DE DR GERS VAN FLIEGERHORST DEELEN
Mads Leuverink
— 2 Juli 2025
DE DR GERS VAN FLIEGERHORST DEELEN
INHOUD
Hoe het begon
Overal werd in 1995 de 50-jarige bevrijding herdacht en wij (mijn ouders) vonden dat een mooi moment — ook voor onze geschiedenis — om naar Normandië te gaan. Ik werd zo op jonge leeftijd al geïnspireerd door — de overblijfselen van — de Tweede Wereldoorlog. Een onderwerp waar ik altijd veel interesse voor heb gehad; daarom ook deze keuze als hoofdonderwerp van mijn afstudeerproject.
Dit ben ik!
DE TWEEDE WERELDOORLOG
Ik woon nu al zo’n tien jaar in Arnhem. De stad heeft het zwaar te verduren gehad van de Tweede Wereldoorlog. Het centrum is gebombardeerd en de Slag Bij Arnhem vond
plaats. Van jongs af aan heb ik grote interesse voor deze geschiedenis. Ik ging graag op ontdekkingstocht langs de beladen gebieden en las vele boeken over deze oorlog.
Arnhem
Fliegerhorst Deelen
Wat niet zo bekend is Fliegerhorst Deelen. In 2016 liep ik stage bij Buro Harro. De locatie van het landschapsarchitectenbureau is op Kamp Koningsweg Noord wat onderdeel was van de Duitse vliegbasis. Ik heb Fliegerhorst Deelen toen ontdekt en er veel rondgewandeld omdat ik het zo geheimzinnig en mysterieus vond. Dat vind ik nog steeds: je loopt er rond en weet niet wat het allemaal is. Het blijken allemaal bunkers en hangars, gecamoufleerd als boerderijen, te zijn. Sporen van de grootste vliegbasis door Nazi-Duitsland gedurende de oorlog, buiten Duitsland, gebouwd. De aanleg van de vliegbasis heeft op meerdere vlakken veel impact gehad op het landschap. Het gebied is namelijk erg veranderd door de jaren heen en nu is het erg versnipperd; gedeeltes zijn verboden, privaat of publiek gebied, terwijl het vroeger één groot gebied was.
Het vliegbasis-systeem
Het gebied van Fliegerhorst
Deelen heeft verschillende eigenaren, namelijk Defensie, Park de Hoge Veluwe, Gemeente Arnhem en het Veteranenlandgoed Vrijland.
Gelukkig zijn er ook openbare
gebieden waar nog gedeeltes van het vliegbasis-systeem Fliegerhorst Deelen uit de periode 1940-1944 te zien zijn. Deze wil ik herstellen en ik wil aan de hand van dit systeem het verhaal vertellen.
PARK DE HOGE VELUWE
Een blijvende herinnering
Fliegerhorst Deelen is een belangrijk onderdeel van de oorlog in en rondom Arnhem en — zoals gezegd — onbekend bij veel mensen. Mijn ideaalbeeld voor het gebied is het openbaar te maken, zodat mensen deze plek met zijn geschiedenis kunnen ontdekken en dat de plek behouden blijft. Omdat er steeds minder mensen overblijven die de Tweede Wereldoorlog hebben
meegemaakt en de oorlog steeds meer terug in de tijd gaat, wil ik van deze plek een blijvende herinnering maken, zodat het gebied in de toekomst overeind blijft én dat de Tweede Wereldoorlog ook op deze plek een herinnering wordt. Mijn doel als landschapsarchitect is niet alleen het verhaal te vertellen door middel van mijn ontwerpingrepen, maar ook de natuur binnen het gebied te versterken.
LIGGING VAN FLIEGERHORST DEELEN
Amsterdam
Arnhem Fliegerhorst Deelen
Arnhem Fliegerhorst Deelen
Amsterdam
Fliegerhorst Deelen ligt ten Noorden van Arnhem en rechts naast Het Park de Hoge Veluwe. De vorm op deze kaart zijn de oorspronkelijke contouren van het gebied gedurende de Twee Wereldoorlog; deze vorm is ook mijn projectgebied. Arnhem ligt tegen een stuwwal aan. →
Park de Hoge Veluwe
Nederrijn
Gebied van Fliegerhorst
Deelen
Arnhem
Noordzee kwam droog te liggen, omdat de grote ijsmassa het water uit de Noordzee wegtrok.
→ Dit komt door de voorlaatste ijstijd het Saalien, 238.000 tot 126.000 jaar geleden. Landijs vanuit Scandinavië kwam tot in het midden van Nederland te liggen, waar Fliegerhorst Deelen ook te vinden is. Door de grote druk van het landijs op de ondergrond zijn de verschillende stuwwallen ontstaan.
Fase 1.
Fase 2.
Fase 3.
Fase 4.
Vorming van een stuwwal door landijs
1. Landijs
2. Stuwwal
3. Gestuwde lagen aarde
4. Spoelzandwaaier
5. Keileen met zwerfkeien
6. Laag smeltwater waarop ijs glijdt
Markermeer
Utrechtse
Heuvelrug
Het landijs bereikte een hoogte van ongeveer 280 meter en door de grote druk van het ijs op de ondergrond zijn de volgende heuvels/stuwwallen ontstaan.
Fliegerhorst
Deelen
Veluwe
Berg en Dal
Sallandse Heuvelrug
Montferland
Twentse Heuvelrug
Duitsland
Als je inzoomt ziet dat er bij Fliegerhorst zo uit; net als Arnhem ligt de vliegbasis tegen een stuwwal aan.
Nederrijn + 100 + 30 + 15 + 45 + 60 + 75
Arnhem
In de doorsnede is te zien dat het grootste gedeelte vrij vlak is. Hier ligt dan ook de landingsbaan op zo’n 44 meter boven NAP. In het laagste gedeelte, in het droogdal, lag een route van de vliegbasis.
Op het hoogste punt, op de stuwwal, lagen de belangrijkste gebouwen van de luchtleiding en de brandweer met daardoor een goed zicht op de landingsbaan. Deze plek kreeg de naam Kop van Deelen.
100 m
80 m
60 m
40 m
20 m
32 m
Droogdal
Projectgebied
Stuwwal
Op de geomorfologiekaart is goed te zien welke invloed de ijstijd heeft gehad op het landschap. Verschillende droogdalen en stuwwallen zijn er ontstaan.
Stuwwal
Stuwwalglooing
Smeltwaterwaaier
Droogdal
Landduin
Daluitspoelingswaaier
Nederrijn
Arnhem
Op de bodemkaart zijn veel podzol-, enkeerd-, en duinvaaggronden te vinden, allemaal verschillende bodemtypes met eigen kenmerken. Hier groeien goed heide-, bos- en zandlandschappen op wat goed zichtbaar is in het huidige landschap.
