KLOSkennis 02 tekenen

Beeldende expressie Tekenen

Deze informatie is samengesteld aan de hand van stencils, gebruikt op de Klos in Tilburg in de periode 1970-1975, waarin helaas geen bronnenboek(en) vermeld werden.

Mijn grote dank gaat uit naar mijn didactiek- en methodiekdocenten: Ank van den Berg, Petri Bloemkolk en Jos Bartels die ons op inspirerende wijze al deze kennis hebben bijgebracht.

april 2017, Erica Ritzema.

KLOSkennis: Beeldende expressie - Tekenen

2

04-2017lb

Beeldende expressie - Tekenen

De tekenontwikkeling, van krabbelaar naar kunstenaar

● Een peuter tekent nog vanuit de schouder, we noemen dat krabbelen, tot hij zijn resultaat gaat benoemen. Vanaf dat moment spreken we van tekenen omdat het kind tot de ontdekking is gekomen dat hij iets kan uitbeelden. ● Naast het gekrabbel gaat het kind kleine vormpjes tekenen, die vanuit de arm ontstaan, het zogenaamde doedelen. ● Vanuit deze kleine vormpjes gaat het kind grotere vormen tekenen, die het benoemt bijvoorbeeld 'poes', maar die voor ons nog niet als zodanig herkenbaar zijn. De krabbels worden steeds minder talrijk omdat de beweging steeds minder vanuit de schouder wordt gemaakt. Het kind maakt nog geen gebruik van een onder- of bovenkant van het blad papier, maar tekent over het hele vel en keert het vel ook om terwijl het rustig verder tekent. De voorstelling is duidelijk nog van ondergeschikt belang aan de beweging en de daaruit ontstane vormen. ● De koppoter-periode. De kleuter tekent nu een hoofd met voeten en deze vorm is ook voor ons herkenbaar.

KLOSkennis: Beeldende expressie - Tekenen

3

04-2017lb

Ko p p o t e r ( G re t a B )

â—? De koppoter wordt uitgebreid. Het kind tekent nu een romp, vaak nog zonder armen. Het kind tekent ook allerlei figuurtjes, die afgeleid zijn van de koppoter, zo is een koppoter met vier poten een koe en een met een driehoek op zijn hoofd (snavel) een vogel. â—? De koppoter wordt een figuurtje met ledematen, de kleding is vaak doorzichtig. Je ziet de benen van het poppetje door de broek omdat die in een later stadium over het basisfiguurtje is getekend en navels zijn daardoor zichtbaar door de trui. â—? Het kind hanteert de rand van het vel papier als grondlijn.

Deze fasen zijn niet aan leeftijden te koppelen, omdat ieder kind zich in een ander tempo ontwikkelt.

De volgorde van de ontwikkelingsgebieden staat wel ongeveer vast, maar de fasen lopen heel geleidelijk in elkaar over. Deze KLOSkennis: Beeldende expressie - Tekenen

4

04-2017lb

kennis heeft consequenties voor het tekenen in de werksituatie.

Wel kunnen we constateren dat meisjes sneller tot tekenen komen dan jongens. ● Een kind dat nog grote bewegingen maakt vanuit de schouder of de arm heeft behoefte aan een groot werkvlak en dus aan een groot formaat papier en grof materiaal zoals dikke potloden en wasco (die breken namelijk minder snel). ● Aangezien het kind ook de druk op het papier nog niet onder controle heeft, is het raadzaam op papier van een zwaardere kwaliteit te laten werken om te voorkomen dat het kind tijdens het tekenen door het papier heen gaat. ● Kinderen zijn in de beginfasen van het tekenen nog niet toe aan het uitvoeren van opdrachten aangezien ze nog niet resultaatgericht werken. ● Het heeft ook geen enkele zin om van deze kinderen te verlangen dat ze hun tekening gaan inkleuren. Vaak zie je door het kleuren de hele getekende afbeelding verloren gaan. Dat is geen opzet maar onmacht van het kind. Het kind gaat op in het kleuren en verliest daardoor de voorstelling uit het oog. Eeuwig zonde van zo'n prachtige tekening. Als je ziet dat het kind nog vanuit de schouder of de arm tekent moet je concluderen dat het nog niet in staat is om vlakken in te kleuren. ● Pas wanneer het kind gedetailleerder gaat tekenen, vanuit pols en hand, is het toe aan een kleiner formaat papier en aan de (voor ons) standaard dikte van potloden en kleurpotloden.

