Etnografía de Ardemil

Extracto dun traballo escolar realizado por Mari Carmen Rosende no ano 1983.

Os textos en cor azul e as imaxes foron engadidos por Xan Ferreiro (asesorado polo seu pai Juan Ferreiro -Juan de Babila-) para explicar aspectos que puidesen ser descoĂąecidos para a xente mĂĄis nova.

XANEIRO

FEBREIRO

Plantábanse os allos e as verzas. A terra tiña que secar e achanzarse. Despois, en fila íanse enterrando dentes de allo na terra. Plantábanse as verzas pequenas (coles) en regos. Tamén se podaban as árbores froiteiras e collíanse os grelos.

Na terra dos grelos plantábanse algunhas patacas (patacas de cedo).

Neste mes tamén se collían os nabos para que as vacas desen bo leite.

MARZO

ABRIL

A finais deste mes plantábanse as patacas. Arábase a terra para sementar o millo. A terra das patacas tiña que estar abonada.

Preparábase mellor a terra para sementar o millo. Tamén se plantaban as patacas "de tarde". Este era o último mes para facelo. Seméntabase o liño.

MAIO

XUÑO

Sementábanse o millo, as fabas, os Sachábase o millo, as patacas, as fabas, melóns, garavanzos, chícharos, etc. etc. para quitarlle as malas herbas.

Sachábase o millo.

XULLO Segábase o trigo, a avea, a cebada, etc.

Collíanse as patacas.

SETEMBRO

AGOSTO Mallábase o trigo. Segábase a herba seca.

Collíanse as fabas.

OUTUBRO

Arábase a terra do trigo para sementar os Recollíase o millo. Andábase ás castañas. nabos e as coles.

NOVEMBRO

DECEMBRO

Arábase a terra onde estivera o millo. Rematábase de sementar o trigo.

Sementábase o trigo, a cebada, a avea ...

Tiña lugar a matanza do porco.

FONTE: Xesús, pai de Carmen (n. 1940)

O mes de agosto mallaban* na aldea. A xente xuntábase na eira dos que ían mallar.

Empregábase o manle*. Poñíanse catro homes nun lado e tres no outro arredor do trigo e empezaban a mallar.

"Un día un vello deulle co manle a outro na cabeza e despois non podía mallar máis porque estaba rendido e non podía levantar ben o manle".

Quentaba moito o sol e non se tiña ánimo para moito. Para facer máis alegre a malla poñíase no medio da eira un pote, "que aínda está aí soterrado" para que cando mallasen no trigo batesen nel e resoase. Isto dáballes máis ánimo e gañas de traballar porque o que non batía no pote era obxecto de burlas: dicíanlle que non traballaba con gañas e que non ía gañar a merenda.

Os veciños que ían axudar ás mallas comían na casa onde mallaban. Comíase patacas con bacalao, tortilla de broa*, etc. A xente acostumaba sentarse no corredor porque daba máis o fresco para comer. A dona da casa repartía a comida polo corredor. Durante ela a xente falaba do tempo que levou mallar e facían burla dos que non batían no pote.

O pote que está soterrado no medio da eira, sinalado por unhas pedras máis altas cas outras, failles lembrar aos vellos os tempos pasados.

FONTE: Juana, avoa de Carmen (n. 1908) * MALLAR: Golpear na eira o trigo (ou outras plantas como centeo, liño ...) cun malle para separar o gran da palla.

MANLE: Ferramenta feita de madeira que constaba dun mango longo e unha peza más pequena, a veces chamada móco, unida ao anterior por cordas ou tiras de coiro.

Noutras zonas chamábase malle ou mallo. En Ordes coñecíase como manlle.

BROA: Pan feito con fariña de millo, ás veces mesturada con fariña de centeo ou de millo miúdo.

A GARDA DO TRIGO E O CENTEO Traíase o trigo para a eira no carro. Mallábase. Limpábase, sacándolle a muña (cascallo do gran) para despois lavala no prado. O trigo poñíase nunha manta e deixábase ao sol dous ou tres días para que secase. Xa seco, metíase nas huchas con cestas.

Deixábase uns días a hucha aberta para que arrefríase e despois cerrábase. Moita xente, cando era a época das mazás, metía algunha no medio do trigo para que madurasen. No caso do centeo facíase igual.

FONTE: María, tía de Carmen (n. 1928)

No mes de agosto segábase a herba seca.

Segábase cunha gadaña e deixábase dous ou tres días a secar.

Despois dábaselle a volta e xa nese mesmo día poñíase en javelas* e cargábase no carro.

Ao chegar á eira facíase un palleiro. A este colocábanselle silvas e paus para que o vento non marchara coa palla.

A xente que ía axudar a cargar a herba comía na leira despois de traballar e tocaban a pandeireta.

