Medici.com 55 by Medici.com

P O Z I T I V N E

F R E K V E N C I J E

Iz Fonda ZO RS

Intervju

Riječ urednika I sve biva tako brzo i vrijeme se tome smije, Sekunde tako gmižu da minute brže idu. Mudri sati vješto klize, Dan života stiže. Ko još smije tako hrabro i smjelo da se okrene iza sebe sa sigurnošću da će ugledati juče? Bez bojazni da bi mogao ostati iznenađen koliko je juče daleko, nerijetko i zaboravljeno. Tek kada se malo duže zadržimo pogleda uprtog u horizont prošlosti, možemo vidjeti pokraj kakvih pejzaža smo prošli a nismo ih primijetili, ili još gore, primijetili smo ih, ali smo zaboravili kakve snažne emocije su izazvali u nama. Život nam se dešava, takav kakav jeste, samo jednom ovozemaljski živimo i sve što uberemo sa usputnih stabala života jedino će imati značaja i svoju vrijednost. Ono što vrlo često zaboravljamo kroz svakodnevne aktivnosti i preokupacije, a to je upravo činjenica da zaboravljamo živjeti. Ponekad pridajemo značaj stvarima koje su nedostojne naše pažnje, koje ne zaslužuju da ih nagradimo našim pogledom. Zato treba živjeti život shodno najvišim osjećajima u nama, a ne živjeti da bi bili obavljeni određeni životni i rutinski zadaci i da bi se kao takvo umrlo. Mudrost življenja najviše se ogleda u momentu kada čovjek može da vjeruje u sebe i svoje snove, u svoje želje i ideje. Sa takvim receptom i upornošću ostvaruju se zavidni ciljevi i najviši uspjesi koji su, u stvari, najvjerodostojnija slika nas samih. Vrijeme treba pustiti, neka ide i odmiče, neka nas nosi na svojim krilima, negdje moramo dospjeti, pa makar i ne birali odredište. Tako smo i mi dospjeli do 55. broja našeg medija, na širokim krilima, prvog u ovoj godini, koja će ujedno biti i godina desetogodišnjeg jubileja. Od ideje do realizacije, od broja do broja, ovdje smo zajedno kroz sve ove godine, dijeleći i dobro i zlo, radost i tugu, rađanje i umiranje, prolaznost i konstantnost određenih stanja... Kao što smo svjedoci, Kraljica Idila, zima, iako je još tu, ipak, već lagano otpušta svoj temperaturni ugriz, nagovještavajući dolazak najljepšeg godišnjeg doba, proljeća. Sa njim se ponovo rađamo, ponovo budimo, krećemo u nove bitke i realizacije novih ideja. I dok nestrpljivo čekamo prve vjesnike proljeća, ekipa „Medici.com“a se već dala u prikupljanje novih informacija, tekstova i saznanja iz svijeta medicine. Postoje srećni i nesrećni ljudi. Zašto je to tako niko ne zna, čak ni sam Tvorac, ali da se iz neizlazne nesreće može ugledati oreol svjetla i najviše sreće pokazuje slučaj Tatjane i Milene Gajić, dvije mlade djevojke oboljele od lafore, bolesti o kojoj se doskora nije znalo ništa. Sada je situacija sasvim drugačija i postoji velika nada pronalaska lijeka za njihovo izliječenje. Vaš „Medici.com“ Glavni urednik, prim. dr Momir Pušac

Prof. dr Ranko Škrbić

Koarktacija aorte

Da li je hrkanje izlečivo

Istorijat

Bolnica Kasindo

Metabolički sindrom

Z D R A V S T V O

S R B I J E

Prof. dr Mirko Kerkez

Mr sc. med. dr Sava Stajić

Mamografija

N M K

Menadžment u zdravstvu

Medico-S

Vantjelesna oplodnja u RS

108

Glavni urednik: Prim. dr Momir Pušac Izvršna urednica: Anđa S. Ilić Tehnički urednik: Sretko Bojić; Lektor: Biljana Kuruzović Stručno naučni konzilij redakcije: akademik prof. dr Miodrag Ostojić, akademik prof. dr Miodrag Čolić, prof. dr Zoran Popović, prof. dr Miodrag Jevtić, prof. dr Zoran Rakočević, prof. dr Vaso Antunović, prof. dr Danica Grujičić, doc. dr Ljiljana Vujotić, prof. dr Srboljub Golubović, prof. dr Duško Vulić, prof. dr Duško Vasić, prof. dr Zdenka Krivokuća, prof. dr Senad Mehmedbašić, prof. dr Sandra Lazarević, prof. dr Miroslav Petković, mr. sc. ph. Pero Rokvić, mr. ph. Nataša Grubiša, prof. dr Snežana Pejičić, dr sc. med Slavica Žižić-Borjanović, mr. ph. Zlata Žuvela, prof. dr Enver Zerem i doc. dr med Elizabeta Ristanović. Stručni savjet redakcije: prim. dr Lela Popović, prim. dr Slavko Dunjić, prim. dr Mira Popović, mr. ph. Dragana Reljić, dr Rade Dubajić, dr Danica Mihajlović, dr Mehmed Bošnjak, mr. sci. med. dr Branislav Lolić, prim. dr Boro Gužvić, dr Dušan Bastašić, dr Goran Račetović, dr Slavko Pećanac, mr. ph. Rada Krća, Amra Odobašić, i Nataša Aleksić Redakcija: 78000 Banja Luka, Branka Ćopića 15, Tel: +387 (0)51 318 606, +387 (0) 65 603 346; e-mail: medici.com@blic.net; www.medicicom.com Izdavač: “Udruženje Medici.com” Banja Luka, Branka Ćopića 15 Direktorica: Vera Pušac Prodaja, marketing, promocija u BiH: Jovana Pušac, Jelena i Bojan Broćilović Prodaja i distributer za Srbiju UNA PRESS d.o.o. Beograd, tel: +381 11 2 188 704 Promocija i marketing u inostranstvu Beoimpex AD Beograd tel. +381 11 38 09 715 Foto: Bojan Crnokrak, tel. 066/454-211; Štampa: ”Atlantik bb” Banja Luka Tiraž: 5.000

56. broj izlazi u aprilu 2013. godine

Rješenjem Ministarstva prosvjete i kulture RS broj 6-09-3783/03 od 25.09.2003. upisano u Registar javnih glasila pod r. br. 430. Svako umnožavanje, reprodukovanje i kopiranje dijela ili cijelog materijala iz časopisa i www izdanja dozvoljeno je isključivo uz pismenu saglasnost izdavača.

Z D R A V S T V O

Nacionalni dan bez duvanskog dima

cilju obilježavanja Nacionalnog dana borbe protiv pušenja, ministar zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske Ranko Škrbić, zajedno sa svojim saradnicima, posjetio je Gimnaziju u Banjaluci gdje je održano edukativno predavanje i razgovor sa učenicima starijih razreda. „Svake godine Ministarstvo zdravlja Širenje „epidemije” pušenja predstavlja svjetski problem s veoma ozbiljnim posljedicama po zdravlje stanovi socijalne zaštite provodi aktivnosti ko- ništva. Pušenje i izloženost duvanskom dimu su primarni faktori rizika u nastanku hroničnih nezaraznih boje imaju za cilj suzbijanje ili smanjenje lesti, kao što su kardiovaskularne i opstruktivne bolesti pluća i posebno maligne bolesti. faktora rizika koji dovode do masovnih nezaraznih bolesti koje su vodeći uzroci smrtnosti u svijetu i kod nas. Ove godine odlučili smo da se zajedno sa Gimnazijom u Banjaluci pokrene inicijativa da se u svim školama u Republici Srpskoj formiraju sekcije koje će se baviti promocijom zdravlja i koje će posebno uticati na jačanje svijesti o borbi protiv pušenja,” rekao je ministar Škrbić. Nacionalni koordinator za kontrolu duvana Republike Srpske dr Darko Marković iznio je da problem pušenja u Republici Srpskoj je danas manje izražen nego prije deset godina. „To je potvrdilo istraživanje iz 2010. godine koje je rađeno na uzorku na 14000 ljudi pokazalo je da imamo pad ma. Institut za javno zdravlje “Dr Milan češće počinju da puše već u tinejdžerbroja pušača do 4% kada su u pitanju Jovanović Batut”u Beogradu ocenjuje skom uzrastu. odrasli. Takođe, kod dječje populacida pasivni pušači udišu oko 4.000 istih To je veliki problem za našu zemlju hemikalija koje udišu i pušači, a samo u kojoj je učestalost pušenja vrlo visoka jedan sat proveden u društvu pušača (oko 38 odsto muškaraca i 29 odsto žepredstavlja skoro sto puta veći rizik od na), iako su poslednjih godina postignunastanka raka pluća u odnosu na 20 ti značajni rezultati u smanjenju broja godina provedenih u zgradi od azbe- pušača. Zbog duvana u Srbiji godišnje sta. Rizik nastanka raka pluća kod ne- umire oko 10.000 osoba, što čini 9,8 pušača izloženih duvanskom dimu veći odsto svih smrtnih slučajeva i oko 13 je za 20-30 procenata, a rizik nastan- odsto svih izgubljenih godina života. Vika bolesti srca veći je za 23 procenta. soka zastupljenost hroničnih nezaraznih Pušenje duvana odgovorno je za svaki bolesti kod nas, između ostalog, znatpeti slučaj kardio-vaskularnih bolesti i no skraćuje očekivano trajanje života, svaki treći slučaj raka. Zakon o zaštiti stanovništva od izloDeca su pod posebnim rizikom od ženosti duvanskom dimu, kako se čini, je rađena su dva istraživanja 2003. i DZ Simo Milošević, Beograd izloženosti duvanskom dimu. Pasivno više nema onu snagu koju je imao prve pušenje kod dece ima brojne zdravstve- godine primene. On se najviše poštuje 2008. godine o pušačkim navikama ne posledice: češće su infekcije disajnih u radnim organizacijama, zdravstvenim među populacijom od 13 do 15 godiorgana, posebno bronhitis i upala plu- ustanovama i državnoj upravi. Visoke na koje je na uzorku od 6000 učenika ća, smanjenje plućne funkcije, pojava kazne za kršenje odredbi zakona koje u 60 škola, pokazalo da je u blagom ili pogoršanje astme, oboljenje srednjeg se mogu izreći pojedincu, licu odgopadu broj mladih pušača. Nije riječ o uva i češće bolesti srca i krvnih sudova vornom za kontrolu zabrane pušenja velikom postotku, ali je najbitnije da u odraslom životnom dobu. Mnogi ro- i pravnom licu, učinili su svoje pa se broj mladih pušača ne raste. U ovoj ditelji ne znaju da duvanski dim utiče ispred ﬁrmi u kojima je duvanski dim godini trebali bi da provedemo novo i na ponašanje dece i mentalne funk- potpuno zabranjen mogu videti poveće istraživanje u 60 škola gdje je zahvacije pamćenja, a deca pušača i sama grupe pušača. Međutim, očigledno je da ćena kompletna školska populacija”, rekao je Marković. je u poslednje vreme zatajila kontrola Pušenje menja imunološku sposobnost organizma. Promene primene zakona, samim tim i kažnjana jeziku dovode do oštećenja čula ukusa, stimulisana je i Institut za javno zdravlje “Dr Mivanje onih koji ga krše, jer se duvanski sekrecija želuca, pa pušači često pate od gorušice. Pušenje lan Jovanović Batut”, Beograd utiče na sužavanje kapilara u koži, pa samim tim se smanjuje dim vratio na mnoga mesta s kojih je neko vreme bio proteran. Pod sloganom “Domaćinstva bez i priliv kiseonika, te je koža isušena, češće naborana i Nataša Aleksić zadebljana, izmenjeni su nokti… duvanskog dima” obeležava se 31.jaUgrožen je ceo organizam, celo telo…Život. nuara Nacionalni dan bez duvanskog di8

Z D R A V S T V O

Dopunski izvori prihoda

evjerovatno, ali je tačno, u BiH se godišnje proda preko 400 miliona kutija cigareta, a od prometa cigaretama godišnje bude ostvaren prihod od preko 1,1 milijardu maraka. Ni jedna marka prihoda od prodatih cigareta nije namijenjena zdravstvenoj zaštiti, odnosno zdravstvenom osiguranju, uprkos činjenici da duvan dramatično utiče na zdravlje i višestruko povećava rizik osiguranja. Međutim, to bi moglo da bude promijenjeno. Darko Tomaš, v.d. direktora Fonda zdravstvenog osiguranja RS, kaže da će na tematskoj sjednici Vlade RS, koja bi trebalo da bude održana u februaru, između ostalih, biti razmatran prijedlog o uvođenju dodatne akcize na duvan, koja bi isključivo bila namijenjena zdravstvu. „S dodatnom akcizom, od npr. 0,50 KM po kutiji cigareta, prema broju prodatih kutija cigareta u prošloj godini, na nivou BiH bi bilo moguće ostvariti preko 200 miliona maraka prihoda, od čega bi, primjenom postojećih koeﬁcijenata za raspodjelu prihoda od akciza, zdravstvu Republike Srpske pripalo između 70 i 80 miliona maraka“, pojašnjava Tomaš, dodajući da je to samo jedan od prijedloga o kome će se razgovarati na predstojećoj tematskoj sjednici Vlade RS. Ekspertski tim za pripremu tematske sjednice Vlade, u kojem je i v.d. direktora Fonda, analizira i ﬁnansijske efekte eventualnog dodatnog oporezivanja alkoholnih pića, čije konzumiranje takođe loše utiče na zdravlje i povećava troškove zdravstvene zaštite. „Prema ostvarenom prometu žestokih alkoholnih pića u 2011. godini, dakle bez piva i vina, s povećanjem poreza za samo pet odsto, bilo bi moguće zdravstvu Republike Srpske obezbijediti minimalno šest miliona maraka dodatnog prihoda“, kaže Tomaš. Objašnjavajući suštinu prijedloga s kojima će se izići pred Vladu RS, v.d. direktora Fonda ističe da se ona ogleda u tome da budu predložena rješenja koja će zdravstvu obezbijediti nedostajući novac, ali bez dodatnog opterećenja realnog sektora i bez dodatnog zahvatanja iz budžeta RS. Tomaš kaže da su prijedlozi realni i da se ne traži ništa više od onoga što zdravstvu direktno ili indirektno pripada, a kao primjer ističe i dodatni prihod koji bi bilo moguće

Milioni maraka u duvanskom dimu

Biljana RodićObradović, izvršni direktor Sektora za razvoj zdravstvenog osiguranja u FZO RS

ostvariti od obaveznog osiguranja od autoodgovornosti. „Svake godine naše zdravstvene ustanove zbrinjavaju preko 3.000 lica koja budu povrijeđena u saobraćajnim nesrećama, a troškovi liječenja se plaćaju iz redovnog prihoda Fonda, iako premija obaveznog osiguranja od autoodgovornosti uključuje i rizik od povređivanja. Postojeći regresni postupak na osnovu koga bi Fond mogao da naplati ovu štetu je neeﬁkasan i sve je veći broj zemalja koje ga napuštaju“, kaže Tomaš i pojašnjava da tim za pripremu tematske sjednice Vlade RS procjenjuje da li

siranja obaveznog zdravstvenog osiguranja, koja je u oktobru prošle godine upućena Vladi RS. „Mi u Fondu, ne čekajući sjednicu Vlade, uveliko radimo na realizaciji ovih mjera u okviru naše nadležnosti“, kaže Darko Tomaš i objašnjava da su pod lupom svi troškovi. „Svaka eventualna neracionalnost kod troškova koja se tiče Fonda biće svedena na optimalnu mjeru, ali puni efekat mjera na racionalizaciji troškova nije moguće postići ukoliko se to ne uradi i u zdravstvenim ustanovama“, zaključuje Tomaš dodajući da ne

Opada prodaja, raste prihod Godina

Broj prodatih kutija cigareta

Vrijednost prodatih cigareta

2009.