KLOSkennis: Beeldende expressie - Tekenen

5

04-2017lb

â—? De leerkracht dient daarom vooral goed te observeren en zich aan te passen aan datgene waar het kind op dat moment behoefte aan heeft. Forceren levert niets op, want je ontneemt het kind zijn tekenplezier en dat is nou precies wat we niet willen.

(Bo M )

KLOSkennis: Beeldende expressie - Tekenen

6

04-2017lb

Typische kenmerken van een kleutertekening kleutertekening Typische kenmerken waardoor een kleutertekening zich van die van het schoolkind onderscheidt.

Automatisme Een kleuter tekent niet wat hij weet, maar wat hij kan. Heeft het kind geleerd een boom of een zon te tekenen, dan herhaalt het dit onderwerp steeds opnieuw. Als het kind erg moe is of geen zin meer heeft, treedt dit verschijnsel ook op. Het kind blijft dan hangen in het herhalen van bepaalde vormen.

Au to m a ti sm e : h ie r z ie je d a t h e t ki n d h e e ft g e le e rd e e n s p in n e n we b te te ke n e n e n d it ste e d s o p n i e u w h e rh a a lt. (E r ic a R)

Neerlaten, het zogenaamde “omklappen�

Een kleuter tekent de bomen rondom de vijver in liggende positie, terwijl het wel weet hoe de werkelijkheid eruit ziet, maar die niet nog kan vertalen naar het papier.

KLOSkennis: Beeldende expressie - Tekenen

7

04-2017lb

Om k la p p e n : h ie r zie je d a t d e re n d ie re n vo o r d e sle e s ta a n , m a a r o m g e kla p t z ijn n a a r d e zi jka n t (E r ic a R)

De wet van de helling Een kleuter tekent een schoorsteen schuin op een dak en een boom schuin op een berg, zodat het lijkt of die eraf valt.

We t va n d e h e l lin g ( B ia n c a R ) KLOSkennis: Beeldende expressie - Tekenen

8

04-2017lb

De kristalperiode, transparantie van de voorwerpen Een kleuter tekent een doorzichtig huis zodat ook de meubels, die binnen staan zichtbaar zijn op de tekening, of zodat de navel van het poppetje zichtbaar is door zijn trui, of de chauffeur zichtbaar is door de bus heen.

K ri sta lp e rio d e (E r ic a R)

KLOSkennis: Beeldende expressie - Tekenen

9

04-2017lb

Schrijfoefeningen Vaak worden ritmische bewegingen in de kleutertekening herhaald.

Bijvoorbeeld door het herhalen van de golfbeweging van de zee of het tekenen van vogels in de vorm van een m.

S c h r ij fo e fe n i n g e n : h e rh a le n va n d e vo g e l s i n d e vo rm va n e e n M (E r ic a R)

KLOSkennis: Beeldende expressie - Tekenen

10

04-2017lb

De juxtapositie Voorstellingen worden door de kleuter zonder verband met elkaar op papier getekend maar overlappen elkaar nooit.

Dit kan ook onder elkaar zijn, een mannetje op de onderlijn, met daarboven een huis en daar weer boven een (zwevende) boom.

Er zit nog geen ruimtelijke ordening in de compositie.

Ju xta : sn e e u w wi tje e n d e d w e r g e n z we ve n o m h e t h u i s (E ric a R )

Intellectueel realisme De kleuter tekent wat hij weet en niet wat hij ziet.

Hij tekent bijvoorbeeld een poes van opzij met twee oren en ogen.

KLOSkennis: Beeldende expressie - Tekenen

11

04-2017lb

In te l le c tu e e l re a li sm e : h ie r zi e je tw e e o g e n a a n d e zijka n t v a n d e kip p e n ko p (In g rid J )

Prioriteit van het nut De kleuter heeft de neiging om weg te laten of kleiner te tekenen wat hij niet nuttig acht en uit te vergroten wat hij van belang acht zoals bijvoorbeeld een mama met hele grote armen en handen omdat mama altijd bezig is.

Pr io rit e it va n h e t n u t: h i e r z ie je h e t b e l a n g va n h e t le li jke e e n d je , d a t n e t zo g ro o t i s a l s d e b o e r (E r ic a R)

KLOSkennis: Beeldende expressie - Tekenen

12

04-2017lb

Exemplariteit De kleuter geeft de werkelijkheid weer in schijnvormen.

Hij tekent bijvoorbeeld een paard met acht poten, een molen met tien wieken of een auto met acht wielen.

