Stoel neemt stelling magazine

Dit tijdschrift wordt uitgegeven bij de tentoonstelling

Stoel neemt stelling die van 23 sep 2023 — 14 jan 2024 te zien is in het Centraal Museum in Utrecht.

Concept en eindredactie Esther Darley | Stories in Art, Natalie Dubois

Redactie Esther Darley, Natalie Dubois, Hans Schopping

Auteurs Laurie Cluitmans, Catharina van Daalen, Esther Darley, Natalie Dubois, Bart Rutten, Anne van der Zwaag

Joost Termeer (Underpromise Agency)

Vormgeving Marc Koppen ontwerp

ISBN/EAN 978-90-5983-052-3

Van werken van beeldend kunstenaars aangesloten bij een CISACorganisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam. © c/o Pictoright Amsterdam 2023. Alle foto’s © Centraal Museum tenzij anders vermeld.

Wij hebben geprobeerd alle houders van auteursrecht te achterhalen. Personen of instanties die menen dat hun rechten desondanks niet gerespecteerd worden, kunnen contact opnemen met het museum.

BART RUTTEN 3

De stille kracht van de stoel

STOEL NEEMT STELLING 4-5

Conservator Natalie Dubois en ontwerper Joost van Bleiswijk over keuzes, experiment en activisme

7 X DE FAVORIETE STOEL 6-7

Van onder anderen Maarten van Rossem, Sharon Dijksma en Claudia de Breij

Vijf vragen aan…

De tentoonstelling Stoel neemt stelling kon alleen maar gerealiseerd worden met de hulp en het vertrouwen van velen. Zo maakte ontwerper Joost van Bleiswijk, samen met conservator Natalie Dubois verantwoordelijk voor de samenstelling van de tentoonstelling, ook een spectaculair ontwerp voor de entreezaal en de vormgeving van de tentoonstelling. De inzet van Natalie, van projectcoördinator Kristine Kavelaars en van de projectgroep om tot de realisatie van deze tentoonstelling te komen was enthousiasmerend en zeker ook bewonderingswaardig. Door de sluiting van de musea ten gevolge van de pandemie moest deze tentooonstelling verschoven worden van 2021, naar eerst 2022 en uiteindelijk zelfs 2023. De volharding in het aanscherpen en eraan doorwerken verdient veel lof.

Ook hielden Annette Schmidt (Nationaal Museum van Wereldculturen), Eva Troelenberg (Universiteit Utrecht), Timo de Rijk (Design Museum Den Bosch) en Mina Abouzahra (ontwerper) als leden van de Kennis Centrale onze blik scherp. Esther Darley en Marc Koppen danken we voor hun enorme inzet om deze publicatie in korte tijd voor elkaar te krijgen.

Uiteraard had de tentoonstelling nooit gestalte kunnen krijgen zonder de vele bruikleengevers die bereid waren hun geliefde objecten tijdelijk af te staan. Onze dank aan ieder van hen is groot. -

ling: de gemeente Utrecht, de VriendenLoterij, ministerie van OCW, het Mondriaan Fonds, Fonds 21, Stichting Zabawas, Stichting Elise Mathilde Fonds, het Fentener van Vlissingen Fonds, MUNT hypotheken en onze vrienden van de Cirkel Centraal en Club Centraal die ons zo trouw steunen in onze ambitie bezoekers te inspireren en hun blik te verruimen met verzorgde en gelaagde tentoonstellingen.

Bart Rutten en Marco Grob Directie

298 STOELEN DIE WACHTEN OP ANTWOORD 9

Het stoelenprotest van de nabestaanden van MH17

DE STOELENCOLLECTIE VAN GALILA 10-11

“Voor mij is het allemaal kunst”

WOORD VAN DANK

foto Julien T. Hamon voor Wallpaper, mei 2019

De stoel is misschien wel een van de meest beladen meubelstukken uit de Europese cultuur. We zitten er dagelijks op en kennen hem een grote symbolische betekenis toe. De stoel wordt versierd voor verjaardagen, leeg gehouden als iemand is overleden en in een kring gezet voor een gesprek. Een stoel kan betekenis geven aan de persoon die erop zit. Daarnaast is het een object met een heldere functie waardoor het ontwerp ervan een uitdaging is voor ontelbaar veel vormgevers, architecten en ambachtslieden. Er is gezocht naar een ‘beeld met sculpturale kwaliteiten’, een goedkopere en slimmere productiemethode of een inventief materiaalgebruik, waarbij Gerrit Rietveld een van de meest iconische ontwerpen heeft gemaakt.

Toen ik zes jaar geleden begon als artistiek directeur van ons museum met de beste en grootste Rietveldcollectie ter wereld, besprak ik met conservator design Natalie Dubois ons hedendaagse verzamelbeleid. We kwamen tot de conclusie dat we ons wilden gaan toeleggen op het verzamelen van stoelen. Wanneer we het werk van een vormgever beoordelen, kijken we vaak eerst naar de stoelen die deze heeft gemaakt. Deze tentoonstelling is dan ook een eerste manifestatie van onze ambitie om een van de mooiste en beste stoelenmusea ter wereld te worden met werk van Gerrit Rietveld tot Anna Aagaard Jensen en van Joris Laarman tot Mina Abouzahra.

In de aanloop tot deze tentoonstelling maakten we een appgroep aan, waarin we foto’s deelden van stoelen die we bij het vuilnis aantroffen. Nu we terugkijken op de honderden foto’s van ‘verweesde’ stoelen, lijkt de onschuld ervan verdwenen en zien we vooral de immense hoeveelheid wegwerpobjecten die we als mens voortbrengen. De stoel is hier niet langer de troon van de jarige of de steun en toeverlaat in ons bestaan, maar een tijdelijk gebruiksartikel dat is overgeleverd aan de grillen van de eigenaar. Dat deze manische overproductie moet stoppen staat buiten kijf. Ook aan deze noodzaak besteedt Stoel neemt stelling aandacht, door stil te staan bij het maakproces en nadrukkelijk ruimte te bieden aan innovatieve ontwerpen waarbij circulariteit het uitgangspunt vormt.

In deze ‘stoelententoonstelling’ word je verrast en verrijkt. Zelf merkte ik dat ik door het werk aan de tentoonstelling steeds meer eerbied voelde voor de stille kracht van de stoel. Ik ben dan ook bijzonder trots op het feit dat er naast prachtige ontwerpen veel

de stoel. Of het nu gaat om de stoel in het atelier (Bruce Nauman) of om de historisch beladen stoel (Gerhard Richter), we hebben kunstenaars en vormgevers - én tentoonstellingen - nodig om ons bewustzijn aan te scherpen en ons alert te maken op de omgeving waarin we leven.

Bart Rutten foto Wessel Spoelder

Stoel neemt stelling

Stoel neemt stelling is een ode aan de stoel. Niet aan het bekende rijtje designstoelen, maar aan stoelen als experiment, aan stoelen die een verhaal vertellen en aan stoelen als kunst. Zittend op oersaaie grijze kantoorstoelen vertellen conservator design Natalie Dubois en medesamensteller en ontwerper Joost van Bleiswijk over hun keuzes, samenwerking en ideeën.

Laten we beginnen met jullie samenwerking. Waarom vroeg je Joost als medecurator?

N: “Aanvankelijk vroeg ik Joost als vormgever van de tentoonstelling. Maar toen we in gesprek raakten dacht ik wow, die weet écht veel van stoelen. Als we samen optrekken kunnen we elkaar aanvullen. En dat bleek zo te werken. Ik keek vanuit de collectie, vanuit Rietveld, de reacties op Rietveld en vanuit de kunst. Joost kijkt meer vanuit het maken, het atelier en het experiment.” Lachend: “vanuit het geknutsel.”

Wat is er zo belangrijk aan dat ‘geknutsel’?

J: “Experimenteren zit sinds Rietveld in het DNA van Nederlandse ontwerpers. Ik ben, net als veel Nederlandse ontwerpers, minder gericht op productie, maar juist veel meer op het maken. Daarin zijn we autonoom. Design is tenslotte geen democratie. Die drive om de dingen gewoon te doen heb ik er een beetje ingefietst.”

Jullie kozen meer dan honderd stoelen. Waren jullie het altijd eens?

J: “Als we elkaar niet konden overtuigen, kwam een object te vervallen. Dat hadden we vooraf afgesproken. Toch kwam dat bijna niet voor. Het werd eerder een spannende zoektocht waarbij we elkaar geregeld ’s avonds laat nog nieuwe vondsten door appten.”

N: “Door corona hadden we meer tijd en in dit geval was dat een zegen. Als ik de tentoonstelling nu vergelijk met de aanvankelijke selectie dan is zeker de helft van de stoelen aangepast. Het is internationaler geworden, conceptueler en verrassender, ook voor mijzelf.”

In de eerste zaal staat Rietvelds lattenstoel centraal. Is dat een belangrijk uitgangspunt?