(Haar)podzolgronden
(Holt)podzolgronden
Duinvaaggronden
Hoge zwarte enkeerdgronden
Veldpodzolgronden
Nederrijn
Arnhem
TIJDLIJN VAN FLIEGERHORST DEELEN 1914 — NU
Het landschap van mijn projectgebied is vanaf 1914 tot nu veel veranderd. Het landschap bestond uit veel open heidevlaktes en weinig bos en bebouwing.
Woeste grond (heide)
Zand Bos
Projectgebied
Hoofdwegen
Overige wegen
Gebouwen
In 1914 was er al een vliegveld dat niet groter dan 14 ha was. Het betrof een grensbewakingsvliegveld voor de Eerste Wereldoorlog en bestond uit een enkele hangar met een vliegtuig dat de oostgrens moest bewaken.
Het landschap veranderde. Er kwam meer bos, infrastructuur, bebouwing en cultivatie. Sporen van de mens zijn beter zichtbaar geworden.
Zand
Woeste grond (heide)
Cultuurgrond
Erf
Bos
Projectgebied
Hoofdwegen
Overige wegen
Gebouwen
1n 1940 namen de nazi’s de vliegbasis over en bouwden ze hier het grootste nazivliegveld buiten Duitsland; wel 3456 ha groot — om zichzelf te verdedigen tegen de geallieerden en met het plan Engeland aan te vallen. Op het hoogtepunt waren er 900 grote en kleine objecten met 3000 militairen. Zo bestond Fliegerhorst Deelen uit verschillende onderdelen die voor het hele vliegbasissysteem moesten zorgen; ik zet ze hier op een rij.
3456 ha
Deze 12 meter brede asfaltbaan van 9 km was een wegennet waarover de vliegtuigen zich konden verplaatsen naar verschillende locaties van het vliegbasissysteem. Naast de grote rolbaan was er ook een kleine rolbaan met halfverharding.
1. Rolbaan
1944 / 1. ROLBAAN
2. Landingsbaan
Deze bestond uit drie banen van zo’n 100 meter breed in een bijzondere A-vorm, zodat er vanuit elke windrichting gevlogen en geland konden worden. Deze landingsbaan lag in het midden van het gebied waardoor het de meest centrale en belangrijkste plek van Fliegerhorst Deelen werd.
3. Vliegtuigopstelplaatsen
Daar waren verschillende varianten van; vliegtuigen die stonden open, zonder enige beschutting, achter een aarden wal of in een hangar in het open veld, verder in de bosrand in een hangar of in speciaal verwarmde hangars verspreid over het gebied. Behalve dat deze hangars opstelplekken waren voor vliegtuigen, werden ze ook gebruikt om vliegtuigen te repareren.
4. Inschietheuvel
Er waren meer plekken voor technische bezigheden, zoals de inschietheuvel van 100 meter lang om de machinegeweren te testen.
5. Kompas-kalibratieschijf
Dit was een grootkompas met een diameter van 30 meter waarmee de kompassen in de vliegtuigen gekalibreerd of gelijk gezet konden worden.
6. Het Bommenlijntje
Dit was een belangrijke route van Fliegerhorst Deelen. Het was een spooraansluiting van station Wolfheze naar de vliegbasis. De naam zegt het al; de trein vervoerde bommen voor de vliegtuigen — maar werd ook gebruikt voor de aanvoer van materialen voor de bouw van Fliegerhorst Deelen. Deze lijn kende meerdere stops bij verschillende plekken en was zo’n 14 km lang.
7. Bommenopslag
Eén van deze stops was de bommenopslag met een oppervlakte van 63.360 m2 waar de bommen werden opgeslagen maar ook het materiaal voor de bouw van de vliegbasis. De plek bestond uit verschillende gebouwen waardoor het lijkt op een klein woongebied.
8. Diogenes
Een andere stop was Diogenes, de grootste Tweede Wereldoorlogbunker van Nederland met een inhoud van wel 63.360 m3 met muren van 3 tot 4 meter dik beton. Deze bunker was zo gebouwd dat hij niet kon worden opgeblazen en was daarom erg belangrijk. De bunker werd namelijk gebruikt als commandocentrum van de Luftwaffe; de Duitse luchtmacht.
Diogenes van binnenuit
Binnen de bunker was op een grote landkaart een deel van Europa te zien. Diogenes hoorde van commandoposten aan de kust dat er vliegtuigen van de Geallieerden richting Duitsland vlogen;
gaf dit weer door aan het hoofdkwartier in Berlijn en zo kon er op tijd een tegenaanval uitgevoerd worden. De bunker was op deze manier onderdeel van het verdedigingssysteem.
9. Woongebieden
Al die militairen moesten ook ergens wonen en daarom werden er verspreid over de gehele vliegbasis woongebieden gebouwd. Deze gebouwen, de meeste waren barakken en bunkers, werden gebouwd in de Heimatschutzarchitektur, wat wil zeggen dat de gebouwen werden vermomd als boerderijen of, complete gebouwcomplexen, als brinkdorpjes; ze werden zo gecamoufleerd door de omgeving. Daardoor viel deze vliegbasis niet meteen op in het landschap.
Terug naar de hoogtekaart: hier kun je goed zien dat het grootste gedeelte van de vliegbasis op hetzelfde niveau ligt, met in een droogdal een deel van het Bommenlijntje. Het landschap werd zo dus goed gebruikt om deze lijn te camoufleren. Op de hoogste punten stonden gebouwen met een belangrijke functie en een goed zicht op de landingsbaan.
+ 37m
Lage plek (droogdal) (Het Bommenlijntje)
+ 80 m
Tegen de wal (Vliegtuigopstelplaatsen)
Hoge plek (stuwwal) (Kop van Deelen)
Bommenlijntje
Projectgebied
Kop van Deelen (woongebied)
Op de topografische kaart kun je zien dat er al veel grond was gecultiveerd voor akkerbouw aangezien de vliegbasis zelfvoorzienend moest zijn. Ook is goed zichtbaar dat de meeste plekken, zoals de vliegtuigopstelplaatsen en de woongebieden van de vliegbasis, verstopt waren tussen het groen; om maar niet op te vallen.
Nadat de nazi’s het gebied in 1944, nadat de vliegbasis zwaar was gebombardeerd, verlaten hadden, kon het open blijven als hulpvliegveld en als opslagplaats van de Geallieerden.
In het groen (Vliegtuigopstelplaatsen
Gecultiveerd land (Akkerbouw)
In het groen (Woongebieden)
Het projectgebied is veranderd. Niet alleen de vliegbasis veranderde, ook de omgeving. Er kwamen meer mensen rondom en in het gebied wonen en er werd nog meer gecultiveerd waardoor er minder heide was. Verder werden er meer wegenaangelegd en kwam de A12 erbij. Ook versnipperde het gebied doordat het verschillende eigenaren kreeg.
