόσχους προς αυτόν οι Ρωμαίοι, υπόσχονταν το ένα δέκατο της περιουσίας τους αν ευτυχήσουν, λέγοντας πως έτσι είχε πει ο ίδιος ο Ηρακλής, Για τον Λεύκουλο λέγεται πως αφού ευχήθηκε και τελικώς απέκτησε ευτυχία, έδωσε το ένα δέκατο της περιουσίας του σε ευωχίες πολυδάπανες, προς τιμήν του Ηρακλέους. Οι Ρωμαίοι κατά την διάρκεια των θυσιών αυτών δεν δέχονταν γυναίκες να λαμβάνουν μέρος γιατί όπως λέγεται όταν πέρασε από εκεί ο Ηρακλής και διψασμένος ζήτησε νερό εκείνες του το αρνήθηκαν. Οι Καρχηδόνιοι θυσίαζαν άνθρωπο. Επειδή ο Ηρακλής καθ’ όλη την διάρκεια του βίου του είχε αποκτήσει από διάφορες γυναίκες πολλά παιδιά, τα οποία ονομάστηκαν "Ηρακλείδες" και απ’ αυτούς πολλοί πήγαν και έφτιαξαν αποικίες άλλοι δε έμειναν στην Ελλάδα και κυρίευσαν τους τόπους που ανήκαν στην οικογένειά τους.
ΝΑΟΣ ΗΡΑΚΛΗ-ΡΩΜΗ
ΟΙ ΙΒΗΡΕΣ ΕΘΝΟΛΟΓΙΚΑ Χάρτης με την κατανομή των αρχαίων γλωσσών της Ιβηρικής χερσονήσου (Από το Λεξικό των Λαών του Αρχαίου Κόσμου του Δημήτρη Ε. Ευαγγελίδη)
• •
•
Ἲβηρες: Ονομασία δύο παλαιότατων λαών, που εντοπίζονται στα δύο αντίθετα άκρα του αρχαίου Ελληνο-Ρωμαϊκού κόσμου, στην Ιβηρική χερσόνησο στην Δύση και στον Καύκασο στην Ανατολή. Ο Στράβων(ΙΑ΄ ΙΙ. 19), εικάζει ότι οι δύο λαοί ονομάσθηκαν Ίβηρες από τα χρυσωρυχεία που υπήρχαν και στις δύο χώρες. Οι Ίβηρες της Δύσης αποτελούσαν έναν προϊστορικό λαό, εγκατεστημένο στις περιοχές των Μεσογειακών παραλίων της σημερινής νοτιοανατολικής Ισπανίας (βλ. Χάρτη), από τον οποίο πήρε αργότερα το όνομά της ολόκληρη η Ιβηρική χερσόνησος. Ο Ηρόδοτος (Α΄ 163) αναφέρει ότι οι Φωκαείς ήσαν οι πρώτοι που ανακάλυψαν την Ιβηρία και άλλες περιοχές στην δυτική Μεσόγειο, καθώς και τις φιλικές σχέσεις τους με τον περίφημο βασιλιά του Ταρτησσού, τον Αργανθώνιο, ο οποίος εβασίλευσε ογδόντα χρόνια και έζησε εκατόν είκοσι. Αυτόν ακριβώς τον μακρόβιο βασιλέα του Ταρτησσού υπονοούν οι στίχοι του λυρικού ποιητή του 6ου π.Χ. αιώνα Ανακρέοντα, από την Τέω της Ιωνίας, ο οποίος έγραψε: «…εγώ δ’ ούτ’ αν Αμαλθείης βουλοίμην κέρας ούτ’ έτεα πεντήκοντά τε και εκατόν Ταρτησσού βασιλεύσαι…» (…Εγώ ούτε της Αμαλθείας ήθελα το κέρας, ούτε να βασιλεύσω εκατόν πενήντα χρόνια στον Ταρτησσό…).
•
•
• •
Ο Στράβων, έχοντας αφιερώσει το τρίτο Βιβλίο των «Γεωγραφικών» του στην Ιβηρία, αναφέρει (Γ΄ Ι. 6) ότι οι Τουρδητανοί, ένα από τα ιβηρικά φύλα (την χώρα τους διέρρεε ο ποταμός Βαίτις, ο σημερινός Γουαδαλκιβίρ), ήσαν οι πιο σοφοί από τους Ίβηρες και ότι είχαν δικό τους αλφάβητο με το οποίο κατέγραφαν στοιχεία της Ιστορίας τους. Πιθανόν ο Στράβων να αναφερόταν σε κάποια από τις λεγόμενες Ταρτησσο-Ιβηρικές (Tartesso-Iberian) γραφές. Οι ιθαγενείς αυτές γραφές διακρίνονται σε: 1) Βόρεια (ή Ανατολική-Levantine) Ιβηρική γραφή, που διαβάζεται από αριστερά προς τα δεξιά και τα περισσότερα σημεία της είχαν γεωμετρικά σχήματα. Τα 27 (ή 28) σημεία της είχαν ημισυλλαβικό-ημιαλφαβητικό χαρακτήρα και η πηγή τους αποτελεί ένα πρόβλημα. 2) Νότια (ή Μεσημβρινή-Meridional) Ιβηρική γραφή, που συνήθως είχε φορά από δεξιά προς τα αριστερά, με ημισυλλαβικό χαρακτήρα και 3) Νοτιολουσιτανική (Sudlusitanian or Tartessian) ή Ταρτησσιανήτης σημερινής νότιας Πορτογαλίας σε επιγραφές του 6ου και 5ου αιώνα π.Χ. Στις γραφές αυτές θα πρέπει να προστεθούν και η λεγόμενη ΕλληνοΙβηρική γραφή σε μια μορφή του Ιωνικού αλφαβήτου σε επιγραφές του 4ου και 3ου αιώνα π.Χ. καθώς και η Λιβυο-Φοινικική γραφή του 2ου – 1ου αιώνα π.Χ. η οποία είναι μια Νεο-Καρχηδονιακή (φοινικική) γραφή.
