RUSTHOF MEER DAN ZERKEN EN URNEN
Robin Bruinsma en Gerda Kalmann
RUSTHOF MEER DAN ZERKEN EN URNEN
Robin Bruinsma en Gerda Kalmann
Inhoud
Voorwoord
4
Door weer en wind tweemaal daags naar graf van moeder
8
Allerzielen 18 Ovenist ziet aan de as of overledene artrose had
20
As en urnen
32
Op de Soesterweg verdwijnen de graven onder een groen tapijt
34
Eemforsers 44 Vorig jaar was daar opeens een gekraagde roodstaart
46
Kerstavond 56 Bijbaan als drager heel wat beter dan vakken vullen 58 Rouwkoets 68 Grafdelvers kennen elke vierkante meter van het ‘park’ 70 Ruben en Ole
2
82
Valkenier bij eerste of laatste daglicht op pad
84
De Kinderhof heeft ook op grijze dagen kleur
92
Paparazzo 100 Remco Reiding geeft 189 Russische graven een gezicht 102 Hecht team
112
Duizenden grafstenen van vader en zoon Bus
114
Ismail Aykul
122
Freek Brandsen heeft het draaiboek voor zijn eigen uitvaart al klaar
124
Zerken die zich voegen naar de natuur zijn voor Leon Bok het mooist
132
Achterberg 142 Directeur Wilco Plaggenborg waakt over imago Rusthof 144 Colofon 152
3
Voorwoord
EEN KIJKJE ACHTER DE SCHERMEN
4
In december 2010 overleed mijn schoonmoeder. Aan de eettafel van mijn zwager bereidden wij haar uitvaart voor. Veel viel er niet te bespreken, want ma had in een ontroerende afscheidsbrief, te openen na haar dood, precies aangegeven hoe ze het wilde hebben. De regie zou in handen van het Leger des Heils komen te liggen. Zuster Nel was een toegewijd heilsoldate geweest. Een vriendelijke medewerkster van het uitvaartbedrijf had een iPad meegenomen. Er moest een kist worden uitgekozen en dan is zo’n digitale catalogus wel zo handig. Op de ochtend van het afscheid op Rusthof sneeuwde het. De kist, met ernaast de legervlag, stond in de aula. Op het deksel lag haar doekje. De samenkomst onder leiding van een broeder en zuster van de afdeling Amersfoort verliep volgens het vaste stramien van het Leger des Heils. Plechtig en vlekkeloos. ‘Bevorderd tot Heerlijkheid’, zo omschrijven ze in die kringen de dood. Een koortje zong, er werden mooie woorden gesproken en wij, de familie, hadden er vrede mee, want de laatste wens van ma werd eer aangedaan. Ik wist toen nog niet dat nabestaanden de invoering van de kist in de oven mogen bijwonen. Ik had geen flauwe notie van wat zich allemaal achter de schermen van een begraafplaats en crematorium afspeelt, maar mijn nieuwsgierigheid was gewekt. Daar zou ik best eens diep in willen duiken. Het idee voor een boek over Rusthof begon te rijpen. Wie zijn de mensen die ervoor zorgen dat alles in goede banen loopt? Wat drijft hen? De directeur van Rusthof reageerde enthousiast op mijn idee. Fotograaf Gerda Kalmann en ik konden in de zomer van 2012 aan de slag. Wij zouden ruim een jaar lang over Rusthof dwalen, mochten overal bij zijn, hadden tientallen boeiende ontmoetingen met medewerkers en bezoekers, aten boterhammen met het personeel in de schaftruimte, moesten lachen om de galgenhumor en raakten onder de indruk van de motivatie en inzet van het team van Rusthof. We woonden begrafenissen en crematies bij en hadden contact met nabestaanden die op grafbezoek kwamen. Gerda en ik sloten Rusthof in ons hart en hebben ervaren hoe belangrijk deze plek van bezinning en herinnering is. Rusthof, onderdeel van Crematorium en Begraafplaatsen Amersfoort van de gemeente Amersfoort, ligt op Leusdens grondgebied en werd op 1 januari 1932 in gebruik genomen. Het eerste graf was voor L. Eysink, de bekende fabrikant van automobielen, motoren en machines. De nieuwe begraafplaats was nodig, omdat de dodenakker aan de Soesterweg vol raakte. Stadsarchitect C. van der Tak