Zand
Woeste grond (heide)
Cultuurgrond
Erf
Bos
Projectgebied
Hoofdwegen
Overige wegen
Gebouwen
Zo ging de Koninklijke Luchtmacht gebruik maken van delen van de vliegbasis, eerst vanwege de Koude Oorlog en later als oefengebied.
De landingsbaan veranderde van vorm; er werd nog maar één van de drie landingsbanen gebruikt en deze werd verlengd. Later werd de baan niet meer gebruikt voor vliegtuigen maar voor helikopters. Ook kwam er een verkeerstoren. Van deze plek kan ik zelf geen foto’s maken omdat het gebied ontoegankelijk is, daarom zijn de afbeeldingen afkomstig van Internet.
Er zijn ook veel openbare gebieden waar mensen nu ook wonen zoals Buitenplaats Koningsweg, waar Buro Harro zijn studio heeft. Daar staan verschillende gebouwen uit de Tweede Wereldoorlog, barakken uit de Koude Oorlog en woningen van paar jaar geleden waardoor het een mooie mix is geworden van oude en nieuwe gebouwen.
Ook gemeente Arnhem bezit een groot stuk van de voormalige vliegbasis.
Veel onderdelen van de voormalige nazi-vliegbasis worden niet meer gebruikt in hun oorspronkelijke functie, maar ze zijn nog wel zichtbaar en te bezoeken zoals de rolbaan, vliegtuigopstelplaatsen in de bosrand, de hangars, kompas-kalibratieschijf en het Bommenlijntje.
PARK DE HOGE VELUWE
Park de Hoge Veluwe
Fliegerhorst Deelen ligt ten zuidoosten van Park De Hoge Veluwe. Dit park is dan ook een belangrijk onderdeel van het hele verhaal van mijn project. Het park is de laatste jaren erg veranderd.
Park De Hoge Veluwe was voor de Tweede Wereldoorlog een stuk groter dan nu, namelijk 6500 ha groot. Tijdens de oorlog werd er zo’n 600 ha in beslag genomen. Defensie heeft dit deel tot op heden niet teruggegeven terwijl dat destijds wel met de Duitsers was afgesproken.
De directeur van het park ziet het liefst dat het hele vliegveld als park kan worden ingericht; daarmee wordt de situatie van voor de Tweede Wereldoorlog hersteld.
Later werd er wel 436 ha teruggegeven, maar niet het oorspronkelijke gedeelte.
In het overzicht met de vier kaarten hierna zijn de veranderingen in Park De Hoge Veluwe in kaart gebracht, en kun je goed zien dat het in de toekomst een stuk groter wordt in plaats van kleiner. Dit wil ik graag veranderen zodat een nog groter stuk teruggegeven wordt aan het park. In dit stuk valt ook het vliegbasis-systeem en wordt voor een deel aan de wens van de parkdirecteur voldaan.
Op die manier wordt Park De Hoge Veluwe ruim gecompenseerd voor het deel wat de Duitsers en Defensie hebben gehad.
Park de Hoge Veluwe 6500 ha
Park de Hoge Veluwe voor de Tweede Wereldoorlog
436 ha teruggekregen
Park de Hoge Veluwe na de Tweede Wereldoorlog
Park de Hoge Veluwe ruim 600 ha verminderd
Fliegerhorst Deelen 3456 ha
Park de Hoge Veluwe tijdens de Tweede Wereldoorlog
394 ha extra gebied
Park de Hoge Veluwe in de toekomst
Openbaar gebied
Ik wil op die manier een deel van het voormalige Fliegerhorst Deelen openbaar maken. Het gebied met het vliegbasissysteem, dat ik eerder al noemde, vertellen voor mij het verhaal van Fliegerhorst Deelen. Je kunt dit nu niet bezoeken doordat het gebied versnipperd is met verschillende eigenaren met ieders hekwerken. Door het gebied openbaar te maken en verschillende veranderingen door te voeren, blijven plekken behouden en vormen zij een toevoeging op het park.
HET MASTERPLAN ›
Het laatste deel van het voormalige park De Hoge Veluwe wordt samen met een deel van het voormalige Fliegerhorst Deelen aan het park toegevoegd.
Het park wordt groter en krijgt er een cultuurerfgoedplek bij, waarbij de oude structuur de basis vormt voor het nieuwe gedeelte van het park. Binnen het nieuwe deel van Park De Hoge Veluwe worden de plekken van het vliegbasissysteem aangepakt.
Zand
Woeste grond (heide)
Cultuurgrond
Erf
Uitbreiding natuur
Bos
Park De Hoge Veluwe + Fliegerhorst Deelen
Hoofdwegen
Overige wegen
Gebouwen
Woongebieden
Veteranenlandgoed Vrijland Koninklijke
DE ONTWERPREGELS VAN DE 10 DR GERS
1. Het vliegbasis-systeem uit 1940 – 1944 herstellen en alles van na 1944 afbreken.
2. Herkenbaarheid creëren in vorm en hergebruikt materiaal.
3. Camouflage gebruiken als ontwerpmiddel.
4. Natuur gebruiken om de plek vorm te geven.
Dit allemaal om het verhaal van de vliegbasis-systeem Fliegerhorst Deelen tijdens de Tweede Wereldoorlog te beleven en zelf te ontdekken.
1. Het vliegbasis-systeem uit 1940 – 1944 herstellen en alles van na 1944 afbreken
Ik wil alles van na 1944 afbreken en dat betekent dat er veel verschillende soorten materialen, asfalt en beton beschikbaar komt. Waar is afgebroken wordt de natuur uitgebreid.
Huidige verharding
Asfalt = 382.000 m2
Beton = 212.000 m2
Totaal = 594.000 m2 (59 ha)
In de nieuwe situatie komen er nieuwe materialen zoals asfalt, beton en halfverharding bij. De eerste twee betreffen hergebruikt materiaal van het materiaal van wat na 1944 is afgebroken. Uiteindelijk komt er minder verharding bij en is meer ruimte voor groen.
Nieuwe verharding
Asfalt = 360.000 m2
Beton = 10.200 m2
Halfverharding = 84.000 m2
Totaal = 454.200 m2 (45 ha)
Uitbreiding natuur 139.800 m2 (14 ha)
Van beton naar natuur
2. Herkenbaarheid creëren in vorm en hergebruikt materiaal.
De nieuwe wegen, vliegtuigopstelplekken en overige structuren die na 1944 zijn gebouwd worden afgebroken en het materiaal hergebruikt. Op deze plek wordt de natuur uitgebreid. Hiermee leg ik link met wat er gebeurde na de oorlog. Toen werden er gebouwen van Fliegerhorst Deelen afgebroken en het materiaal werd hergebruikt om huizen in de omgeving weer op te bouwen.