FONTE: Manuel, avó de Carmen (n. 1905) * GAVELA: Porción de palla, herba, toxo ... que pode coller a galleta dunha vez.

Cando chovía moito, dicíase "Chove a gavelas" (mesmo sentido que a expresión castelá "llover a cántaros").

No verán íase ao monte para cortar o toxo. Levábase un gabillo e unha galleta. Co gabillo cortábanse as puntas do toxo porque era onde tiña máis naviña*.

Poñíanse en feixes e despois cargábanse no carro coa galleta.

Ao chegar á casa poñíase a naviña nunha manta a secar.

Cando estaba seca mállabase para despois sementala cando se sementase tamén o trigo.

FONTE: Manuel, avó de Carmen (n. 1905) * NAVIÑA: Semente en grans moi pequenos, como a dos nabos, as coles ...

En Ordes chamábase "neviña".

GABILLO

GALLETA

En outubro é o tempo da esfolla*. A xente ía á leira, traía un carro de millo e tirábano na eira e despois de noite xuntábanse os veciños para esfollalo. Cando tiñan bastante traballo feito e estaban cansos facían un pote de caldo de melón e comían todos. Para eles isto era unha festa.

Despois volvían ao traballo. Algúns empregaban esfolladores* para que non lles doeran os dedos. Uns contaban contos, outros falaban e outros contaban "o que fixera, Deus lle perdoe, o tío Antón que deixaba o millo sen esfollar e despois xuntábase o traballo todo e non daba pé con bóla". Tamén se falaba da calidade do millo e comparábase co de outra xente.

Os mozos eran os que máis bulían a esfollar porque quen atopaba unha reina* tiña que darlle un bico a unha rapaza. Ás veces esfollaban toda a noite moi animados e non atopaban ningunha.

Unha anécdota: "Estaban todos esfollando no pendello e o meu avó marchaba coas vacas para o monte. Como as vacas empezaron a moscar*, correu detrás delas e rompéronlle os botóns das cirolas*. Tivo que sacalas e levalas na man para perseguir ás vacas. Chegado á casa decatouse de que perdera as cirolas. Meteu ás vacas na corte e marchou en busca delas, pero debéranlle caer no río porque volveu sen elas".

FONTE: Juana, avoa de Carmen (n. 1908) * ESFOLLAR: Quitar as follas que envolven as espigas de millo.

ESFOLLADOR: Groso cravo duns 10 cm de longo, ás veces cun pequeno mango e unha correa de coiro para suxeitalo mellor, que facilitaba o labor da esfolla.

"REINA": Espiga con todos os grans de cor vermella.

Cando se plantaba o millo sempre se botaban algúns poucos grans vermellos no medio dunha gran cantidade de grans amarelos para que saísen algunhas espigas vermellas e a esfolla tivese un incentivo para os nenos e os mozos.

MOSCAR: Un gran número de moscas pode irritar ás vacas ata o punto de facelas correr sen control durante moito tempo.

CIROLAS: Especie de calzón amplo de roupa interior masculina feito de lenzo ou estopa de cor branca que chegaba da cintura ata o xeonllo, vestido por debaixo do calzón ou do pantalón.

O tempo das castañas era en outubro, o mes de Santos.

Había baile de gaita polas tardes, tocábase a pandeireta, o tambor e o clarinete. A música empezaba ás catro da tarde e remataba cando era de noite. Ía moita xente por castañas á Carballeira, ao Barreiro e á Insua porque eran os mellores lugares. Despois asábanse nas brasas nun asador. Comíanse con ourego, sal e anís.

FONTE: Juana, avoa de Carmen (n. 1908)

A matanza era nos meses de frío. Comezaba en novembro (San Martiño) e seguía ata marzo.

Na aldea había un matachín que se dedicaba a ir polas casa a matar e capar os cochos. Os da casa, axudados ás veces polos veciños, colocaban ao porco enriba dun groso banco e aguantábano mentres o matachín lle clavaba un longo coitelo na parte baixa do pescozo, atravesándolle o corazón.

O porco era chamuscado en palla ou fieitos secos para quitarlle o pelo e logo era aberto en canal. Pasaba esa noite ao frío e ao día seguinte era despezado. A maior parte da carne gardábase nunha artesa nun baño de sal (por iso esta artesa era chamada comunmente "baño").

Na matanza facíanse morcillas e cocíanse as tripas. Cando se facían os rixóns chamábase á familia para que viñera axudar a comelos. Había cántigas e contos.

FONTE: Juana, avoa de Carmen (n. 1908)

O muíño estaba no río. Levábase o millo, o trigo ... para facer fariña.

O muíño era comunal: cada veciño tiña un día e hora determinado para usalo, así nunca tiña que esperar.

Había no centro unha gran pedra redonda movida pola forza da auga e enriba dela unha muega de madeira onde se botaba o gran. O gran caía nun burato dentro da pedra e a fariña caía ás lousas do chan arredor da pedra. Logo usábase unha pequena vasoira que se levaba para xuntar a fariña e unha pá para metela no saco.