N: “Alles wat in de tentoonstelling aan bod komt, komt in die stoel bij elkaar. Het experimenteren, het maken, en het activisme – het was tenslotte allesbehalve gangbaar wat Rietveld toen deed. Door daarnaast allerlei reacties op de lattenstoel te tonen – inclusief die van Rietveld zelf – laten we ook zien dat die stoel nog steeds leeft.”

Rietveld reageerde op zijn eigen stoel?

N: “Een kennis van Rietveld vond de lattenstoel die ze net bij hem had gekocht vrouwonvriendelijk in het gebruik. Ze vond de hoge leuning niet geschikt om met een knot tegenaan te leunen. Op haar verzoek kortte hij de rugleuning in. Maar we laten ook eigentijdse reacties op de stoel zien. Tim Breukers maakte er een van keramische bouwmaterialen. Maarten Baas joeg de vlam erin en studio Superflex liet hem in Zanzibar uitvoeren in tropisch hardhout. Hij lijkt erop en toch ook weer niet. Een vreemde gewaarwording die ook vragen stelt over origineel, kopie en interpretatie.”

Conservator Natalie Dubois (N) en ontwerper Joost van Bleiswijk (J) over keuzes, experiment en activisme

Gerrit Rietveld Leunstoel, ca.1923-1929 foto Ernst Moritz

Jessica Stockholder [geen titel], 1991 foto Gert Jan van Rooij

Joost van Bleiswijk Natalie Dubois

Kan je zeggen dat de lattenstoel een icoon is?

N: “Ja, goede vraag. Dat was wel mijn eerste gedachte, maar tijdens een brainstormsessie zei iemand, ‘hoezo icoon? in mijn omgeving kent niemand die stoel.’ Dat zette ons aan het denken. We bleken toch ook een beetje vanuit onze westerse bubbel te kijken dus hebben we geprobeerd onze blik te verruimen. De stoel is tenslotte een westers concept.”

J: “Maar dat iconische fascineert wel. Wat is een icoon eigenlijk en hoe kan een stoel een icoon worden? Neem zo’n Navy stoel, geproduceerd door het Amerikaanse leger. Je kan in een film geen ondervragingsscène zien of ze zitten op die stoel. Je kent hem zonder dat je het weet. De Knotted Chair van Marcel Wanders is iconisch vanwege zijn innovatieve materiaalgebruik. En de Monobloc, die lelijke plastic stoel… allesbehalve duurzaam maar wel de meest verkochte stoel ter wereld die voor zeg € 9,95 van Utrecht tot New Delhi, voor vrijwel iedereen bereikbaar is. Dat maakt hem ook iconisch en inclusief.”

Met de serie Stop Discrimination of Cheap Furniture plaatst de Spaanse ontwerper Martí Guixé die stoel op een voetstuk. Vindt hij dat we teveel waarde hechten aan de ontwerper?

J: “Ik zie het als een grappig en ontwapenend statement. Doordat hij die stoel bewerkt, wordt die speciaal. Maar doordat juist híj dat doet, als bekend ontwerper, zet hij die stoel ook nog eens op een voetstuk. Daarmee is het ook meteen geen cheap furniture meer. Ik denk dat Guixé zich vooral afvraagt of we niet te neerbuigend zijn naar de massa.”

N: “En dat speelde ook bij Rietveld. Hij wilde juist stoelen maken voor de massa, letterlijk cheap furniture, maar dat werd alleen maar opgepikt door de elite; nu kost zo’n stoel vier ton! In dat opzicht is Rietvelds concept helemaal niet gelukt. Ik denk dat Guixé daar ook met een soort vingertje naar wijst.”

Op de tentoonstelling staat een ingepakte stoel van Christo, een betonnen blok van Bruce Nauman - dat precies de ruimte onder een stoel beschrijft - en er staat een kopie van een troon uit Benin. Niet elke stoel is gemaakt om op te zitten?

N: “Dat verschilt. Maar elke stoel heeft een verhaal. De ene keer is de stoel vooral een statement over innovatie en vormgeving, de andere keer een drager van emotie. Soms wordt de vraag gesteld wat een stoel eigenlijk is. De kunstenaar Joseph Kosuth plaatste een stoel naast een foto van een stoel en de omschrijving van een stoel. Hij doelt op het verschil tussen een stoel en het idee van een stoel in je hoofd. Dat is abstract en voor iedereen verschillend. Ik hoop dat bezoekers die vraag meenemen. Niet alleen in de tentoonstelling maar ook als ze thuiskomen. Dat het hen aanzet eens anders naar hun eigen stoelen te kijken. Dat ze er eens onder kruipen, zien hoe zo’n stoel is gemaakt, ik hoop dat het die nieuwsgierigheid oproept.” ◄

Martí Guixé

Stop Discrimination of Cheap Furniture!, 2004

Gerrit Rietveld Zigzagstoel, ca.1932

Mina Abouzahra Abouzahra X Rietveld Fauteuil, 2019 foto Adriaan van Dam

Maarten Baas

‘Smoke’ Red Blue Chair, 2010 foto Adriaan van Dam

DE FAVORIETE STOEL VAN ...

DE FAVORIETE STOEL VAN ...

ESMERALDE GERDES

Studiecoördinator Hout- en Meubileringscollege

Favoriet: Endless Chair van Dirk van der Kooij

“Zo’n keus is natuurlijk niet te doen maar dan ga ik toch voor de Endless Chair van Dirk van der Kooij. Die begon namelijk ooit bij ons op het Hout- en Meubileringscollege. Tegenwoordig hebben we een lab maar toen hij er zat was het nog best ambachtelijk. Deze stoel, een van de eerste met een 3D-printer, maakte Dirk later op de Design Academy. Het fascinerende is dat hij echt een nieuwe manier van ontwerpen laat zien. Hij spuit omgesmolten plastic koelkastonderdelen als tandpasta uit een tube, in een eindeloze sliert, laagje voor laagje, in één vloeiende beweging op elkaar. Even uitharden en klaar! Endless staat letterlijk voor die doorgaande beweging. Maar ook voor het circulaire materiaalgebruik. Bij ons op school is de stoel dan ook een voorbeeld van vernieuwing en experiment. En hij zit nog

CLAUDIA DE BREIJ

Cabaretier

Favoriet: de lattenstoel van Gerrit

Rietveld

“Ik denk dat ik Rietvelds lattenstoel voor het eerst zag in het Centraal Museum, op zo’n prépuberale leeftijd dat ik alles stom vond, dus die stoel ook. Maar door het boek dat mijn vrouw schreef over de relatie tussen Rietveld en Truus Schröder ben ik van die stoel gaan houden. Tijdens mijn oudejaarsconference in 2019 stond een replica van de stoel op het podium, bijna volledig beplakt met krantenartikelen uit dat jaar. Niet alleen omdat de stoel toen honderd jaar oud was, maar ook omdat de conference ging over mensen die voorop durven lopen om in de wereld iets te veranderen. Rietveld deed dat ook. Die stoel staat voor mij dus voor durf, eigenheid en creativiteit. En voor ambacht, dat ook. Hij zit trouwens best lekker. Maar thuis

MAARTEN VAN ROSSEM

Historicus en jurylid televisieprogramma De Slimste Mens

Favoriet: eigen bureaustoel van Charles en Ray Eames

“Wist je dat aardige mensen vaak worden vereeuwigd op een stoel? Denk maar aan Abraham Lincoln in Washington, Johan de Witt in Dordrecht of Franklin D. Roosevelt in zijn rolstoel, ook in Washington. Het geeft ze iets bedachtzaams en melancholisch. Dat in tegenstelling tot die op zo’n bronzen paard… die deugen niet. Zelf zit ik het liefst op mijn bureaustoel waar ik toch minstens vijf uur per dag op doorbreng. Een deftige, maar geen opwindende stoel. Hij draait soepel, knikt licht achterover en geeft voldoende steun aan je achterwerk. Mijn jurystoel bij De Slimste Mens is verlicht en staat ook nog eens – heel symbolisch - op een plateautje, dat geeft hem nog meer status –

SHARON DIJKSMA

Burgemeester Utrecht

Favoriet: keukentafel stoel hier afgebeeld: Burgemeestersstoel

“Om ‘op de stoel’ te zitten van de 332e burgemeester van Utrecht is natuurlijk een enorm voorrecht. Bij dit ambt horen verschillende ‘echte’ stoelen: de stoel van voorzitter in de raadszaal, de stoel in de collegekamer waar ik elke dinsdagochtend met alle wethouders vergader én de stoel aan de tafel in mijn werkkamer. Een speciale grote burgermeesterstoel, zoals die er vroeger was, is er al lang niet meer. En gelukkig maar, want dat past niet meer bij deze tijd. Mijn favoriete stoel? Dat is toch die aan de eettafel, wanneer ik

foto Hans Peter van Velthoven

foto Wessel Spoelder

ESTHER DARLEY

Kunsthistorica

Favoriet: Bruce Nauman, A Cast of the Space under my Chair

“Keuzestress mag dan gelden als een typisch probleem van deze tijd, ik heb er al mijn hele leven last van. Voor mij geen top 10 lijstjes van gerechten, kunstenaars of vakantielanden want bij de top 3 raak ik in de problemen. Die wil ik doorgaans allemaal!