3. Camouflage gebruiken als ontwerpmiddel.
De nazi’s gebruikten drie manieren om de vliegbasis te camoufleren: Heimatschutzarchitektur om gebouwen, bunkers en hangars te vermommen als boerderijen, zoals bij deze hangars in de vorm van een schuur met geschilderde ramen, dakpannen en pleisterwerk. Aan de binnenkant is nog Duitse tekst nog te zien.
Een andere manier was gebruikmaken van het landschap, om vliegtuigen te verstoppen in de bosrand of een route, zoals het Bommenlijntje, in een droogdal.
De derde manier was gebruik maken van de structuur van de akkers, zoals voren in de akkers in dezelfde richting te ploegen of leggen als bijvoorbeeld de landingsbaan.
3. Structuur akkers
2. Landschap
1. Heimatschutzarchitektur
De ramen werden geschilderd
DE 10 DR GERS VAN FLIEGERHORST DEELEN
Rolbaan
Verkeerstoren
Vliegtuigopstelplaatsen
Hangars
Inschietheuvel
Kompas Kalibratieschijf
Het Bommenlijntje
Bommenopslag
Diogenes
Dit zijn de 10 plekken van het vliegbasis-systeem.
Elke drager heeft zijn eigen verhaal en daardoor ook zijn eigen ontwerp gekregen.
1. Rolbaan
Deze weg van 9 km wordt één van de hoofdroutes binnen het gebied om bij de overige dragers of plekken te kunnen komen. Nu is de Rolbaan deels openbaar terwijl andere delen ervan zijn afgesloten.
De Rolbaan ligt er voor het grootste gedeelte in zijn originele vorm, alleen de breedtes verschillen van 7 tot 17 meter. Verder is het grootste gedeelte nog van asfalt, alleen het gedeelte van 7 meter breed is van zand. Dit komt omdat
dit deel nu nog op het Park De Hoge Veluwe ligt.
De originele 12-meterbreedte komt overal terug. De Rolbaan krijgt overal een laag hergebruikt asfalt.
Nieuwe rolbaan in de originele maat van 12 meter en hergebruikt asfalt
De functie verandert: het wordt het een wandel- en fietsroute zodat men zich goed door het gehele gebied kan voortbewegen. De breedte is zo voldoende voor wandelaars en fietsers wat in de doorsnede te zien is.
Voor de signing van de nieuwe
route heb ik gekeken naar hoe dit werd gedaan in de periode 1940–1944; toen werden er strepen gebruikt. Dat wil ik nu niet omdat de nieuwe rolbaan dan meer op een autoweg dan een recreatie-
route lijkt. Daarom heb ik gekeken naar de huidige landingsbaan. Hier werden pijlen gebruikt zodat de piloten wisten waar ze konden landen. Deze vorm ga ik nu gebruiken voor de Rolbaan.
1940 – 1944: Witte strepen als route naar de startbaan
Landingsbaan Deelen
De Rolbaan wordt één van de belangrijkste dragers van het gebied; een belangrijk route zoals in de periode 1940 – 1944. Door de baan weer in de originele maat en met hetzelfde materiaal te maken, wil ik laten zien wat de invloed van het vliegveld was op het landschap.
Behalve als wandel- en fietsroute kan de Rolbaan gebruikt worden voor evenementen zoals een hardloopwedstrijd; de Fliegerhorst Deelen Rolbaanloop van 9 km!
2. Landingsbaan
In het midden van het gebied ligt de Landingsbaan van wel 428.000 m2 groot. Nu is de Landingsbaan helemaal afgesloten en omringd door hekwerk.
De Landingsbaan ziet er nu anders uit dan in de periode van 1940 – 1944. Alleen de linkerbaan is nog in gebruik en deze is verlengd. De andere twee banen zijn na de Tweede Wereldoorlog verwijderd; er zijn hier en daar betonnen platen voor in de plaats gekomen. Ook zijn er om de landingsbaan heen verschillende wegen en vaste opstelplaatsen bijgekomen.
Hergebruik asfalt
Verharding na 1944 wordt verwijderd. Uitbreiding van natuur ((kruidenrijk) grasland).
Baangrasland
(Geplante) natuur na 1944 blijft zoveel mogelijk intact
Lijnen akkerbouw mee met de vorm van de landingsbaan.
De originele A-vorm en het gebruikte materiaal — hergebruikt asfalt — komt weer helemaal terug. Natuur die na 1944 is aangelegd of ontstaan blijft zoveel mogelijk intact. Daarnaast worden de akkers zo bewerkt dat de voren in dezelfde lijn richting liggen als de landingsbaan.
LANDINGSBAAN
In de toekomst is de structuur van 1944 niet meer te zien omdat die is opgegaan in de plaatselijke natuur.
LANDINGSBAAN TOEKOMST
In de oorlog was de baan wel zo’n 100 meter breed; te breed naar mijn smaak en te veel verharding. Daarom maak ik de baan 50 meter breed met hergebruikt asfalt; de overige 50 meter wordt overal (baan)grasland.
Deze zijn door het verschralings-beheer van
de afgelopen dertig jaar zeer waardevol geworden voor dier- en plantensoorten die van open, extensief beheerd grasland houden. Daarom worden deze uitgebreid.
Door de 50 meter anders te beheren komt er andere natuur zodat de plek opvalt binnen het landschap.
Op deze manier wordt de 100 meter toch overal in ere hersteld en kunnen de mensen ervaren hoe breed het vroeger wel niet was — nu een plek wordt waar veel mensen kunnen samenkomen, om te wandelen, fietsen, te spelen of te sporten. Ook is het luchtruim nu open boven het gebied en kan er overheen gevlogen worden wat eerder niet mogelijk was.
Wat nog meer? Een festival op Park De Hoge Veluwe. Dat kan nu niet want daar is geen ruimte voor. De Landingsbaan wordt zo de centrale plek van het nieuwe gebied. Het heeft zijn eigen karakter en vorm en valt op door zijn grootte en ruimtelijkheid, passend binnen dit landschap. Je voelt je heel klein en zo beleef je het beste de impact van deze grote ingreep op het gebied.
Dit is de enige drager van na 1944 die is gebleven. De toren is nog steeds in functie omdat de landingsbaan nog steeds in gebruik is.
Het is nu vooral een open verharde plek met de toren en zijn bijgebouwen.
De gebouwen en de verharding gaan allemaal weg en hiervoor in de plaats is er ruimte voor de natuur. Door deze natuur komt een wandelpad om de toren te bereiken; een uitkijktoren, iets wat voorheen niet kon omdat het altijd een gesloten gebied is geweest.