534.000.000

909.310.000 KM

2010.

512.000.000

1.100.000.000 KM

2011.

473.000.000

1.180.000.000 KM

2012.

413.000.000

1.181.180.000 KM

bi novo rješenje podrazumijevalo izdvajanje određenog procenta iz postojeće premije, ili povećanje sadašnje premije obaveznog osiguranja od autoodgovornosti. Bilo koje od rješenja zdravstvu Srpske bi obezbijedilo minimalno 5,5 miliona maraka dodatnog prihoda. Dopunski izvori ﬁnansiranja nisu jedini prijedlozi s kojima se ide na tematsku sjednicu Vlade RS, koja bi trebalo da bude održana prije izlaska ovog

treba sumnjati da će se Vlada založiti za prevazilaženje ﬁnansijskih problema u zdravstvu, ali ni u to da će troškovi u zdravstvu biti kontinuirano praćeni i analizirani i da će biti tražena mnogo veća odgovornost, između ostalog, i za rad i poslovanje zdravstvenih ustanova. Mjere koje se odnose na racionalizaciju troškova u zdravstvu imaju poseban značaj i zbog toga što uvođenje dopunskih izvora ﬁnansiranja podrazu-

Promet alkohola u RS u 2011. Promet u trgovinama na malo

144. 789.000 KM

Promet u ugostiteljskim objektima

26. 452.000 KM

Ukupan promet

171 241 000 KM

broja „Medici.com“-a. Prevazilaženju problema u vezi s održivim ﬁnansiranjem zdravstvenog sistema u Republici Srpskoj trebalo bi da doprinese i set mjera za racionalizaciju postojećih troškova i optimizaciju sistema, koje su obuhvaćene Analizom održivosti ﬁnan-

mijeva izmjenu pojedinih zakona u RS ili na nivou BiH, a ta procedura može da potraje, pojašnjava Tomaš i u tom kontekstu naglašava da je neophodno da budu iskorišćene sve unutrašnje rezerve u zdravstvenom sistemu i to u što kraćem roku. 9

Z D R A V S T V O

ilot projekat „Unapređenje kapaciteta timova porodične medicine za racionalizaciju troškova lijekova na recept“, čija je realizacija počela početkom avgusta prošle godine, završen je u decembru i predstoji završna analiza koja bi trebalo da pokaže koliko se primjenom farmakoekonomije u radu porodičnih doktora može doprinijeti smanjenju troškova za lijekove na recept. Konkretno, tim stručnjaka koji je uključen u realizaciju projekta, trebalo bi da uradi uporednu analizu troškova za lijekove na recept do početka realizacije projekta u odnosu na pet mjeseci obuhvaćenih projektnim aktivnostima i da utvrdi da li je došlo do promjena kod 45 timova porodične medicine koji su prošli obuku iz farmakoekonomije. Ukoliko krajnji podaci budu slični onima iz prva dva mjeseca realizacije projekta, projektni ciljevi trebalo bi da budu ostvareni. Naime, poređenjem podataka o prekoračenju ugovorenih troškova za lijekove od januara do kraja avgusta, s podacima od januara do kraja oktobra ove godine, vidi se da je ovo prekoračenjeu septembru i oktobru, dakle u toku sprovođenja edukacije s 45 timova porodične medicine, smanjeno s prosječnih 29,7 %, na 28,4 %, odnosno za oko 4,5%. Posmatrano po domovima zdravlja, najveće smanjenje troškova je nastupilo kod timova porodične medicine iz Doboja i to za 28,6 % u odnosu na stanje s kraja avgusta. Kod 11 timova porodične medicine iz DZ Trebinje smanjenje troškova u odnosu na stanje s kraja avgusta iznosi oko 2%, dok kod ljekara iz DZ Zvornik, ukupno posmatrano, u toku septembra i oktobra nije postignuto smanjenje troškova. Ako se posmatraju troškovi pojedinačnih timova porodične medicine, prema podacima za navedena dva mjeseca prošle godine, od ukupno 18 timova iz DZ Doboj smanjenje troškova je evidentno samo kod 5 timova, ali je ono toliko da je doprinijelo znatnom ukupno posmatranom smanjenju troškova. U DZ Zvornik, od ukupno 16 timova obuhvaćenih projektom, smanjenje troškova ima njih šest, a u DZ Trebinje samo četiri od ukupno 11 timova porodične medicine nisu smanjili procenat prekoračenja ugovorenih troškova za lijekove na recept. Dr Draško Kuprešak, menadžer ovog projekta, kaže da je projekat realizovan u potpunosti sa svim planiranim aktivnostima i da je tome doprinijela odlična saradnja Fonda i Udruženja 10

Racionalizacija troškova za lijekove

Završena edukacija 45 porodičnih doktora

doktora porodične medicine. Što se tiče utisaka porodičnih doktora koji su bili obuhvaćeni edukacijom, prema riječima dr Kuprešaka, oni su veoma zadovoljni i smatraju da je ovakav vid edukacije izuzetno koristan. „Učesnici projekta smatraju da bi trebalo određene teme iz farmakoekonomije, poput troškovnih analiza, intenzivnije obrađivati za svakog doktora pojedinačno kako bi efekti projekta bili još bolji“, kaže dr Kuprešak, dodajući da će ta, a i ostala zapažanja biti uzeta u obzir prilikom modeliranja budućih edukacija. Takođe, dr Kuprešak je rekao da je Tim za evaluaciju konstatovao „da je projekat u funkciji mudrog i pravičnog trošenja sve ograničenijih resursa i da bi u tom smislu bilo ko-

risno nastaviti njegovu realizaciju u drugim sredinama“. Stručnjaci iz projektnog tima će svojom analizom obuhvatiti i podatke iz novembra i decembra, a upustiće se i u analizu propisivačke prakse svakog od 45 timova porodične medicine. Takođe, biće analizirani i rezultati ulazne i izlazne ankete s timovima porodične medicine koji su bili obuhvaćeni edukacjom. Rezultat ove analize biće smjernice za poboljšanje propisivačke prakse s ciljem dalje racionalizacije troškova. Podsjetimo da je realizaciju ovog projekta Fond povjerio Udruženju doktora porodične medicine i da je projektom bilo obuhvaćeno ukupno 45 timova porodične medicine iz domova zdravlja Doboj, Trebinje i Zvornik.

Z D R A V S T V O

Zdravstvena statistika

Stanovnici RS žive duže za oko 4,7 godina

FZO RS i ZZO Hercegovačko-neretvanskog kantona

Korisna razmjena iskustava

arko Tomaš v.d. direktora Fonda zdravstvenog osiguranja RS i direktor Zavoda za zdravstveno osiguranje Hercegovačko-neretvanskog kantona Rade Bošnjak, sa svojim saradnicima, održali su u Banjaluci radni sastanak koji je bio posvećen razmjeni iskustava, naročito u vezi s novim načinom plaćanja bolničke zdravstvene zaštite (DRG), u čemu RS prednjači u BiH. Tomaš je istakao da je FZO RS spreman da pomogne kolegama iz Mostara kako bi dobra iskustva iz Republike Srpske primijenili u svom kantonu, a naročito kada je riječ o oblastima u kojima je RS učinila posljednjih godina velike iskorake poput novog načina plaćanja bolničke zdravstvene zaštite po tzv. DRG modelu, koji se u RS primjenjuje od 2011. godine, ugovaranju zdravstvene zaštite, unapređenju informacionog sistema, poboljšanju dostupnosti zdravstvene zaštite i sl. Bošnjak je rekao da je za njih naročito korisno da čuju probleme koje je RS imala prilikom uvođenja DRG sistema, kao i načine na koji su ti problemi prevazilaženi, jer bi im to znatno olakšalo i ubrzalo rad na uvođenju DRG-a u Hercegovačko-neretvanskom kantonu. Predstavnici Zavoda za zdravstveno osiguranje iz Mostara su naveli da su neka iskustva iz Republike Srpske već primijenili, naročito u oblasti informacionog sistema.

Predstavnici dvaju javnih zdravstvenih osiguranja su razgovarali i o kriterijumima ugovaranja zdravstvene zaštite, poslovima iz oblasti plana i analize, pravnoj regulativi i dr. Razmijenjena su i iskustva u vezi s ličnim učešćem osiguranih lica u troškovima zdravstvene zaštite, s obzirom na to da u toj oblasti postoje razlike. Naime, u Hercegovačko-neretvanskom kantonu, participacija je prihod Zavoda za zdravstveno osiguranje, bilo da je osigurana lica plaćaju kroz premiju dopunskog osiguranja, bilo da je plaćaju u zdravstvenoj ustanovi. Zdravstvene ustanove su obavezne da svakog mjeseca zavodu dostavljaju izvještaj o naplaćenoj participaciji i naplaćeni iznos uplate na račun zavoda do 5. u mjesecu za prethodni mjesec. Gosti iz Mostara inicirali su da naredni susret bude organizovan u Mostaru i da se tom prilikom razgovara o informatizaciji zdravstvenog sistema.

rosječni životni vijek stanovništva u RS, prema podacima Republičkog zavoda za statistiku za 2011. godinu, iznosi 72,6 godina, s tim da je prosječni životni vijek muškaraca 69,7, a žena 75,7 godina. U odnosu na 2000. godinu, prosječni životni vijek stanovništva RS je porastao za 4,7 godina, što se velikim dijelom može pripisati unapređenju eﬁkasnosti i dostupnosti zdravstvene zaštite. Najčešći uzrok umiranju u Republici Srpskoj su kardiovaskularne i maligne bolesti (73,8%), a slijede bolesti žlijezda s unutrašnjim lučenjem (5,1%) i bolesti respiratornog sistema (3,3%). Učešće kardiovaskularnih i malignih bolesti u uzrocima umiranja stanovništva povećava se iz godine u godinu, dok se ta stopa smanjuje kod endokrinih bolesti. U odnosu na 2007. godinu, procenat umiranja od kardiovaskularnih bolesti je povećan sa 50,1% na 53,7%, od malignih bolesti sa 19,3%, na 20,5%, dok je procenat umiranja od endokrinih bolesti smanjen sa 5,6% na 4,8%. Važan indikator za ocjenu eﬁkasnosti zdravstvenog sistema je stopa dojenačke smrtnosti, odnosno stopa smrtnosti kod djece do godine dana života. Uporedni podaci pokazuju da je ova stopa gotovo prepolovljena u odnosu na 1998. godinu. Naime, u 1998. godini smrtnost djece do godine dana života je iznosila 8,3 promila, dok je u 2011. godini iznosila 4,5 promila. Među uzrocima umiranja odojčadi dominiraju perinatalna stanja i prijevremeni porođaj, što upućuje na zaključak da bi se unapređenjem zdravstvene zaštite trudnica i perinatalne dijagnostike moglo uticati da navedena stopa bude još niža. Inače, u najrazvijenijim evropskim zemljama ova stopa iznosi 3,7‰, a najniža je na Islandu 2‰.

Z D R A V S T V O

iše od deset godina u Republici Srskoj se bilježi negativan prirodni priraštaj stanovništva koji je od - 0,4 % u 2002. godini, dostigao - 2,9 % u 2011. godini. S ovakvim podacima dijelimo sudbinu razvijenih evropskih zemalja i svih bivših jugoslovenskih republika. Prema procjeni Demografskog instituta Srbije, ukoliko bi ovakav trend bio nastavljen, za 50 godina bi se moglo desiti da nestanu male nacije poput Srba, Hrvata, Makedonaca, Crnogoraca. U okviru ove sumorne demografske statistike, u Banjaluci je obilježen važan jubilej, 10 godina od prve uspješno urađene vantjelesne oplodnje i više od 300 beba rođenih ovim metodom začeća. Prigodnu svečanost, posvećenu ovom jubileju, organizovala je zdravstvena ustanova „MedicoS“, još jedina zdravstvena ustanova u Republici Srpskoj koja radi ovu najsloženiju proceduru u oblasti humane reprodukcije. Iako su prve aktivnosti u vezi s IVF metodom začeća kod nas počele još 2000. godine, za zvaničan početak uzima se 2003. godina kada je završena prva uspješna procedura vantjelesne oplodnje i kada je rođena prva beba začeta ovim metodom, mala Sanja Vučić. Nakon toga, sve je išlo lakše i brže, a naročito od 2007. godine, kada Fond zdravstvenog osiguranja počinje da finansira jednu, a sada već dvije procedure vantjelesne oplodnje. Profesor dr Sanja Sibinčić, pionir IVF metode u Republici Srpskoj, prezentovala je predstavnicima institucija RS i novinarima rezultate postignute u proteklih 10 godina, istakavši da „MedicoS“ sada radi sve procedure IVF-a, uključujući i zamrzavanje spermatozoida i embriona, te da planiraju uvođenje metode preimplantacione dijagnostike i micro TESA-e. Izrazivši zahvalnost Fondu zdravstvenog osiguranja, koji je preuzeo da finansira jednu proceduru vantjelesne oplodnje, kao i predsjedniku Republike Srpske i Ministarstvu zdravlja, koji su zaslužni za početak finansiranja i druge procedure, prof. Sibinčić je podsjetila da iskustva razvijenih zemalja pokazuju da ulaganje u vantjelesnu oplodnju daje najbrži efekat u odnosu na sve druge mjere populacione politike. Takođe, ona je ukazala i na zabri-

Deset godina IVF-a u RS

U društvu najboljih

njavajuće podatke prema kojima sterilitet poprima razmjere epidemije, što upućuje na zaključak da će u budućnosti sve veći broj parova trebati asistiranu oplodnju. Govoreći o dostupnosti ove metode, prof. Sibinčić je rekla da u tom pogledu prednjače skandidavske zemlje, te Irska i Belgija. Prisjećajući se početaka, ministarka porodice, omladine i sporta Nada Tešanović je ukazala na značaj podrške šire društvene zajednice parovima koji ne mogu da ostvare roditeljstvo prirodnim putem. U vezi s tim, ona je izrazila zahvalnost predsjedniku Republike koji je zaslužan za to što su parovima u RS sada dostupne dvije procedure i nagovijestila mogućnost da bi to uskoro trebalo da budu tri procedure. „Pokušaja je malo, ali se nadamo da će ih uskoro biti više. Na sjednici Demografskog savjeta našeg ministarstva već smo razgovarali o tome da parovima koji imaju problem sa sterilitetom bude dostupan i treći pokušaj vantjelesne oplodnje, koji bi ﬁnansirale lokalne zajednice“, rekla je Tešanovićeva.