Daarom kies ik nu dan ook geen stoel – en stiekem toch een beetje wel. Bruce Naumans A Cast of the Space under my Chair is namelijk een afgietsel van de ruimte ónder de stoel van de kunstenaar. Het resultaat is een blok cement waarin je de poten op de hoek voelt zitten terwijl de sporten aan de voor- en zijkant van de stoel het ding een speelse verdeling geven. Het is geen stoel, sterker nog: de stoel is hier afweziger dan ooit, maar je kunt hem er wel bij denken waardoor hij alomtegenwoordig is. En dat is precies waar het in dit werk over gaat. Nauman zit als kunstenaar trouwens wel in mijn top 3. Maar net als die stoel bestaat dat lijstje dus niet.”

SAID SAIAH

Depotbeheerder Centraal Museum

Favoriet: de rood-blauwe lattenstoel van Gerrit Rietveld

“Als depotbeheerder van het Centraal Museum loop ik dagelijks langs de stoelen in de collectie. Leunstoelen, kinderstoelen, kunststoelen, eetkamerstoelen… het zijn er zo’n 1100. Ik heb ze allemaal wel eens vastgehad, maar de rood-blauwe lattenstoel is mijn favoriet. Toen ik hier begon wist ik niet wat ik zag. Wow, dacht ik: Hoe kun je nou van een paar plankjes en wat latten zoiets maken? Ik bleef er telkens even stilstaan. Toen een collega me op een replica wees, kon ik hem eindelijk uitproberen. Heerlijk! Bij mij thuis zou die niet misstaan, maar het is er nog niet van gekomen om hem zelf te maken. Het lijkt me moeilijker dan het eruitziet. In kringloopwinkels kijk ik altijd eerst naar de stoelen. Je hoopt natuurlijk toch op een dag zelf een bijzondere stoel te ontdekken.”

JEROEN JUNTE

Designjournalist

Favoriet: The Maker Puzzle Chair van Joris Laarman

“Deze stoel kan iedereen zelf maken. Je kan hem niet alleen letterlijk in elkaar puzzelen, maar ook al die verschillende stukjes – 77 in dit geval – uit je eigen 3D-printer laten komen. Het ontwerp van Joris Laarman is gratis te downloaden. Met een bezemsteel voor de poten maak je zo je eigen stoel in elke gewenste kleur. Zo combineerde Laarman de nieuwste technologie met het idee dat design voor iedereen tegen kostprijs bereikbaar moet kunnen zijn. Toen ik in 2014 een tentoonstelling maakte over ambacht en hightech, lieten we deze stoel ter plekke printen. Bij aanvang hadden we alleen een bezemsteel, aan het eind van de show een hele stoel. Nu staat hij bij mij thuis. Hij is niet echt stevig; ik gebruik hem vooral als dressboy op mijn slaapkamer.”

DUURZAAMHEID

Formafantasma

Orestream low chair, 2017

Het Italiaanse designduo Formafantasma combineert duurzaam materiaalgebruik met strakke vormgeving. Van de Orestream stoel zijn verschillende materialen - waaronder het goud - afkomstig uit mobiele telefoons. Die komen uit zogenaamde dead stock, voorraad die nooit is verkocht omdat er nieuwere modellen beschikbaar kwamen. Zo is design deels medeplichtig aan overproductie. De ontwerpers onderzoeken het feit dat er bovengronds straks meer edelmetalen te vinden zijn dan in de bodem. Met Orestream proberen ze het tij te keren en maken ze ons bewust van de impact van productie op de omgeving.

foto Ernst Moritz © Cary Markerink. Collectie Kröller-Müller Museum, Otterlo, voorheen collectie Visser, verworven met steun van de Mondriaan Stichting

foto Robert Oosterbroek

5 VRAGEN AAN ... VICTOR SONNA

Jouw stoel Adieu l’enfance is gemaakt van in stukken gezaagde religieuze beelden. Is dat een afrekening met het katholicisme?

“Nee. Ik kocht de beelden bij kerken die moesten sluiten en vond het zonde dat ze verdwenen. In Kameroen ben ik katholiek opgevoed, dat is een deel van mijn identiteit, al heeft het voor mij nu wel een andere waarde. Ik wilde die beelden daarom een nieuwe functie geven en de oude betekenis tegelijkertijd leesbaar houden. Alles heeft altijd twee kanten. Dat kan twijfels oproepen maar daardoor ga je ook beter kijken. Het gebruik van afgedankte materialen is voor mij bovendien vanzelfsprekend. In Kameroen is het geen concept, maar een noodzaak.”

Nobody gives a shit about Rietveld in Mali?

“Klopt! Het is de titel van een werk dat ik in Mali maakte samen met een groep vrouwen. Het is letterlijk gevlochten van riet, en ook nog in een zigzagpatroon als referentie aan Rietvelds bekende zigzagstoel, terwijl de lattenstoel erop is afgebeeld. Ik wil laten zien dat iconen heel erg plaatsgebonden zijn. Dat ze in Mali zeg maar niet echt met Rietveld bezig zijn. Maar de titel werkt twee kanten op. Toen ik daar was, stonden letterlijk de rietvelden in brand terwijl de mensen niet de capaciteit hadden om die branden te blussen. Er gebeuren daar ecologische rampen waar wij ons hier niks van aantrekken. Nobody Gives a Shit about Rietveld in Mali dus.”

Wat betekent een stoel voor jou?

“Voor mij is dat vooral een herinnering aan mijn kindertijd. We hadden thuis maar vier stoelen. Zittend rondom het vuur, als mijn moeder spannende verhalen vertelde, moest ik als jongste dus altijd op de grond zitten. Toen ik de opdracht kreeg een stoel te maken heb ik die herinnering verbeeld in een stoel als geruststellend vuurtje waar je eindeloos naar kan kijken.”

Wat inspireert je?

Alles altijd bevragen. Dat inspireert me. Bij kunstenaars ben ik daarom vooral geïnteresseerd in het idee achter hun werk. Louise Bourgeois inspireert vanwege de manier waarop ze emoties heeft vertaald. En de zangeres Miriam Makeba, die werd verbannen uit Zuid-Afrika, inspireert omdat ze ondanks haar internationale succes het gemis aan haar thuisland ervoer. Ik heb Kameroen vrijwillig verlaten maar de vraag waar thuis is, herken ik en motiveert me.”

Je hebt gestudeerd aan de Design Academy en bent afgestudeerd aan de kunstacademie. Ben je kunstenaar of ontwerper? “Geen van beiden. Als je het aan mijn moeder vraagt zegt ze ‘hoezo? Je bent gewoon Victor’.”

1 Adieu l’enfance, 2020 foto Robert Oosterbroek

2 Nobody Gives a Shit about Rietveld in Mali, 2018 foto Ronald Smits

3 Chaise Imaginaire, 2009

4 Oliver Mark, Louise Bourgeois, New York, 1996

298 stoelen die wachten op antwoord

Stoelen kunnen ook pijnlijk leeg zijn. Dat spreekt uit het protest van een groep nabestaanden van de MH17-slachtoffers die jaarlijks 298 lege stoelen plaatsen in een parkje tegenover de Russische ambassade in Den Haag. Een zwijgend protest tegen de Russische regering die het onderzoek naar de MH17 ramp jaren heeft tegengewerkt. Maar de stoelen zijn ook een verstild en indrukwekkend symbool voor 298 onschuldige burgers: geliefden, ouders, kinderen, vrienden en collega’s wier stoel voor altijd leeg blijft en die hun stem nooit meer kunnen laten horen. De nabestaanden wachten nog altijd op antwoord op die ene vraag – Waarom?

Het eerste stoelenprotest vond plaats in juni 2018. Er heerste onmacht en frustratie onder de nabestaanden omdat Rusland niet meewerkte aan het strafrechtelijk onderzoek. “We zochten naar een manier om de leegte die de slachtoffers hebben achtergelaten stil maar krachtig te verbeelden ”, aldus Sander van Luik, woordvoerder van de Werkgroep Waarheidsvinding. “Een beeld dat over de landsgrenzen heen gaat, waardoor je hoopt dat iemand ooit zijn hart opent. We hadden in Den Haag al een remembrance bankje geplaatst, zo’n houten bankje met een koperen plaatje dat herinnert aan een overledene zoals je dat in Engeland wel ziet. Maar we wilden ook de verschrikkelijke omvang van het aantal slachtoffers laten zien. Al die lege stoelen vonden we daarvoor een mooi en sterk symbool. En dat werd herkend. Niet dat de Russische houding erdoor is veranderd, maar het beeld is in de (social) media goed opgepakt.