Η ανάγνωσή τους, αλλά όχι η πλήρης ερμηνεία τους, έχει προχωρήσει σημαντικά μετά τις εργασίες των Gomar-Moreno και A. Tovar. Σύμφωνα με την γνώμη του τελευταίου, τα περισσότερα σημεία της Ταρτησσο-Ιβηρικής γραφής προέρχονται από τα ελληνικά και φοινικικά αλφάβητα και το συλλαβικό σύστημα πρέπει να είναι επιβίωση από μια προηγούμενη γραφή, εντελώς συλλαβική, με κρητοκυπριακή παράδοση. (βλ. Charles Higounet: Η ΓΡΑΦΗ, στην σειρά “Que sais-je?” Νο 36 - σελ. 57). Νεώτερες απόψεις για την γραφή αυτήν (βλ. Λεξικό ΠάπυροςΛαρούς-Μπριτάνικα, στο λήμμα ιβηρική γλώσσα), υποστηρίζουν ότι αναπτύχθηκε αρχικά στην ΝΔ Ισπανία, με επίκεντρο την θαλάσσια περιοχή μεταξύ της σημερινής πόλης Ουέλβα (Huelva) και των στενών του Γιβραλτάρ. Διακρίνουμε μια παλαιότερη δυτική φάση που ονομάζουμε Ταρτησσιανή (Tartessian) και μια μεταγενέστερη ανατολική φάση, παράγωγη της πρώτης, που ονομάζουμε Ιβηρική (Iberian). Η Ταρτησσο-Ιβηρική γραφή, όπως προαναφέραμε, διακρίνεται σε Βόρεια(βλ. Εικόνα), Νότια και Νοτιολουσιτανική, χρησιμοποιήθηκε δε για την γραφή όχι μόνον της μη-αριοευρωπαϊκής Ιβηρικής γλώσσας, αλλά και για την γραφή της αριοευρωπαϊκής Κελτιβηρικής γλώσσας (βλ. Χάρτη). Οι Ίβηρες διατήρησαν αυτό το σύστημα γραφής μέχρι τον 3ο αιώνα π.Χ. εποχή της ρωμαϊκής κατάκτησης.
Η Βόρεια παραλλαγή του Ιβηρικού αλφάβητου
Οι επιδράσεις Γύρω στον 9ο / 8ο αιώνα π.Χ. θα σημειωθεί ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στην Ιστορία της Ιβηρικής χερσονήσου, η έναρξη των εισβολών των Κελτικών φύλων (βλ. λήμμα Κέλτες), προερχομένων από την σημερινή νότια Γαλλία, που θα υποτάξουν τους αυτόχθονες και θα εγκατασταθούν στο ανατολικό και κεντρικό τμήμα της Ιβηρικής (βλ. C.A.H. Vol. II part 2, σελ. 765). Από την συγχώνευση των δύο αυτών φυλετικών στοιχείων θα προκύψουν οι λεγόμενοι Κελτίβηρες, στους οποίους αναφέρεται επίσης ο Στράβων (Γ΄ ΙΙ. 1) και που τους τοποθετεί στα βόρεια της χώρας των Τουρδητανών (της σημερινής Ανδαλουσίας) τονίζοντας (Γ΄ ΙΙ. 15) ότι σε αντίθεση με τους ήρεμους και πολιτισμένους Τουρδητανούς, οι Κελτίβηρες «…είχαν θεωρηθεί απ’ όλους ως οι πιο θηριώδεις άνθρωποι…». Παρά το γεγονός ότι η κελτική επίδραση στο νότιο τμήμα της χερσονήσου ήταν περισσότερο σημαντική απ’ όσο υπέθεταν οι παλαιότεροι ερευνητές, εν τούτοις ο αυτόχθων Μεσογειακός πληθυσμός όχι μόνον κατάφερε να επιζήσει, αλλά δημιούργησε και τον αξιόλογο πολιτισμό που είναι γνωστός στους αρχαιολόγους ως «Ιβηρικός», αν και δέχθηκε σοβαρές επιρροές από τους Φοίνικες, τους Κέλτες και κυρίως τους Έλληνες, όπως απεκάλυψαν τα στοιχεία που ήλθαν στο φως.
•
Η αριστοτεχνική Ιβηρική γραπτή Κεραμική είναι μάλλον όψιμο επίτευγμα, του 3ου και 2ου αιώνα π.Χ. αλλά αισθητικά είναι εντυπωσιακή και υψηλής ποιότητας.
•
Εξ ίσου εξαιρετική είναι και η Ιβηρική Γλυπτική που αναπτύχθηκε για θρησκευτικούς σκοπούς, αλλά ανήλθε σε ένα υψηλό επίσης επίπεδο δεξιοτεχνίας, χαρακτηριστικό δείγμα της οποίας είναι η περίφημη «Κυρία του Έλτσε» (Dama de Elche), η οποία αναπαριστά πιθανότατα κάποια ιέρεια.
•
Η αργυροχρυσοχοΐα H κατασκευή κοσμημάτων, με κέντρο πιθανόν την περιοχή της σημερινής ΝΑ Ισπανίας όπου τοποθετείται το φημισμένο Βασίλειο του Ταρτησσού που προαναφέραμε, θα φθάσουν παρομοίως σε υψηλό επίπεδο καλλιτεχνίας και θα αναπτύξουν έναν χαρακτηριστικό «ανατολικίζοντα» ρυθμό (orientalizing style), ανάλογο με τον σύγχρονό τους ελληνικό (750-650 π.Χ.) και πρώϊμο ετρουσκικό, δεχόμενες επιρροές από την Ανατολή.
•
Η ταφή των νεκρών Οι Ίβηρες έθαβαν τους νεκρούς τους όχι μόνον μ’ έναν τρόπο. Το έθιμο της καύσης των νεκρών (cremation) ήταν βέβαια το πλέον διαδεδομένο, αλλά εξ ίσου σχεδόν χρησιμοποιούσαν και την ταφή (inhumation), σε δοχεία που έθαβαν στη γη. Οι Ίβηρες ήσαν τρομεροί πολεμιστές με εξαίρετο οπλισμό, χαρακτηριστικό του οποίου ήταν το μικρό ξίφος που παρέλαβαν από τους Έλληνες (βλ. λεπτομέρειες για τα παραπάνω στο C.A.H. Vol. II part 2, σελ. 767-768). Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφερθούμε με συντομία στο μυθικό Βασίλειο του Ταρτησσού, οι παραδόσεις για το οποίο έχουν διαφυλαχθεί στις διηγήσεις και τις αναφορές πολλών αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων. Από πολλούς ερευνητές ταυτίζεται με την μακρινή και εξωτική Ταρσίδα(Tarshish), που συχνά μνημονεύεται στην Βίβλο και πιθανόν σε κείμενο του Ασσύριου αυτοκράτορα Εσαρχαδδών (680-669 π.Χ.), όπου ισχυρίζεται ότι όλοι οι βασιλείς της θάλασσας, έγιναν υποτελείς του. Η σύγχρονη έρευνα τοποθετεί αυτό το αρχαίο και πλούσιο Βασίλειο στην περιοχή της σημερινής δυτικής Ανδαλουσίας, όπου σύμφωνα με την παράδοση είχε ιδρυθεί το 1100 π.Χ. η φοινικική αποικία του Γκάντες (Gades), το σημερινό Κάδιθ (Cádiz), τα Γάδειρα των αρχαιοελληνικών πηγών.