Verharding na 1944 wordt verwijderd. Uitbreiding van natuur (kruidenrijk) grasland).
Nieuw pad (halfverharding) om de verkeerstoren te bereiken
Verkeerstoren (ca. 24 meter hoog) gebouwd in een ander tijdperk (na 1944)
VERKEERSTOREN STRAKS
De toren geeft met een hoogte van 18 meter een mooi uitzicht op de vliegbasis.
Wat ik wel wil doen is er een andere toren neerzetten die qua vorm en uitstraling past binnen het gebied. Daarom gaat het Park De Hoge Veluwe op zoek naar een architect.
Er bestaan al vele uitkijktorens, zo ook eentje op Fliegerhorst Twente wat ook door de Duitsers is gebouwd gedurende de oorlog en waar nu ook een park met een uitkijktoren ligt. De Pompentoren in Eernegem is een toren van het voormalige pompgebouw en daar hebben ze de bestaande bovenkant losgekoppeld om het hoger weer op te bouwen. Hier is dus een deel van de toren hergebruikt en dat past weer in het gebruik van hergebruikte materialen in dit project.
VERKEERSTOREN TOEKOMST / NIEUWE
Uitkijktoren (Enschede)
Tuurtoren (Zeewolde)
Pompentoren (Eernegem)
4. Vliegtuigopstelplaatsen in het open veld en de bosrand
Langs de rolbaan stonden 84 vliegtuigen opgesteld in het open veld en in de bosrand. In het open veld zijn deze plekken nu helemaal verdwenen. Deze wil ik terugbrengen, net als in de bosrand.
In het open veld (Plekken verdwenen)
In het open veld (Straks een aarden wal met bomenrand)
In de bosrand (Straks weer een plek verstopt tussen de bomen waarvan de meeste plekken bewaard zijn gebleven)
Er waren 36 opstelplekken in het open veld waar de vliegtuigen stonden.
Van de oude vliegtuigopstelplaatsen waarvan nu niks meer is te zien. Daar zijn na 1944 wel nieuwe plekken voor in de plaats gekomen die een stuk groter zijn en aan de rolbaan liggen.
Groene
Deze worden samen met de andere structuren van na 1944 allemaal verwijderd. De ‘nieuwe’ opstelplekken worden omringd door een aarden wal met bomen, zoals ook als camouflage gedurende de periode 1940-1944. Nu vallen ze vanaf de grond op, omdat
er dan overal groene volumes staan binnen het open landschap. Dit moet de mensen uitnodigen om te komen kijken. Doordat ze allemaal op elkaar lijken, moet er een link worden gelegd tussen de in het gebied verspreide opstelplekken.
Rolbaan (hergebruikt asfalt)
Landingsbaan (hergebruikt asfalt)
verbinding opstelplaats door maaibeleid
Opstelplaatsen na 1944
Verharding na 1944 wordt verwijderd. Uitbreiding van natuur (kruidenrijk) grasland).
Opstelplaatsen 1940 – 1944 (Hergebruikt materiaal beton)
Aarden wal met bomen als nieuwe natuur
Wat ook helpt is dat de plekken nog steeds aan de rolbaan liggen met maaibeleid wat inhoudt dat het gras op verschillende hoogtes gemaaid wordt. Net als bij de landingsbaan, wordt op deze plek de natuur uitgebreid met kruidenrijk grasland, waarmee de natuur laag gehouden wordt zodat de openheid van het gebied goed voelbaar blijft.
In de doorsnede is de opstelplek goed te zien en ook hoe groot ze wel niet zijn. In het midden ligt een betonnen plaat waar een vliegtuig heeft gestaan.
Aan de rand komen bomen (eiken of beuken) die in het gebied voorkomen en een aarden wal, goed voor de biodiversiteit en een historische beleving.
Uitbreiding natuur met een aarden wal
Nieuwe bomen (eiken of beuken)
Verder waren er 48 opstelplekken in de bosrand. Deze plekken werden helemaal omringd door bomen en het vliegtuig viel niet op.
De meeste plekken zijn nu nog te bezoeken en je kunt de grootte goed ervaren. Sommige zijn dicht bij de rolbaan en andere zitten ver tussen de bomen verstopt, een mooie
plek om tot rust te komen en even alleen te zijn. Hoewel er op zo’n plek een hangar stond is dat te veel en is het ook jammer daar nu weer een hangar neer te zetten.
Wandelroute
Daarom komt er net als op de vliegtuigopstelplekken in het open veld een betonplaat van 12 x 9 meter te liggen. Ook hier wordt het genoemde maaibeleid ingezet. Deze maat is die van de oppervlakte van de hangars die in de bosrand stonden. Door dezelfde betonnen platen te gebruiken voor zowel het open veld als de bosrand worden ze met elkaar verbonden.
Rolbaan (hergebruikt asfalt)
Opstelplaats vliegtuig (hergebruikt materiaal beton)
Groene verbinding opstelplaats door maaibeleid
In de doorsnede is goed te zien dat er bijna niks wordt veranderd aan de huidige plekken, alleen de betonplaat wordt toegevoegd —
meer is niet nodig omdat wat er straks ligt sterk genoeg is om het verhaal van deze plek te vertellen.
1400 m2
108 m2 (36 stuks)
108 m2 (48 stuks)
Natuurplekken
Voor deze plekken heb ik ook één van ontwerpregels toegepast die ik al eerder noemde: de voetplaten van 12 bij 9 meter komen uit de betonnen vliegtuigopstelplek van na 1944; hergebruik.
De totale oppervlakte van de nieuwe voetplaten is 9.072 m2. Om aan deze oppervlakte beton te komen zijn slechts 7 van de huidige 18 betonnen opstelplaatsen (1400 m2) van na 1944 nodig.
5. Hangars
Er waren ook hangars die niet verstopt stonden in de bosrand, maar die onderdeel waren van een woonerf of alleen stonden op een kavel.
Deze zijn allemaal nog in het gebied te vinden. Dat is bijzonder, want deze zijn gespaard gebleven en niet afgebroken om huizen rondom Fliegerhorst Deelen weer op te bouwen.
LOODS
Twee van de drie zijn nu niet te bezoeken en daar wil ik verandering in brengen. Zo bevindt zich aan de zuidwestkant de verwarmde hangar van boerderij de Reinouthoeve; in afspraak met de bewoner is deze te
bezoeken. De bewoner is een boer die straks mee wil helpen om het park te beheren.
In het midden van de drie hangars ligt de Ritsaerthoeve wat vroeger een Locomotievenloods was en die na de oorlog
Rolbaan
De Reinouthoeve
is omgebouwd tot boerderij; ook op afspraak te bezoeken. Ook de bewoner van deze plek gaat straks helpen om het park te beheren.
De derde hangar hoorde vroeger bij de Ritsaerthoeve.