Die lege stoelen vonden we een sterk symbool dat werd herkend

Aanvankelijk wilden we 298 verschillende stoelen kriskras in het gras plaatsen maar dat bleek te complex. Daarom huurden we 298 identieke exemplaren. Ter plekke ontstond het idee ze op te stellen als in een vliegtuig met links en rechts gangpaden. Zo benadrukten we dat het gaat om de moord op vliegtuigpassagiers, 298 volstrekt willekeurige mensen; nietsvermoedend, volkomen onschuldig en weerloos. Mensen die ineens betrokken werden in een oorlog die hen niet aanging en daar een verschrikkelijk prijs voor moesten betalen. Aanvankelijk was de actie bedoeld als roep om compassie, een oproep aan Rusland om mee te helpen de werkelijke toedracht te achterhalen. Al snel werd het een protest tegen de actieve tegenwerking vanuit Rusland.

Inmiddels is bewezen dat de Russische Staat directe verantwoordelijkheid draagt voor het neerhalen van MH17. Die 298 stoelen zijn dus gaandeweg steeds meer gaan vertegenwoordigen: leed, leegte, woede, en nog steeds de roep om antwoorden en rekenschap.”

Het moment van het protest, dat inmiddels zes keer heeft plaatsgevonden, is al even symbolisch. In juni wordt in Rusland jaarlijks de onafhankelijkheid gevierd. Een belangrijke feestdag, nationale trots en eer. “Via de lege stoelen vragen we Rusland of trots en eer hier wel op zijn plaats zijn”, aldus Van Luik.

“Dat ons protest nu in het museum is te zien was wel even wennen. Alsof het al tot de geschiedenis behoort. Maar het bevestigt ook dat we met de stoelen een krachtig beeld hebben gevonden dat verder reikt dan dat parkje in Den Haag. De expositie houdt de gedachte levend dat MH17 nooit opgehelderd zal zijn totdat iedereen er volstrekt transparant over is. Waarom, waarom? Dat blijft de centrale vraag die wij stellen. Daar komen we alleen achter als iedereen openheid van zaken geeft en stopt met liegen. Tot die tijd is MH17 helaas geen geschiedenis en zetten we de stoelen elk jaar weer neer.” ◄

Een kleurrijke hedendaagse

‘wunderkammer’

met heel veel

stoelen

Galila Brazilai Hollander opende in 2019 in Brussel haar eigen tentoonstellingsruimte: P.O.C. De afkorting staat voor Passion Obsession Collection en de ruimte toont een keuze uit een zeer persoonlijke en gevarieerde kunstcollectie die onder meer driehonderd stoelen omvat. Voor Stoel neemt stelling kreeg het Centraal Museum een aantal exemplaren van haar in bruikleen. Galila noemt zichzelf een ‘artoholic’. Tijdens een persoonlijke rondleiding door haar collectie blijkt al snel waarom.

“Welkom bij Alice in Wonderland”. Met een scherpe blik, strak gestifte lippen en gekleed in rozerode plooien van Issey Miyake, ontvangt Galila Brazilai Hollander ons in haar eigen tentoonstellingruimte aan de rand van Brussel: Een kleurrijke hedendaagse ‘wunderkammer’ vol sculpturen, foto’s, installaties, schilderijen en stoelen, héél veel stoelen. Maar voor we ons aan een ontdekkingstocht wagen, volgt ze met een disclaimer: “ik ben geen kunsthistoricus hoor, ik doe alles op gevoel. En van designstoelen weet ik niet zoveel. Voor mij is het allemaal kunst.”

Galila, die graag bij haar voornaam wordt aangesproken, begon haar verzameling in 2005 min of meer per ongeluk. Ze vertelt het graag: hoe ze na het overlijden van haar man op The Armory Show belandde, de beroemde hedendaagse kunstbeurs in New York, in de veronderstelling dat het een beurs was met antieke wapens, ‘arms’. En hoe ze – eenmaal bekomen van the shock of the new – na een kwartier met haar eerste kunstwerk onder de arm een galeriestand uitliep. Hoewel ze zich nooit eerder met hedendaagse kunst had beziggehouden voelde het als ‘thuiskomen’. Ze is nooit meer gestopt met verzamelen.

Nepkrokodillen

Inmiddels telt haar verzameling meer dan tweeduizend stukken, onderverdeeld in de meest uiteenlopende thema’s. Zo ligt de focus behalve op stoelen ook op religie, watermeloenen, schoenen en zwart-wit, maar ook op ogen, horloges en geld.

Maar waarom zoveel stoelen? Galila steekt meteen van wal. “Kijk, een stoel kan natuurlijk een geweldige sculpturale uitstraling hebben, maar het gaat me meer om het idee erachter. Een stoel is nauw verbonden met het lichaam, persoonlijk, eigenlijk is het een communicatiemiddel dat iedereen herkent. Neem deze…” We staan stil bij een fauteuil opgebouwd uit gevulde leren nepkrododillen. “Ik zag ‘m en werd in één klap teruggeslingerd naar mijn kindertijd in New York, toen ik als 5-jarig kind ziek in bed lag en eindeloos het liedje van de Peter Pan-film zong, ‘Never Smile at a Crocodile’. Bij het zien van deze stoel begon ik het spontaan te zingen. Ik hoefde er geen seconde over na te denken. Die stoel was gewoon voor mij.”

Een roodgloeiende cocon

“Je zou kunnen zeggen dat ik de kunst gebruik om mijn eigen leven in kaart te brengen.”

Dat levensverhaal komt ook terug in de Voddenstoel die Tejo Remy maakte van oude kledingstukken. In 2015 vroeg Galila aan Remy of hij er ook een kon maken van haar eigen kleding. Van de broeken, blouses en jurken – inclusief twee bruidsjurken - die al decennia ongebruikt in haar kast hingen sinds ze in de jaren tachtig de Japanse ontwerper Issey Miyake had ontdekt. Nu heeft ze een gepersonaliseerde voddenstoel die niet alleen haar leven toont als een geologische aardlaag, maar die ook nog eens exemplarisch is voor haar manier van denken en kijken: associatief en vindingrijk met oog voor spullen die voor een ander geen waarde hebben.

“Ik leef in een soort opslag”

Maar niet elke stoel heeft een persoonlijk verhaal. Dream of a Better World, de stoel die de Mozambikaanse kunstenaar Gonçalo Mabunda maakte van oude wapens, is “prachtig omdat de kunstenaar iets moois maakt met materiaal dat bedoeld is om te doden. Maar het is ook een wrang beeld over de stoel als symbool van de macht.” Tegelijkertijd vertelt

Tejo Remy, Voddenstoel, 2015 foto Diego Ravier

die stoel ook iets over de geschiedenis van Mozambique waar lang een burgeroorlog woedde. De wapens die Mabunda gebruikt, zijn ook echt uit de strijd afkomstig. Dat je naar zo’n stoel op verschillende manieren kan kijken en er ook je eigen verhaal aan kan verbinden, dat vindt Galila belangrijk.

“Weet je”, zegt ze, “kunst laat me het leven telkens anders zien. Het doorbreekt mijn vaste denkpatronen en leert me flexibel te zijn. Het geeft me een zekere lichtheid, of het confronteert me met de werkelijkheid, zoals het werk van Tayeba Begum Lipi. Haar rolstoel van scheermesjes is een commentaar op het geweld tegen vrouwen in Bangladesh. Vervelen doet kunst nooit.” Op welke stoelen zit ze zelf graag, willen we tot slot nog weten. Wat staat er bijvoorbeeld bij haar thuis? Galila schiet in de lach. “Stoelen? Ik heb geen stoelen. Ik heb er gewoon geen plek voor, ik leef in een soort opslag waar alles in dozen staat.” Ter illustratie schuifelt ze – handen in de lucht – tussen twee denkbeeldige kratten door.

Dat ze door haar recent geopende tentoonstellingsruimte thuis meer plek zou hebben is tot nu toe een illusie gebleken. ◄

foto Julien T. Hamon voor Wallpaper, mei 2019

Campana Brothers, Alligator Chair, 2015 foto Diego Ravier

MET DEZE LEES- EN KIJKTIPS ZIT JE GOED

Catharina van Daalen is kunsthistorica en sinds 2021 bibliothecaris van het Centraal Museum. In haar vrije tijd doet ze onderzoek en schrijft ze verhalen en poëzie.

1000 CHAIRS

Het meest uitgebreide boek over stoelen van de 19de tot de 21ste eeuw, zalig om in te bladeren. Neem de zitmeubels van kunstarchitect en surrealist Roberto Matta uit de jaren ‘70: met textiel overtrokken schuimblokken die op allerlei manieren neer te zetten zijn. Het zou nu zó weer kunnen, retro is hip!