Uporedni podaci o uspješnosti IVF-a u RS (2011. godina) Indikator Ostvarena trudnoća Rođene bebe

„MedicoS“ prosječna životna dob žene 35,2 46,2 % 27,2 %

SAD prosječna životna dob žene 35 -37 38,9 % 31,7 %

Evropa prosječna životna dob žene 35-37 32,8 % podatak nije dostupan

Dostupnost IVF-a na milion stanovnika Danska 14.067 Belgija 12.230 Finska 11.464 Irska 11.083 Švedska 8.859 Norveška 8.746 * U 2012. godini u RS su urađene 434 procedure vantjelesne oplodnje koje je ﬁnansirao Fond zdravstvenog osiguranja Prof. dr Nenad Babić, izvršni direktor Sektora za zdravstvo u FZO i nacionalni koordinator za reproduktivno zdravlje, govoreći o razmjerama problema nedovoljnog rađanja, istakao je da je to jedan od najznačajnijih problema, koji zahtijeva da se tako i pristupa njegovom rješavanju. „Jedan od načina je mobilizacija javnosti širenjem svijesti o značaju populacionih problema, značaju porodice, odgajanja djece i o odnosu muškarca i žene u savremenom društvu“, poručio je profesor Babić. Govoreći konkretno o vantjelesnoj oplodnji, on je rekao da prema rezultatima koji su postignuti za samo deset godina, Republika Srpska može da se poredi s najrazvijenijim zemljama, ne samo Evrope, i da se s takvim rezultatima nalazi u društvu najboljih.

Z D R A V S T V O

periodu od 2010. do novembra 2012. godine broj građana Republike Srpske uključenih u obavezno zdravstveno osiguranje je povećan za oko 36 hiljada. Naime, u 2010. godini pravo na ovjerenu zdravstvenu knjižicu prosječno je svakog mjeseca imalo nešto manje od 950 hiljada lica, a prema podacima iz novembra prošle godine, u toj godini je svakog mjeseca bilo prosječno nešto više od 986 hiljada aktivnih osiguranih lica. Posljedice ekonomske krize su uticale na to da povećanje broja aktivnih osiguranih lica ne bude praćeno optimalnim promjenama u strukturi osiguranika što bi imalo pozitivan uticaj na prihode Fonda. Tu se, prije svega, misli na učešće kategorije zaposlenih lica u ukupnom broju osiguranih, s obzirom na to da doprinos za zdravstveno osiguranje te kategorije čini preko 85% ukupnog prihoda Fonda. Prema podacima iz novembra prošle godine, od ukupnog broja osiguranika na zaposlene se odnosi oko 34,8%, dok penzioneri i nezaposlena lica čine preko 58% svih osiguranika. U odnosu na prethodni period, u 2013. godini će biti povoljnija situacija kod kategorije nezaposlenih, s obzirom na to da je u budžetu RS za zdravstveno osiguranje te kategorije osiguranika planirano za 20 miliona maraka više novca nego u prošloj godini, dok će smanjenje stope doprinosa za zdravstveno osiguranje penzionera imati nepovoljan uticaj

Uključenost stanovništva u zdravstveno osiguranje

36 hiljada novih osiguranih lica na strukturu osiguranika, posmatranu kroz odnos prosječnog prihoda i prosječnog troška. Kad je riječ o promjenama kod broja građana uključenih u obavezno zdravstveno osiguranje, interesantno je posmatrati i odnos broja nosilaca osiguranja i izdržavanih članova porodice. Naime, na jednog nosioca osiguranja u prosjeku dolazi 0,58 izdržavanih članova porodice što je previsoko u odnosu na stanje u nekim susjednim zemljama. Npr. u Hrvatskoj na jednog nosioca osiguranja dolazi svega 0,26 izdržavanih članova porodice, a u Sloveniji 0,30. Kada se posmatraju pojedine kategorije osiguranika, najnepovoljniji odnos nosilaca osiguranja i izdržavanih članova porodice je na kategoriji poljoprivrednika, gdje je gotovo izjednačen broj nosilaca osiguranja i članova porodice koji su osigurani preko nosioca osiguranja. Iznad prosječnog je i odnos broja osigu-

Zimska sezona Projekta “Mala škola zdravlja”

Smršavili i do sedam kilograma

redstavnici Fonda zdravstvenog osiguranja RS proteklog mjeseca posjetili su mališane uzrasta od sedam do 14 godina sa prekomjernom tjelesnom težinom, koji su u okviru projekta “Mala škola zdravlja” boravili u zimskom kampu u Tesliću. U januaru je ovdje boravilo 91 dijete iz banjalučke, prijedorske, bijeljinske i dobojske regije. Mališani su za deset dana, koliko su boravili u ovom kampu, uspjeli znatno da smršave, pa je tako jedna djevojčica smršavila čak sedam kilograma. Koordinator projekta za prijedorsku regiju dr Nada Rajlić istakla je da su djeca smanjila tjelesnu težinu zahvaljujući pravilnoj ishrani i ﬁzičkim aktivnostima. Inače, mališani su tokom boravka u Tesliću dobili svoje jelovnike i uputstva o pravilnoj ishrani i neophodnim ﬁzičkim aktivnostima, a efekti boravka u kampu ponovo će biti mjereni nakon tri mjeseca, kada će djeca ponovo proći

kontrolne preglede. “Djeca u ovim kampovima imaju ishranu koja je kalorijski prilagođena uzrastu. Jednu polovinu hrane čine voće i povrće, jednu četvrtinu žitarice, a jednu četvrtinu mliječni proizvodi i meso. Svakoga dana imaju po dvije šetnje, po jedan trening i po jedan čas plivanja. Zadatak im je da zadrže navike koje su stekli u kampu”, naglasila je Rajlićeva. Kako je objasnila, gojaznost u svijetu ima epidemijski karakter, a ni BiH ni RS nemaju podatke o gojaznoj djeci.

ranika i članova porodice kod zaposlenih (1:0,76) i nezaposlenih (1:0,77). Ovaj odnos je najpovoljniji kod penzionera, gdje na jednog osiguranika dolazi svega 0,26 izdržavanih članova porodice. S obzirom na to da je odnos osiguranika i članova porodice u RS nepovoljniji u odnosu na druge zemlje, interesantno bi bilo analizirati uzroke, npr. da li je regulativa drugih zemalja u tom smislu stroža nego naša, što je u Fondu planirano da bude urađeno.

“Zato ovaj projekat, osim praćenja efekata primarne prevencije faktora rizika kardiovaskularnih oboljenja, daje i mogućnost prikupljanja i obrade tih podataka. Projekat ‘Mala škola zdravlja’ je dugoročan i cilj mu je da i gojazna djeca i njihovi roditelji promijene način ishrane i životne navike i uvedu što više ﬁzičke aktivnosti, a što manje televizora i računara, kako bi imali zdrav, kvalitetan i dug život”, navela je ona. Inače, Projekat “Mala škola zdravlja” koji ﬁnansira FZO RS trebalo bi da traje deset godina, a planirano je da ovim projektom bude obuhvaćeno oko 7.000 djece uzrasta od sedam do 14 godina iz cijele RS. da S realizacijom projekta otpočelo se prošle godine, kada je u ljetnom kampu na Jahorini boravilo više od 300 djece iz cijele RS.

Z D R A V S T V O

rof. dr Ranko Škrbić, ministar zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske, odazvao se glavnom uredniku časopisa „Medici.com“ da govori o situaciji u zdravstvu, problemima sa kojima se zdravstveni sistem suočava, dosadašnjim ulaganjima, zapošljavanju i planovima za naredni period.

Intervju

Prof. dr Ranko Škrbić

Medici.com Kada se očekuje početak radova na rekonstrukciji Kliničkog centra Banjaluka? R. Š. S obzirom na to da aktivno pratite naš rad, poznato Vam je da smo nedavno potpisali ugovor sa korejskom kompanijom koja će biti izvođač radova na nastavku gradnje Južnog krila Kliničkog centra Banjaluka. Očekujemo da će radovi početi već u martu ove godine, što je i početak rekonstrukcije

kompletnog kliničkog centra koja će ići u nekoliko faza i iz nekoliko izvora. Južno krilo se finansira iz korejskog kredita od ukupno 30 miliona dolara i tu će biti smještene sve polikliničke ambulante, odnosno to će biti ulaz u Klinički centar. Paraleno s tim odvija se i druga aktivnost, a to je priprema dokumentacije i poziv na tender za rekonstrukciju glavne zgrade Kliničkog centra i taj dio se finansira iz sredstava Evropske investicione banke u iznosu od 80 miliona evra. Prošle srijede, 23. Januara, potpisan je ugovor sa konsultantskom kućom iz Njemačke „Obermeyer Planen + Beraten GmbH“ (kao vođama konzorcijuma u saradnji sa „Uniplan Medizintechnik GmbH&Co KG“ iz Austrije i „Procontrol“ d.o.o. iz Republike Srpske) za izvršenje finalnog pregleda, analize i unapređenja projekta rekonstrukcije Kliničkog centra Banjaluka, neophodnog za konačno raspisivanje tendera za realizaciju navedenog projekta po principu „ključ u ruke“. Cilj ovog zadatka je da se izvrši pregled, analizira i unaprijedi postojeći projekat putem 14

vrijednosnog inženjeringa i prilagođavanja glavnog projekta. Ovo je veoma važan korak u implementaciji aktivnosti vezanih za početak rekonstrukcije Kliničkog centra Banjaluka, jednog od najvećih i najkompleksnijih projekata u zdravstvu Republike Srpske. Evropska investiciona banka, koja je odobrila sredstva za rekonstrukciju, preporučila je da se pristupi reviziji postojećeg projekta, a na bazi njihovih iskustava sa prethodnim projektima iz zemalja

Evropske unije. Revizija se radi kako bi se dobilo i na uštedi i na unapređenju izvedbenog projekta, te kako bi dobili preporuke koje bi značile primjenu najnovijih standarda kada su u pitanju velike bolnice poput Kliničkog centra Banjaluka. Rok za realizaciju ovog projekta je 90 dana. Očekujemo da bismo, sa završetkom svih navedenih procedura, trebalo da dobijemo izvođača radova za rekonstrukciju kliničkog centra u drugoj polovini ove go-

Z D R A V S T V O

dine. Kompletna rekonstrukcija, ukoliko dnevnog reda koja se odnosila na deblosve bude išlo po planu, trebalo bi da kiranje već pripremljenih sredstava za rekonstrukciju bolnice u Kasindolu. Ta traje oko dvije godine. sredstva je trebalo da budu preusmjerena na Republiku Srpsku kako bi nam Medici.com Da li to znači da će i banjaluč- omogućila da raspišemo tender za izvoka hirurška klinika biti konačno ri- đača radova za rekonstrukciju objekta ješena? „Srbija“, međutim, to se još nije desilo. R. Š. Upravo tako, sa rekonstruk- Od grčke strane, takođe, za sada nema cijom Kliničkog centra Banjaluka dobi- ništa. U međuvremenu, mi smo krenućemo najmodernije hirurške sale. Mi li u razgovore sa korejskom „K Exim“ smo i do sada uložili dosta novca za bankom koja nam je dala zeleno svjetlo održavanje hirurgije, ali ta zgrada je da možemo da računamo na dodatna takva kakva je i gotovo je nemoguće sredstva povoljnog kredita. Plan nam je popraviti postojeće stanje. Doktorima da gradimo potpuno novu bolnicu. Tasa ove klinike svakako dugujemo po- kođe, tu ne možemo zaboraviti ni bolsebno priznanje za brojne procedure nicu u Doboju gdje je rukovodstvo već koje su usvojili i u ovakvim uslovima odavno izrazilo želju za novom bolniu posljednjih nekoliko godina. Danas com jer je sadašnji objekat na lokaciji se operacije rade sa minimalnom tra- brda i na potencijalnom klizištu. Tu bi, umom, laparoskopski i to će svakako takođe, najbolje rješenje bilo izgradnja nove bolnice koja bi mogla biti veoma ići u još boljem pravcu.

Medici.com Kada možemo očekivati otvaranje Nove bolnice u Bijeljini? R. Š. Što se tiče bolnice u Bijeljini ona je u završnoj fazi. Ukupna vrijednost ove bolnice je oko 80 miliona maraka i ja očekujem da će biti zvanično otvorena u naredna dva mjeseca. Sada smo u fazi nabavke opreme i njene instalacije, testiranja i atestiranja. Osoblje je, takođe, već prošlo određenu edukaciju u Austriji za rad na novim aparatima i prema novim standardima. Nedavno sam posjetio Bijeljinu i uvjerio se da sve teče po planu. Ponosan sam što će građani i zdravstveni radnici Semberije uskoro dobiti jedan od najmodernijih zdravstvenih objekata u cijelom regionu. Medici.com Nedavno smo čuli najavu da bi se sa projektima građenja novih bolnica moglo započeti i u Istočnom Sarajevu i Doboju? R. Š. Bolnica u Istočnom Sarajevo je takođe jedan od naših prioriteta. Nedavno smo saznali da je Savjet ministara Bosne i Hercegovine skinuo tačku s

slična objektu Nove bolnice u Bijeljini. Iz navedenih sredstava smo planirali da radimo i Zavod za stomatologiju na lokaciji Paprikovac. Jedan od projekata koji je takođe u realizaciji je završena studija izvodljivosti za medicinski kampus, medicinski fakultet, fakultet za sestrinstvo i srednju medicinsku školu. Medici.com Ekonomska kriza nije zaobišla oblast zdravstva ni u jednoj od zemalja u okruženju. Kako se ona konkretno odrazila na zdravstveni sistem u Republici Srpskoj? R. Š. Zdravstvo je veoma osjetljiva i speciﬁčna oblast i sve zemlje svijeta

imaju poseban odnos prema zdravstvu kao jednoj od najkompleksnijih oblasti u kojoj se zadovoljavaju potrebe cjelokupnog stanovništva i od koga, na kraju, zavisi i ekonomski razvoj. U vrijeme ekonomske krize, koja se značajno osjeća i kod nas, došlo je do popuštanja finansijske discipline koje je dovelo do značajnog smanjenja broja zaposlenih u realnom sektoru, za nekih 20.000, što je značilo za toliki broj ljudi i manje uplaćenih doprinosa koji su jedan od najznačajnih stubova punjenja budžeta Fonda zdravstvenog osiguranja. Usljed popuštanja finansijske discipline došlo je do značajno manjih uplata sredstava, a pojačan je priliv pacijenata u zdravstvene ustanove koje su zbog povećanog obima posla imale potrebu da fakturišu veće izdatke Fondu koji zbog nemogućnosti da prikupi značajna sredstva to nije mogao da ispoštuje, tako da smo došli u situaciju i da su i Fond i zdravstvene ustanove danas u prilično nezavidnoj situaciji. Ukupni deficit Fonda u prošloj godini je bio oko 30 miliona maraka, ali ne treba zanemariti i činjenicu da su narasle obaveze zdravstvenih ustanova. To su obaveze, prije svega, prema dobavljačima, zatim obaveze po osnovu poreza i doprinosa za zaposlene. Velike zdravstvene ustanove, posebno bolnice, su dodatno opterećene i savremenom tehnologijom. Mi smo u posljednjih nekoliko godina značajno popravili tehnološki i tehnički status i kapacitet velikih zdravstvenih ustanova koje sada imaju kompletnu dijagnostičku opremu, mogu da pružaju sve usluge, ali takva oprema nosi i dio tehničkih zahtjeva u smislu servisiranja i održavanja, što značajno povećava potrebna sredstva za njihovo normalno funkcionisanje. Takođe, savremeno liječenje i savremeni lijekovi nose sa svoje strane opterećenje i to je već poznato. Mi smo u posljednjih nekoliko godina dali značajna prava pacijentima, proširili smo liste lijekova, nabavljamo svu neophodnu opremu i potrošni materijal za bolnice, pa i sa te strane nastaju dodatni troškovi. Značajno je napomenuti i to da smo 2006. godine imali 1.950 novootkrivenih karcinoma, a da je taj broj prošle godine iznosio 4.960. Ukoliko se uzme u obzir da su karcinomi, pored kardiovaskularnih i respiratornih, jedni od glavnih oboljenja i uzroka ležanja pacijenata u bolnici, onda dolazimo do jedne kompleksnije slike zdravstvenog sistema za čije funkcionisanje su neophodna dodatna sredstva. Moram 15

Z D R A V S T V O

napomenuti da značajan broj zdravstvenih ustanova posluje pozitivno i nema ove probleme.

ovako nastavimo u narednih par godina za očekivati je da će ti ljudi donijeti jednu novu vrijednost i garanciju da možemo brže da iskoračimo u svijet. Naša obaveza je bila da im damo šansu, a njihova je da nastave edukaciju i da to znanje prenesu sljedećim generacijama. Moramo ih stimulisati da pored specijalističke edukacije aktivno rade i na akademskom uzdizanju, da završavaju doktorske studije i da budu nosioci naučnog razvoja u zdravstvu.