O muíño no paraba só: había que darlle a un gancho que había alí para que parara a auga.

Cando ía para o muíño a xente cantaba. Se tiña que esperar moito tempo sentábase á porta do muíño e cantaba*. Un ferrado de trigo levaba máis ou menos unha hora moelo. O trigo logo levábase na cabeza, ata que a xente empezou a mercar burros e cabalos que se usaban para levar os sacos de gran e fariña. * Tamén se cantaba por outra razón: Despois da guerra había partidas de Foucellas (guerrilleiros antifranquistas) e cando ía ao muíño -especialmente se era de noite- a xente cantaba para demostrar que eran só campesiños e non gardas ou guerrilleiros.

Había cantigas sobre o muíño. Unhas para muller e outras para home: "No muíño que eu moio tamén moe unha señora.

-Bótalle grao queridiña, bótalle grao que non roia."

"Esta noite fun ó muíño cun fato de nenas novas, todas elas en camisa e eu no medio en cirolas."

FONTE: Emilia, nai de Carmen (n. 1941)

O PAN Coa fariña de millo facíase o pan de broa*. Amasábase con auga, sal e fermento dentro da artesa e facíanse bolas. Metíanse no forno cunha pá* de madeira e estaban alí media hora aproximadamente. Á porta do forno poñíaselle barro arredor para que non escapara a calor. Logo sacábanse os bolos co trollo (unha ferramenta de madeira en forma de T) e poñíanse enriba dunha hucha para que arrefríaran antes de metelos dentro da artesa.

FONTE: Casilda, tía de Carmen (n. 1903) * O pan de trigo ou "pan branco" era un luxo e reservábase para as festas.

A pá posta de pé a carón da porta de entrada "protexía" contra os lóstregos.

O liño é unha planta con de longo talo, flores azuladas e unha semente parecida á das lentellas pero máis pequena, a liñaza. Hoxe é máis coñecida polas propiedades da súa semente pero antes era, xunto coa la, o principal material para facer roupa.

FONTE: Xesús, pais de Carmen (n. 1940) O liño plantábase repartindo ben as sementes. Cando botaba a flor e secaba, arrancábase e despois cun ripo*, ripábase.

Estando ripada, atábase en feixes que logo eran metidos no fondo do río con pedras enriba para que aguantaran alí durante nove días aproximadamente.

Pasado ese tempo quitábanse os feixes da auga e esténdíanse nun prado ao sol para que secasen ben. Isto tamén durante nove días.

Logo levábase á eira e tirábase nela para estendelo ben. Collíanse os manles e mazábano ben mazado entre algúns homes. Cando estaba ben mazado volvíase a recoller e con tascón*, tascábase.

Xa tascado pasábase ao rastrelo de onde saían dúas sortes de liño, o liño fino e o groso.

Logo pasábaselles o liño ás fiadeiras para fialo. Elas empregaban unha roca e un fuso. Cando remataban, quedaban en mazarocas.

Estas pasaban a un sarillo e facíanse as meas.

As meas metíanse no forno no forno dentro dunha pota chea con auga e borralla. Alí eran cocidas uns vinte minutos.

Despois levábanse ao río e lavábanse ben, dándolles golpes contra as pedras para que quedaran ben brancas. Cando estaban limpas, poñíanse ao sol para que secaran. Metíanse nas lavandoiras e facíanse os novelos a man.

Posteriormente pasaban ás tecelás que eran as que facían a roupa. * RIPO: especie de groso peite polo que se pasaban as plantas para que quede só o talo.

TASCÓN: (na imaxe) As estrigas son frotadas cun movemento de vaivén contra o fío do tascón coa finalidade de poñelas o máis finas posible.

FONTE: María, tía de Carmen (n. 1928) (Na foto, a que está sorrindo)

Os zoqueiros traballaban no pendello*. Tiñan un cepo para poñer os zocos enriba. Primeiro, coa macheta labraban a madeira dándolle a forma de zoco. Despois coa trencha facían a xabreira para colocar a peza.

Collíase a jubia e facíase o sitio para o pé. Coa punta do coitelo ou da rasqueta, rascábase para que quedase ben fino.

Unha vez rematado iso, clavábase co sacaclavos (un pequeno martelo) a peza arredor: Despois collíase a trencha e afeitábase ben.

FONTE: Alejandro, zoqueiro do pobo (n. 1909) * PENDELLO: Cobertizo para as ferramentas, alpendre.

CEPO: Porción do tronco dunha árbore empregado para traballar sobre el (por exemplo, partir leña) ou, ás veces, para sentarse.

TRENCHA: Ferramenta cunha folla de metal plana e moi afiada no extremo que se emprega para desbastar a madeira.