• Η Βίβλος αναφέρει ότι «πλοία της Ταρσίδος» μετέφεραν στον Σολομώντα ασήμι και κασσίτερο από την Δύση στην Παλαιστίνη, τον 10ο αιώνα π.Χ. Η αρχαιολογική έρευνα όμως κατέρριψε αυτούς τους ισχυρισμούς, δεδομένου ότι όπως αποδείχθηκε, η αρχαιότερη παρουσία των Φοινίκων στην περιοχή χρονολογείται στην καλύτερη περίπτωση μόλις στον 8ο αιώνα π.Χ. • Όπως μνημονεύει ο Στράβων (Γ΄ ΙΙ. 11): «…οι αρχαίοι έλεγαν τον ποταμό Βαίτι (σημερινός Γουαδαλκιβίρ, Guadalquivir σ.σ.) Ταρτησσό, ενώ τα Γάδειρα και τα κοντινά τους νησιά τα έλεγαν Ερύθεια…» και παρακάτω: «…ήσαν δύο οι εκβολές του ποταμού και ανάμεσά τους λένε ότι υπήρχε κατοικημένη πόλη που λεγόταν Ταρτησσός, ομώνυμη με το ποτάμι και η περιοχή λεγόταν Ταρτησσίς…».
•
•
Η πόλη εντοπίζεται πλέον από την σύγχρονη έρευνα στην θέση της σημερ. πόλης Ουέλβα (Huelva) και όχι με το Κάδιθ, όπως υπέθεταν παλαιότερα (βλ. C.A.H. Vol. III part 2 σελ. 520). Τα Ερύθεια νησιά, ήσαν τα νησιά όπου κατά την Μυθολογία έβοσκε τα βόδια του ο Γηρυόνης και που τα άρπαξε ο Ηρακλής στον σχετικό άθλο του. Όπως ισχυρίζεται ο Στράβων (Γ΄ ΙΙ. 12), με αφορμή κάποιους στίχους του Ομήρου (Ιλιάς, Θ 485), ο ποιητής γνώριζε την ύπαρξη του Ταρτησσού, που ήταν στην απώτατη Δύση και για τον λόγο αυτόν ονόμασε τον Άδη και τα απώτατα μέρη από τους υπόγειους τόπους, Τάρταρον, από τον Ταρτησσό, παραλλάσσοντας κάπως την λέξη. Οι Ίβηρες, όπως είχε διαπιστώσει ήδη από τον 1ο αιώνα π.Χ. ο Στράβων(Γ΄ΙΙ. 15), είχαν εκρωμαϊστεί πλήρως και δεν θυμόντουσαν την γλώσσα τους. Τους επόμενους αιώνες οι Ίβηρες της Δύσης θα αφομοιωθούν πλήρως και θα εξαφανισθούν μέσα στην λαίλαπα των πολέμων και των διαφόρων επιδρομέων, Βανδάλων, Αλανών (βλ. για λεπτομέρειες στα λήμματα Αλανοί και Κελτίβηρες), Βησιγότθων και Αράβων, που εγκαταστάθηκαν διαδοχικά στην περιοχή.
• Οι Ίβηρες της Ανατολής (του Καυκάσου) ήσαν επίσης ένας πανάρχαιος λαός της περιοχής. Από τα «Γεωγραφικά» του Στράβωνος και πάλι, έχει διασωθεί μια σημαντική περιγραφή της χώρας και των κατοίκων της (ΙΑ΄ ΙΙΙ. 1-6). Σύμφωνα με αυτήν, η χώρα τους εκτεινόταν στα νότια του Καυκάσου και «…την διαρρέουν ποτάμια…». Το μεγαλύτερο από αυτά είναι ο Κύρος(σημερ. Kuras), που πηγάζει από την Αρμενία. • Κατά τον Στράβωνα (ΙΓ΄ ΙΙΙ. 3): «…την Ιβηρική πεδιάδα κατοικούν οι πιο νοικοκύρηδες και ειρηνικοί άνθρωποι. Φοράνε Αρμένικα και Μηδικά ρούχα. Στα βουνά της χώρας κατοικούν οι πιο πολλοί που είναι ικανοί πολεμιστές και ζουν σαν τους Σκύθες και τους Σαρμάτες. Είναι εξ άλλου γείτονες με αυτούς και συγγενικό τους γένος. Μπορούν να επιστρατεύσουν πολλές δεκάδες χιλιάδες δικούς τους, όσο και οι Σκύθες και οι Σαρμάτες όταν σημάνει κίνδυνος…».
• • • • • •
•
Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι παρακάτω πληροφορίες (ΙΓ΄ ΙΙΙ. 6) για την κοινωνική δομή των Ιβήρων: «…τέσσερα είναι και τα γένη των ανθρώπων που κατοικούν την χώρα. Πρώτα-πρώτα αυτό που δίνει τους βασιλείς, συνήθως τον μεγαλύτερο σε ηλικία και πλησιέστερο συγγενή με τον προηγούμενο (βασιλιά). Ο δεύτερος στην τάξη ασκεί δικαστική εξουσία και είναι αρχηγός του στρατού. Δεύτερο γένος είναι των ιερέων, που φροντίζουν και τις υποθέσεις με τους γείτονες. Τρίτο γένος είναι των στρατευομένων και των γεωργών. Τέταρτο είναι ο απλός λαός, που είναι δούλοι των βασιλέων και φροντίζουν όλα τα ζητήματα του βίου. Τα υπάρχοντα είναι κοινά σε κάθε σόϊ. Στο καθένα έχει τον πρώτο λόγο και διαχειρίζεται τα οικονομικά ο μεγαλύτερος σε ηλικία…».