Medici.com Nedavno je imenovan novi direktor Fonda zdravstvenog osiguranja Republike Srpske, kakve su Vaše ocjene povodom toga? R. Š. Meni je prvo žao što je gospodin Goran Kljajčin otišao zbog zdravstvenih problema. To je čovjek koji je veoma uspješno vodio Fond i koji jako dobro razumije kako funkcioniše zdravstveni sistem. Nakon njegovog odlaska imenovali smo vršioca dužnosti gospodina Darka Tomaša koji je, iako mlad, čovjek koji ima veliko iskustvo u rukovođenju. Sve aktivnosti u Fondu se obavljaju bez problema i ja očekujem da ćemo imati dobru saradnju. Takođe, planiramo da u skorijem roku organizujemo jedan okrugli sto gdje ćemo pozvati predstavnike pozicije i opozicije da otvoreno porazgovaramo o zdravstvu Republike Srpske na koji način ići dalje. Mi moramo naći stabilne izvore ﬁnansiranja i ići u izmjene zakona koje će uslijediti u skorije vrijeme kako bismo došli do sredstava neophodnih za zdravstveni sistem i za adekvatnu zdravstvenu zaštitu stanovništva. To mora biti stvar konsenzusa. Problemi u zdravstvu su nastali kao posljedica ekonomske krize, a ne zbog lošeg upravljanja kako bi to neki željeli da predstave. Mi smo sve učinili da sa jako malo sredstava obezbijedimo najkvalitetniju zdravstvenu zaštitu, što pokazuju i nezavisna istraživanja koja su provedena u proteklom periodu. Medici.com Zapošljavanje mladih ljudi i najboljih studenata? R. Š. Još prije šest godina promijenili smo praksu i dali vjetar u leđa mladim ljudima koji završavaju medicinski fakultet sa visokim prosjekom, omogućavajući im posao u zdravstvenim ustanovama u kojima su željeli da rade. Lično smatram da bez razvoja elitizma u ovoj ili bilo kojoj drugoj oblasti društvenog djelovanja ne možemo ići naprijed. Podršku treba pružiti najboljim mladim ljudima koji su uspješno završili fakultete i u skladu sa tom praksom smo u posljednjih nekoliko godina samo u Kliničkom centru Banjaluka primili oko 50 mladih ljudi po osnovu najboljih prosjeka ocjena. To je jedna nova armija mladih ljudi koji već sada završavaju specijalizacije i ukoliko 16

Medici.com Očekivanja u ovoj godini kada je u pitanju zdravstvo Republike Srpske? R. Š. U ovoj i narednim godinama moramo pojačati priliv sredstava u Fond zdravstvenog osiguranja jer 550 miliona, koliki je planirani budžet fonda za 2012. godinu, očigledno nije dovoljan. On mora biti bar sto miliona veći da bismo mogli da izdržimo i da platimo sve ono što podrazumijeva savremeno liječenje. S druge strane, u narednom periodu moraće se uraditi

Prim. dr Momir Pušac, prof. dr Ranko Škrbić

više na akreditaciji, odnosno uvođenju sistema kvaliteta u zdravstveni sistem, koji podrazumijeva veoma jasne pozicije i jasnu unutrašnju organizaciju, kao i put i način rada svakog pojedinca u zdravstvu prema evropskim i svjetskim standardima. U 2013. godini očekuje se i završetak radova na bolnici u Nevesinju i preseljenje Doma zdravlja u taj objekat. Kao što je rečeno, imamo naznake da je korejska banka spremna da otvori nove veoma povoljne linije, a ta sredstva mogla bi biti iskorištena za gradnju bolnice u Istočnom Sarajevu i

početak izgradnje bolnice u Doboju. U ovoj godini očekuje se završetak preostala dva hemodijalizna centra u Foči i Trebinju, u kome će i bolnica najvjerovatnije pretrpjeti manju sanaciju centralnog objekta, uz dogradnju. Slijedi i nastavak rekonstrukcije objekata timova porodične medicine, tako da je u naredne dvije godine u planu da završimo rekonstrukciju svih ambulanti porodične medicine u Republici Sršpskoj kao i da se do kraja godine u Banjaluci počne s kardiohirurškim oparacijama. Ipak, 2013. godina će po mnogočemu biti teška godina, godina izazova i produbljivanja ekonomske krize. Godina u kojoj će nam trebati više i razumijevanja i više solidarnosti i poštovanja i razumijevanja jednih prema drugima. Medici.com Vaše mišljenje o časopisu „Medici.com“ i dosadašnjoj saradnji? R. Š. „Medici.com“ je časopis koji, prije svega, vrlo rado čitam i sa kojim ministarstvo već godinama veoma intenzivno sarađuje. Mislim da je Vaše

postojanje dragocjen izvor tekstova i informacija za zdravstvene radnike širom Republike Srpske i Republike Srbije, posebno kada uzmemo u obzir da danas nemamo puno dostupnih stručnih ili informativnih časopisa o zdravstvu na našem jeziku. Meni je drago da vidim da Vi i nakon svih ovih godina uspješno radite, usavršavate se i širite svoje tržište što je za svaku pohvalu, pa mi ne preostaje ništa drugo nego da Vam poželim još više uspjeha u narednom periodu.

Prezentacija obrazovnovnog paketa

inistarstvo zdravalja i socijalne zaštite, u saradnji sa Ministarstvom prosvjete i kulture, predstavilo je nastavnicima i stručnim saradnicima srednjih škola Obrazovni paket “Zdravi životni stilovi”. Prezentaciji su prisustvovala četrdeset četiri nastavnika i stručna saradnika srednjih škola Republike Srpske. Prezentacija je imala za cilj upoznavnje sa obrazovnim paketom te njegovom primjenom u okviru redovnog nastavnog procesa. Autori su se naročito trudili da sadržaji budu predstavljeni na jedan zanimljiv i za učenike prijemčiv način, a da nastavnici u svom radu budu usmjereni prema ishodima znanja. Obrazovni paket je kreirala radna grupa koju su sačinjavali predstavnici obrazovnih i zdravstvenih institucija Republike Srpske uz ﬁnansijsku podršku “Global” fonda i UNDP-a. “Zdravi životni stilovi” ima za cilj da učenicima srednjih škola da praktične informacije koje će im pomoći u razmišljanju i razgovoru sa vršnjacima i ljudima iz okruženja (nastavnicima, roditeljima), u izgradnji pozitivnih stavova prema vlastitom zdravlju. On sadrži informacije o tome šta su zdravi stilovi života a šta su loše navike, koji su znaci i posljedice loših navika i, najvažnije od svega, kakav uticaj one mogu da imaju na mlade i porodicu sa posljedicama koje mogu biti prisutne do kraja života. Obrazovni paket čine: Vodič za učenike i Vodič za nastavnike I, srednjih škola. Plan je da se u narednom periodu obrazovni paket dopuni i Vodičem za nastavnike II, koji će nastavnicima pomoći u priremi i realizaciji tematskih jedinica na jedan savremeni način putem upotrebe metoda aktive nastave. Vodič za učenike Sadrži 10 tema koje su značajna novina i dopuna nedovoljnih sadržaja u nastavnim programima i predmetima. Njihova vrijednost je u tome što će, uz

Z D R A V S T V O

Zdravi životni stilovi

Danijela Stanišić, dipl. pedagog

adekvatne oblike i metode, a posebno nivoe učešća i aktivizacije mladih, značajno doprinijeti u saznavanju relevantnih pojmova i sadržaja iz oblasti zdravog odrastanja – zdravih životnih stilova. Vodič je prilagođen uzrastu mladih srednjih škola, potkrijepljeni brojnim zdravstvenim podacima, ilustracijama, šemama i graﬁkonima. Isti će, uz adekvatnu realizaciju ciljeva i zadataka, značajno doprinijeti formiranju adekvatnih stavova prema vlastitom zdravlju te pomoći u suočavanju sa izazovima tokom životnog odrastanja.

lizaciji časova sa učenicima, a koje se odnose na «Zdrave životne stilove». Vodič sadrži program koji je razrađen prema temama i ishodima znanja, a oslanja se na opšte ciljeve srednjeg obrazovanja u Republici Srpskoj. Vodičem su određeni ishodi koje je autorski tim smatrao važnim i koji se oslanjaju na ciljeve obrazovanja propisane Zakonom o srednjem obrazovanju i vaspitnju. Autori su vodili računa o dostupnosti informacija i o iskustvima mladih ljudi o materiji koja je predmet vodiča i upravo

Plan autora vodiča je da omogući učenicima uvid u sopstvene i životne stilove drugih te u aspekte odrastanja kao što su: intelektualna eﬁkasnost, socijalna adaptivnost, emocionalna stabilnost i biološka i reproduktivna zrelost, te životna preduzimljivost, organizovanost i eﬁkasnost.

zato su dali prednost metodičkim kompetencijama profesora u odnosu na proﬁl stečen formalnim obrazovanjem.

Prezentacija Prezentacija, održana krajem prošle godine u Doboju, je protekla veoma uspješno. Učesnicima se naročito svidio način na koji su predstavljeni sadržaji iz Vodič za nastavnike I obrazovnog paketa. Takođe, istakli su Sadrži praktične informacije koje će niz koristi koje od samog projekta monastavnicima pomoći u pripremi i rea- gu imati i škola i učenici i roditelji i šira društvena zaejdnica. S tim u vezi, a na osnovu rezultata evaluacije same prezentacije, Ministarstvo prosvjete i kulture proslijedio je i zvaničan poziv školama da, u okviru svojih nastavnih aktivnosti u drugom polugodištu školske 2012/13. godine, realizuju jednu od tema iz obrazovnog paketa sa akcentom na učenike i njihove potrebe. Nakon dobijanja po-

vratne informacije od strane škola, planirano je deﬁnisanje daljih pravaca razvoja ovog ključnog projekta za unapređenje zdravlja mladih Republike Srpske. 17

Z D R A V S T V O

astavni modul Organizacioni menadžment u zdravstvenim ustanovama, kojeg realizuje JZU Institut za javno zdravstvo – Centar za zdravstveni menadžment, polaznicima modula omogućuje sticanje kompetencija i praktično primjenljivih znanja i vještina koje su relevantne za funkcionisanje zdravstvene ustanove u zdravstvenom sistemu u Republici Srpskoj. Kroz sedmodnevnu interaktivnu edukaciju na ovom modulu, polaznici se upoznaju sa kontekstom zdravstvenog sistema Republike Srpske, kao i sa organizacijom zdravstvene ustanove kao speciﬁčnog sistema za upravljanje. Metodološki pristup učenja u ovom nastavnom modulu ostvaruje se kroz timski rad, što omogućuje optimalno unapređenje postojećih menadžerskih znanja i vještina polaznika iz oblasti internih i eksternih komunikacija u zdrav-

Centar za zdravstveni menadžment

Organizacioni menadžment u zdravstvenim ustanovama Pripremio: Aljoša Đudurović

stvenim ustanovama, evaluacije rada, primjene tehnika upravljanja grupom, upravljanja konﬂiktima unutar ustanove, kao i razvoja osnovnih principa timskog rada u zdravstvenim ustanovama.

Poseban dio je posvećen unapređenju liderskih vještina kao i procesnom pristupu menadžmentu. Stečena znanja i vještine omogućuju menadžerima da eﬁkasnije i efektivnije upravljaju pro-

Nastavni modul:

Organizacioni menadžment u zdravstvenim ustanovama

Mjesto održavanja edukacije:

Mrkonjić Grad

Drinić, Istočni Drvar,Ribnik, Učesnici iz Doma Mrkonjić Grad, Šipovo zdravlja:

mjenama u svojim zdravstvenim ustanovama. Koncept izvođenja nastave na ovom modulu sastoji se od teoretskog dijela nastave koji se izvodi interaktivno, putem predavanja, uz diskusije i značajno učešće polaznika. Praktični dio nastave se zasniva na radu u grupama, studijama slučajeva i aktivnom učešću polaznika na razradi, analizi i predlaganju rješenja za speciﬁčne probleme koji su namjenski pripremljeni za ovu edukaciju. Aktivno učešće i rad na teoretskom i praktičnom dijelu nastave podrazumijeva trideset kontakt sati rada. Pored dijela edukacije koji se odnosi na predavanja i realizaciju praktičnih vježbi, polaznici ovog modula provedu i do sedamdeset sati samostalno radeći na proučavanju predložene literature, studiranju slučajeva i pisanju samostalnih radova, u skladu sa instrukcijama predavača i moderatora. Zadnjeg dana nastave, polaznici edukacije prezentuju samostalni rad, čime stiču uslov za dobijanje sertiﬁkata kojeg izdaje JZU Institut za javno zdravstvo. Upravljanje kvalitetom zdravstvene zaštite

Laktaši

Prijedor

Doboj

Gradiška

Zvornik

Srbac, Laktaši, Derventa, Prnjavor

Krupa na Uni, Novi Grad, Kostajnica, Oštra Luka, Prijedor, Kozarska Dubica

Doboj, Petrovo

Gradiška

Pale, I.Sarajevo, Trnovo, Sokolac, Višegrad, Novo Goražde, Rudo, Čajniče Gacko, Berkovići, Bileća, Ljubinje, Trebinje

Raspored edukacija za period februar/mart 2013. 18

JZU Institut za javno zdravstvo Centar za zdravstveni menadžment Jovana Dučića 1, 78000 Banjaluka Tel. +387 51/340-624 www.phi.rs.ba www.facebook.com/ Centar-za-zdravstveni-menadzment