Taschen 2020, tekst EN, D, FR

EEN STOEL VAN NIKS?

Spannend educatief leesboek (leeftijd 10 - 12). Jurgen moet stilzitten voor een portret voor zijn oma, wat hij maar een suf idee vindt. Maar, de schilder is Bep Rietveld en van haar leert hij over de meubels van haar vader Gerrit Rietveld. Als Jurgen dan een stoel op de rommelmarkt koopt, blijkt het een échte Rietveld te zijn!

Educatieve Uitgeverij Delubas 2009, tekst NL

ONOMATOPEE 193 : CROSS CULTURAL CHAIRS

Matteo Guarnaccia, ontwerper uit Sicilië, reist langs acht landen, analyseert sociale en culture verschillen en ontwerpt de ideale stoel per land. Een aanstekelijk lees- én kijkboek over zitten, de functie van stoelen en hun symboolfunctie in de moderne tijd. Onomatopee 2020, tekst EN

ER ZIT EEN BEER OP MIJN STOEL

10 - 12). Muis wil op zijn lekkere stoel zitten, maar die is al bezet! Leuk om voor te lezen dankzij de knap rijmende vertaling van Bette Westera, naar het origineel van de beroemde prentenboekenschrijver Ross Collins.

Gottmer Kinderboeken 2015, tekst NL

CHAIRS BY ARCHITECTS

Lijken honden op hun bazen of andersom? Dezelfde vraag kan je stellen over architecten en hun stoelen. Het antwoord toont zich in deze publicatie. Voor iedereen die van architectuur houdt, of van meubelontwerp, of wil genieten van de visuele parallellen in de zeer goed gekozen foto’s. Thames & Hudson 2016, tekst EN

RIETVELD MEUBELS OM ZELF TE MAKEN

Voor wie de handen jeuken na het zien van de tentoonstelling, om zelf aan de slag te gaan! Meer dan dertig ontwerpen worden helemaal uitgelegd, met tekeningen, maten en werkbeschrijvingen erbij. Snel naar de houthandel en over een paar weken staat er een pronkstuk in je kamer!

THOTH 2001, tekst NL en EN

foto Dea Rijper

DE STOEL VAN RIETVELD RIETVELD’S CHAIR (BOEK + DVD)

Onmisbaar boek over de iconische lattenstoel van Gerrit Rietveld. Het ontwerp, de verschillende modellen, het historisch belang en de waardering: álles komt aan bod. Met een complete lijst van originele stoelen, waarvan er eentje eindigde als volière. In de bijbehorende DVD wordt de eerste versie van de stoel gereconstrueerd.

nai010 uitgevers 2013, tekst NL en EN

DRIE MANNEN EN EEN STOEL

In Christian Osters roman gaan drie mannen vanuit Parijs op pad met een stoel, die terugbezorgd moet worden aan een oude geliefde op Corsica. Op zich al een prachtig gegeven, maar wat het boek echt bijzonder maakt is de manier waarop Oster alledaagse gebeurtenissen noteert met ritmische zinnen, die maken dat je door wilt lezen.

Uitgeverij Vleugels 2021, tekst NL

CHAIRS

Een korte comedy van regisseur James Hughes over een man met een stoelenobsessie die hulp zoekt bij een psychiater. Na het bezoek aan de tentoonstelling Stoel neemt stelling kan iedereen zich in de man verplaatsen! (2023) Lengte: 20 min. Productie: Sunset Aperture. www.thejameshughes.com

HOW THIS CHAIR CONQUERED THE WORLD

De meest geproduceerde stoel ter wereld is de Monobloc, die zo heet omdat hij in één keer uit kunststof (polypropyleen) geperst wordt. Je hebt er gegarandeerd ooit eens in gezeten, misschien staan ze zelfs wel bij je in de tuin! Neo, een kanaal op YouTube, maakt korte documentaires over uiteenlopende onderwerpen. In slechts zeven minuten wordt uitgelegd hoe deze stoel de wereld veroverde. youtu.be/JwApFGwMIMQ

CHAIR ANATOMY: DESIGN AND CONSTRUCTION

Ruim vijftig iconische stoelen met een gemeenschappelijke

deler: hoe de toepassing van nieuwe materialen of technieken, zoals het persen van plastic, leidde tot vernieuwingen in ontwerp. Een handzaam bladerboek én een naslagwerk voor de liefhebber, met unieke foto’s van constructieve details.

Thames & Hudson 2020, tekst EN

DE STOEL IN NEDERLAND

‘100 JAAR ZITTEN’

Mooi vormgegeven overzicht van stoelen, fauteuils en banken door Nederlandse ontwerpers. Wandel door de ontwerpgeschiedenis met lekker leesbare én goed geïnformeerde teksten en stijlvolle foto’s. Met bekende namen als Aldo Bakker, H.P. Berlage, Jurgen Bey, Piet Boon, Piet Hein Eek, Hella Jongerius, Kho Liang Ie en Gerrit Rietveld.

[Z]OO producties 2013, tekst NL

POLITIEK

Richard Hutten

S(h)it on it, 1994

Met S(h)it on it wil Richard Hutten een van de meest dominante factoren uit de 20e-eeuwse Italiaanse geschiedenis symboliseren: het fascisme. Als mensen op deze stoelen gaan zitten keren ze elkaar letterlijk de rug toe.

De tekst Nie Wieder is door een bezoeker op de zitting gekrast tijdens een tentoonstelling in Bremen. Hutten besloot daarop de tekst in het Engels te herhalen en nog dieper in de stoel te krassen. Zo maakte hij de heftige reacties van het publiek onderdeel van het ontwerp.

foto Hans Wilschut

GROOT GEDEELTE VAN ONZE WERELDBEVOLKING ZIT NIET OP STOELEN.”

Om ideeën te toetsen en tunnelvisies te vermijden, legden de curatoren van de tentoonstelling hun eerste plan voor aan een vierkoppige denktank. Annette Schmidt, curator Afrika van het Nationaal Museum voor Wereldculturen was een van hen.

Schmidt: “Voor mij was het belangrijk om even uit de Europese bubbel te treden en een niet westers perspectief op de stoel te geven. Een groot gedeelte van onze wereldbevolking zit namelijk niet op stoelen. Die zit gehurkt, op de grond, op krukjes of kussens. En als er stoelen zijn heeft de hoogte ervan weer consequenties voor de hoogte van bijvoorbeeld een tafel. De aanwezigheid van een stoel zegt dus veel over de verdere inrichting van de ruimte.”

Macht

“Ook de betekenis die aan stoelen wordt gehecht verschilt. In een aantal traditionele gemeenschappen in West-Afrika is een stoel of krukje een persoonsgebonden bezit. Na jarenlang gebruik vertegenwoordigen die soms een stukje van de ziel van de eigenaar. Verlaat je de kamer, dan draai je je kruk om zodat een ander er niet op kan plaatsnemen. Een lege stoel kan betekenen dat de eigenaar er toch een beetje bij is. Dat zie je ook aan The Golden Chair, hét symbool van de macht van de Ashanti in Ghana. Deze gouden stoel is hen volgens de overlevering geschonken door de goden. Hij is niet bedoeld om op te zitten, maar verschaft het koningshuis een goddelijke status en dus de autoriteit om de macht uit te oefenen. In 1900 werd door de Britten jacht gemaakt op de gouden stoel. Door er op te gaan zitten wilden ze de macht van de Ashanti breken. Gelukkig hebben ze hem nooit gevonden. Als symbool prijkt de stoel nog steeds op de vlag van het voormalige koninkrijk.”

GENDER

Eline Brouwers Het stoel, 2018

Eline Brouwers werd geïnspireerd door de 16e-eeuwse Mechelse beeldhouwster Maria Fayherbe die zich verzette tegen de dominantie van mannen in het beeldhouwersambacht. Brouwers maakte daarom een stoel als een beeldhouwwerk. Ze stelt de vraag hoe meubelmaken en beeldhouwen zich verhouden tot vrouw-zijn door via haar materiaalgebruik in te spelen op mannelijke en vrouwelijke stereotypen. Wat op het eerste gezicht zacht lijkt, zoals de zitting of de stiknaad, is juist hard en stevig. Door het lidwoord van haar stoel aan te passen, maakt Brouwers deze uiteindelijk onzijdig.

VERLAAT JE DE KAMER DAN DRAAI JE JE KRUK OM

“EEN

foto Robert Oosterbroek

Annette Schmidt, conservator Afrika, Nationaal Museum van Wereldculturen

Een tekening, een stoel en een kringloopwinkel

1 Fauteuil voor Metz & Co heruitgave Rietveld Originals, 2017

2 Amsterda, 1942 (foto 2019)

3 Amsterda gerestaureerd, 1942 (foto 2023)

Als fabrikant van Rietveldmeubels wilde Titus Darley graag een eetkamerstoel uitgeven. Thuis aan de keukentafel vertelt hij hoe die wens uiteindelijk leidde tot een onverwachte ontdekking.