E xe m p l a rite it (E ric a R .)

KLOSkennis: Beeldende expressie - Tekenen

13

04-2017lb

Tekenmaterialen ● Dikke en dunne potloden. Driehoekige potloden zijn een aanrader om de juiste pengreep eigen te maken. ● Dikke en dunne kleurpotloden. Het kind tekent met een tekenpotlood (grafiet) en gebruikt daarna kleurpotloden om de vlakken in te vullen. ● Wasco en pandakrijt. Wasco is de harde variant vetkrijt, pandakrijt is wat zachter en vraagt minder kracht.

Ko p p o t e r in w a sc o (E r ic a R. ) KLOSkennis: Beeldende expressie - Tekenen

14

04-2017lb

● Dikke en dunne viltstiften

S tif te n (In e ke J )

● Inkt en ecoline

Wa sc o e n e c o li n e ( G re ta B)

● Stoepkrijt

KLOSkennis: Beeldende expressie - Tekenen

15

04-2017lb

Gebruik maken van verschillende materialen als ondergrond Het moge duidelijk zijn dat een kind een vaardigheid niet beheerst, wanneer het die slechts 1 keer heeft uitgeprobeerd. Herhaling is hierbij een magisch woord. Door het werken met dezelfde techniek op verschillende ondergronden doet het kind nieuwe ervaringen op en oefent daarnaast dezelfde techniek. ● op wit papier ● op gekleurd papier ● op karton ● op golfkarton (geeft een ribbel-effect, niet geschikt voor de jongsten) ● op een houten plank ● op een rol behang ● op een cirkel, vierkant, driehoek of ovaal (van welk van bovengenoemde materialen dan ook geeft steeds weer een totaal andere tekenervaring) ● op een stuk stof bijvoorbeeld van een oud laken (de lap met afplaktape op tafel fixeren, want de stof schuift) ● in klei met een prikpen ● in zand met een stokje ● op de tegels met stoepkrijt

KLOSkennis: Beeldende expressie - Tekenen

16

04-2017lb

KLOSkennis: Beeldende expressie - Tekenen

17

04-2017lb

Technieken: ● tekenen met potlood ● tekenen met een wit potlood op een zwart vel ● tekenen met potlood en kleurpotloden ● tekenen met potlood en kleurpotloden op een zwart vel ● tekenen met een of twee kleuren, bijvoorbeeld voor koningsdag een tekening met oranje potlood op wit papier ● tekenen met wasco ● tekenen met wasco en invullen met kleurpotlood (geen panda gebruiken, dat vlekt) ● tekenen met wasco, invullen met waterverf ● tekenen en kleuren met wasco bijvoorbeeld vissen en het water op de achtergrond invullen met waterverf. ● kleuren met wasco, daar overheen laten kleuren met zwart en daarna in het zwart tekenen met een stokje (prikker) zodat de onderliggende kleur zichtbaar wordt. ● tekenen en kleuren met panda (ook wit gebruiken) en de hele tekening overschilderen met ecoline (gekleurde inkt), de inkt hecht niet op de was in het krijt en zo krijg je een heel bijzonder effect. Mijn kleuters noemden ecoline “toververf”. ● tekenen met viltstiften

KLOSkennis: Beeldende expressie - Tekenen

18

04-2017lb

● tekenen en kleuren met viltstift, een dure activiteit en alleen geschikt voor de oudste kleuters omdat de jongsten hun punten in de stift drukken, bovendien levert dit kleuren (door het zichtbaar blijven van het aanzetten bij de goedkopere kwaliteit stiften) en het schilferen van papier door te veel vocht vaak niet het gewenste resultaat op ● tekenen met viltstift en inkleuren met potlood. ● tekenen met viltstiften en de vlakken vullen met lijntjes of stippeltjes, rondjes, kruisje, ruitjes. Dit kost minder stiften en geeft een bijzonder resultaat, bijvoorbeeld als je een clown tekent en de stof van zijn kostuum op deze manier invult. ● tekenen met pen en inkt, alleen geschikt voor de oudste kleuters vanwege het fijne materiaal en ook hier geldt dat de aanzet op het papier beheerst moet worden zodat het kind de pen niet stuk drukt. Omdat een pen makkelijk haakt in grof papier is het belangrijk een gladde soort papier als ondergrond te laten gebruiken. ● tekenen met inkt, inkleuren met potlood. ● blazen met inkt, de juf druppelt inkt op het papier en de kinderen mogen die druppels uiteen blazen, waardoor bijzondere vormen ontstaan, lijkend op regentranen op een venster. Je kunt ook door een rietje laten blazen. Aangezien resultaat verzekerd is, is deze techniek zeer geschikt voor onzekere kinderen. Wanneer je met zwarte inkt op wit papier laat blazen en het werkstuk nadien voorziet van een zwarte lijst, krijg je een kunstzinnig resultaat. Gekleurde inkt op wit met een gekleurde lijst geeft ook KLOSkennis: Beeldende expressie - Tekenen