Z D R A V S T V O

romjene uslovljene Zakonom o zdravstvenoj zaštiti, donošenjem novog seta pratećih podzakonskih akata, kao i dopunama drugih zakona, nameću potrebu da se upravljanje zdravstvenim ustanovama zasniva na savremenim menadžerskim pristupima, te da se kod rukovodećeg osoblja ustanova razviju nove kompetencije. Novi izazovi savremenog društva zahtijevaju kompetentne menadžere u zdravstvenom sistemu Republike Srpske, koji su osposobljeni da efektivno upravljaju zdravstvenim ustanovama i time doprinose unapređenju kvaliteta zdravstvene zaštite. U ključnim strateškim dokumentima za zdravstveni sistem u Republici Srp-

skoj konstatuje se da je potrebno „kontinuirano jačati funkcije menadžmenta u zdravstvenom sistemu povećavanjem odgovornosti i kompetencija menadžera“ kao i da je neophodno „jačanje planiranja i organizacije u primarnoj zdravstvenoj zaštiti i uspostavljanje neophodnih upravljačkih mehanizama“. Pred direktore, ali i pred ostale ko-

Unapređenje znanja iz zdravstvenog menadžmenta

Objektivna potreba zdravstvenog sistema Republike Srpske Pripremio: Aljoša Đudurović

ji učestvuju u upravljanju zdravstvenim ustanovama (načelnici, glavne sestre...), se u svakodnevnom radu postavljaju zadaci čija realizacija iziskuje neophodna znanja i vještine iz oblasti zdravstvenog menadžmenta. S obzirom na to da većina rukovodećeg osoblja u zdravstvenim ustanovama dolazi iz medicinske struke, postoji nedostatak

formalnih znanja i metoda koje bi omogućile optimalno i efikasno upravljanje ustanovom. Sistemski odgovor na ovu vrstu zahtjeva daje JZU Institut za javno zdravstvo, koji kroz svoj Centar za zdravstveni menadžment izvodi edukacije na nastavnim modulima Organizacioni menadžment u zdravstvenim ustanovama, Upravljanje kvalitetom zdravstvene zaštite, Menadžment ljudskih resursa u zdravstvenim ustanovama i Zdravstvena ekonomika i finansiranje zdravstvene zaštite, kao i kratki kurs iz Upravljanja promjenama za timove porodične medicine. Osim navedenih edukacija, Centar je osposobljen da ispuni i druge specifične zahtjeve za sprovođenjem edukacije u oblasti zdravstvenog menadžmenta. Među njima je i edukacija Odnosi s javnošću u zdravstvenim ustanovama, u okviru koje menadžeri mogu da ovladaju vještinama i sposobnostima komunikacije s medijima i javnošću uopšte. Svim ovim edukacijama nastoje se unaprijediti menadžerske kompetencije kod postojećih i budućih menadžera u zdravstvenim ustanovama.

Z D R A V S T V O

Projekat

Uvođenje sistema menadžmenta i sistema kvaliteta u zdravstvene ustanove u Republici Srpskoj Jačanje kapaciteta domova zdravlja putem uspostavljanja procesa sertiﬁkacije domova zdravlja, akreditacije laboratorija u domovima zdravlja i kontinuiranog unapređenja na primarnom nivou zdravstvene zaštite u javnom sektoru

om zdravlja Derventa započeo je s pružanjem zdravstvenih usluga još davne 1885. godine. Od trenutka zbrinjavanja prvih pacijenata pa do danas, ova ustanova je kontinuirano radila na prilagođavanju svoje metodologije i organizacije rada trendovima i zahtjevima koje su diktirali različiti društveni faktori, a prvenstveno pacijenti. Evolucija društva u 21. vijeku stvorila je potrebu da se Dom zdravlja Derventa ponovo prilagodi potrebama svojih pacijenata i unaprijedi kvalitet zdravstvene usluge koju pruža. Priliku za sistemsko unapređenje rada ustanove prepoznali smo u Projektu uvođenja sistema menadžmenta i sistema kvaliteta u zdravstvene ustanove koji je pokrenulo Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite. Ministarstvo je ovim projektom omogućilo svim zdravstvenim ustanovama primarne zdravstvene zaštite u Republici Srpskoj da usklade sistem funkcionisanja ustanove s propisanim standardima i da nakon završetka tog procesa dobiju status sertifikovane zdravstvene ustanove prema standardima Agencije za sertifikaciju, akreditaciju i unapređenje kvaliteta zdravstvene zaštite Republike Srpske, standardima ISO 9001, ISO 14001 i ISO 15189 . Aktivnosti vezane za početak procesa sertifikacije Doma zdravlja Derventa započete su u julu 2012. godine, kada je u koordinaciji s eksternim konsultantima obavljeno snimanje postojećeg stanja u ustanovi. Sljedeći korak bio je 20

epublika Srpska donijela je strategije i politike za unapređenje zdravstvenog sektora koje su podržane sistemskim zakonima, a realizuju se putem niza projekata u koje se ubraja i projekat „Uvođenje sistema menadžmenta i sistema kvaliteta u zdravstvene ustanove u Republici Srpskoj - Jačanje kapaciteta domova zdravlja putem uspostavljanja procesa sertiﬁkacije domova zdravlja, akreditacije laboratorija u domovima zdravlja i kontinuiranog unapređenja na primarnom nivou zdravstvene zaštite u javnom sektoru“. Realizacija projekta odvija se po komponentama koje su formulisane tako da predstavljaju grupe aktivnosti koje se odvijaju simultano i međusobno usklađeno, optimizujući produktivnost u procesu implementacije. Prva komponenta projekta je priprema domova zdravlja za sertiﬁkaciju pre-

Proces sertiﬁkacije u Domu zdravlja Derventa Dipl. ing. med. radiologije Mirko Petrić

formiranje multidisciplinarnog tima za sertiﬁkaciju, koji treba da direktno implementira zahtjeve standarda i uvrsti ih u svakodnevni sistem funkcionisanja ustanove. Tim je formirao direktor ustanove dr Mirko Šaran koji je odabrao kompetentne pojedince i pružio im svu potrebnu podršku za realizaciju zadataka, uključujući i dodatnu edukaciju za vođu projekta i koordinatora kvaliteta ustanove. Stalni članovi tima za sertiﬁkaciju su: vođa projekta, dipl. ing. med. radiologije Mirko Petrić, koordinator kvaliteta Doma zdravlja Biljana Radišković, dr Nada Obradović i dr Slobodanka Mrđa. U rad tima povremeno se uključuju i drugi radnici Doma zdravlja, naročito načel-

nici službi, koji svojim znanjem i iskustvom u specifičnim oblastima djelovanja ustanove doprinose bržem i kvalitetnijem ispunjavanju zahtjeva standarda. U dosadašnjem radu na projektu, tim je uspio da formira određen broj dokumenata i procedura kojima se definišu postupci rada unutar ustanove te ispunjavaju zahtjevi standarda koji su osnova za dobijanje statusa sertifikovane ustanove. U inicijalnom periodu rada tima, definisana je raspodjela odgovornosti za izvršavanje specifičnih zadataka u okviru projekta i sačinjen je plan rada za izradu dokumenata potrebnih za sertifikaciju. Nakon usaglašavanja ovih dokumenata uslijedio je rad na ispunja-

Z D R A V S T V O

ma „Sertiﬁkacionim standardima za domove zdravlja u Republici Srpskoj“ i prema standardima ISO 9001 i ISO 14001, te priprema laboratorija u većim domovima zdravlja za akreditaciju prema standardu ISO 15189, dok se ostale odnose na uspostavljanje sistema za praćenje pokazatelja kvaliteta i sigurnosti primarnog nivoa zdravstvene zaštite, unapređivanje vertikalnih i horizontalnih veza između domova zdravlja i bolničkih ustanova, uspostavljanje sistema za prikupljanje i obradu podataka o neželjenim događajima koji se dešavaju u zdravstvenim ustanovama, kontinuirano unapređenje sistema menadžmenta i sistema kvaliteta u domovima zdravlja, te unapređivanje i osiguravanje sistema za zaštitu prava pacijenata u domovima zdravlja. Sve planirane aktivnosti biće blisko koordinisane s drugim projektima koji se implementiraju u primarnoj zdravstvenoj zaštiti u Republici Srpskoj i s

radom Agencije za akreditaciju, sertiﬁkaciju i unapređenje kvaliteta zdravstvene zaštite. Planirano je da će implementacija svih komponenti projekta biti izvedena do kraja 2014. godine. U svim domovima zdravlja treba da budu primijenjeni standardi sigurnosti i kvaliteta, primjena dobre laboratorijske prakse treba da poveća povjerenje u rezultate laboratorijsih usluga i da smanji ponavljanje laboratorijskih pretraga, medicinskim otpadom upravljaće se tako, da on ne predstavlja opasnost za okolinu, a takođe će se poboljšati veze između domova zdravlja i bolničkih ustanova u Republici Srpskoj. Veći domovi zdravlja će, kroz ovaj projekat, imati koristi i od usaglašavanja s međunarodnim standardima ISO 9001 i ISO 14000, kao i od uspostavljanja procesa strateškog planiranja. U svim domovima zdravlja biće utvrđeni pokazatelji kvaliteta i sigur-

vanju speciﬁčnih zahtjeva standarda, iz Prve procedure koje su do sada čega je proizišao skup procedura kojima donesene i stavljene u primjenu dese precizno deﬁniše šta se i kako radi i finišu specifične segmente organizako je odgovoran za pojedine akivnosti. cije rada u ustanovi, a odnose se na

nosti zdravstvenih usluga, te pokazatelji učinka ključnih procesa rada i uspostavljen sistem za njihovo praćenje na primarnom nivou zdravstvene zaštite. U poređenju s aktivnostima koje zemlje u okruženju sprovode u oblasti unapređenja sigurnosti i kvaliteta zdravstvenih usluga, može se reći da se Republika Srpska izdvaja po tome što je svakoj zdravstvenoj ustanovi obezbijeđena spoljašnja stručna pomoć i vođenje. Time se čak i najmanjim ustanovama daje prilika da ispune zahtjeve koji se pred njih postavljaju. Druga speciﬁčnost je u tome što Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite, Fond zdravstvenog osiguranja, Institut za javno zdravstvo i Agencija za sertiﬁkaciju, akreditaciju i unapređenje kvaliteta zdravstvene zaštite aktivno učestvuju u projektu, čime se dokazuje da je unapređenje kvaliteta prioritet svih u zdravstvenom sistemu Republike Srpske. A. Đ.

upravljanje ljudskim resursima, obuku zaposlenih, proces planiranja, upravljanje dokumentima sistema menadžmenta, medicinskom dokumentacijom i zapisima. U saradnji s rukovodiocima pojedinih medicinskih službi tim je utvrdio i procedure koje unapređuju, optimizuju i olakšavaju specifične postupke rada u Službi radiološke i ultrazvučne dijagnostike, Centru za fizikalnu rehabilitaciju u zajednici i Službi za preventivnu, dječju i opštu stomatologiju. U daljem radu biće obuhvaćene sve službe u ustanovi. Projekat je u punom zamahu, tako da tim svakodnevno radi na ispunjavanju standarda i postavljenih ciljeva. Dobijanje statusa sertifikovane ustanove jedan je od prioriteta svih zaposlenih u Domu zdravlja Derventa, budući da se ispunjavanjem zahtjeva za sertifikaciju, istovremeno unapređuju procesi rada unutar ustanove, što dovodi do smanjenja određenih troškova. Direktor Doma zdravlja, zajedno s osobljem koje direktno radi na pripremi za sertifikaciju ustanove, očekuje da će Dom zdravlja Derventa već polovinom ove godine ispuniti sve zahtjeve standarda i doći do planiranog cilja. Završetkom procesa sertifikacije Dom zdravlja Derventa imaće uređen sistem unapređen proces rada, što će najviše uticati na poboljšanje kvaliteta pruženih usluga i zadovoljstvo pacijenata. 21

U posjeti

Z D R A V S T V O

Istraživački projekat Centra za mentalno zdravlje Prnjavor Pripremila: Sanja Durtka, diplomirani psiholog, Centar za mentalno zdravlje - Dom zdravlja Prnjavor

za potrebe istraživanja, uz već postojeće koji su modiﬁkovani za ovo istraživanje u skladu s predviđenom metodologijom. Urednik rubrike “Mentalno zdravlje” Tokom trajanja istraživanja u potpunosti dr Goran Račetović, specijalista psihijatrije, Dom smo ispoštovali multidisciplinarni pristup, zdravlja - Centar za mentalno zdravlje Prijedor te su u pripremu i implementaciju projekta bili uključeni svi članovi tima CMZ, kao i imenovani saradnici iz partnerskih akon potpisivanja ugovora o do- organizacija (Udruženje RVI Prnjavor djeli malog istraživačkog granta i BORS Prnjavor). za 2011. godinu, podržanog od strane Projekta mentalnog zdravlja u Bosni i Hercegovini, Švajcarske agencije za razvoj i saradnju (SDC) i Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske, istraživački tim Centra za mentalno zdravlje (CMZ) Prnjavor započeo je implementaciju istraživačkog projekta nazvanog „Posttraumatski stresni poremećaj (PTSP) u boračkoj populaciji na području opštine Prnjavor“. Predmet i cilj ovog istraživanja bili su ispitivanje postojanja i zastupljenosti simptoma PTSP-a i depresije kod veterana rata, da li je i u kom stepenu sada umanjen nivo njihovog funkcionisanja te da li su se razvili (i u kojem procentu) simptomi depresivnosti i anksioznih poremećaja kod supruga ispitanika. Takođe, zanimali su nas i procenat zaposlenosti veterana rata i njihovih supruga, njihov socioekonomski status (izvori prihoda, stepen obrazovanja, itd.), koliko djece imaju ispitivani bračni parovi (kako bi se stekao uvid u moguću reﬂeksiju postojećih problema na drugu generaciju, tj. na potomstvo), stepen zastupljenosti bolesti ovisnosti (alkohol, droge) i skloU implementaciji projekta istražinost ka naglom reagovanju i nasilnom vački tim imao je potpunu podršku meponašanju veterana rata. Jedan dio istra- nadžmenta JZU Dom zdravlja Prnjavor, živanja se odnosio na prikupljanje poda- na čelu sa tadašnjom direktorkom dr taka o tome kako supruge vide funkcio- Milijanom Spasić-Lazarević koja je svonisanje svojih muževa i kako procjenjuju jim stručnim znanjem, iskustvom i nenjihov odnos prema nekim situacijama. sebičnim zalaganjem podržala naš rad i Za potrebe istraživanja korištena je gru- tako doprinijela da istraživački projekat pa upitnika od kojih su neki konstruisani bude proveden na najbolji mogući način.