XABREIRA ou XEBREIRA: Incisións que se fan na madeira do zoco para axustar logo a peza de coiro.

GUBIA: Ferramenta co extremo biselado para labrar na madeira superficies curvas.

gubia macheta

trencha

rasqueta sacacravos

O carro, feito de distintos tipos de madeira (ameneiro, bidueiro, carballo, castiñeiro e freixo) e tamén algunha parte de metal, era imprescindible para o transporte de cousas pesadas: colleitas, madeira, estrume, etc.

O arado tamén estaba feito de madeira e logo reforzado cunha punta de metal.

Había moitas outras ferramentas: grade, sacha, unciño ...

lampo

grade

angazo e gadaña

unciño

moa para afíar

picaña

sacha

FONTE: Manuel, avó de Carmen (n. 1905)

A casa labrega estaba feita de xisto (pedra miúda moi abundante na zona) con algo de barro e tellado a dúas augas con tellas romanas máis algunhas pedras no borde para suxeitalas. Tiña dúas plantas: - PLANTA BAIXA. Estaba dividida por un corredor central que apartaba a cociña das cortes.

Na cociña estaba o vertedeiro. Enriba del había unha sella e un tanque de latón ou aluminio para coller auga da sella. A alacena era pequena pero moi xeitosiña. Alí estaban metidos os pratos, as cuncas e os cubertos.

Comíase na artesa. Dentro dela estaban a fariña, o cribo e unha xesta pequena para varrela por dentro. Tamén estaban as bolas e os moletes de pan.

Na lareira era onde máis se estaba. Cociñábase nela. Había un banco para sentarse á beira do lume. O pote estaba no medio para quentar a auga das vacas e a da xente.

Na parede da lareira tamén estaba o forno.

Cando non se cocía metíanse as estripias (trespés) dentro. A un lado da lareira estaba o unllar (o lugar onde se poñía a leña) e alí se colgaban os untos, os xamóns ou os chourizos para que se curaran.

No corredor poñíanse as verzas, a herba, etc. Na beira da porta das vacas soían poñerse as varas coas que as afalaban (aguilloaban). As cortes tiñan as súas comedeiras e unha corte máis pequena na esquina para os becerros. Os cochos tiñan outra corte. Cando se lles daba de comer botábanse para a eira e comían na bacía.

- O SOBRADO. Tiña tres habitacións coas súas camas de madeira, os colchóns de casulo (folla da espiga de millo), de palla e ás veces de la. As cabeceiras (almofadas) tiñan plumas porque cando se mataba unha galiña gardábanse para iso. Nunha das habitacións había unha mesa grande para as festas.

Non había cuarto de baño. Aseábaste cunha palancana -palangana- enriba dunha silla. Facíanse as necesidades ao aire libre ("cagar entre o millo") ou nas cortes das vacas en inverno.

Pola parte de atrás da casa estaba o toxo para estrar (esparexer polo chan) as cortes.

Na eira había un pendello, un galiñeiro, un pozo e un palleiro. No pendello gardábanse as ferramentas, as huchas do trigo e o cocho (sitio escuro) das patacas.

FONTE: Juana, avoa de Carmen (n. 1908)

O HÓRREO Era o edificio onde se gardaba o millo para que curase. Para protexelo dos ratos o corpo do hórreo está a unha certa altura e sobre unha plataforma que lles impide subir.

O millo metíase no mes de outubro despois da esfolla e logo íase gastando pouco a pouco para as vacas, galiñas, etc.

FONTE: Manuel, avó de Carmen (n. 1905)

A comida naqueles tempos era toda boa. Gustaba toda porque había moita fame. Comíase pan de broa, caldo de verzas, caldo de melón ... Ás veces pasábase cunha codia de pan de broa, corríase diante das vacas e xa se ía contento. Os ovos naqueles tempos eran un luxo: antes de comelos preferían levalos á feira porque os pagaban a dúas pesetas a ducia.

O touciño era o tipo de carne que máis se comía. As papas de arroz eran para eles unha festa. Polas mañás comíanse as sopas de refrito, de nata e de pan de broa nas cuncas de barro.

FONTE: Juana, avoa de Carmen (n. 1908)

Antigamente pódese dicir que non se andaba coa moda. A roupa debía ser sufrida e permitir traballar cómodamente.

As vellas soían vestir roupa negra aínda que non estiveran de loito.

AS MULLERES vestían: Pañoleta, chambra (blusa), toca, chal, refaixo, saia, mandil, medias de la e zocos.

OS HOMES vestían: Boina, chaleco, camisa, cirolas de estopa e zapatos.

Moita roupa, sobre todo a interior, facíase na casa con la de ovella e estopa (liño basto).