Ένα από τα προγονικά φύλα των Ιβήρων, όπως υποστηρίζεται (βλ. Λεξικό Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα) ήσαν και οι αναφερόμενοι από τον Ηρόδοτο (Α΄ 104, 110 - Γ΄ 94 – Δ΄ 37,40 – Ζ΄ 79) Σάσπειρες (ή Σάπειρες), που ήσαν εγκατεστημένοι από τους προϊστορικούς χρόνους στην χώρα, η οποία ονομαζόταν Σασπειρίτις ή Συσπιρίτις και που μετά τον 1ο αιώνα π.Χ. μετονομάσθηκαν σε Ίβηρες.
Η Ιστορία της Ισπανίας Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα
• Η Νεολιθική Εποχή έληξε απότομα περί το 2500π.Χ. με την έναρξη της χρήσης μετάλλων στον Νότο της χερσονήσου. • Τότε δημιουργούνται τα πρώτα πολυάνθρωπα οικιστικά κέντρα και νεκροταφεία με μνημειακούς τάφους και σημειώνεται εκπληκτική ανάπτυξη στη γεωργία, στην κτηνοτροφία, στην εξόρυξη των μετάλλων και στη μεταλλουργία (αρχικά με χαλκό και αργότερα με ορείχαλκο). • Φαίνεται ότι οι τέχνες αυτές ήρθανε από τους πολιτισμούς του Αιγαίου, όχι ως αποτέλεσμα εισβολής, αλλά ως μετάβαση μεμονωμένων «τεχνικών» στη Χερσόνησο. • Παράλληλα ανθίζει το θαλάσσιο εμπόριο πράγμα που εξηγεί την παρουσία αντικειμένων απ’ όλη τη Μεσόγειο (ελεφαντόδοντο, λίθοι τυρκουάζ, οψιανός, ήλεκτρο).
• Η νέα οικονομία έδωσε τη βάση για μια νέα κοινωνική οργάνωση βασισμένη σ’ ένα τύπο βασιλείας που υποστηριζόταν από μια αριστοκρατία του πλούτου. • Ο πολιτισμός της Αλμερία εκτεινόταν από το Αλγάβρε μέχρι το Κάμπο δε λα Νάο και από τα Στενά του Γιβραλτάρ μέχρι τον ποταμό Τάγο. • Τα γνωστότερα κέντρα του ήταν στη νοτιοανατολική περιοχή (Αλμιθαράκε και Λος Μιλιάρες) και στα νοτιοδυτικά. Χτίστηκαν οικισμοί με κυκλικές ή ωοειδείς κατοικίες σε οχυρωμένες κορυφές, πράγμα που μαρτυρεί ότι η ζωή ήταν εκτεθειμένη σε συνεχή κίνδυνο. • Οι άνθρωποι καλλιεργούσαν σιτάρι, κριθάρι, κεχρί, σίκαλη, φακές, μπιζέλια, αμπέλια και ελαιόδενδρα. • Σύγχρονο με το Λος Μιλιάρες ήταν το συγκρότημα των ορυχείων στο Αλθαράκε όπου γινόταν εξόρυξη χαλκού και αργύρου, όπως μαρτυρούν τα σωζόμενα χυτήρια και σωροί μεταλλευτικών υπολειμμάτων κοντά στα ορυχεία . Ο πολιτισμός αυτός δημιούργησε τεράστιους ταφικούς θαλάμους με θολωτές οροφές. Οι ταφικοί χώροι καλύπτονται από κωνικό τύμβο.
Καταλονία: Το ελληνικό παρελθόν της Ισπανίας
•Εμπόριον, Emporiae, Empuries· ο πιο σημαντικός αρχαιολογικός χώρος στην Ισπανία, αλλά και ολόκληρη την ιβηρική χερσόνησο, φέρει ελληνική υπογραφή, είναι ηλικίας 2.000 και πλέον ετών και, ούτε λίγο ούτε πολύ, αποτελεί για τους Καταλανούς εθνική υπόθεση!
Το ότι οι αρχαίοι Έλληνες είχαν φροντίσει να «γεμίσουν» τα παράλια της Μεσογείου με αποικίες, είναι σε όλους γνωστό. Από τις Ηράκλειες Στήλες μέχρι τη Μέση Ανατολή και τη Φοινίκη, οι Ελληνες έχτιζαν λιμάνια και εμπορικές αντιπροσωπείες, για να εξυπηρετούν τις ανάγκες του εμπορίου, αλλά και την έμφυτη ανάγκη τους να ταξιδεύουν. Μια απ’ όλες αυτές τις αποικίες, ωστόσο, αποτελεί σήμερα τον σημαντικότερο αρχαιολογικό χώρο σ’ ολόκληρη την Ισπανία, ταυτισμένη μάλιστα βαθιά με την Καταλονία, όπου βρίσκεται, και την προσπάθεια στήριξης της καταλανικής ταυτότητας.
Ο θεός της Ιατρικής «ταξίδεψε» περίπου 2.000 χιλιόμετρα, από τη Δήλο μέχρι τις ακτές της Καταλονίας.
• Το Εμπόριον, λοιπόν, βρίσκεται περίπου 138 χλμ. βόρεια της Βαρκελώνης, στην επαρχία της Τζιρόνα, και αρκετά κοντά στα γαλλικά σύνορα. • Αν και δεν έχει ανασκαφεί ακόμη ολόκληρος ο χώρος όπου κάποτε εκτεινόταν η ελληνική και αργότερα η ρωμαϊκή πόλη, εντούτοις συγκεντρώνει το ζωηρό ενδιαφέρον της ισπανικής αρχαιολογικής κοινότητας και αποτελεί σταθερά πόλο έλξης για Ισπανούς και Γάλλους. • Σε καμιά άλλη αρχαία πόλη, άλλωστε, δεν ανακαλύφτηκαν ποτέ τόσο λεπτομερή στοιχεία για μια πόλη όπου επί αιώνες συνυπήρξαν ο ελληνικός, ο ρωμαϊκός και ο ιβηρικός πολιτισμός. Μια βόλτα ανάμεσα στα ευρήματα της αρχαίας πολιτείας μάς ταξιδεύει σε εποχές λίγο πολύ άγνωστες για μας τους Έλληνες, που ωστόσο περιγράφουν ένα κομμάτι της ιστορίας δύο χωρών: της Ελλάδας και της Ισπανίας.
ΤΑ ΠΑΛΙΑ ΤΕΙΧΗ
•
.
•
Υπολείμματα των παλαιών τειχών της Νεάπολης.