Zato je svaki od članova tima CMZ imao jasno deﬁnisanu ulogu u istraživanju, svoje zadatke i obaveze, dogovarane na zajedničkim sastancima. Članovi istraživačkog tima koji su podjednako učestvovali u zadavanju baterije testova bili su: Sanja Durtka, diplomirani psiholog, voditeljka istraživanja i odgovorna osoba za koordinisanje svim aktivnostima u toku istraživačkog projekta, kao i za

Zaposleni u CMZ Prnjavor

sastavljanje statističkog narativnog izvještaja o projektu; Katarina Suvajac, radnookupacioni terapeut, odgovorna osoba za koordinaciju svih finansijskih aktivnosti u istraživanju i sastavljanje finalnog finansijskog izvještaja; Dubravka Malić, diplomirani defektolog/logoped, zadužena za kontakte s partnerskim organizacijama i menadžmentom 25

Z D R A V S T V O

Doma zdravlja Prjavor; Dragica Jevđić i Mirjana Jović, medicinske sestre, zadužene za pripremu upitnika za rad na terenu (štampanje, uvezivanje); i Snježana Zoran, diplomirani psiholog, koja je vodila službene zabilješke sa sastanaka istraživačkog tima. Ispitivanje je provođeno individualno i grupno, u prostorijama CMZ Prnjavor, područnih mjesnih boračkih organizacija, BORS opštine Prnjavor i Udruženja RVI opštine Prnjavor, a svi uključeni ispitanici su sa cjelokupnog područja opštine Prnjavor. Rukovodeći se brojem registrovanih demobilisanih boraca, radi dobijanja validnih rezultata, istraživanjem smo obuhvatili 300 ispitanika (100 veterana rata bez statusa RVI, 100 RVI, 50 supruga veterana rata koji nisu RVI i 50 supruga RVI veterana rata). Sociodmografski podaci ukazuju da je prosječna starost uzorka 41-50 godina, najveći broj čine muškarci sa srednjim trogodišnjim obrazovanjem, dok kod uzorka supruga u najvećem procentu su one sa završenom osnovnom školom. Veći broj ispitanika muškog pola je u bračnoj zajednici sa prosječno dvoje djece. Istraživanje je pokazalo visoku stopu nezaposlenosti ispitanika, da veći broj muškaraca nema nikakav prihod, dok manji broj njih ostvaruje prihod prijemom lične plate ili invalidnine. Supruge ispitanika pokazuju isti socijalni status: najveći broj je bez prihoda, a manje ih ostvaruje prihod isplatom ličnog dohotka. Prosječna dužina boravka ispitivanih veterana na ratištu iznosi 41-50 mjeseci, a najzastupljenije kategorije invaliditeta, usljed povreda tokom ratnih dejstava, su IX , IV i V . Veći broj ispitanika živi na selu, a manji u gradu.

samoprocjeni; kod obje ispitivane grupe se može govoriti o postojanju zavisnosti od alkohola (65%), nešto prisutnijom kod RVI (69%) nego kod veterana bez statusa RVI (61%) , što na sličan način procjenjuju i njihove supruge (50% supruga RVI, odnosno 40% supruga onih koji nemaju status RVI); kod veterana bez statusa RVI i RVI se ne može govoriti o postojanju zavisnosti od opojnih droga, a veterani i njihove supruge na isti način procjenjuju postojanje ove zavisnosti (1% svih veterana, odnosno 2% njihovih supruga); kod obje ispitivane grupe muškaraca postoji sklonost ka naglom i nasilnom ponašanju (47%) koja je prisutnija kod RVI (54%) nego kod veterana bez statusa RVI (40%), a slična je i procjena njihovih supruga (50% obje ispitivane grupe supruga, 40% supruga veterana koji nisu RVI, odnosno 60% supruga veterana koji su i RVI). Rezultati istraživanja takođe su pokazali sljedeće: Supruge veterana bez statusa RVI i supruge RVI ne iskazuju postojanje značajnih poteškoća u odnosu njihovih supruga prema njima (95%), djeci (97%), porodici (92%), široj okolini (95%), svakodnevnim aktivnostima (91%) i svakodnevnim obavezama i poslovima (92%), te da su prisutne minimalne razlike u njihovoj ocjeni; supruge veterana bez statusa RVI i supruge RVI samoprocjenjuju da su kod njih prisutni simptomi velike depresije (32%), koji su izraženiji kod supruga veterana (32%) nego kod supruga RVI (24%); obje grupe ispitivanih supruga samoprocjenjuju da imaju simptome paničnog poremećaja i da nema razlike u rezultatima između ispitivanih grupa supruga (48%); supruge veterana rata imaju simptome generalizovanog anksioznog poremećaja (50%), nesigniﬁkantno izraženije kod supruga RVI (53%) u odnosu na supruge veterana rata koji nisu RVI (47%); obje ispitivane grupe supruga veterana rata imaju simptome socijalne fobije (25%) gdje supruge veterana rata koji nemaju

Rezultati Istraživanjem smo dokazali: kod obje grupe veterana rata (sa i bez statusa RVI) može se govoriti o postojanju elemenata PTSP-a (49%); veterani rata bez statusa RVI u većoj mjeri su procijenili da kod njih postoje elementi PTSP-a (52%); veterani rata koji su RVI smostalno su se procijenili kao manje funkcionalni (43%); pronađena je razlika u procjeni nivoa funkcionisanja veterana rata od strane njihovih supruga koje svoje bračne partnere procjenjuju kao funkcionalnije (68%), ali da nema razlike u procjeni kod obje ispitivane grupe supruga; kod obje ispitivane grupe veterana rata može se reći da postoji depresivna simptomatologija (66%) sa minimalnim razlikama između ispitanika u obje grupe u toj 26

CMZ Prnjavor

RVI imaju izraženije simptome socijalne fobije (22%) od supruga RVI (14%). Istraživanje je pokazalo i to da je manji broj ispitanika iz uzorka koristilo usluge CMZ Prinjavor: 16% od ukupnog broja muških ispitanika (24% ispitanika koji su RVI, dok se 7% ispitanih veterana rata koji nisu RVI obraćalo u CMZ). Obje ispitivane grupe supruge veterana rata koristile su usluge CMZ u malom broju (6%).

Zaključak Ovim istraživanjem potvrdili smo našu osnovnu pretpostavku, važnu za izbor teme istraživačkog projekta, da se radi o vurnelabilnoj grupi koja i nakon gotovo dvije decenije poslije završetka ratnih događanja ima niz poteškoća, manifestnih u svim sferama života, od narušenog zdravstvenog stanja, preko socijalnog do ekonomskog funkcionisanja. Rezultati istraživanja su istovremeno i ozbiljan znak upozorenja s obzirom na to da se radi o osobama koje imaju formirane porodice s potomstvom, te se može govoriti i o transgeneracijskom prenosu simptoma i poteškoća. Ono što je ohrabrujuće je da supruge obje grupe ispitivanih veterana rata (onih koji su RVI i onih koji nemaju status RVI) u velikoj mjeri pozitivno procjenjuju odnos svojih supruga prema njima, djeci, okolini, porodici, kao i svakodnevnim poslovima i aktivnostima, što ukazuje na pozitivnu porodičnu klimu i adekvatne porodične odnose. S obzirom na to da podaci koji su dobijeni istraživanjem, a koji se odnose na korišćenje usluga koje pruža CMZ, ukazuju na činjenicu da su ih ispitanici koristili u značajno malom broju, u cilju pružanja adekvatnije pomoći bilo bi poželjno intenzivnije i kontinuirano propagirati naše djelovanje, te aktivno sarađivati s partnerskim organizacijama u izradi i sprovođenju specijalizovanih programa za rad sa ovom populacionom grupom.

Z D R A V S T V O

Projektne aktivnosti

Dodjela malih istraživačkih grantova centrima za mentalno zdravlje Pripremila: Tanja Bajić, projektni službenik, Projekat mentalnog zdravlja u BiH, Kancelarija Banjaluka

akon prošlogodišnjeg, uspješno završenog prvog kruga dodjele malih istraživačkih grantova centrima za mentalno zdravlje (CMZ), Projekat mentalnog zdravlja u BiH, podržan od strane entitetskih ministarstava zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske i Švajcarske agencije za razvoj (SDC), sredinom ove godine je objavio konkurs za drugi i treći krug dodjele malih istraživačkih grantova CMZ u BiH. Cilj je unapređenje istraživačke prakse i poboljšanje istraživačkih kapaciteta profe-

sionalaca u oblasti mentalnog zdravlja u zajednici, te unapređenje međusobne saradnje i partnerstva centara za mentalno zdravlje u Republici Srpskoj kao dijela širokog programa aktivnosti deﬁnisanih politikom i strategijom razvoja mentalnog zdravlja Republike Srpske. Ove godine se, na osnovu iskazanih interesa iz CMZ, opredijelilo za podsticanje zajedničkih malih istraživačkih projekata usmjerenih na speciﬁčnu oblast koja bi bila obuhvaćena istraživanjima. U Federaciji BiH izabrana je tema

Potpisnici ugovora za istraživačke grantove

„ADHD u uzrastu 6 do 12 godina“, dok je u Republici Srpskoj to „Evaluacija intervencija usmjerenih na unapređenje ﬁzičkog zdravlja i prevenciju somatskih oboljenja kod ljudi koji pate od teških mentalnih poremećaja“. Nakon poslane dokumentacije, potrebne za iskazivanje interesa za dodjelu maloga granta, odlučeno je da 17 CMZ u FBiH , kao i CMZ Brčko ispunjavaju kriterijume za prijavu za izradu projekta, a u Republici Srpskoj njih 13 (Prijedor, Kozarska Dubica, Novi Grad, Banjaluka, Srbac, Mrkonjić Grad, Trebinje, Foča, Vlasenica, Zvornik, Bijeljina, Ugljevik i Srebrenica). Speciﬁčnost ova dva kruga konkursa je bila u tome da se međusobno udruže najmanje po tri CMZ u istraživanju, čime se podstiče i njihova bolja međusobna povezanost, kao temelj buduće šire saradnje.

Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske je u okviru Projekta mentalnog zdravlja u Bosni i Hercegovini, ﬁnansiranog od strane Švajcarske agencije za razvoj i saradnju (SDC), upriličilo 29.10.2012. godine zvanično potpisivanje Ugovora o međusobnoj saradnji između direktora 13 domova zdravlja u Republici Srpskoj čiji su CMZ dobili mali istraživački grant (5.000 KM za svaki od CMZ) i Agencije za projektnu administraciju Projekta mentalnog zdravlja u BiH, NVO „Asocijacija XY” iz Sarajeva. 27

Z D R A V S T V O

okviru Projekta mentalnog zdravlja u Bosni i Hercegovini koji su podržala resorna entitetska ministarstva i Švajcarska agencija za razvoj (SDC), provode se kontinuirani ciklusi uniformnih edukacija sestrinskog kadra, zaposlenog u ustanovama mentalnog zdravlja širom BiH. Tokom diskusija učesnika i edukatora otvorena su mnoga pitanja i pomenute različite poteškoće s kojima se sestrinski kadar svakodnevno susreće u obavljanju svojih zadataka. To

je bio i jedan od razloga pokretanja inicijative za osnivanje Sekcije medicinskih sestara i tehničara u oblasti mentalnog zdravlja u sklopu Saveza medicinskih sestara i tehničara Republike Srpske. Jedan od osnovnih ciljeva ove inicijative bio je stvaranje osnova za dalje razvijanje i jačanje sestrinskog kadra u oblasti mentalnog zdravlja. Dana 10.12.2012. godine, nakon dobijanja odobrenja Upravnog odbora Saveza medicinskih sestara i tehničara Republike Srpske, u sali za sastanke Centra za mentalno zdravlje Banjaluka održana je Osnivačka skupština Sekcije medicinskih sestara i tehničara u oblasti mentalnog zdravlja Republike Srpske, kojoj su prisustvovali predstavnici iz centara za zaštitu mentalnog zdravlja, psihijatrijskih klinika i odjeljenja za psihijatriju iz više gradova (Prijedor, Ba28

Sestrinstvo u mentalnom zdravlju

Sekcija medicinskih sestara i tehničara Pripremilo: Predsjedništvo Sekcije medicinskih sestara i tehničara u oblasti mentalnog zdravlja Republike Srpske

Predsjednistvo Sekcije

njaluka, Doboj, Sokolac, Brčko, Prnjavor i Srbac), koji su i osnivači sekcije i izabrani članovi skupštine sekcije. Ispred Saveza medicinskih sestara i tehničara Republike Srpske prisustvovala je predsjednica Nataša Egeljić-Mihailović, dok su gosti skupštine bili dr Biljana Lakić i mr Tatjana Popović, entitetske liderke mentalnog zdravlja, Eldin Fišeković iz fondacije “Fami”, mr Zvjezdrana Stjepanović iz banjalučke Kancelarije Projekta mentalnog zdravlja u BiH, Živana Vuković-Kostić, nacionalna koordinatorka Republike Srpske za sestrinstva, dr Goran Račetović iz CZMZ Prijedor i Snježana Zoran iz CMZ Prnjavor. Tokom Osnivačke skupštine sekcije usvojeni su Pravilnik o radu i godišnji plan aktivnosti sekcije te imenovano njeno rukovodstvo: predsjednik (Igor Brkić, medicinski tehničar, CZMZ Prijedor),

potpredsjednica (Sanja Gidumović, dipl. medicinska sestra, CZMZ Banjaluka), generalni sekretar (Dejan Milanović, medicinski tehničar, CMZ Doboj) i predsjednik skupštine (Aziz Omerović, viši medicinski tehničar, Opšta bolnica Brčko). Umjesto dosadašnjeg, već uobičajenog, rada na psihijatrijskim odjeljenjima opštih bolnica ili klinika za psihijatriju (vizita, podjela terapije, periodično obilaženje odjeljenja), obaveze medicinske sestre u okviru psihijatrije u zajednici se umnožavaju i postaju bitno različite. Zato je važno da su ljudski resursi, medicinske sestre i tehničari, dobro osposobljeni za pružanje kvalitetnijih usluga što je preduslov ostvarenja kvalitetne zaštite mentalnog zdravlja u zajednici. Osnovna ideja kojom će se voditi strukovna sekcija jeste jačanje sestrinskog kadra u oblasti mentalnog zdravlja, kontinuirana medicinska edukacija, jačanje kompetencija i adekvatnije vrednovanje zadataka i obaveza medicinskih sestara i tehničara u oblasti mentalnog zdravlja. Vjerujemo da će rad sekcije podržati sve relevantne institucije u oblasti zdravstva i socijalne zaštite, vladine i nevladine organizacije i udruženja drugih profesionalaca iz oblasti mentalnog zdravlja radi obezbijeđenja ekspertize i pomoći sekciji u njenom razvoju, edukaciji i implementaciji aktivnosti iz područja mentalnog zdravlja u zajednici iz domena sestrinstva. Rad sekcije biće transparentan za sve buduće članove te treba da pomogne u profesionalnom razvoju, da bi medicinske sestre i tehničari u oblasti mentalnog zdravlja postali prepoznatljiva profesionalna grupa u Republici Srpskoj i šire. Zato smo sigurni da će se sve naše koleginice i kolege iz ustanova mentalnog zdravlja učlaniti u prvu osnovanu sekciju medicinskih sestara i tehničara u Republici Srpskoj. Kontakt: sekcijamstmz@gmail.com

Z D R A V S T V O

organizaciji Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske (MZSZ RS), uz podršku Projekta mentalnog zdravlja u BiH (PMZBiH), u periodu 22-24.11.2012. godine, u hotelu „Monument“ na Mrakovici kod Prijedora, provedena je obuka članova komisija za zaštitu lica sa mentalnim poremećajima Republike Srpske, koje su rješenjem ministra zdravlja, prof. dr sc. Ranka Škrbića imenovane krajem 2011.