Darley bladert door The Complete Rietveld

Furniture van Peter Vöge, ‘de Rietveldbijbel’ waarin al het Rietveldmeubilair is gedocumenteerd. “Hier staat ie”. Hij houdt stil bij een relatief onbekend model met een onderstel van dunne houten latjes dat een zacht glooiende zitting draagt: De Amsterda. Het is een variant op een eerder ontwerp van Rietveld, zeg maar de ‘oer Amsterda’ die volledig uit houten latjes bestaat. “Ik viel op de Eiffelachtige constructie van het onderstel … minimaal hout maar ijzersterk en een mooi contrast met de zitting.”

Het zal toch niet waar zijn?

Die stoel moest het worden en dus begon Darley in 2016 aan een zoektocht met een onvermoede afloop. “De enige versie van die stoel, leerde ik, was een prototype in het Stedelijk Museum uit 1942, ontworpen voor de ontspanningsruimte van de Nederlandsche Bank in Amsterdam. Omdat Rietveld geen lid wilde worden van de door de Duitse bezetter

ingestelde Kultuurkamer, werd de opdracht ingetrokken.” In het archief van het Rietveld Schröderhuis dacht de meubelfabrikant de bijbehorende ontwerptekening te hebben gevonden. Maar dat bleek het ontwerp van een fauteuilversie voor de firma Metz & Co. “Die vond ik eigenlijk nóg mooier, dus de keus was snel gemaakt.” In januari 2017 werd de Fauteuil voor Metz & Co, die nooit eerder het daglicht had gezien, op de IMM Meubelbeurs in Keulen officieel gepresenteerd.

Tot zover het gewone verhaal van een bijzondere heruitgave. Totdat ergens in het voorjaar van 2019 de telefoon overging. De beller had de stoel herkend en beweerde een oude versie ervan in een kringloopwinkel te hebben gekocht. Darley: “Dat kan niet!, schoot er door me heen. Die stoel is namelijk nooit eerder gemaakt. Totdat ik de foto zag.

Het stoeltje was er behoorlijk slecht aan toe – het had jaren in weer en wind in de tuin gestaan – maar het was niet zelf in elkaar geknutseld, dat kon je zien. Het zal toch niet

waar zijn? dacht ik. Ik stuurde de foto direct naar het Centraal Museum. Zij lieten de stoel komen en schakelden Rietveld-specialist en restaurator Jurjen Creman in.” Die had niet lang nodig om tot een oordeel te komen. De zaagwijze, de verbindingen, de verflagen – althans, wat daar nog van over was – ze waren identiek aan die van de eetkamerstoel in het Stedelijk Museum. Uiteindelijk gaven de verfmonsters de definitieve doorslag: net als de ‘Stedelijkstoel’ was deze fauteuil een prototype, hoogstwaarschijnlijk gemaakt aan het begin van de oorlog toen Rietveld zat ondergedoken.

Bladerdeeg

“De staat van de stoel was abominabel. Ik kocht hem met de belofte dat ik de restauratie op me zou nemen, we vonden beiden dat dat moest gebeuren. Neem de triplex zitting, die zag eruit als bladerdeeg. De restaurator heeft al die lagen in een soort stoomzak losgeweekt en in een mal weer in de oorspronkelijk vorm geperst. En het leuke was: de vorm voor die mal was gewoon bekend! Rietveld had die namelijk al in 1927 ontworpen voor de zitting van zijn Beugelstoel. Daar borduurde hij nu op voort.”

Darley is supertrots. “Doordat ik een reproductie van een stoel heb gemaakt is het origineel tevoorschijn gekomen. Anders had die mogelijk nog jaren buitengestaan en was die uiteindelijk op de schroot beland.” ◄

Zie ook instagramaccount @collectietitusdarley

Hoe een verdwenen Rietveldstoel weer opdook

Titus Darley

Impossible is Nothing

Neptroon van Thierry Oussou zet roofkunstdiscussie op scherp

In de installatie Impossible is Nothing staat een wel heel bijzondere stoel centraal: de troon van Béhanzin (1845-1906), de laatste koning van Dahomey, het huidige Benin. Deze troon, uit één stuk hout gesneden, is voor Benin belangrijk historisch erfgoed. Maar tijdens de bezetting van Benin door de Fransen, in 1892, werd de troon geroofd en kwam hij in Frans privébezit terecht.

Kunstenaar Thierry Oussou (Benin, 1988) groeide op in Benin. Als kunstenaar is hij geïnteresseerd in de zeggingskracht van objecten, in de belangrijke symbolische kracht die ze kunnen hebben. Een troon verschaft aanzien en is een teken van macht. “Als je de troon van de koning wegneemt”, aldus Oussou “neem je zijn macht af … neem je zijn plek in.”.

Oussou besloot er een werk over te maken en vroeg in 2016 aan Elias Boko, een bevriende ambachtsman, de koningstroon van Benin te kopiëren, net als het origineel uit één stuk hout. Een ongekend lastige opgave. Vervolgens begroef Oussou die kopie vlakbij de voormalige koninklijke begraafplaats in Allada, samen met een aantal echte archeologische vondsten die hij zelf ooit had opgegraven. Een half jaar later liet hij nietsvermoedende studenten kunstgeschiedenis en archeologie van de universiteit van Abomey-Calavi het gebied onderzoeken. Op Oussous aanwijzingen groeven ze een stuk grond af en kwamen daarbij allerlei objecten

tegen, zoals potscherven, het blad van een bijl, een gong en, tot ieders grote verbazing, de troon. Verwarring alom.

Kijkgaatje

Het was Oussou natuurlijk niet om de troon zelf te doen. Met zijn actie wilde hij vooral een aantal vragen onder de aandacht brengen: wie heeft toegang tot het eigen culturele erfgoed? Wiens recht is het om die toegang te bepalen? En hoe kun je studenten onderwijzen als ze voor onderzoek en voor de ervaring van hun eigen cultuur moeten afreizen naar West-Europa of Noord-Amerika?

De actie leverde ook nieuwe archeologische vondsten op. In Impossible is Nothing (2014)

toont Oussou die vondsten samen met de veldrapporten waarin de studenten het archeologische proces vastlegden en een video van de opgraving. Een subtiele hint naar de mogelijke rijkdommen die het land nog herbergt. Doordat de troon zelf, de hoofdrolspeler in deze installatie, alleen te zien is door een kijkgaatje, benadrukt Oussou het feit dat de stoel voor de bewoners van Benin onbereikbaar is.

Zo droeg de kunstenaar al vroeg bij aan de discussie over geroofd koloniaal erfgoed die inmiddels breed wordt gevoerd. Recent besloot de Franse overheid een aantal geroofde schatten, waaronder een vergelijkbare troon, terug te geven aan Benin. ◄

Thierry Oussou, Impossible is Nothing

Thierry Oussou, Impossible is Nothing

5 VRAGEN AAN ... ANNA AAGAARD JENSEN

Voor je stoelenserie A basic instinct deed je onderzoek naar menselijk gedrag. Waar was je naar op zoek?

“Het begon met de vraag waarom we het zo moeilijk vinden om ‘anders’ te zijn. Maar al snel stuitte ik op het verschil in gedrag tussen vrouwen en mannen. Het viel me op dat vrouwen altijd met gekruiste benen zitten. Niet omdat het comfortabel is maar vooral omdat wijdbeens zitten – het zogenaamde manspreading – nogal ‘uitnodigend’ zou zijn. Daar wilde ik iets aan doen. Ik wil dat vrouwen zelf hun lichaamshouding kunnen bepalen.”

Maar op jouw stoelen hebben ze toch ook geen keus?

Jij hebt de regie.

“Ha … ja dat is waar. Kijk, ik dwing natuurlijk niemand te gaan zitten, maar ik wil als ontwerper wel via die stoel ons gedrag ter

vrouw-zijn ervan bewust te maken dat er andere opties zijn. Deze stoel gaat dus ook over de vraag: wat is de rol van de ontwerper? Waarom zijn wij ontwerpers er eigenlijk?”

Je benadrukt vrouwelijke verhalen. Hoe zit het met de mannen?

“Die mogen dus niet op deze stoelen zitten. Discriminerend? Ja misschien wel, maar dan wel bewust. Want ze hebben het gewoon niet nodig, zij nemen die ruimte al in. Ik wil mannen allesbehalve naar beneden duwen hè; ik wil vrouwen op hetzelfde niveau zetten. Letterlijk een krachtige positie laten innemen.”

Met de titel A basic instinct verwijs je naar de beroemde scène van Sharon Stone in de film van Paul Verhoeven. Wat is de rol van verleiding hier?

“Ja, de benen van Sharon Stone… die scène is een fantastisch voorbeeld van iemand die het heft in eigen hand neemt en de seksuele blik waarmee ze wordt bekeken, omdraait in haar eigen voordeel. Echt haar basic instinct!