Μονάχα το 25% του αρχαιολογικού χώρου έχει εκσκαφεί πλήρως. Παρ’ όλ’ αυτά, ο περίπατος ακόμη και στο ένα τέταρτο της αρχαίας πολιτείας αποκαλύπτει εντυπωσιακές εικόνες και λεπτομέρειες της τότε καθημερινής ζωής. Στο ελληνικό κομμάτι του Εμπορίου σώζεται σήμερα το νεότερο τμήμα της πόλης, η Νεάπολη. Εδώ, λοιπόν, μπορούμε να δούμε ερείπια του τείχους, που, αν και αποσπασματικά, μαρτυρούν την ισχυρή οχύρωση της περιοχής. Μια πρώτη ματιά φέρνει στον νου τα κυκλώπεια τείχη των Μυκηνών, με τους τεράστιους ογκόλιθους, μόνο που ετούτα εδώ χτίστηκαν πολύ αργότερα απ’ ό,τι στο βασίλειο των Ατρειδών.
•
•
• Πήλινοι σωλήνες, νεότερη κατασκευή δίπλα στο Ασκληπιείο και στο φόντο η παραλία του Εμπορίου
Εδώ τα τείχη χρονολογούνται στο δεύτερο μισό του 2ου π.Χ. αι., και για την κατασκευή τους χρησιμοποιήθηκαν μεγάλες ποσότητες ασβεστόλιθου, καθώς και υλικά από μια παλαιότερη οχύρωση που βρισκόταν στην περιοχή από τον 4ο π.Χ. αι., επίσης ελληνικής κατασκευής. Φαίνεται πως με την ανάπτυξη της πόλης και την ανάγκη επέκτασης των κατοικιών, το παλιό τείχος περιόριζε σημαντικά τις χωροταξικές δυνατότητες. Στη νέα οχύρωση δέσποζαν δύο ψηλοί, τετραγωνικοί πύργοι και μια οχυρωματική κατασκευή στο νότιο τμήμα της, από τα οποία σήμερα δυστυχώς δεν σώζονται παρά κάποια υπολείμματα, ελάχιστα μεν, για να αντιληφθεί ο επισκέπτης την τότε εικόνα της περιοχής, αρκετά ωστόσο για τους αρχαιολόγους ώστε να εξηγήσουν με πολλές λεπτομέρειες το πολεοδομικό σχέδιο της οχύρωσης.
•
•
Ο ΘΕΟΣ-ΓΙΑΤΡΟΣ Δε θέλει ρώτημα. Το πιο εντυπωσιακό εύρημα στον αρχαιολογικό χώρο του Εμπορίου είναι ο ανδριάντας του Ασκληπιού. Υψους άνω των 2 μέτρων, το άγαλμα του θεού της Ιατρικής ανακαλύφθηκε στον χώρο που λόγω του ευρήματος διαπιστώθηκε πως ήταν το θεραπευτικό ιερό της πόλης, το Ασκληπιείο. Χτισμένο κι αυτό χάρη στην επέκταση της πόλης, το Ασκληπιείο περιέκλειε τρεις λατρευτικούς ναούς, χώρους αναμονής και προσευχής των ασθενών καθώς και το άδυτο του ιερέα του θεού. Σήμερα στον χώρο βλέπουμε τα τετραγωνικά περιγράμματα του λατρευτικού συγκροτήματος, με το άγαλμα του θεού να ξεχωρίζει από μακριά. Δεν πρόκειται ασφαλώς για τον πρωτότυπο ανδριάντα, αλλά για ένα αντίγραφο: το αυθεντικό εύρημα, η πιο πολύτιμη αρχαιολογική ανακάλυψη στην περιοχή, φυλασσόταν επί πολλά χρόνια στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Καταλονίας, στη Βαρκελώνη, και μόλις το 2008 μεταφέρθηκε στο παράρτημα του μουσείου, στον ίδιο τον χώρο του Εμπορίου, με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από την έναρξη των ανασκαφών.
Ατενίζει τη θάλασσα ο Ασκληπιός, από το -κάποτε- άδυτο του ιερού του.
Ο μεγαλοπρεπής ανδριάντας του Ασκληπιού εντυπωσιάζει στο Αρχαιολογικό Μουσείο στο Εμπόριον.
• Στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Καταλωνίας κοντά στη Βαρκελώνη φυλάσσεται ο αυθεντικός ανδριάντας: φωτισμένος, σε μαύρο φόντο, ο Ασκληπιός φαντάζει υπέροχα επιβλητικός, σαν να μην πέρασε από πάνω του ούτε μία μέρα από τότε που διέσχισε τη Μεσόγειο για να έρθει έως εδώ. Κι όμως, έτσι είναι: το άγαλμα αυτό δεν κατασκευάστηκε εδώ, αλλά στην Ελλάδα και κατά πάσα πιθανότητα στη Δήλο. Φτιαγμένο σχεδόν εξ ημισείας από πεντελικό και παριανό μάρμαρο, είναι ένα από τα αριστουργήματα της δηλιακής γλυπτικής, και σίγουρα αποτελεί το πιο μακρινό από την Ελλάδα εύρημα αρχαιοελληνικής κατασκευής. Δεν είναι και λίγο να βρεθεί ένα γλυπτό, τέτοιων διαστάσεων μάλιστα, 2.000 χλμ. μακριά από το... σπίτι του!
Ένα από τα πηγάδια της παλιάς πόλης.
ΕΜΠΟΡΙΟΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΜΟΝΟ Ο ΑΣΚΛΗΠΙΟΣ • Ο θεός της Ιατρικής είναι ο μεγάλος πρωταγωνιστής του Εμπορίου, δεν μονοπωλεί ωστόσο το ενδιαφέρον. • Η Αγορά, η Στοά, το ιερό του Σέραπι Δία, οι δεξαμενές, τα εργαστήρια επεξεργασίας του αλατιού και ο εντυπωσιακός κυματοθραύστης στην παραλία κερδίζουν το δικό τους μερίδιο «δημοσιότητας» στον αρχαιολογικό χώρο. • Ο κυματοθραύστης, μάλιστα, από τα πιο εμβληματικά ευρήματα της αρχαίας πολιτείας, δεν ανακαλύφτηκε από την αρχαιολογική σκαπάνη: το αντίθετο, η σκόνη των αιώνων δεν τον σκέπασε ποτέ, ήταν πάντοτε ορατός και επί αμέτρητα χρόνια επιτελούσε το έργο για το οποίο κατασκευάστηκε, εκεί γύρω στον 1ο μ.Χ. αι. • Και οι διαστάσεις του, συνολικού μήκους 82 μέτρων, πάχους 6 και ύψους 6,50 μέτρων φανερώνουν πως μάλλον έκανε αρκετά καλά τη δουλειά του.