Destigmatizacija

Obuka na Mrakovici Pripremio: Dr Goran Račetović, specijalista psihijatrije, Dom zdravlja - Centar za zaštitu mentalnog zdravlja Prijedor

Radni dio obuke

godine. Ove komisije su dio implementacije Zakona o zaštiti lica s mentalnim poremećajima (2004), te se imenuju po drugi put od donošenja zakona, a od 2009. godine su i sastavni dio Strategije mentalnog zdravlja Republike Srpske (2009-2015). Imenovani su predsjednici i po četiri člana komisija za tri područja (Banjaluka, Doboj i Istočno Sarajevo), kao i njihovi zamjenici (ukupno 30 osoba). U svakoj komisiji predsjednik ili njegov zamjenik su psihijatar/neuropsihijatar, dok su članovi/zamjenici članova psiholog, socijalni radnik, predstavnik lokalne zajednice i član korisničkog udruženja. Obuka na Mrakovici imala je za cilj upoznavanje s metodologijom rada komisija uz praktično uvježbavanje predočenih znanja. S nama je na edukaciji bio i pomoćnik ministra prim. dr Milan Latinović koji je aktivno učestvovao u ovoj obuci. Edukatori su bili gospodin Nikola Dvizac iz MZSZ RS, koji je predočio domaću legislativu iz ove oblasti, kao osnove zakonskih aktivnosti komisije (Pravilnik o njenom radu), dr Biljana Lakić, entitetski lider i koordinatorka za mentalno zdravlje Republike Srpske, koja je upoznala prisutne s međunarodnim okvirima vezanim za zaštitu lica s mentalnim poremećajima kao oružja borbe protiv stigme, mr

Tatjana Popović, entitetski lider, koja je iznijela 10 koraka monitoringa ljudskih prava, kao osnove rada komisija na terenu, te prim. dr Mirjana Đerić, neuropsihijatar, i Aleksandra Pušonja, psiholog, obje članice ekspertske grupe (i nekih od komisija), koje su predstavile Priručnik za rad komisija za zaštitu lica s mentalnim poremećajima, ali i metodologiju rada i standardizovane upitnike za komisije za primarni, sekundarni i tercijarni nivo zdravstvene zaštite, usklađene prema međunarodnim standardima. U sklopu praktičnog dijela obuke, proveli smo zajedničku vježbu obilaska

ustanove za zaštitu mentalnog zdravlja, koju smo obavili podijeljeni u grupe u Psihijatrijskoj službi Opšte bolnice Prijedor i Centru za zaštitu mentalnog zdravlja Doma zdravlja Prijedor, s ciljem praktične primjene standardizovanog upitnika. Do kraja obuke smo imali priliku teorijski i praktično raditi na izradi Izvještaja o posjeti, te načiniti Poslovnik o radu komisije i Plan aktivnosti/posjeta za 2013. godinu, u kojoj će podršku u radu komisija dodatno pružati i Projekat mentalnog zdravlja u BiH, kroz projektnu liniju komponente D. Cilj tih posjeta je da se sagleda realno stanje, prvenstveno u bolničko-stacionarnom sektoru, uz presjek dijela stanja u Centrima za zaštitu mentalnog zdravlja, u Republici Srpskoj. Logističku podršku održavanju ove važne i kvalitetne obuke cijelo vrijeme pružali su mr Zvjezdana Stjepanović, projektni službenik, i Dragan Amidžić, administrator, iz banjalučke kancelarije PMZ BiH. Planirano je da prve redovne posjete komisija za zaštitu lica sa mentalnim poremećajima počnu tokom februara 2013. godine.

Učesnici edukacije na Mrakovici

Z D R A V S T V O

reprezentativnoj i moderno opremljenoj zgradi poslovnog centra u Brčkom već godinu dana uspješno djeluje licencirana visokoškolska ustanova- Evropski univerzitet - Sveučilište. U okviru ovog univerziteta, već sada jednog od najuglednijih edukacionih centara na Balkanu, Fakultet zdravstvenih nauka nedavno je u prisustvu najeminentnijih zvaničnika iz oblasti visokog obrazovanja BiH, Hrvatske i Srbije proslavio prvu godišnjicu. Tom prilikom su podijeljene nagrade najzaslužnijim radnicima univerziteta i diplome svršenim studentima. Fakultet zdravstvenih nauka svake godine upisuje 290 studenata. To je odlična prilika za sve mlade ljude regiona (prevashodno Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Srbije, a i šire) da studiraju po standardima Evropske unije za visoko školstvo. Ova povoljna okolnost posebno je pogodna za mnogobrojne potencijalne studente fakulteta koji su već sada zaposleni u zdravstvenoj struci ili se školuju a iz bilo kojih razloga žele da promijene medicinske fakultete i škole koje sada pohađaju. Tako svoju edukaciju čine kvalitetnijom a diplomu koju steknu na kraju studija referentnijom. Naravno da fakultet vodi računa o kompatibilnosti sa drugim akreditovanim medicinskim i zdravstvenim školskim ustanovama pa se već položeni ispiti iz pojedinih oblasti priznaju. Time se pojednostavljuje realizacija školovanja, posebno ukoliko ona nije mogla iz različitih razloga da bude nastavljena u prošlosti. Ovdje treba istaći i to da studenti Fakulteta zdravstvenih nauka kao i svi studenti Evropskog univerziteta u Brčkom mogu,ukoliko žele, da nastave studije na srodnim fakultetima, ne samo Bosne i Hercegovine nego i Austrije (prema zvaničnom spisku njemačke organizacije ”Deutsche Welle”). Fakultet zdravstvenih nauka ima široku programsku paletu tako da budući studenti lako mogu da se pronađu u tom programu. Nastava se obavlja u okviru pet studijskih programa (smje30

Evropski univerzitet – Sveučilište Brčko Distrikt

Fakultet zdravstvenih nauka

Prof. dr sc. med. Branimir Marjanovic

rova): sestrinstvo, stomatologija, ﬁziologija i radna terapija, sanitarni inženjering, farmacija (osnovne akademske studije prvog ciklusa). Svaki od smjerova omogućava diplomiranim tehničarima poslijediplomske studije i to magistarske studije (drugi ciklus) iIi doktorske studije (treći ciklus). Sestrinstvo podrazumijeva osnovne, magistarske i doktorske studije. Akcenat u edukaciji studenata u okviru ove oblasti stavlja se na: intenzivnu zdravstvenu njegu i urgentno

zbrinjavanje povrijeđenih i oboljelih. Posebna pažnja posvećuje se specijalizovanim disciplinama zdravstve ne njege u infektivnim, internističkim, hirurškim, dječijm, ginekološkim i drugim bolestima (npr. njega socijalno ugroženih bolesnika - patronaža, kućna njega…) Kadrovi koji se osposobljavaju ovim studijskim programom mogu da se zapošljavaju na sljedećim poslovima i radnim zadacima: poslovi medicinske sestre opšteg smjera (sve vrste

Z D R A V S T V O

stitucija zaduženih za praćenje epidemiološke i ekološke situacije. To su : ministarstva, instituti, skupštine opština, nevladine organizacije, komunalne službe itd.). Potreba za ovim kadrovima je takođe velika. Studije farmacije podrazumijevaju savladavanje gradiva iz struke biomedicinskih i farmaceutskih predmeta u toku sva tri ciklusa nastave. Diplomirani farmaceutski tehničari i magistri i doktori mogu da se zapošljavaju u svim biohemijskim laboratorijama ne samo medicinske orijentacije (domovi zdravlja, klinički centri) nego i zdravstvene njege u svim zdravstvenim ustanovama i tamo gdje je potrebna) i specijalizovanog smjera(kao diplomirani medicinski tehničari, instrumentarke u hirurgiji, tehničari u radiološkim službama kako dijagnostičkim, tako i terapijskim) zatim urološki, gastroenterološki tehničari itd). Studijski program stomatologija ima za cilj sticanje opštih i specijalizovanih znanja iz oblasti bolesti zuba i usne šupljine kako odraslih (zrelo i gerijatrijsko doba), tako i djece. Ovaj smjer predviđa savladavanje osnovnih principa maksilofacijalne hirurgije, stomatološke protetike i implantologije. Naglasak ovog studijskog programa je preventiva i protežiranje zdravlja zuba u široj zajednici. Diplomirani kadrovi sva tri ciklusa ovih studija mogu da se zapošljavaju u stomatološkim službama i ordinacijama, kako privatnim tako i državnim. Potreba za ovim kadrovima je evidentna. Fizikalna i radna terapija u okviru pomenuta tri ciklusa nastave osposobljava studente za praksu ﬁzikalne i radne terapije u svim medicinskim disciplinama a posebno u ortopediji i

traumatologiji, opštoj hirurgiji, neurologiji, psihijatriji, medicini rada i sportskoj medicini. Polaznici ovog smjera Fakulteta zdravstvenih nauka u toku studija ovladavaju teorijskim i praktičnim problemima kineziterapije (posebno masaže), sonoterapije,fototerapije sa laser-terapijom, elektroterapije,termoterapije (peloidoterapije, krioterapije) i balneo- klimato terapije. Radna, okupaciona terapija, u smislu manuelnih, kreativnih, edukativnih,rekreativnih i drugih aktivnosti, uz fizikalnu terapiju predstavlja važan segment studija ovog smjera. Diplomirani tehničari ovog kursa osposobljeni su za rad u bolnicama, banjama, sportskim centrima, rehabilitacionim centrima kako u državnom, tako i u privatnom sektoru. Smjer sanitarni inženjering (osnovne, magistarske i doktorske studije) kao misiju ima savladavanje znanja iz sanitarne zaštite kako u zdravstvenim ustanovama, tako i u drugim ustanovama u kojima je ova djelatnost neophodna (prehrambena industrija, ekologija kako na terenu, tako i u okviru administrativnih in-

veterinarske , sanitarne, poljoprivredne, naučnoistraživačke, edukativne, komunalne i sl. Sa ovom diplomom moguće je zapošljavanje u apotekama kao i skladištima biohemijskog i farmaceutskog materijala. U zaključku ponovo ističemo dobre šanse za budućnost i zapošljavanje koje se ukazuju mladima šireg regiona, zainteresovanim za medicinsku struku tj. zdravstvenu djelatnost, upisom na Fakultet zdravstvenih nauka Evropskog univerziteta - Sveučilišta u Brčkom. Kontakt tel. +387 65-523-315

Z D R A V S T V O

Polimorfna svjetlosna erupcija Polimorfna svjetlosna erupcija (PSE) je stečena bolest i jedna od najčešćih idiopatskih fotodermatoza. PSE karakteriše abnormalna, ponavljana i odgođena reakcija na sunčevu svjetlost. Vjerovatno u nastanku promjena učestvuju UVA i UVB, kao i IC zraci, ali još nije jasno kako dolazi do osipa. Pretpostavlja se da UV zraci izazivaju imunološku reakciju celularnog tipa. PSE se češće javlja kod osoba ženskog pola i obično počinje prije 30. godine života. Promjene variraju od eritematoznih papula, papulo-vezikula te plakova. Obično su kod jedne osobe monomorfne, mada mogu biti i polimorfne. Egzacerbacije se javljaju pri svakom izlaganju suncu, mada u nekim slučajevima može doći do desenzibilizacije u toku iste sezone.

Fotodermatoze

Prof. dr Bogdan Zrnić, spec. dermatovenerolog, šef Katedre za dermatovenerologiju, Medicinski fakultet Banjaluka

Zašto se javlja nedostatak ili deﬁcit niacina još nije u potpunosti razjašnjeno, ali od uzroka koji su poznati su: alkoholizam, malapsorpcija i razne restriktivne dijete. Uzrok pojavljivanja promjena na koži je kontakt sa suncem, a manjak niacina u lancu reakcija onemogućava regeneraciju kutanih promjena nakon kontakta sa sunčevim zracima. Promjene na koži se javljaju u proljeće ili ljeto na fotoeksponiranim dijelovima tijela: dorzum šaka, lice, a na prednjoj strani vrata i dekolteu imaju izgled ogrlice (Casalova ogrlica). Jasno su ograničene prema nezahvaćenom dijelu kože. U prvoj fazi, akutna pelagra podsjeća na opekotine od sunca. Koža je eritematozna, javlja se i edem sa serohemoragičnim

Reakcija počinje svrabom, a nakon toga se javlja eritem i edem. Fototestiranje se koristi da bi se potvrdila dijagnoza. Pellagra Ime pelagra dolazi od riječi (pellis, l. koža) i agro, g. grub), a osnovne karakteristike ovog oboljenja su: dermatitis, dijareja i demencija, što se vrlo često označava sa trijasom tri D. Ovo oboljenje je uglavnom posljedica nedostatka niacina (nikotinske kiseline), a koji se sintetiše od triptofana. U procesu metabolizma ovog vitamina neophodni su i vitamini B1, B6 i B2. 32

Fototoksične reakcije Fototoksične reakcije nastaju kombinovanim djejstvom egzogenih faktora (lijekovi i hemikalije), koji apsorbuju svjetlost. Egzogeni faktori dospijevaju u kožu ingestijom ili lokalnom aplikacijom. U raekciju nisu uključeni imunološki mehanizmi. Opisuju se dva klinička oblika:

Berloque dermatitis nastaje aplikovanjem parfema direktno na kožu. Promjene imaju oblik kapi koja teče, a kao jedini simptom javlja se pigmentacija koja se pojačava izlaganjem suncu.

Obično se postavlja na osnovu anamneze i karakteristične kliničke slike i patohistološkog nalaza. Urticaria solaris Solarna urtikarija je oblik urtikarije gdje se neposredno po izlaganju sunčevim zracima javljaju promjene. Javlja se na fotoeksponiranim dijelovima tijela, uključujući i pokrivene. Vjerovatno je uzrokovana antigen-antitijelo reakcijom.

Dijagnoza se postavlja na osnovu karakteristične kliničke slike, anamneze i patohistološkog nalaza.

bulama. U hroničnoj fazi koža je tamnocrvena, zadebljala, hrapava i skvamozna, a mogući su i naleti akutnih promjena. Bukalna sluznica je glatka sa pseudoaftama, dok je jezik tamnocrvene boje. Gastrointestinalni i neurološki znaci su nabrojniji, a najznačajniji su: dijareja, apatija, depresija, te senzorni poremećaji.

Dermatitis pratensis (pratensis, l. livadski) nastaje nakon kontakta sa vlažnom travom na sunčanom vremenu. Nakon nekoliko sati, na mjestu kontakta reprodukuje se oblik trave ili lista s eritemom, edemom i bulama.

Z D R A V S T V O

Operacija uspješna – Jovan ima zdravo i veselo dijetinjstvo

Koarktacija aorte Doc. dr Marko Šobot, šef Katedre za internu medicinu, Medicinski fakultet, Banjaluka

oarktacija aorte (Coarctatio aorte, Stenosis isthmi aorte) je suženje lumena aorte na mjestu pripoja ligamentuma aorte tj. na početku silaznog dela aorte. Suženje može da bude i na drugim dijelovima grudne i trbušne aorte. Ispred suženja pritisak je povišen, a ispod je snižen. Predstavlja oko 7% urođenih srčanih mana i dva puta je češća u muškoj populaciji.