As mozas, cando querían cortar o pelo, non ían a perruquería porque naqueles tempos non había. Na parroquia estaba Manuel de Casilda do Coto a quen se lle daba ben iso. Alí ían cortar o pelo moitas persoas. Outras cortábano na casa coas tixeiras de rapar as ovellas.

FONTE: Emilia, nai de Carmen (n. 1941)

Habitualmente os mozos ían de noite á casa da moza. A porta principal estaba dividida en dúas follas, unha superior, o postigo ou poxigo, e unha inferior que normalmente seguía pechada. Se o mozo non era ben admitido pola familia da moza repenicaba coa navalla ou unha moeda dun xeito determinado para que só ela se decatase de que estaba alí.

Cando miña nai era unha moza os seus pais non a deixaban saír moito porque tiñan que traballar a terra, pero un día coñeceu a un mozo. Cando este comezou a vir á casa a meu avó non lle gustaba nada, por iso sempre dicía: Mozo que estás na porta, pra ti non hai nada dentro, paséate de arriba abaixo, mira de donde ven o vento.

Miña nai, cando sentía tocar na porta, sempre contaba os toques e se daban tres fortes e un amodiño entón saía ela abrir a porta porque xa sabía que era o mozo.

FONTE: Manuel, avó de Carmen (n. 1905)

Tres ou catro semanas antes do casamento, o mozo e o seu pai ían á casa de moza a pedila.

Na casa falábase de cando ían casar, do porvir dos mozos, etc. Se o mozo era fillo único ou o máis vello era costume que ficase vivindo cos pais. Se a filla única era a moza ía o mozo vivir cos sogros.

O mozo ía coa familia buscar a moza á súa casa o día do casamento para ir á igrexa.

O padriño entregaba 13 pesos de prata aos mozos para que Deus lles dera moita sorte no porvir.

A festa celebrábase no "local" máis grande que tiñan: o pendello, a eira ...

Celebrábase primeiro na casa onde non ían vivir. Ese mesmo día ían celebralo á outra casa. Cando marchaban os invitados, xa quedaban alí vivindo.

FONTE: Emilia, nai de Carmen (n. 1941) O peso que entregaba o padriño á moza.

Non había cartos para mercar xogos, mellor dito: os cartos nunca sobraban para metelos en xogos, así que os rapaces facían os seus xogos con paos. Facían carros pequenos para divertirse mentres estaban coas vacas no monte ou no prado.

Outra maneira de divertirse era ir tocar a pandeireta á eira onde houbera máis mozas. Tamén ías os mozos xogar a partida de cartas ás casas dos veciños ata moi tarde.

Cando había romerías marchaban pola tarde e ata a noite non viñan andando para a casa despois de ter levado ás mozas á súa.

A verdade é que non tiñan moito tempo para dedicarlle aos xogos. Ás veces tamén se divertían na pesca e na caza. Xuntábanse un día pola mañá cedo e non volvían ata a hora do xantar.

FONTE: Manuel, tío de Carmen (n. 1917)

Os vellos e mailos mozos ían pescar aos ríos máis próximos. Non había medios para pescar e por iso facían unhas goxas (cestas grandes de vimbio) e metíanse no río, debaixo das cañotas das árbores que había na beira do río.

Un coidaba da goxa e os outros rapaces ían uns metros máis adiante e, con paos, zoscaban na auga para que as troitas viñesen cara a goxa. O que a estaba aguantando cantaba: Troita roxa, ven á joxa que Xan da albarda por ti ajarda.

Outros, que non facían goxa, sacában a roupa e metíanse na auga pescando as troitas coas mans.

Outra maneira de pescar era como facía o meu avó para non mollar os pés: levaba unha sacha e desviaba o río para que as troitas rematasen no prado sen auga.

FONTE: Xesús, pai de Carmen (n. 1940)

A luz eléctrica chegou ao pobo de Ordes a pricipios dos anos 20 pero nas aldeas tardou moito máis, así que a xente usaba candís de gas (menos bos co da imaxe da esquerda) feitos polos latoneiros. Os que tiñan máis cartos usaban candís de luz de carburo (dereita) que era moito máis brillante.

Polo Antroido, como dicimos aquí, había baile de gaita. Facíanse orellas, filloas, chulas ... e cocíase a cacheira do porco con grelos. De noite había contos e cántegas.

A xente vestía de moitas maneiras e ía pola aldea correr o Antroido para comer as filloas dos veciños.

Para facer máis alegre o día de Antroido sacábase o dente máis grande que tiña o porco e mandábaselle envolto nun paquete a un amigo. Cando o amigo recibía aquel regalo poñíase contento pero ao abrilo quedaba sorprendido de ter recibido o "burro" do porco.

FONTE: Juana, avoa de Carmen (n. 1908)

A FEIRA da ADINA no Mesón do Vento era cada 15 días (o 1º e o 3º sábado de cada mes -se un mes tiña 5 sábados, o 5º non había feira-). Xuntábase moita xente. Íase andando pois naqueles tempos non había moitos transportes, mellor dito, ningún.