5
ontwierp het karakteristieke hoofdgebouw: een rechthoekige achttien meter hoge toren met bakstenen gevel en aan weerskanten woon- en dienstruimten. Dit bouwwerk stond aan het einde van een lange loodrechte laan, waarvan helaas na de aanleg van de snelweg A28 slechts een klein deel overbleef. Bij de aanleg van de grafvelden werd nadrukkelijk rekening gehouden met de natuurlijke omgeving in deze hoek van het landgoed Den Treek. Kronkelende paadjes en glooiingen kenmerkten de landschappelijke uitstraling van Rusthof, dat in de decennia daarna mee zou groeien met de stad Amersfoort. Er was in 1961 een apart rooms-katholiek kerkhof, Maranatha, bij gekomen en bij opeenvolgende uitbreidingen werden stukken bos gekapt in plaats van ingepast. Daardoor kregen nieuwe grafvakken een meer geometrische uitstraling. Aan de oostzijde bleef een deel van het groen gespaard. Vanwege de grond足 waterstand was ophoging noodzakelijk. Er werd daarom ook een vijver gegraven, waar later de urnenmuren omheen kwamen te staan. Een ander pareltje dat Rusthof laat glanzen, is de Kinderhof. Verontruste inwoners van Amersfoort en Leusden bundelden begin jaren 90 met succes hun krachten om dreigende privatisering van Rusthof te voorkomen. De Vrienden van Rusthof, met inmiddels ruim 400 leden, zetten zich sindsdien, als serieuze gesprekspartner van de directie, in voor het behoud van het unieke karakter van de begraafplaats en de belangen van de nabestaanden. Dankzij de Vrienden kreeg Rusthof een busverbinding met het NS-station. In 2002 werd het crematorium van Rusthof in gebruik genomen. Met zijn slanke uitvoering en kleurstelling in wit vormt dat een prachtig contrast met het sobere en functionele hoofdgebouw. Rusthof behoort ongetwijfeld tot de fraaiste begraafplaatsen van Nederland. Rusthof is ook een dynamisch bedrijf waar elke dag moet worden gepresteerd en waarin wordt ge誰nvesteerd voor een optimale dienstverlening. De nieuwste uitbreiding met plaats voor 2500 graven is klaar. Hiermee kan Rusthof tot in lengte van jaren vooruit. Binnen afzienbare tijd krijgt Rusthof ook een eigen opbaarruimte en rouwkamer en het voorplein wordt autoluw gemaakt en voorzien van een waterpartij. Rusthof is springlevend, klaar voor de toekomst.
Robin Bruinsma
6
Het oude hoofdgebouw van Rusthof, ontworpen door stadsarchitect C. van der Tak, met op de voorgrond het beeld Der Feldzug van Armando.
7
OVENIST ZIET AAN DE AS OF OVERLEDENE ARTROSE HAD
20
Het is volkomen logisch dat Hans Veerman als hij de oven van het crematorium bedient, zijn gevoelens uitschakelt. Het mag dan oneerbiedig klinken, maar het verbranden van stoffelijke overschotten is een industrieel proces, met precisie en routine uitgevoerd, en voor een deel com putergestuurd en geautomatiseerd.