Η ρωμαϊκή πολιτεία, το Emporiae • Τέλος, στο νότιο μέρος του αρχαιολογικού χώρου εκτείνεται η ρωμαϊκή πολιτεία, το Emporiae. Στρατιωτική εγκατάσταση αρχικά, εξελίχτηκε αργότερα σε ρωμαϊκή βάση και έπειτα σε κανονική πολιτεία, υπό την κυριαρχία πια των Ρωμαίων. • Αν και μέχρι σήμερα οι ανασκαφές δεν έχουν φέρει στο φως παρά το 20% της ρωμαϊκής πολιτείας, μπορούμε να δούμε στον χώρο υπολείμματα σπιτιών, τειχών και της συνέλευσης, του ρωμαϊκού φόρουμ. Σε ένα μάλιστα από τα σπίτια διατηρείται σχεδόν ανέπαφο ένα εκπληκτικής λεπτομέρειας ψηφιδωτό που καλύπτει ολόκληρη την επιφάνεια του δαπέδου της οικίας, που προφανώς ανήκε σε κάποιον ανώτερο αξιωματούχο του ρωμαϊκού Emporiae.
1.«Γλυκός για ανάπαυση», μας πληροφορεί η επιγραφή «ηδύκοιτος» πως είναι ο χώρος του συμποσίου στο ψηφιδωτό δαπέδου ενός σπιτιού 2. Πινάκιο με παράσταση αρχαιοελληνικού πλοίου.
Τμήμα των δεξαμενών δίπλα στο σύμπλεγμα των ναών.
ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΣΤΗΝ ΙΣΠΑΝΙΑ ΜΕ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΡΙΖΑ Καλλίπολη (Βαρκελώνη) Ζάκαθα (Sagundo, ιδρύθηκε από Ζακυνθινούς) Άκρα Λευκή (Alicante) Ταρτησσός (οι Ισπανοί ισχυρίζονται πως είναι η αρχαιότερη πόλη της Ευρώπης) Ρόδη (Rosas) Καρθαγένη (Cartagena) Άβδηρα (στην μνήμη του Άβδηρου, φίλου του Ηρακλή) Πίνητος Κερεσός Κάλπη Ημεροσκόπειον ή Αρτεμίσον Μαινάκη (Malaca) Εβυσός (Ibiza)
Gowy-icaro-prado.jpg
ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΤΗΣ ΣΙΚΕΛΙΑΣ
Συρακούσες: πόλη της νοτιοανατολικής Σικελίας. Ιδρύθηκε από τους Κορινθίους το 734 π.Χ. Μεσσήνη ή Ζάγκλη (σημερινή Messina): αποικία των Χαλκιδαίων. Μύλοι (σημερινό Milazzo) Αιολίδες Νήσοι με επίκεντρο τη Λιπάρα (αποικία της Κνίδου, 580 π.Χ.) Πάνορμον (σημερινό Palermo) Άκις ή Άχις (σημερινό Acireale) Ξιφωνία (δεδομένου ότι δεν έχει βρεθεί κανένα αρχαιολογικό ίχνος της, ούτε και υπάρχουν σαφείς πληροφορίες για τη ακριβή της θέση, υπολογίζεται ότι βρισκόταν μεταξύ των σημερινών Aci Catena, Acireale και Aci Castello) Μινωική Ηράκλεια Αίγεστα ή Έγεστα Τίνδαρις Εύβοια, μια αποικία των Λεοντίνων. Ακράγας ή Aκράγαντας (σημερινό Agrigento) Νάξος: αποικία των Χαλκιδαίων: ιδρύθηκε το 757 π.Χ. (σημερινή Giardini Naxos) Ταυρομένιον: αποικία των κατοίκων της Νάξου Σικελίας (σημερινή Taormina) Μέγαρα Υβλαία: αποικία των Μεγαρέων στην ανατολική ακτή της Σικελίας. Ίδρυση το 734 π.Χ.
ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΤΗΣ ΣΙΚΕΛΙΑΣ
•Λεοντίνοι: αποικία των Χαλκιδαίων ή των κατοίκων της Νάξου Σικελίας τον 8ο αιώνα π.Χ. (σημερινό Lentini) •Κατάνη: Ιδρύθηκε από τους Ναξιώτες Σικελίας τον 8ο αιώνα π.Χ. (σημερινή Catania) •Γέλα: Ιδρύθηκε από αποίκους της Ρόδου και Κρήτης το 675 π.Χ. (σημερινή Gela) •Καμάρινα: αποικία των Συρακουσών (σημερινή Camarina) •Άκραι: αποικία των Συρακουσών (σημερινό Palazzolo Acreide) •Ιμέρα: αποικία της Μεσσήνης (σημερινή Imera)
Σελινούς: αποικία των Μεγάρων Υβλαίων Κασμέναι: αποικία των Συρακουσών
Ραγούσα (σημερινή Ragusa) Ακρίλλαι (σημερινό Chiaramonte Gulfi) Aγύριον (σημερινή Agira)
ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΑΛΑΒΡΙΑ • • • • • •
• • • • • • • • • • •
Ρήγιον (σημερινή Reggio Calabria): αποικία των Χαλκιδαίων. Επιζεφύριοι Λοκροί (σημερινό Locri) Κρότωνας (σημερινò Crotone) Σύβαρις (σημερινό Sibari) Σκύδρος (πιθανότατα σημερινό Belvedere di Spinello, δεδομένου ότι δεν έχουν βρεθεί ίχνη της) αποικία των κατοίκων της Σύβαρης, μετά την καταστροφή της από τον Κρότωνα (το 510 π.Χ.). Θούριοι αποικία των Αθηναίων. Ιδρύθηκε το 443 π.Χ. στα ερείπια της κατεστραμμένης (από το 510 π.Χ.) Σύβαρης. Μέδμα: αποικία των Επιζεφύριων Λοκρών (σημερινό Rosarno) Σκυλλάκιον (σημερινό Squillace) Ιππώνιον (σημερινή Vibo Valentia) Βους (σημερινή Bova) Μέταυρος: αποικία της Μεσσήνης και του Ρηγίου (σημερινό Gioia Tauro) Κρίμισα (σημερινό Cirò) Λάος (σημερινή Mercelina) Τερίνα: αποικία του Κρότωνα, σημερινή Sant' Eufemia ή Nocera Terinese (οι απόψεις των ειδικών διίστανται για την ακριβή της θέση, δεδομένου ότι δεν έχουν βρεθεί ίχνη της). Ιέραξ (σημερινό Gerace) Κωσταντία (σημερινή Cosenza) Λακίνιον (σημερινό Capo Colonna)