O que tiña unha bicicleta era o máis rico do pobo.

Na feira había gando, roupa, verdura, ferramentas, etc. Os vellos xuntábanse case todos preto das vacas. Alí falaban entre eles os seus contos e trataban co becerreiro canto lles quería pola vaca. A feira da Adina era máis ben de animais.

A FEIRA de ORDES era os domingos. Había a feira grande, chamada feira de Poulo (porque dicían que a trasladaran desde Poulo) e a pequena ou das bestas que valía moi pouco (había bestas e pouco máis). Xa nos anos 60 a feira trasladouse aos mércores con moita polémica. Nesta non había tantos animais como na Adina, pero era unha feira máis grande posto que Ordes era un pobo moi fermoso.

A pesar de que quedaba moi lonxe, íase andando polas corredoiras.

Os mozos xuntábanse tamén na feira para falar coas mozas, xa que estas non saían a outros sitios.

Moita xente levaba cousas para vender na feira. Algúns facían queixos, outros levaban galiñas, coellos, porcos, vacas, etc. Así era como moita xente podía ir aforrando algo.

FONTE: Manuel, avó de Carmen (n. 1905)

O cruceiro soe estar preto da igrexa. O día do patrón da parroquia pasa a procesión arredor do cruceiro.

FONTE: Manuel, avó de Carmen (n. 1905)

A xente ía ás romerías porque se ofrecían aos santos. Hoxe en día segue a existir iso. Ías de romería porque ofrecías a alguén óu ías por ti mesma. Antes xuntábanse os veciños e falaban de ir andando, de facer comida para comela no campo, etc.

Poñíanse de acordo para saír un día pola mañá cedo. Cando a miña nai era moza ía ás romerias máis próximas pero, cando a deixaban, tamén a algunha lonxe.

A romería máis cercana, despois da nosa, era a Santa Eufemia de Leira que se celebra o 16 de setembro.

En Mercurín era a Santa Lucía. Ofrecíase moita xente que tiña problemas de vista. Celébrase o Luns de Pascua.

A San Pedro Mártir ofrecían os animais, sobre todo as vacas para que non tivesen enfermidades. Celébrase en abril. A San Lázaro en Santiago tamén ofrecían animais, sobre todo os porcos. Celébrase dúas semanas antes do Domingo de Pascua.

Unha das romerías máis famosa era a da Nosa Señora dos Miragres en Caión (Laracha). A esta íase andando porque díciase que se non o facías non che curaba o mal que tiñas.

Celébrase o 7 e 8 de setembro.

A xente levaba a comida para o campo. Antes de xantar ían a misa. Había varias misas pero a principal era ás doce ou á unha e media. Despois comíase.

Cando era de noite, os gaiteiros tocaban e a xente bailaba. A festa remataba ás once ou doce da noite.

A xente compraba roscas que sempre viñan nun vimbio.

A xente que se ofrecía aos santos podía dar voltas ao arredor da igrexa de xeonllos ou só dar cartos á igrexa ou ir á misa.

Ao final da misa botábanse bombas.

FONTE: Emilia, nai de Carmen (n. 1941)

O Domingo de Ramos levábanse á igrexa ramos de oliveira e loureiro para ser benditos. Moita xente levaba ramos moi grandes.

O obxectivo -aparte nalgúns casos, espírito competitivo- era logo empregalos como mango das ferramentas. Foi famoso o caso do tío Chan de Mámoas que levou unha árbore tan grande que o cura non o deixou entrar na igrexa. En Ordes pasou o mesmo con Antón da Fonte.

Tamén era habitual que os mozos jarrearan pegándose cos ramallos e lles deran con eles no cú e nas pernas ás mozas (antes de empezar a misa, claro).

Cando se volvía a casa cos ramos benditos, poñíanse nas cortes das vacas e dos porcos para protexelos dos males e tamén se levaban ás leiras. Poñíase en cada leira un ramo para ter mellor colleita.

Acostumábase plantalos, botar algo de auga bendita e recitar un conxuro tal como: Auga bendita pasou por alí, ¡Fuera bichos de mala acción meigas e bruxos fóra de aquí! que aquí está el ramo de la pasión!

FONTE: Alejandro, o zoqueiro do pobo (n.1909)

Moita xente ía xunto á Señora María para saber se tiña mal ollo ou para sacalo.

Aínda hoxe (1983) vai moita xente alí.

Vivía nunha casiña moi vella con dúas habitacións. Enriba dunha mesa tiña unha santa, unhas pedras e unha medalla que usaba para sacar o mal ollo.