Deze hangar is nu al een expositieruimte van stichting De Hangar, dat blijft zo. Het wordt een paviljoen waar ook informatie is te vinden over het gebied en waar exposities worden gegeven die passen bij Fliegerhorst Deelen.
Locomotieven loods (Ritsaerthoeve)
De Hangar
De hangars laten goed de camouflagearchitectuur zien, ook wel de Heimatschutzarchitektur, en het zijn prachtige gebouwen die ik meer wil gaan uitlichten zodat ze straks alle drie openbaar zijn en je met je familie over de bestaande baan van klinkers een hangar kunt bezoeken.
De Inschietheuvel van 5.400 m2 groot is zo goed als verdwenen, er is niet veel meer van over hoe het vroeger was.
Het is nu een heuvel die helemaal door natuur bedekt is en waar vroeger een aarden wal lag waarop de machinegeweren getest werden.
Bestaande route blijft (zandweg)
De open plek met aarden wal wil ik herstellen en een functie geven. Het wordt een U-vormige locatie van ca. 100 meter lang — zo zag het vroeger ook ongeveer uit, zo bleek bij het onderzoek. Nu wordt het een verblijfsplek met aan de binnenkant schuin geplaatste hergebruikte betonplaten, die afkomstig zijn uit de vliegtuigopstelplekken van na 1944 die ik eerder noemde. Deze schuine wand kan als zit- en klimplek gebruikt worden. In deze betonplaten zitten nu gaten die herinneren aan de voormalige inschietheuvel en die gebruikt kunnen worden voor flora en fauna. Aan de buitenkant is een aarden wal met dezelfde functie als bij de vliegtuigopstelplekken in het open veld. Zo is er een ruimtelijke verbinding van twee dragers die allebei door vliegtuigen gebruikt werden.
De ‘schietwand’ wordt een plek voor flora en fauna (hergebruikt beton)
Aarden wal herstellen
Route (hergebruikt asfalt)
Zit- en klimplek
Schietplek van de vliegtuigen
In de doorsnede kun je goed zien dat het wandel- en fietspad dezelfde breedte heeft als de rolbaan. Dat komt doordat deze weg daar onderdeel van was. De rolbaan was het wegennet voor de vliegtuigen tijdens de periode
van 1940 – 1944. De Inschietheuvel wordt zo één van de grootste verblijfsplekken van Fliegerhorst Deelen waar men kan zitten, spelen en ontdekken, een plek die overgaat in het landschap.
Uitbreiding natuur met een aarden wal
Natuurplekken
500 m2
(nodig om hele plek op te bouwen)
1400 m2
Dit is één van de kleinste dragers van Fliegerhorst Deelen. Deze schijf van 900 m2 is nu ook te bezichtigen maar is niet verbonden met de Rolbaan terwijl dit in de periode 1940 – 1944 wel het geval was.
Momenteel staat er een hekwerk met aan de linkerkant de Koninklijke Luchtmacht en aan de andere kant Veteranenlandgoed Vrijland. Dit gaat straks veranderen.
Verharding na 1944 wordt verwijderd. Uitbreiding van natuur ((kruidenrijk) grasland).
Rolbaan hergebruikt asfalt
Verbinding schijf van hergebruikt asfalt
Nieuw hekwerk om de locatie heen
Beton en klinkers
Verblijfplaats met podium
Het hekwerk komt in het plan óm de Kompas Kalibratieschijf heen en wordt verbonden met de Rolbaan. Ook verandert de functie van de schijf: het wordt nu een ontmoetingsplek met zitrand en podium door de randen van klinkers op te hogen.
Ook is te zien dat de natuur zich heeft uitgebreid over het gedeelte dat na 1944 is verwijderd.
In de doorsnede is goed te zien dat de middelste cirkel nu een podium is waar lezingen en herdenkingen gehouden kunnen worden; daardoor krijgt ook deze plek een
andere functie en een eigen identiteit: een mooie, rustgevende, open plek met een bijzondere vorm en omringd door bomen.
Het Bommenlijntje
Een andere hoofdroute. Een deel van deze route, in totaal 14 km lang, ligt ook buiten het gebied.
De locatie van het Bommenlijntje is op sommige plekken nog wel te zien, maar het spoor vanaf station Wolfheze naar Fliegerhorst Deelen is helemaal verdwenen.
Ik wil deze route weer terugbrengen als een nieuw ‘spoor’ van halfverharding.
Nieuw ‘spoor’ van halfverharding
Gelders padvast
Huidige situatie plekken met dicht bos
Nieuwe situatie bos verwijderen voor plek spoor
Op sommige plekken is het oude spoor dichtgegroeid; deze begroeiing wordt weggehaald zodat de originele route helemaal kan terugkomen.
Bijzonder is dat je op verschillende plekken ook de aanpassingen kunt zien die de nazi’s hebben aangebracht in het landschap om het Bommenlijntje te kunnen aanleggen. De tunnel onder de A12 werd verhoogd, duikers en een dijk aangelegd, een hap uit de natuur genomen (treintje was niet sterk genoeg om een helling op te gaan) en de spoorbaan kwam langs de Locomotievenloods, waar de locomotief gerepareerd en gestald kon worden.
In de doorsnedes is zichtbaar hoe de route eruitzag; door een dal, over het dijkje en door de natuur, allemaal op dezelfde hoogte.
Over dit spoor kan straks gewandeld en gefietst worden. Daarom is het nieuwe ‘spoor’ 3 meter breed gemaakt.
Door het droogdal
Over de dijk
Uitbreiding natuur op de dijk
Door de natuur
Via het Bommenlijntje kun je ook bij andere dragers komen; Kompas Kalibratieschijf, Bommenopslag en Diogenes. Deze laatste twee worden later uitgelegd.
Stop bij bommenopslag
Start bij Station Wolfheze
Stop bij Diogenes
Stop bij Kompas Kalibratieschijf
Bijzonder aan het Bommenlijntje is dat op sommige plekken waar de route gelopen, die ruimte er nog is, maar dat mensen dat nu niet weten.
Door dit zichtbaar te maken en letterlijk een nieuw ‘spoor’ (twee metalen banden met halfverharding) aan te leggen, hoop ik dat de mensen deze mooie en bijzondere route gaan volgen. Je komt door verschillende landschappen en je komt langs plekken met veel historische waarde.
Kruispunten
1. Rolbaan en 8. Het Bommenlijntje
Wat ook bijzonder is aan de Rolbaan en het Bommenlijntje, de twee hoofdroutes van het gebied, is dat ze elkaar kruisen op drie plekken.
Op zo’n plek gaat het Bommenlijntje over de Rolbaan heen en komen ook twee materialen (hergebruikt asfalt en halfverharding) elkaar tegen. Op zo’n kruispunt kan het druk zijn omdat mensen elkaar tegenkomen; ze kunnen worden gezien als ontmoetingsplekken.