Απουλία Αργυριπποι (σημερινό Foggia) Βάρις ή Βάριον (σημερινό Μπάρι, Bari) Βυτοντινον (σημερινό Bitonto) Βρινδίσιον (σημερινό Μπρίντιζι, Brindisi) Eγναθια (σημερινό Fasano) Ρυψ (σημερινό Ruvo di Puglia) Τάρας ή Τάραντας (σημερινό Taranto) αποικία των Σπαρτιατών Μεταπόντιο (σημερινό Metaponto) Μινωπολις (σημερινή Monopoli) Θυριαι (σημερινή Turi) Καιλια (σημερινή Ceglie Messapica, Brindisi) Καιλια (σημερινή Ceglie di Campo, Bari) Καλλίπολις (σημερινή Gallipoli) Καστανεα (Βυζαντινη αυτοκρατορια, σημερινή Castellaneta ) Κανύσιον (σημερινή Canosa) Νεαπολις (σημερινή Polignano a Mare) Υδρούς (σημερινό Οτράντο) Σιλούϊον ή Σίδιον (σημερινό Gravina) Συποντον (σημερινό γειτονια της Foggia) Αλήσιον (σημερινό Lecce)
Απένηστη ή Απάμεστη(σημερινή Mattinata)
Η αποικία ιδρύθηκε από κατοίκους της Αιτωλοακαρνανίας, δεδομένου ότι στις ανασκαφές βρέθηκαν νομίσματα, που φέρουν το όνομα Οινιάδες. Το όνομά της προέρχεται, πιθανότατα, από το ρήμα ἀπανίστημι (αναδύομαι, εγείρομαι, γεννώμαι). Δεδομένου ότι βρίσκεται από την πλευρά της Αδριατικής θάλασσας (δηλαδή προς την ανατολή), οι κάτοικοι έδωσαν το όνομα αυτό, θέλοντας να ορίσουν ότι ο Ήλιος, αναδύεται (εγείρεται) από την πλευρά της πόλης τους. Για τον ίδιο λόγο, ίσως το όνομα να σημαίνει και αυγή (σημειώνεται ότι το όνομα του σύγχρονου δήμου, που βρίσκεται στη θέση της: Mattinata στα ιταλικά σημαίνει αυγή ή πρωινό).
Καμπανία • •
• •
• • • •
Κύμη Aποικία των Χαλκιδαίων και της Κύμης. Δεν είναι γνωστές πολλές λεπτομέρειες για την ίδρυσή της και κάποιοι ειδικοί υποστηρίζουν ότι είναι αποικία της Κύμης Αιολίας (στη Μικρά Ασία) Νεάπολις ή Παρθενόπη (σημερινή Νάπολη) Η πόλη ιδρύθηκε, πιθανότατα, από κατοίκους της Κύμης (σημερινή Cuma), γύρω στον 9ο και 8ο αι. π.Χ., με το όνομα Παρθενόπη. Η αποικία αυτή ονομάστηκε αργότερα Παλαιόπολις, όταν κατά τον 5ο αι. π.Χ., ιδρύθηκε σε μια κοντινή περιοχή η σημερινή Νάπολη (Νεάπολις=Νέα πόλις). Ελέα (σημερινή Velia), πατρίδα του Παρμενίδη Ποσειδωνία αποικία των Συβαριέων (σημερινό Capaccio-Paestum) Πύχουντας αποικία της Μεσσήνης (σημερινό Policastro Bussentino) Πιθηκούσσαι αποικία των Χαλκιδαίων και της Ερέτριας (σημερινή Ischia, στο ομώνυμο νησάκι)
Δικαιάρχεια (σημερινό Pozzuoli) Δεν είναι γνωστές πολλές λεπτομέρειες για την ίδρυσή της: η μία άποψη αναφέρει ως ιδρυτές της, εξόριστους από τη Σάμο, ενώ μία άλλη ως αποικία της γειτονικής (ιταλικής) Κύμης (σημερινή Cuma) Παλίνωρος ή Παλίνωρον (σημερινό Palinuro, δημοτικό διαμέρισμα του δήμου Centola) Πιθανότατα, το όνομα της αποικίας προήλθε από τον Παλίνωρο, επικεφαλής (καπετάνιο) του πλοίου του Αινέα, όταν ο τελευταίος διέφυγε μετά την καταστροφή της Τροίας.
Λουκανία Μεταπόντιον (σημερινό Metaponto) Σύρις (σημερινή Nova Siri) Ηράκλεια (σημερινό Policoro) Πιστοικός (σημερινό Pisticci) Τροίλια ή Οβελάνον (σημερινή Ferrandina) Γάλασα (σημερινό Armento)
Υπόλοιπη Ιταλία Ανκών (ή Δωρική Ανκών, το αρχικό της όνομα) αποικία των Συρακουσών (σημερινή Ανκόνα) Άδρια (σημερινή Adria)
Οι Αιολίδες Νήσοι ή Νησιά του Αιόλου Οι Αιολίδες Νήσοι ή Νησιά του Αιόλου (ιταλικά Isole Eolie, σικελικά Isuli Eoli) είναι ένα σύμπλεγμα οκτώ μικρών νησιών και αρκετών ακόμα βραχονησίδων που απλώνεται στη νότια Τυρρηνική Θάλασσα, λίγες δεκάδες ναυτικά μίλια ΒΔ της Μεσσήνης. Η θαλάσσια αυτή περιοχή καλείται Αρχιπέλαγος των Αιολίδων, η δε ονομασία οφείλεται στο γεγονός ότι οι Αρχαίοι Έλληνες εντόπιζαν εκεί (στο νησί Στρόμπολι) την κατοικία του Αιόλου, ακολουθώντας τη «γεωγραφία» των ομηρικών επών. Ελληνικής προέλευσης είναι και πολλά τοπωνύμια που απαντώνται στα νησιά, δείγμα μιας παρουσίας που ξεκίνησε κατά τα τέλη του β' ελληνικού αποικισμού και διήρκεσε μιάμιση χιλιετία.