Mandábache coller un santa na man. Pasábache a medalla e unha pedra pola fronte e despois botbaa a medalla nun vaso de auga. Se a medalla se poñía negra, entón tiñas o mal ollo. Para sacalo facía o seguinte: Dáballe corda á santa e empezaba a tocar unha música. Poñendo unha man na túa fronte e outra na túa man dicíache: Se algún o mal ollo che botou, que cho volva a quitar e se non cho quere quitar, polo poder de Dios e da Virgen María, que cho volva a levar!

Cando remataba, dábache unha pedra para que a levases para a casa. Con esa pedra había que andar sempre no peto.

FONTE: Sra María, curandeira de Curtis (n. aproximadamente 1901?)

Dicíase que tiñas o mal da paletilla cando estabas moi cansada, sen ánimo para nada e che doían os ósos do lombo ou dos brazos.

Para saber se tiña o mal da paletilla unha persoa tiña que sentarse no chan, logo outra persoa por detrás erguíalle os brazos estricándollos ben. Se ao xuntalos cara a arriba non estaban os dous á mesma altura entón tíñase o mal da paletilla ou, como se dicía tamén, "ter a paletilla caída".

Para poñela ben facíase o seguinte: Á persoa sentada no chan collíanlle os brazos e cruzábanos cara a atrás tirando forte ao mesmo tempo para atrás e para enriba. Entón estalabanlle algúns ósos da espalda ou dos brazos.

FONTE: Casilda, tía de Carmen (n. 1903)

AS LEITUGAS DOS PORCOS Cando unha vaca ou un porco non daban moito leite, dicíaselle aos rapaces que foran ao prado a buscar leitugas. Levaban unha carretilla e unha sacha para arrincalas.

Cando chegaban con elas botábanselle na corte para que as comesen, así despois darían máis leite.

As leitugas son unhas herbas que tiñan un líquido branco parecido ao leite.

En castelán chámase hierba del cerdo ou achicoria del monte. Científicamente é "Hypochaeris radicata".

FONTE: María, tía de Carmen (n. 1928)

O HORTO BRAVO E AS ORTIGAS Eran unhas herbas. Cando as vacas estaban enfermas de palmoeira (tose) cocíaselle horto bravo máis ortigas para comelas. O horto bravo era unha herba que non se atopaba fácilmente, por iso mandaban aos rapaces ao monte para que trouxeran ben dela. Os rapaces atopábana máis rápido porque eran os que andaban máis polos curros cando ían coas vacas.

FONTE: Manuel, avó de Carmen (n. 1905)

REMEDIO PARA OS SABAÑÓNS Había unha planta moi boa para os sabañóns. Todos lle chamabamos "herba dos sabañóns". Era unha planta que tiña unhas follas moi grosas. Desfacíase ben e coa auga que botaba lavábanse os pés. Deixábanse os pés mollados ata que secaran sós.

FONTE: Casilda, tía de Carmen (n. 1903)

Aló na terra de ARDEMIL preto do Cotón pasou un "chocante" que causou admiración: Vivía unha patroa cunha filla e unha neta nunha casiña pequena.

As tres tiñan mozo e as tres querían casar, sobre todo a vella non se podía aguantar.

A vella tiña mozo. Era xordo e xorobado pero era moi bonito porque tiña moitos cartos.

A filla tamén tiña mozo, era gallardo paraugueiro e cando viña polo lugar botáballe un remendo.

A neta era noviña: tiña 15 primaveras, pero tiña un defecto: era tortiña das pernas.

Un día xuntáronse e trataron de casar.

A vella toda apurada co cura foi falar antes de que algún dos mozos cambiara de pensar.

- Bos días, señor cura. Eu véñolle preguntar: Por facer tres casamentos canto me vai levar?

- Na miña vida tal vin, desde que son sacerdote.

Tres casamentos nunha casa debe ser señal de morte.

- Pois mire señor cura. Non lle é ningún miragre que atopamos tres burros e hai que aparellalos, pra que queden ben seguros.

- Pois veñan cando queiran, que os caso de contado e como son os tres xuntos heillos de facer máis baratos.

Un válelle trinta pesos e os tres valen noventa pero como son os tres xuntos, heille de rebaixar a "cuenta".

- Pois claro que son os tres xuntos e os tres no mesmo día.

Caso eu máis a neta e tamén a miña filla.

Un día pola mañá marcharon pra casar, deixaron as portas abertas e as potas na beira do lar.

Atoparon todo roubado cando chegaron de casar, leváronlle as potas coa comida que había na beira do lar.

Leváronlle a carne, o viño e a paella e non lle levaron a casa porque non podían con ela.

Chegaron os invitados e atoparon aos matrimonios chorando: - Amigos, que vos está pasando?

E contestoulle Micaela (a vella) - E que nos vai pasar? Leváronnos a carne, o viño e a paella e deixáronnos a casa porque non podían con ela.

E os invitados cos dentes moi afiados tiveron que dar a volta pra casa sen poder estrealos.