Deze plek, waar dus bommen werden opgeslagen, had een oppervlakte van 174.000 m2.
Er is nu bijna niks meer van te zien omdat het helemaal overwoekerd is. Alleen de paden en funderingen zijn nog voor een deel herkenbaar.
Oude structuur terugbrengen in halfverharding, zelfde materiaal als in 1940 – 1944
Bestaande hoofdroute van asfalt blijft
Ik wil de oorsprong van de plek zo veel mogelijk herstellen. In de periode 1940 – 1944 stonden er overal gebouwen en deze komen terug op dezelfde plek, maar nu als drie volumes (de hoeveelheid ruimte die een object inneemt) in verschillende
(Geplante) natuur na 1944 blijft!
Platte groene plekken, waar vroeger ook materiaal werd opgeslagen
Verschillende plekken met uitbreiding van de natuur
Zitplek om te rusten
hoogtes. Ook de paden worden hersteld en voorzien van halfverharding, net als toen de locatie nog in gebruik was. Nu komen er binnen de volumes geen bommen en bouwmateriaal te liggen maar wordt hier de natuur uitgebreid.
Gebouwen terug laten komen van hergebruikt beton
Kleine Rolbaan van halfverharding
Einde Bommenlijntje
Wandelpad blijft van halfverharding net als tijdens de periode van 1940 – 1944
Rondom de volumes wordt
vanaf nu wel aan beheer gedaan omdat anders de paden en volumes straks niet meer
te vinden zijn. Binnen de volumes, en op de aarden wal, laat ik de natuur wel z’n gang gaan, net als bij
Geen beheer
Bommenopslag plekken
Rondom plekken beheer en geen beheer binnen de muren (hergebruikt materiaal beton)
Geen beheer
Vliegtuigopstelplaats plekken
Rondom plekken beheer en geen beheer aan de aarden wal (bomen met natuur)
Beheer
Beheer
de vliegtuigopstelplaatsen in het open veld. Ook de ontwerpregel; ‘Herkenbaarheid vorm en materiaal door materiaal af te breken en te hergebruiken’, pas ik hier toe. Het materiaal betreft hergebruikt beton.
1400 m2
Natuurplekken
De totale oppervlakte van de nieuwe volumes is 1.220 m2. Om aan deze oppervlakte beton te komen is slechts 1 van de huidige 24 opstelplaatsen (1400 m2) van na 1944 nodig.
18 m2 (5 stuks)
54 m2 (5 stuks)
86 m2 (10 stuks)
In de doorsnede is goed te zien hoe de drie volumes er uitzien met de groene binnenruimtes. De drie volumes hebben allemaal een eigen vorm en hoogte; eentje heeft een gebouwvorm en is 4 m hoog, eentje is 1,5 m hoog (hier kun je als je lang genoeg
bent net overheen kijken) en de laatste vorm is 0,5 m hoogte. Dit is dan ook het zitelement van de plek. Door hun opvallende vormen gaan de volumes opvallen in de open ruimte, met hetzelfde idee als de vliegtuigopstelplaatsen in het open veld;
een opvallende vorm binnen het landschap waar je graag even een kijkje wilt nemen.
De drie volumes zijn aan elkaar verwant door hun materiaal en groene binnenruimte, maar door ze alle drie een andere vorm te geven,
wordt meer variatie gecreëerd binnen dit landschap wat nu helemaal groen is. Door de volumes terug te laten komen en sommige ook echt op een gebouw te laten lijken, hoop ik voor in ieder geval een deel te laten zien hoe het er vroeger was.
10. Diogenes
De laatste drager is de grootste Tweede Werereldoorlogbunker Diogenes met een inhoud van 68.448 m3 .
INHOUD
X 48 X 23 METER
In de doorsnede kun je goed zien hoe groot deze bunker van 4 meter dik beton is.
Muren van 3 tot 4 meter dik beton
Opslag Museum Arnhem en 1 keer jaar openbaar tijdens Nationale Monumentendag
Nu is het gebouw op zichzelf en wordt gebruikt als opslag voor Museum Arnhem. De bunker is één keer per jaar open, met Nationale Monumentendag.
Gebouw openbaar met binnen informatie over Diogenes en het gebied
Dit gaat veranderen en in de toekomst is het gebouw elke dag te bezoeken. Diogenes wordt straks de nieuwe entree van Park De Hoge Veluwe en een nieuw informatiecentrum met museum, waar je goed kunt zien hoe het er vroeger uitzag toen de Luftwaffe, de Duitse luchtmacht, er gebruik van maakte. De opzet van toen wordt weer helemaal opgebouwd zodat je kunt ervaren hoe het was.
Er komt ook een ander hekwerk en een ingang naar de bunker. De parkeerplaats die nu is bij de huidige ingang van het Park De Hoge Veluwe ligt, blijft in gebruik. Ook wordt het entreegebouw verplaatst, zodat men straks met de fiets via het Bommenlijntje het park ingaat of dat je eerst Diogenes gaat bezoeken en dan pas het park ingaat. Op beide plekken zijn fietsen verkrijgbaar.
Fietsen te huur
Openbaar gebouw met een informatiecentrum en museum
Nieuwe entree
Het Bommenlijntje
Dit zijn de tien dragers, ze vertellen het verhaal van het vliegbasis-systeem van Fliegerhorst Deelen.
2. Landingsbaan
5. Vliegtuighangar
9. Bommenopslag
1. Rolbaan
8. Het Bommenlijntje
4. Vliegtuigopstelplaatsen (bosrand)
4. Vliegtuigopstelplaatsen (open veld)
6. Inschietheuvel
7. Kompas kalibratieschijf
10. Diogenes
3. Verkeerstoren (na 1944)
Entrees
Voor het nieuwe gebied heb ik ook naar nog twee nieuwe entrees gekeken om het nieuwe deel van Park De Hoge Veluwe te bereiken.
Nieuwe entree Otterloseweg
Nieuwe entree Kop van Deelen
Gebouw huidige entree Park de Hoge Veluwe
Er komt een nieuwe entree bij de Otterlose weg; daar is nu nog een gesloten hekwerk van Park De Hoge Veluwe te vinden. Daar komt straks, op de route van het Bommenlijntje, een nieuwe entree met een zelfde entreegebouw als bij de huidige ingangen van het park.
Huidige entree Otterloseweg
Entree
gebouw bij Kop van Deelen
De andere nieuwe entree komt bij de Kop van Deelen. Daar is nu wel een poort, maar die is gesloten omdat dit gebied van de Koninklijke Luchtmacht is. In de toekomt gaat deze poort open en kun je het nieuwe gebied betreden. Aan de overkant staat een gebouw uit de periode 1940-1944. Dit wordt het nieuwe entreegebouw waar je een kaartje kunt kopen en informatie kunt krijgen over het gebied.