Anders wordt het wanneer Hans ‘auladienst’ draait. Dan laat hij zijn blik over de rouwenden gaan en voelt met hen mee. Als zijn werkdag erop zit, is zijn hoofd leeg. Hij kan het leed waarmee hij dagelijks wordt geconfronteerd niet op zijn schouders nemen. De 43-jarige Hans Veerman wisselt de ovendiensten af met zijn collega’s. Staat hij niet bij het vuur, dan treedt hij op als voorloper, de ambtenaar die de begrafenisdocumenten in ontvangst neemt en voor de stoet rouwenden uit loopt. Deze dag bedient hij de oven en andere machines. Hans, een serieuze vent toegewijd aan zijn werk, legt geduldig uit hoe alles in zijn werk gaat. Tussendoor vertelt hij over zijn jeugd in Utrecht, in Wijk C, waar zijn moeder nog steeds een café bezit. Hijzelf maakte de overstap van de uitgaans- naar de uitvaartwereld door in dienst te treden bij begraafplaats en crematorium Den en Rust in Bilthoven, en daarna bij Rusthof.
21
1100 graden Het is niet eens overdreven warm in de ovenruimte, ook al zal de temperatuur in de gasgestookte verbrander geleidelijk oplopen van 750 naar 1100 graden Celsius. De afzuiginstallatie draait op volle toeren, over een uurtje wordt de eerste van in totaal acht kisten afgeleverd. Een normaal daggemiddelde. Hans verwerkt eerst de overblijfselen van de crematies van de vorige dag. Wat overblijft na een verbranding, botresten en onbrandbare stoffen, schraapt hij bij elkaar om in een ascremulator, een soort centrifuge, te stoppen. Hij vist er wel eerst met een magneet metalen stukjes uit. Spijkers en schroeven (van de kist), maar ook gebitplaatjes, kunstknieën en -heupen, alles dat bestand is tegen de enorme hitte wordt verwijderd, edelmetalen (denk aan gouden tanden, horloges en sieraden) en ander kostbaar materiaal worden geselecteerd en schoongemaakt om uiteindelijk in een gespecialiseerd bedrijf te worden verwerkt. De opbrengsten zijn voor goede doelen. Door de bank genomen resteert er van wat eens een mens is geweest tussen de twee en drie en een halve kilo as. Hans beschikt over een weegschaal. „Ik zie het meteen wanneer iemand artrose heeft gehad, de ontkalkte botten wegen veel minder. En die kopergroene vlekjes? Dat was een persoon die een chemokuur heeft ondergaan.” Een enkele keer moet Hans de as over twee bussen verdelen. „Je raadt het al, dat waren zwaarlijvige en forse mensen met een stevige bot structuur. Onze oven is ingericht op extra grote kisten.”
Low budget Om half 12 deze ochtend arriveert de eerste kist. Uit Hoorn nota bene. De lijkauto rijdt stapvoets om de aula heen tot vlak bij de ingang van het ovencomplex. De kist wordt op een baar gezet en binnen ‘geparkeerd’. De aanhang van de overledene ontbreekt, een Hoornse uitvaartbegeleidster overlegt met Hans, de gegevens worden gecontroleerd en Hans legt een vuurvast steentje met een nummer op het deksel. Het betreft een low budget crematie. In Hoorn staat ook een crematorium. „Toch laten wij het op Rusthof doen. De tarieven zijn veel gunstiger. Ook als je er de ritkosten bij optelt, is het nog altijd goedkoper. Mijn collega komt zo meteen met nog een kist, hij stond vast in de file.” Tegelijkertijd is in de aula een afscheidsdienst gaande. De familie zal aanstonds een laatste groet brengen op het binnenplein. Hans houdt het strakke schema bij de hand, dit is een kwestie van zorgvuldig plannen. Het ene gezelschap mag het
22
andere niet in de weg zitten. Op de tweede kist uit Hoorn liggen een krans en een paar babysokjes. Wat blijkt? De overleden man had één kleinkind. De familie hield de avond ervoor een condoleance en heeft geen behoefte aan een bijeenkomst op Rusthof. De man zal in stilte worden gecremeerd. Dat gaat zo: Hans schuift de kist op een band en vervolgens een stukje naar voren, met het hoofdeinde aan de voorkant. De ovendeuren gaan open en de kist glijdt de oven in. Onmiddellijk beginnen vlammen om zich heen te vreten. De deuren sluiten na luttele seconden.