E os matrimonios, todos de mala maneira, fóronse pra camiña coa barriguiña baleira.

FONTE: Casilda, tía de Carmen (n.1903)

O paxaro cando chove mete o rabo na silveira.

Así fai a ruín moza cando non ten quen a queira

Moito miras pra min!

Seique me queres comer?

Non son molete, nin viño nin auga pra beber.

Non te quero, non te quero e na cara xa cho digo.

Non me criaron meus pais para casarme contigo.

Olvidácheme por probe, eu por rico te deixei. vale máis probe honrado ca rico de mala lei.

Rapaciña, ti querendo e túa nai non cho privando eu sería manciñeiro do mal que ti estás pasando.

Veño de plantar un pino enriba do teu tellado.

Cando o pino bote rosas hei de andar ao teu mandado.

Ai! Que terra esta.

Non vin terra coma ela Fala un mozo cunha moza e xa din que casa con ela.

O río cando vai cheo leva carballos e follas, tamén podía levar as lenguas marmuradoras.

O cura chamoume rosa, eu tamén lle respondín: -Esta rosa, señor cura, non a hai no seu xardín.

Tráe-lo sombreiro ó lado, pódelo poñer ó dreito, que che quero preguntar o mal que che teño feito.

A paxariña de Maruxa ándache nas túas cereixas.

Come, paxariña, come a ver delas que lle deixas.

Solteiriña, non te cases, aproveita a boa vida, que eu sei dalgunha casada que está ben arrepentida.

Eu ben cho dixen, rapaza, eu ben te desengañei, díxenche que era casado, agora que che farei?

unha vella dixo a outra polo péxego da porta: -Ti arregla a túa vida que a miña non che importa.

Saca o cigarro, fumista, se tes tabaco fai dous.

Fumas ti, fumo eu e fumaremos os dous.

Crochete que estás na crocheta quen te desacrochetou?

Xa o que te desacrochetou crochetiña, xa te desacrochetará

Pepa ten boas pernas que llas vin no corredor.

Non vin pernas coma elas na filla dun labrador.

Dille á túa nai, rapaza, agora que non te quero, que te colgue no fumeiro onde ten o unto vello.

Debaixo da oliveira nin chove nin cae erballo.

Rapaza, se has de ser miña non me deas máis traballo.

Déixame segar a herba, déixama poñer no feixe, déixame deixa-lo mundo antes co mundo me deixe.

Non busques moza na feira, nin tampouco na romería, busca moza na casa ca roupa de cada día.

FONTE: Manuel, tío de Carmen (n. 1917)

Miña nai por me casar ofreceume canto tiña.

Agora que me casei pagoume cunha galiña.

Pasei pola aldea abaixo, arrimada a un pao de toxo e quedaban as mociñas todas ca boca aberta que daba noxo.

Rapaza, ti eres o demo que me andas atentando.

Paso ríos, paso fontes, sempre te encontro lavando.

Miña nai ten unto vello no cocho que ha de matar, tamén ten verzas na horta das coles que ha de prantar.

Toca pandereta toca, que senón heite de esfundar, que me costaches os cartos e axúdamos a ganar.

Unha noite me colleron nunha fiada de lan.

Unha noite me colleron, outra non me collerán.

Quen che dixo a ti, laureiro, que servía pra culleres, si as mentiras son dos homes e as verdades das mulleres.

Nena que vendes as peras, cantas che mandaron dar?

Ai! pra ti, meu queridiño non mas mandaron contar.

Aparta laureiro verde, deixa clarea-la lúa, que estou no medio do monte e non vexo cousa ningunha.

Este pandeiro que toco Rabeas porque canto é de coiro de ovella, e porque río moito máis, aínda onte comeu verzas, teño que cantar e rir hoxe toca que arrabea. pra que rabés moito máis.

FONTE: Amparo, tía de Carmen (n. 1919)

FONTES de INFORMACIÓN. Idade en 1983.

Señora María, menciñeira de Curtis (probablemente 82 anos) O mal ollo.

Tía Casilda (80 anos) O mal da paletilla. Os sabañóns. Historia dunha familia.

Avó Manuel (78 anos) Sega da herba. Naviña do toxo. Ferramentas. Os mozos. O hórreo.

O cruceiro. As feiras.

Avoa Juana (75 anos) As mallas. A esfolla. As castañas. A matanza. A casa. A alimentación.

O Entroido.

Alejandro, zoqueiro do pobo (74 anos) Os zoqueiros. Bendición das leiras.

Tío Manuel (66 anos) Diversións. Poesías.

Tía Amparo (64 anos) Cancións.

Tía María (55 anos) A garda do trigo. O traballo do liño. As leitugas.

Pai Xesús (43 anos) Os traballos do campo. O liño. A pesca.

Nai Emilia (42 anos) O muíño. A moda. As vodas. Romerías.