Huidige entree Kop van Deelen
Autoroute Fietsroute
Wandelroutes
Nieuwe aansluiting
Bestaande entrees
Nieuwe recreatie
Bestaande recreatie
Kröller-Müller Museum
Ingang Otterlo (Fietsverhuur)
Ingang Bommenlijntje (nieuw) (Fietsverhuur)
Jachthuis
Sint Hubertus
Ingang Hoenderloo (Fietsverhuur)
Bezoekerscentrum Museonder
Informatiecentrum Diogenes
Ingang Diogenes (nieuw) (Fietsverhuur)
Als je verder uitzoomt zie je nu het gehele Park De Hoge Veluwe. Zo heeft het park vele bezienswaardigheden zoals de natuur, het Kröller-Müller Museum, bezoekerscentrum Museonder, Jachthuis Sint Hubertus en straks Fliegerhorst Deelen. Deze nieuwe plek sluit goed aan op de bestaande routes en er zijn drie entrees en twee informatiecentra bij gekomen.
Ingang Kop van Deelen (nieuw) (Fietsverhuur)
Paviljoen De Hangar
PARK
Als nog verder uitzoomt zie je nogmaals hoe het park met het nieuwe geeldte ligt ten noorden van Arnhem. Dezelfde kaart in schaal waarmee ik begon, maar nu in de toekomstige situatie.
Nederrijn
Arnhem
VELUWE
1914 — TOEKOMST
Nog een keer terug in de tijd; een klein vliegveld in 1914, het grootste Nazi-vliegveld buiten Duitsland in 1944, de huidige situatie en straks de toekomst.
Ik begon met de oude foto waarop te zien is hoe mijn ouders ons meenamen naar een herinnering van de Tweede Wereldoorlog.
Dat hoop ik straks ook met mijn dochter te doen; haar meenemen naar Fliegerhorst Deelen en ook haar kennis te laten maken met
deze bijzondere geschiedenis. Een onderwerp waar ik, zoals herhaaldelijk gezegd, altijd veel interesse in heb gehad. Als je goed hebben opgelet, dan is dit niet de enige plek waar ik haar straks mee naar toe neem om de geschiedenis te laten zien.
Dankwoord
Mijn dank gaat uit naar mijn afstudeercommissie die mij ondersteunde met hun inzichten, geduld en vertrouwen. Dankjewel Hanneke Klijne, Lara Voerman en Kim Kool.
Mijn mentor Kim Kool wil ik nog even extra noemen: Jij erg bedankt voor de goede gesprekken en alle steun als het even niet soepel liep. Je positiviteit heeft me er vaak door heen gesleept.
Ook wil ik Dick Veerman bedanken. Hij zat niet in mijn commissie, maar ik heb wel met hem goede gesprekken gehad. Hij is ook de schrijver van het boek ‘Vliegveld Deelen, van last tot lust?’ dat ik vaak heb geraadpleegd.
Mijn moeder Trudy wil ik bedanken voor het nakijken van al mijn teksten voor dit project zodat alles klopt qua zinsbouw en grammaticaal in orde is. Ik ben vanaf kleins af aan geen held in schrijven van correct Nederlands; ik mis die knobbel nu eenmaal (en er is geen AI aan te pas gekomen). Je hebt me ook naast dit afstudeerproject
erg geholpen met de andere projecten die ik heb gedaan op de academie. Ook wil jou samen met mijn vader Henk bedanken voor het vertrouwen gedurende de opleiding: dat het goed ging komen.
Als laatste wil ik mijn vriendin Kim bedanken. Voor je kritische maar vooral grafische blik op al mijn projecten. Je weet het verhaal en het ontwerp altijd nét iets scherper en mooier te maken, zoals de vormgeving van dit boek. Eerlijk is eerlijk: zonder jouw steun en liefde had ik deze master nooit kunnen doen. In 2023 werd onze lieve dochter Loeka geboren en zo kwam er extra zorg (nodige vrije tijd) bij. Ondanks dat ons leven veelzijdiger werd heb ik wel kunnen doorgaan met de master. In de periodes dat ik meer tijd nodig had of het even minder ging was je er altijd voor mij, dat gaf me de nodige energie om de master af te ronden.
Daarnaast ook al mijn andere lieve familieleden en vrienden, dank jullie wel!
Bronnen
Boeken
Vliegveld Deelen, van last tot lust?
— Dick Veerman, 2004
Verborgen landschap vergezichten voor een landschapspark in wording – kunstenaars verkennen een vergeten vliegveld
— Andre Dekker, Hans Jungerius, 2017
Rapport Natuurwaarden op defensieterrein
De actuele staat van biodiversiteit en natuurbeheer en perspectief richting de toekomst
— Tom van Heusden, Anja van der Berg Marijn Filius, Robert Jan Jonkvorst en Theo Linders, Juni 2023
Films
Vliegveld Deelen, van last tot lust?
— Dick Veerman, 2020
Websites
Geschiedenis
https://www.geldersarchief.nl https://museumdeelen.nl https://mijngelderland.nl https://www.bunkerinfo.nl https://airbornearnhem.nl/
Landschap https://www.ahn.nl/ahn-viewer https://www.atlasleefomgeving.nl https://nl.wikipedia.org
Google Maps
Bestuderen huidige situatie en afbeelding landingsbaan Vliegveld Deelen
Google Earth
Bestuderen huidige situatie en ondergrond tekeningen
(Referentie)beelden
https://www.puurzeewolde. nl/tuurtoren
https://studio-blad.com/nl/ projects/pompentoren-uitkijktoren-nl/ https://uitkijktorens.nl/uitkijktorens/uitkijktoren-vliegbasis-twenthe/ https://www.visitzuidlimburg. nl/eten-drinken/detail/brasserie-wt-bij-de-wilhelminatoren/431803/
https://www.gelderlander. nl/ede/defensie-zorgt-voormeer-lawaai-bij-deelen
https://post65.nl/verkeerstoren-deelen/
Locatiebezoek Deelen
16 april 2022
8 maart 2024
22 maart 2024
12 april 2024
23 april 2024
3 mei 2025
29 juni 2025
Locatiebezoek Vliegveld Twente
24 augustus 2024
Intervieuw
Dick Veerman, 1 augustus 2024
Colofon
Tekst
Mads Leuverink
Ontwerp kaarten, visuals en doorsnedes
Mads Leuverink
Foto’s
Archief en Mads Leuverink
Tekstredactie
Trudy Leuverink
Grafisch Ontwerp
Kim Waterlander
Drukwerk
Drukkerij Dogan, Arnhem