Compartimenten De oven, een steriel ogend hightech gevaarte, bestaat uit drie compartimenten, dus er kunnen uiteindelijk drie crematies per cyclus plaatsvinden. Het is nabestaanden toegestaan om als allerlaatste eerbetoon nog even de ovenruimte te betreden, al wordt van die mogelijkheid niet al te vaak gebruikgemaakt. In deze gevallen blijft de oven gesloten totdat de gasten zijn vertrokken. Nadat Hans ook nog een asbus van iemand die op Westgaarde in Amsterdam is gecremeerd in ontvangst heeft genomen (‘kennelijk wilde hij of zij op Rusthof worden verstrooid’), keert hij de oven de rug toe om een net pak aan te trekken. „Ik neem een begrafenis op Maranatha over van een zieke collega.” In kostuum zal Hans toch nog een kist invoeren voordat hij de Dodeweg oversteekt om op het rooms-katholieke deel van Rusthof een begrafenis te begeleiden. Daarna gaat hij weer terug naar de oven om zijn klus daar af te maken. Om half 7 zit zijn werkdag erop. De oven zal de hele avond en nacht blijven branden: je ruikt er niets van. De ovenist van de volgende dag verwerkt ‘s ochtends die crematies om daarna weer nieuwe kisten in te voeren. Dat is op Rusthof de dagelijkse gang van zaken.
Meer crematies dan begrafenissen In 1988 telde ons land 32 crematoria, inmiddels is het een kwestie van tijd voor dat het tachtigste wordt geopend. Het aantal crematies in ons land overtreft de laatste jaren de begrafenissen. In 1990 overleden 128.790 Nederlanders, van wie er 57.130 (ruim 44 procent) werden gecremeerd. Eind 2012 bedroeg het aantal crematies 83.379: bijna 60 procent op een aantal doden van 140.709.
23
De kist schuift op een band de oven in, het hoofdeinde is naar voren gericht.
24
Vlak voor het einde van de crematie wordt het vuur nog even opgepookt om de vlammen hun werk te laten doen.
25
26
Dit blijft er over van een stoffelijk overschot.
27
Met een magneet worden alle onbrandbare stukjes eruit gevist.
28
De edelmetalen worden geselecteerd, daarna schoongemaakt en door een gespecialiseerd bedrijf verwerkt. De opbrengst gaat naar goede doelen.
29
De botresten zijn vermalen, de as zit in een technische urn.
30
De ‘bibliotheek’ van het crematorium: technische urnen keurig op een rijtje in afwachting van wat de nabe staanden met de as willen doen.
31
As en urnen
Ook voor as en urnen is er plaats op Rusthof. Nabestaanden hoeven niet meteen na de crematie te beslissen wat er met de as gebeurt. Wie uiteindelijk kiest voor verstrooiing op Rusthof kan op verschillende strooivelden terecht. Het is ook mogelijk om de asbus op Rusthof achter te laten. Dat kan in de met heide en gras bedekte urnenheuvel, waar de gehuurde plek alleen mag worden gemarkeerd met een ongepolijste zwerfkei. In de urnentuin, beplant met heesters en vaste planten, gaan de sierurnen op in het groen. Aan weerskanten van de vijver staan twee met bakstenen gemetselde urnenmuren, elk voorzien van 200 nissen voor ĂŠĂŠn of twee urnen. Een nis kan worden afgesloten met een plaat van 32
glas of graniet. Wie erlangs loopt en de namen leest, zal onder meer stuiten op die van Math Meester, de bekende Amersfoortse festivalorganisator die in juli 2009 op 74-jarige leeftijd kwam te overlijden. En dan is er nog het columbarium naast het crematorium. In de nissen in deze overdekte ruimte mogen niet alleen urnen, maar ook tastbare herinneringen aan de overledenen worden geplaatst. In het oude hoofdgebouw van Rusthof is een urnenwinkel gevestigd.
33