Wat is de eerste stoel die je je kan herinneren?

“De stoel van mijn oma. Een oude, zware, lelijk gestoffeerde stoel met piepende vering waar ik als kind bijna in moest klimmen. Maar belangrijker nog is denk ik het beeld van de stoelenontwerpers waartussen ik in Scandinavië opgroeide. Die geweldige mannelijke ontwerpers zoals Arne Jacobsen en Verner Panton, met hun even geweldige, goed zittende stoelen. Ze zien er allemaal hetzelfde uit en het draait altijd om hen. Dat wil ik dus niet herhalen. We leven in nieuwe tijden!”

1 Manspreading

2 Anna Aagaard Jensen, A basic instinct

5 Arne Jacobsen

Cross Cultural Chairs

Een wereldreis in acht stoelen

Kun je een land portretteren door middel van een stoel? De Siciliaanse ontwerper Matteo Guarnaccia maakte een reis langs de acht meest dichtbevolkte gebieden ter wereld en keerde terug met een verrassend antwoord op deze vraag.

“Mijn generatie draagt dezelfde schoenen, luistert naar dezelfde playlists en kijkt naar dezelfde films”, aldus Matteo Guarnaccia. “Maar gebruiken we ook dezelfde stoelen? Zitten we op dezelfde manier?”

Gedreven door deze vragen, maar ook door zijn nieuwsgierigheid naar productiemethoden én naar de gevolgen van globalisering voor design, maakte Guarnaccia een wereldreis langs de acht meest dichtbevolkte landen ter wereld. In ieder land verbleef hij telkens één maand.

Bij aankomst doorkruiste hij metropolen en dorpen, hij bezocht markten en musea en discussieerde, soms met handen en voeten (en heel wat bier) met de bewoners over hun gewoonten en gebruiken, de plaatselijke politiek en hun geschiedenis. Zo kreeg hij in korte tijd een beeld van de cultuur van het land in het volste besef van zijn beperkte visie als (westerse) buitenstaander. In samenwerking met lokale ontwerpers, vertaalde hij dat beeld vervolgens in een ontwerp dat nog diezelfde maand tot een echte stoel moest leiden, inclusief fotoshoot en presentatie. De eerste dag van de volgen-

de maand vloog de ontwerper immers weer door naar zijn volgende bestemming.

Guarnaccia begon in Brazilië en reisde achtereenvolgens naar Mexico, Japan, Indonesië, China, India, Rusland en Nigeria. Na acht intensieve maanden keerde hij terug met acht verschillende stoelen, elk een portret van een land.

Strandstoelen en ijsblokjes

Het boek dat Guarnaccia er na zijn terugkeer over schreef, leest als een avontuur en als een reis- en cultuurgids ineen. Al lezend en

kijkend – de foto’s spreken boekdelen – reis je met hem mee, metro in, taxi uit, ruikend, proevend (als Italiaan, om er maar eens een gemeenplaats tegenaan te gooien, houdt hij van lekker eten) en dwalend door afgelegen wijken. Zijn energie en observaties zijn aanstekelijk, temeer omdat de ontwerper ook een bijzonder oog heeft voor de meest triviaal lijkende details. Zo leer je dat de prijs van de strandstoelen in Ipanema evenredig stijgt met het aantal ijsblokjes dat de drankjes koel houdt, dat je in Lagos gemiddeld dertig uur per week zittend(!) doorbrengt in

foto Francesco Tagliavia

het verkeer – dat altijd vaststaat. Dat Indiërs graag met een been opgetrokken in hun stoel zitten (die daar overigens pas werd geïntroduceerd door de Engelsen). Dat Russen houden van gekleurde plastic bloemen om de grijze winter door te komen en dat wie laag bij de grond zit, zoals Japanners, gemakkelijke kleding draagt die in kleermakerszit niet knelt.

Ook Guarnaccia’s bezoeken aan ambachtslieden, producenten en materiaalleveranciers om de stoel op tijd geproduceerd

te krijgen, leveren interessante inzichten op. Want, hoewel de ontwerper na elke productie wijzer werd, een blauwdruk kwam er natuurlijk nooit. Elk land heeft zo zijn eigen omgangsvormen, tijd is een rekbaar begrip en niet overal ter wereld wordt een tekening hetzelfde gelezen … Uiteindelijk slaagt Guarnaccia er telkens in stereotypen en eigen unieke invalshoeken te combineren tot een nieuw en verrassend meubel. Een meubel dat net als het boek, meer over mensen gaat dan over design. ◄

1 China

De Chinese stoel combineert het idee van de namaakindustrie ‘Made in China’ met China’s groeiende markt voor duurzame productiemethodes. De goedkope witte Monobloc tuinstoel is daarom bekleed met een in China geproduceerde stof van gerecycled plastic. Op de achterzijde van deze ‘Yin Yang’-stoel staat nu ‘Nicely made in China’. ism Benwu Studio en M.X.M.

2 Brazilië

Warme materialen als hout en leer zijn typisch voor Braziliaans design. De naam Brazil voert zelfs terug op de nationale boom. In deze stoel is het leer vervangen door een zitting van gevlochten gaashekwerk. Daarmee verwezen de ontwerpers naar het beleid en de militaire houding van de voormalige president Jair Bolsonaro dat voor velen allesbehalve comfortabel was. ism Brunno Jahara en Dimitrih Correa

3 Nigeria

De Nigeriaanse stoel is gebaseerd op zelf getimmerd straatmeubilair waar de straten van Lagos mee vol staan. Het hout werd afgewerkt met glanzend metaal nadat Nigerianen in de ‘armoedige’ houten uitvoering de blik van een witte buitenstaander zagen. Om het gebruik van de stoel niet uit zijn context te halen is het ontwerp enkel voor Nigerianen gratis te downloaden. Geproduceerd ism Nifemi NM-Bello en Foli di Adisa

4 India

India’s meest iconische stoel, van Pirojsha Godrej, is geïnspireerd op een stalen buisstoel van de Duitse ontwerper Marcel Breuer uit 1925. Guarnaccia’s observatie dat veel Indiërs met opgetrokken knie zitten, verwerkte hij door een kromming in de armleuning die deze positie comfortabeler maakt. Voor de zitting gebruikte hij het knoopwerk van een eeuwenoud India’s ligbed (charpai). ism Sameep Padora en Ajay Shah

5 Rusland

De Russische stoel is geënt op Moskou waar Guarnaccia in 2017 kantoorstoelen in de meest uiteenlopende situaties aantrof. Ze werden omschreven als ‘Russische’ stoelen. Voor dit ontwerp werd gezocht naar een moderne Russische esthetiek met zware belijning. Het bloemmotief refereert aan de liefde voor plastic bloemen waarmee Russen de grijze winters opvrolijken. Een schril contrast met de huidige situatie in Rusland. ism Harry Nuriev (Crosby Studios) en Zhanna Ee

6 Japan

De Japanse stoel is een statement tegen de Mari Kondoclichés van een ver doorgevoerde soberheid. Juist door gebruik van hoogwaardige materialen (de uitvoerder kweekt zijn eigen hout) en aandacht voor details, vertelt deze stoel een eigen verhaal. De stoel is bovendien een klassieke Japanse zaisu (stoel zonder poten) in een modern jasje. ism Mikiya Kobayashi en Takumi Kohgei

7 Mexico

Het Mexicaanse biermerk Corona blijkt verantwoordelijk voor de meest iconische Mexicaanse (klap)stoel. Ze importeerden hem uit Amerika. Meegeleverd met het bier, werd hij door heel Mexico gemeengoed. CCC heeft de stoel nu ‘gemexicaniseerd’, onder meer door het felle kleurgebruik van de typisch Mexicaanse Piñata poppen. ism Studio Jose de la O en Kos Patrones

8 Indonesië

Met de Nederlandse kolonisatie deed de stoel zijn intrede in Indonesië. Daar werd die gemaakt van het lokale rotan, sierlijk en ijzersterk. Terwijl Indonesië de grootste rotanproducent ter wereld is, zit de bevolking zelf voornamelijk op goedkope plastic stoelen. In de CCCstoel zit het rotan in drie variaties verwerkt. Hij is bewust gebaseerd op een typisch lokaal model. ism Abie Abdillah (Studio Hiji) en Juno Home

EEN TWEEDE LEVEN

VOOR VERWEESDE STOELEN

We zitten thuis bijna allemaal op stoelen. Maar niet alle stoelen blijven even geliefd. Ze raken uit de mode, zitten niet (meer) lekker of gaan kapot. Ze worden afgedankt, aan de straat gezet en vervangen. Het Centraal Museum wilde zulke ‘verweesde’ stoelen een tweede leven geven in een nieuwe museumgarderobe, ontworpen door Joost van Bleiswijk.