19

04-2017lb

een mooi resultaat. Succes is bij deze activiteit voor ieder kind verzekerd. Ook blazen met zwarte of gekleurde inkt op een gekleurde ondergrond behoort tot de mogelijkheden. â—? inktvlekken als basis geven en het kind die verder uit laten werken, zodat de vlek bijvoorbeeld het hart van een bloem wordt.

(E ric a R )

KLOSkennis: Beeldende expressie - Tekenen

20

04-2017lb

Variaties in het tekenen ● vrij tekenen. ● tekenen n.a.v. een opdracht. Dit kan variëren van erg vrij (teken over de vakantie) tot beperkt (teken een vaas met bloemen voor mama), maar geeft het kind nog steeds ruimte voor eigen inbreng. ● natekenen is een vorm van tekenen, die de waarneming stimuleert én de fijne motoriek oefent maar waarin het kind geen vrijheid meer heeft om zijn eigen gevoelens te uiten, want het resultaat komt bij deze activiteit niet van binnenuit maar van buitenaf. ● tekenen naar de werkelijkheid: teken je familie, papa, mama en je broertje of zusje dwingt het kind om tijdens het tekenen na te denken over de gezinssamenstelling. Teken je huisdier (met dierendag) dwingt het kind tot een creatie die overeenkomt met de werkelijkheid. Teken jouw kamer of huis valt ook onder die categorie. Het kind heeft een beeld en moet dat trachten weer te geven. ● fantasie tekenen: teken een dier dat niet bestaat of teken de heks uit het verhaal geeft het kind meer ruimte. ● abstract tekenen doet ieder kind in het begin, maar later kun je in dat kader ook opdrachten geven bijvoorbeeld: teken een figuur of nog meer beperkend: teken een figuur van cirkels, teken een figuur vanuit de hoeken.

KLOSkennis: Beeldende expressie - Tekenen

21

04-2017lb

â—? mandala's tekenen is een techniek, waarbij het kind een figuur opbouwt vanuit het midden en dit steeds aan alle kanten symmetrisch uitbouwt.

(Bo M )

KLOSkennis: Beeldende expressie - Tekenen

22

04-2017lb

Taak van de leerkracht + zorg voor voldoende werkvlak; + zorg voor goed materiaal; + zorg voor variatie in het materiaal en in de keuze van de ondergrond (het tekenblad) om het kind de verschillen te laten ervaren; + bespreek een opdracht vooraf met de kinderen, wanneer je bijvoorbeeld een koe wilt laten tekenen, bespreek je wat er allemaal te zien valt aan een koe of neem je een foto of knuffel van een koe mee, die je na de bespreking weer weghaalt indien het geen nateken-opdracht betreft; + wees alert op de juiste pengreep en verbeter deze steeds opnieuw, want als een foute pengreep eenmaal gewoonte is geworden krijg je die niet eenvoudig gecorrigeerd, voel of het kind het potlood soepel vasthoudt en niet vastklemt door het onverwacht even uit zijn hand te halen; + pas je opdracht aan aan het tekenniveau zodat het kind een opdracht tot een goed einde kan brengen en een succeservaring beleeft, die hem nog meer plezier geeft in het tekenen. Als de fijne motoriek van een kind nog niet ver genoeg ontwikkeld is, laat je het niet met pen tekenen of op een klein formaat papier werken; + evalueer de resultaten voor jezelf, als ze niet het gewenste resultaat hebben opgeleverd, heb jij waarschijnlijk jouw lat te hoog gelegd; KLOSkennis: Beeldende expressie - Tekenen

23

04-2017lb

+ bespreek de resultaten met de kinderen en prijs hun inzet en het resultaat.

Succes, Erica Ritzema

Meer informatie over KLOSkennis: Kloskennis.nl

Meer informatie over kleuteronderwijs: wsk-kleuteronderwijs.nl

KLOSkennis: Beeldende expressie - Tekenen

24

04-2017lb