Αιολίδες νήσοι Σύγχρονη ονομασία = Λίπαρι Αρχαία ονομασία = Μελιγουνίς, Λιπάρα
Σύγχρονη ονομασία = Σαλίνα Αρχαία ονομασία = Διδύμη
Σύγχρονη ονομασία = Βουλκάνο Σύγχρονη ονομασία = Στρόμπολι Αρχαία ονομασία = Θηρασία ,Θέρμεσσα Αρχαία ονομασία = Στρογγύλη
Σύγχρονη ονομασία = Φιλικούντι Αρχαία ονομασία = Φοινικούσσα
Σύγχρονη ονομασία = Παναρέα Αρχαία ονομασία = Ευώνυμος, Ικεσία(;)
Σύγχρονη ονομασία = Αλικούντι Αρχαία ονομασία = Ερικούσσα
Σύγχρονη ονομασία = Μπαζιλούτσο Αρχαία ονομασία = Ικεσία(;)
• • • • •
• •
BΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ιστορία της Κρήτης, Θ. Δετοράκη, Ηράκλειο Κρήτης 1990 «ΚΟΙΤΙΔΕΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ» της εφ. Η Καθημερινή, τεύχος ΣΙΚΕΛΙΑ «Οι Έλληνες της Δύσης» Valerio M. Manfredi, εκδ. οίκος Λιβάνη, 1997, μετάφραση απ’ τα ελλην. Βανέσσα Λάππα. Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος- Λαρούς- Μπριτάννικα, τόμος 30, λήμμα : Ισπανία (Η ιστορία της Ισπανίας). Διαδίκτυο Ιστοσελίδα «ΕΣΣΕΤ' ΗΜΑΡ» : Ηρακλής , δημοσιεύτηκε Παρασκευή, 24 Οκτωβρίου 2014 Από ομιλία του ομ. Καθηγητή Γεωλογίας και μέλους του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου Ηλία Μαριολάκου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, και από συνέντευξή του ιδίου στην εφ. ΤΑ ΝΕΑ. Διαδίκτυο , Νίκος Ζερβονικολάκης «Eυρώπη, Ένας ταύρος ...τρέχει στη Μεσόγειο». Διαδίκτυο , Νάνσυ Μπαλούτογλου «Ταυροκαθάψια: Αθλοπαιδιά και Πολιτισμός»
Σχετικά με αναφορές στον Όμηρο για ταξίδια του Οδυσσέα βλ. • • •
http://christselentis.blogspot.gr/2014_04_01_archive.html [http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CF%8D%CE%BA%CE%BB%CF%89%CF%80%CE%B5%CF%82 [http://www.odysseus-unbound.org/results.html] [http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CE%AF%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CF%82] • [http://en.wikipedia.org/wiki/Pillars_of_Hercules Σχετικά με ΕΘΝΟΛΟΓΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΙΒΗΡΩΝ • Charles Higounet: Η ΓΡΑΦΗ, στην σειρά “Que sais-je?” Νο 36 - σελ. 57). • Διαδίκτυο Βιβλιόφιλος Τετάρτη, Ιανουαρίου 13, 2010 Δημήτρης Ε. Ευαγγελίδης Σχετικά με τους αρχαίους ελληνικούς ναούς και την παρουσία των Ελλήνων στην Ισπανία κατά την αρχαιότητα • Εφημερίδα «ΕΘΝΟΣ», ένθετο «Ταξίδι» 13/5/2012 • Λεξικό των Λαών του Αρχαίου Κόσμου του Δημήτρη Ε. Ευαγγελίδη
• • • • •
• •
Οι Έλληνες στην Ισπανία. Από τα μυθικά βήματα του Ηρακλή έως σήμερα. Του Κωστή Λιόντη - Ελληνικές αποικίες στην Ιβηρική. Εμπόριον και Ρόδη: δύο πόλεις που ίδρυσαν οι Φωκαείς. Του Javier Fernández-Nieto - Ελληνο-ιβηρική συνάντηση. Επιδράσεις του ελληνικού πολιτισμού στην ιβηρική τέχνη. Της Carmen Sánchez - Αρχαία ελληνικά ευρήματα. Μαρτυρούν τις εμπορικές σχέσεις μεταξύ Ελλάδας και Ισπανίας. Του Μιχαήλ Α. Τιβέριου - Οι Βυζαντινοί στην Ισπανία. Οι πολιτικές και πολιτιστικές σχέσεις με τους Άραβες Ομμεϋάδες και το βασίλειο της Αραγωνίας. Της Encarnación Motos Guirao - Ελληνικές κλασικές σπουδές. Από την Αναγέννηση έως τις μέρες μας. Του Antonio Melero Bellido Πηγή: www.kathimerini.gr
Σχετικά με τα ελληνικά τοπωνύμια • • • • •
• • • •
(fr) Pierre Wuilleumier, Tarente des Origines à la conquête romaine, De Boccard, Παρίσι, 1939 (en) Arthur Dale Trendall, Ερυθρόμορφα αγγεία της Νότιας Ιταλίας και Σικελίας, Παπαδήμα, Αθήνα, 1996 ISBN 960-206-373-4 Luca Cerchiai (u. a.): Die Griechen in Süditalien. Auf Spurensuche zwischen Neapel und Syrakus. Theiss, Stuttgart 2004, ISBN 3-8062-1845-5 Furio Durando (u. a.): Magna Graecia. Kunst und Kultur der Griechen in Italien. Hirmer, München 2004, ISBN 3-7774-2045-X Hansgerd Hellenkemper (Hrsg.): Die neue Welt der Griechen. Antike Kunst aus Unteritalien und Sizilien. Zabern, Mainz 1998, ISBN 3-8053-2498-7 Mario Lazzarini: La Magna Grecia. Scorpione Editrice, Taranto 1990, 1995. ISBN 88-8099-027-6 Dieter Mertens: Städte und Bauten der Westgriechen. Von der Kolonisationszeit bis zur Krise um 400 vor Christus. Hirmer, München 2006, ISBN 3-7774-2755-1 Tο αντίστοιχο άρθρο της ιταλικής Βικιπαιδείας WIKIPEDIA
Πολιτιστικό Πρόγραμμα «Με τα φτερά του Δαίδαλου… Η πορεία των Ελλήνων προς τη Δυτική Μεσόγειο 1» Υπεύθυνες Καθηγήτριες Γκιαουράκη Πολυτίμη ΠΕ02 Γαλανάκη Χαρίκλεια ΠΕ19 Χαριάτη Διονυσία ΠΕ 16.01
Μαθητές από τη Β΄ και Γ΄ Τάξη
4ο Γυμνάσιο Ηρακλείου Σχ. Έτος 2015-16