Ralph van der Zant van het afvalscheidingsstation Utrecht hielp ons in korte tijd aan meer dan honderd stoelen.

LAATST STOND ER EEN MASSAGESTOEL

“Gemiddeld komen er bij ons zo’n twintig stoelen per dag binnen, meestal tuin- en eetkamer stoelen. Maar laatst stond er een massagestoel. Het is trouwens niet de bedoeling dat iemand ze mee naar huis neemt. Alles wordt gerecycled! Plastic stoelen worden verwerkt tot granulaat korrels, houten stoelen gaan naar de spaanplaat industrie of eindigen als pallet. En bureaustoelen worden vakkundig uit elkaar gehaald. Mijn ideale stoel…? Een luiwammes stoel! Op mijn werk

bureaustoel is er wel.”

5 VRAGEN AAN ... MINA ABOUZAHRA

Je hebt een oerhollandse stoel bekleed met handgeknoopt tapijt uit Marokko, het land waar je ouders zijn geboren. Ben je een verbinder?

“Ja, van kinds af aan. Thuis gold de Marokkaanse cultuur, buitenshuis de Nederlandse. Ik switchte voortdurend van de ene wereld naar de andere. Ik denk dat er onbewust een noodzaak is ontstaan om die twee werelden met elkaar te verbinden. Ik was altijd op zoek naar harmonie.”

Waarom koos je juist de stoel van Wim Rietveld?

“Dat was puur toeval. Iemand had ze in de tuin liggen en omdat ik de meubelmakers opleiding deed mocht ik ze hebben. Ik had geen idee wat voor stoel het was maar zag door de roest heen wel dat ze bijzonder waren. Dat wil zeggen… heel gewoon eigenlijk, eenvoudig, tijdloos en praktisch. Ik hou van de eenvoud. Ik werd verliefd op de stoel omdat je er makkelijk iets aan kunt toevoegen. Die bewuste verbinding met Marokko kwam pas later.”

Logica of intuïtie?

“Beide! Wim Rietveld liet, net als zijn beroemde vader Gerrit, niets aan het toeval over. De verhouding, de hoek van de rugleuning, de dikte van de pootjes, de breedte van de armlegger… alles was uitgedacht en uitgetekend en kon machinaal worden gereproduceerd. Maar de vrouwen die die tapijten knopen, werken vanuit een totaal andere invalshoek. Wol is een heilig materiaal dat vaak ritueel

wordt gezegend en gekoesterd, er wordt van alles van gemaakt. In wol zit het hele leven. De manier waarop ze het in Marokko verwerken is volkomen verbonden met cultuur en rituelen; het wordt intuïtief uitgevoerd en van moeder op dochter doorgegeven.”

Wie inspireren je?

“Heel veel Nederlandse ontwerpers maar vooral die vrouwen in Marokko. Dat zijn ware kunstenaars. Hoe zij het leven inrichten en benaderen, ‘die intuïtieve feminiene oerkracht, hun sterke onderlinge band en gemeenschapszin, ja dat inspireert me.”

Een vierkante meter...?

“Dat is de eenheid waarin Amazigh (Berber)vrouwen betaald worden bij het knopen van tapijten. Omgerekend verdienen ze gemiddeld 20 tot 50 cent per uur. Zo wil niemand dat ambacht nog uitoefen. Daarom heb ik het project One Square Meter Berber opgezet, inmiddels aangekocht door het Centraal Museum, waarbij ik vier vrouwelijke coöperaties in Marokko in contact bracht met Nederlandse ontwerpers. Het is een gelijkwaardige culturele uitwisseling, waar een verkoopbare collectie uit voortkomt, zodat we de vrouwen van werk kunnen voorzien en eerlijk belonen. Ook wil ik via wedstrijden in Nederland kinderen (met een biculturele achtergrond) laten zien dat ambachten als tapijtknopen of meubels maken bijzonder zijn. En dat je daarmee op een hedendaagse manier je verhaal kan vertellen.”

5 One Square Meter Berber, gemaakt in Taznakht

3 Innovatie en traditie, Het ambacht wordt van moeder op dochter doorgegeven

5 Bertjan Pot, One Square Meter Berber

2 Wim Rietveld, Oase, 1958 foto Neef Louis Design Amsterdam

Rietveld-expert en meubelrestaurator

Jurjen Creman onderzocht van Amerika tot Japan een honderdtal exemplaren.

Rietvelds beroemdste stoel dankt zijn ontstaan aan bovenstaande prijsvraag. Die werd in 1919 uitgeschreven door het Museum van Kunstnijverheid in Haarlem. Rietveld zond zijn lattenstoel in. Een recensent noemde de stoel ultramodern. Hij kostte slechts 18 gulden, was geheel ingesteld op massaproductie en, zo voegde de recensent nog toe: “hij zit verrukkelijk!”

Echt of namaak?

Creman: “Aan de uitstraling zie ik vaak meteen of het een echte is, maar de materialen en technieken geven uiteindelijk de doorslag. Daarvoor kijk ik aan de onderzijde, naar hoe de zitting en rugleuning zijn bevestigd en van welk materiaal ze zijn. Ook het type deuvel en de lijmsoort zijn belangrijk. Een etiketje of brandmerk van Rietvelds timmerman Gerard van de Groenekan maakt het natuurlijk helemaal duidelijk.”

Waarde

“In 1919 kostte hij - toen overigens nog zonder de bekende primaire kleuren - 18 gulden. Omgerekend zou dat nu 120 euro zijn. Het Italiaanse Cassina verkoopt de stoel voor

‘Ontwerp een armstoel van minder dan 35 gulden.’

ruim 3.000 euro en onlangs werd een origineel exemplaar geveild voor 400.000 euro. Blijkbaar zijn er mensen die deze stoel zo waarderen dat ze er heel veel geld voor over hebben.”

Benodigdheden

“Vijftien latten en twee planken. Met een handvol deuvels, lijm en wat schroeven voor de zitting zet je hem in elkaar. Het is een kwestie van nauwkeurig gaten boren.”

Lievelingsversie

“De monochrome versie uit 1919 vind ik het mooist. Daardoor valt er meer nadruk op de bijzondere vorm en constructie. Dat is voor mij het meest bijzondere van deze stoel.” ◄

Mijn eerste stoel was eigenlijk een krukje. Nog geen twintig centimeter hoog en twintig centimeter breed. Gemaakt in Kameroen, het land waar ik ben geboren. Het krukje bestaat uit houten balkjes en plankjes, een paar houten pinnen, en vlas. Er komt geen spijker of schroef aan te pas. En toch kon er volgens mijn vader een olifant op zitten. Dat waarschijnlijk niet maar het krukje staat veertig jaar later nog steeds in onze woonkamer, er hebben tig kinderen op gezeten en het vertoont geen scheurtje of barst. Mijn ouders namen het krukje mee toen we uit Kameroen vertrokken, samen met een enorme hardhouten tafel en een set hardhouten stoelen. Allemaal hebben ze de tand des tijds meer dan doorstaan. Van Kameroen verhuisden we naar Samoa in de Stille Zuidzee. De lokale bevolking woonde in huizen van hout en riet, zonder muren, en zonder meubels. In de traditionele fales waren stoelen toen net zo’n zeldzaamheid als wij. Men leefde op de grond. Hele families zaten op rieten matten bij elkaar. Ook het slapen gebeurde op de mat en als kussen diende een houten bankje, door mijn moeder eveneens bewaard. Waarom ze geen stoelen gebruikten heeft mij als kind nooit beziggehouden. Op die leeftijd neem je het leven zoals het komt. Nu stel ik mezelf vakmatig geregeld de vraag wat nou een goeie stoel is en waarom. Ik heb de afgelopen tien jaar in honderden stoelen gezeten en heb er nog veel meer gezien, de een nog mooier of vernuftiger dan de ander. Veel designers ontwerpen vroeg of laat wel een keer een stoel. Sommigen hebben er een specialisatie van gemaakt en ook als verzamelobject zijn ze zeer gewild. Een aantal zijn niet eens om (lang) op te zitten maar vooral om naar te kijken. Voor mij persoonlijk maakt dit niet uit. Ik ben niet iemand die lang stil zit. Om die reden staan in onze woonkamer denk ik de leren Glyder Sofa van Joep van Lieshout voor Lensvelt en de Lounge Chair van Maarten van Severen voor Pastoe. Beide zijn naar mijn smaak geweldige ontwerpen, maar zitten voor geen meter, zeggen mijn kinderen. De bank van Joep wordt zelfs de pijnbank genoemd, wat hij waarschijnlijk helemaal niet erg vindt. Het liefst zitten ze helemaal niet op een stoel maar midden in de kamer op het kleed, net als in Samoa.

Anne van der Zwaag, directeur OBJECT en BIG ART

objectrotterdam.com en bigart.nu

Gerrit Rietveld Ongekleurde lattenleunstoel, ca. 1919 foto Ernst Moritz