Uzrok To je urođena srčana mana. Često je posledica virusnih infekcija majke u toku trudnoće, posebno rubeole, zatim djelovanja nekih lijekova, šećerne bolesti, zračenja, traume i infarkta posteljice.

“U razgovoru sa gospodinom Žikom Krajišnikom saznao sam da dijete njegovih prijatelja Jovan Jugović, rođen 2007, opština Prnjavor, ima tešku urođenu grešku, koarktaciju aorte i da je vitalno ugrožen. Odmah sam stupio u kontakt sa kolegama-kardiohirurzima iz zdravstvene ustanove UDK Kardiohirurgija Beograd i nakon moje prezentacije slučaja odmah je obezbijeđen prijem djeteta po prvom redu hitnosti. Želim da istaknem da su kolege imale razumijevanja i odmah primili Jovana za operativno liječenje aortne greške, bez obzira na to što su imali liste čekanja na operativne zahvate mjesecima. Operacija je uspjela, a Jovanu je obezbijeđeno zdravo i veselo dijetinjstvo kao i budući zdrav život”, sa zadovoljstvom je istakao kardiolog dr Marko Šobot. Roditelji dječaka Jovana Jugovića se neizmjerno zahvaljuju svom prijatelju Žiki Krajišniku, docentu dr Marku Šobotu i svim doktorima i medicinskom osoblju Kardiohirurgije Univerzitetske dečje klinike u Beogradu.

Patoﬁziologija: Usljed suženja dolazi do opstrukcije toka krvi prema distalnom dijelu aorte, i zato se povećava pritisak u proksimalnom dijelu aorte, a pritisak pada u distalnom dijelu. Cirkulacija se obavlja preko kolaterala interkostalne arterije i subklavije.

Doc. dr Marko Šobot sa Jovanom Jugovićem

Urođene srčane mane nastaju u kompleksnoj interakciji genetskih činilaca i faktora sredine. Vrlo rijetko se može otkriti uzrok kongenitalne srčane malformacije kao, na primjer, rubeola majke ili hronično prekomjerno uživanje alkohola majke u toku embriogeneze. Različiti 34

faktori kao hipoksija, jonizujuće zračenje, neki medikamenti imaju teratogeni efekat. Rizik pojave urođene srčane mane kod djece roditelja sa kongenitalnom srčanom malformacijom je nizak, 2-5%, i ne bi trebalo da predstavlja prepreku prilikom planiranja potomstva.

Klinička slika Kliničke manifestacije zavise od stepena opstrukcije lumena aorte. Najveći broj djece sa koarktacijom aorte nema simptome. Kasnije se javljaju simptomi povišenog krvnog pritiska, glavobolje, vrtoglavica, krvarenje iz nosa klaudikacio intermitens (bolovi u nogama) Obično su bolesnici dobro razvijene osobe. Pri auskultaciji otkriva se sistolni šum u drugom međurebarnom prostoru lijevo, uz akcentovan drugi ton nad aortom. Šum se čuje i na leđima između lopatica. To je karakteristično za ovu srčanu manu. Na rukama je krv-

Z D R A V S T V O

ni pritisak povišen, a na nogama snižen. Na EKG-u i rendgenskom snimku se vide znaci hipertrofije leve komore. Tok i prognoza Zbog povišenog krvnog pritiska u krvnim sudovima mozga, može doći do njihovog pucanja (ruptura). To se dešava u drugoj ili trećoj deceniji života. Kod odojčadi i male djece može doći do trenutne smrti (iznenadna srčana smrt) i insuficijencije srca. Dijagnoza se postavlja na osnovu anamneze, kliničke slike, objektivnog pregleda, EKG-a, rendgenografije i kateterizacije srca. Razlika u nivou pritiska i kvalitetu pulsa izmedju ruku i nogu je glavni dijagnostički kriterijum na osnovu koga se sumnja na ovo stanje. Auskultacijski nalaz: sistolički šum na gornjem sternumu, supraklavikularno i interskupularno; naglašena aortna komponenta drugog tona i kontinuirani šumovi od kolateralne cirkulacije na leđima. Rutinski se radi laboratorijski testovi poput krvne slike, biohemije i nivoa elektrolita kako bi se isključio drugi uzrok postojanja povišenog krvnog pritiska. Rendgenski snimak grudnog koša pokazuje uvećanje srca, nakupljanje tečnosti u plućima, a preporučuje se i ultrazvučni pregled srca radi utvrdjivanja postojanja udruženih anomalija i eventualnih komplikacija. EKG (elektrokardiografija) pokazuje povećanje leve komore, a definitivna dijagnoza se postavlja kateterizacijom srca koja pokazuje suženje na odgovarajućem segmentu aorte. U poslednje vreme, često se koristi i NMR (nuklearna magnetna rezonanca) , kojom se može jasno definisati lokacija i težina koarktacije, a najbolja je metoda praćenja nakon korekcije. Liječenje Korekciju koarktacije aorete treba učiniti što prije, odnosno odmah nakon postavljanja dijagnoze kako bi se spriječio razvoj trajne arterijske hipertenzije i drugih komplikacija. Bolesnici tretirani prije 20 godina života neće imati skraćen životni vijek. Idealno vrijeme za izvođenje operacije je između 3. i 6. godine starosti. Nativna koarktacija i danas se ponajprije rješava hirurški, ali sve se češće primjenjuje i perkutana balonska angioplastika s postavljanjem stenta. 35

Z D R A V S T V O

nevno se hranom unosi u organizam 50-100 mmol ili oko 2 do 4 g kalija,što zadovoljava dnevne potrebe za ovim elementom. Kalij se apsorbuje u tankom crijevu. Iz tijela se izlučuje 90% urinom, a samo 10% stolicom. Prolaskom krvi kroz bubrege kalij prelazi u glomerularni ﬁltrat, ali se zatim oko 90 % resorbuje u proksimalnim tubulima. U distalnim tubulima ponovo se dijelom izlučuje jer se tu zamjenjuje za natrij što zavisi od njihovog koncentracijskog gradijenta. Organizam je realno više izložen opasnosti od manjka kalija nego natrija. Kalij je glavni intracelularni kation i značajan je za mišićnu aktivnost, naročito srčanog mišića, gdje je antagonist kalcijuma. U ćelijama je sastavni dio fosfatnog puferskog sistema i aktivno reguliše osmotski pritisak, aktivira neke enzime i djeluje na sintezu proteina u ribozomima. U ćelijama je jednim dijelom jonizovan, a dijelom vezan za proteine, fosfate i druge komplekse. Određivanje koncentracije kalija u serumu procjenjuje stanje kalija u organizmu i pomaže u dijagnozi poremećaja acidobazne ravnoteže i transporta vode u tijelu. Izvanredno narušavanje ravnoteže kalija može uzrokovati smrt. Referentne vrijednosti u serumu odraslih osoba iznose 3,5 do 5,0 mmol/L, u plazmi 3,5 do 4,5. Ova razlika između seruma i plazme nastaje zbog naknadnog oslobađanja kalijuma iz trombocita. Pošto je koncentracija kalija u eritrocitima oko 20 puta veća nego u krvnoj plazmi i najmanja hemoliza eritrocita dovodi do povećanja koncentracije kalija u plazmi. Zbog toga treba paziti da pri uzimanju krvi za određivanje kalija u serumu ne dođe do hemolize, jer to povećava rezultate zbog prelaska ćelijskog kalija u serum. U serumu novorođenčadi nivo kalijuma iznosi 3,7 do 5,9 mmol/L. Postoje i značajne dnevne varijacije u koncentraciji kalija, a najveće su koncentracije ujutru. Smanjena koncentracija kalija u serumu (hipokalijemija) ima važan uticaj na neuromuskularne i elektrokardiografske poremećaje.Uzroci hipokalijemije su: *diuretička terapija, *neodgovarajući unos kalija, *povećano bubrežno izlučivanje, *gastrointestinalni gubitak (proljev, gladovanje, jako povraćanje, hronično uzimanje laksativa, upalne crijevne bolesti), *teške opekotine, primarni aldosteronizam, jetrene bolesti sa ascitesom, 36

Poremećaj metabolizma kalija

Dr Dražena SoldatDokić, specijalista medicinske biohemije, Dom zdravlja Banjaluka

hronični stres, dugotrajna temperatura, *pomak iz vanćelijske u ćelijsku tečnost, *neki lijekovi (preparati žive, hlorotiazidi, teoﬁlin, estrogen, neki antibiotici kao što su penicilin, gentamicin i amfotericin B) mogu uzrokovati smanjenje koncentracije kalija. Klinička svojstva podrazumijevaju slabost skeletnog mišića, te paralizu i poremećenu srčanu provodljivost. Kod bolesnika sa kliničkim znakovima hipokalijemije određuje se koncentracija kalija u serumu. Za potvrdu da se radi o bubrežnom uzroku potrebno je odrediti magnezij u krvi i 24-satno izlučiva-

povezani sa promijenjenom srčanom ekscitabilnošću (kardiotoksični učinak) koja se može uočiti u elektrokardiogramu i u smanjenoj neuromuskularnoj aktivnosti. Hiperkalijemija može biti uzrokovana: *povećanim unosom, *smanjenim izlučivanjem kalija (smanjena glomerularna ﬁltracija ili smanjena funkcija tubula), *preraspodjela kalija iz ćelija u vanćelijsku tečnost (u acidozi kada kalijevi joni mijenjaju mijesto sa vodikovim jonima, a kalij može izlaziti iz ćelija i u stanjima dehidracije, hipoksije, teških opekotina, manjka inzulina),

Natrijum-kalijum pumpa

nje kalija u urinu. Hipomagnezijemija je *lijekovi kao što su heparin i neki svojstvena bolesnicima sa hipokalijemi- diuretici mogu biti uzrok povećane sejom i sve dok se stanje ne popravi utiče rumske koncentracije kalija. Uvijek treba imati na umu moguću na zasićenost ćelijske tečnosti kalijem. pseudohiperkalijemiju, uzrokovanu leHiperkalijemija je stanje povećane ukocitolizom ili trombocitolizom ili pak koncentracije kalijuma iznad 5,1mmol/ hemolitičkim uzorkom. Za određivanje koncentracije kalija L. Najvažniji simptomi hiperkalijemije su treba upotrijebiti sviježi, nehemolizirani serum. Budući da stajanjem krvi dolazi do difuzije kalija iz eritrocita u serum, krv treba što prije centrifugirati, a serum odvojiti najkasnije u roku od jednog sata. U dobro zatvorenoj epruveti koncentracija se na + 4 º C ne mijenja do 14 dana, a na – 20 º C čak i godinu dana. Metode koje se koriste za određivanje kalija su plamena emisiona fotometrija i direktna i indirektna potenciometrija.

Neinvazivni dijagnostički postupak- urea izdisajni test

Helicobacter Pylori Pripremila: Danijela Lukić, mr. biohemije

elicobacter pylori je spiralna, gram negativna, mikroaerofilna bakterija koja inficira sluzokožu želuca i jedina je bakterija koja može preživeti u izrazito kiselom želudačnom sadržaju, sa vrlo malo kiseonika i temperaturi od 37°C. Helicobacter Pylori je jedina bakterija koja luči enzim ureazu koja izaziva hidrolizu uree. Proizvod ove hidrolize je ugljen dioksid (CO2) koji svojom alkalnošću štiti bakteriju od dejstva niskog pH želudačnog soka. Oko 65% ovako nastalog ugljen-dioksida putem krvi dospeva u pluća, a zatim se eliminiše izdahnutim vazduhom u kome se može detektovati ukoliko urea sadrži obeleženi ugljenik. Ovo je i osnova za urea izdisajni test kojim se nepogrešivo detektuje prisustvo živog H. Pylori. Infekcija ovom bakterijom je širom sveta poznat problem i najčešći je uzročnik hroničnog gastritisa i usko je povezana sa peptičkim ulkusom i karcinomom želuca. Smatra se da je preko 50% svetske populacije zaraženo ovom bakterijom i da se ljudi obično zaraze još u detinjstvu, a infekcija može trajati godinama. Najveći broj inficiranih (više od 70%) je u toku života bez ikakvih simptoma tj. ima asimptomatsku infekciju, koja ne zahteva lečenje. Agresivnost bakterije s jedne i osetljivost domaćina s druge strane su odgovorni da neki zaraženi bolesnici ostanu bez simptoma bolesti, dok se kod drugih razvijaju različite bolesti poput ulkusa ili karcinoma i limfoma želuca. Otprilike 15% nosilaca H. pylori infekcije će tokom života dobiti peptički ulkus želuca ili duodenuma, a manje od 1% i karcinom želuca, kao kasnu posledicu dugogodišnje infekcije. Prevalenca infekcije varira i pokazano je da postepeno opada u razvijenom svetu. Seropozitivnost se uvećava sa starenjem i lošim socioekonomskim statusom. Helicobacter pylori je prisutan na gastričnoj mukozi kod 20% osoba mlađih od 30 god, ali prevalenca raste sa starenjem, pa kod osoba starijih od 60 godina prevalenca iznosi između 40% i 60%. Rezervoar ove bakterije je čovek, a putevi transmisije su oralno-oralni i fekalno-oralni. Pošto se prenosi kontaktom, preporučuje se, ako se detektuje kod jednog člana porodice, da se testiraju i leče i ostali članovi. Nakon inficiranja, Helicobacter pylori naseljava svoju prirodnu sredinu, želudačnu sluznicu. Njegovu sposobnost slepljivanja za ćelije pokrovnog epitela omogućavaju specifični adhezini smešteni na površini same bakterije. Ovi molekuli se vezuju za recep-

tore na epitelnim ćelijama i nakon vezivanja se ispoljavaju destruktivni efekti enzima H. pylori gde svakako najveći značaj ima ureaza. Dijagnostički postupci za otkrivanje Helicobacter pylori infekcije su svrstani u dve grupe: • Invazivni - (gastroskopija - u toku koje mogu da se uzmu uzorci za brzi ureaza test, patohistološku analizu i kulturu bakterije) i • Neinvazivni - (urea izdisajni test; serološki testovi-određivanje IgG i IgA antitela; fekalni antigen test -otkrivanje H. pylori u stolici). Zbog jednostavne primene, serološki kvantitativni ELISA testovi kojima se detektuje i određuje visina titra IgG i IgA antitela na H. pylori su u najširoj upotrebi za dijagnozu H. pylori infekcije. Senzitivnost i speciﬁčnost seroloških testova iznose preko 90%. Ovi testovi predstavljaju test prvog izbora kod pacijenata koji ranije nisu bili na terapiji i koji prvi put rade screening na H.pylori. Serološki testovi nisu pogodni za procenu uspešnosti terapije H. pylori infekcije s obzirom na to da je potrebno da prođe najmanje šest meseci da bi titar IgG antitela pao za 50% i više, što se uzima kao kriterijum uspešne eradikacije infekcije. U slučaju procene uspešnosti terapije test izbora je svakako urea izdisajni test koji se izvodi najranije mesec dana po završetku terapije i kojim se direktno detektuje prisustvo H.pylori u želucu. Senzitivnost i speciﬁčnost ovih testova iznose preko 95% i pozitivni su samo u prisustvu infekcije. Test je jednostavan, bezbolan i bezopasan za pacijenta, i jedini uslov za dobijanje pouzdanih rezultata je priprema pacijenta na propisani način. H. pylori na gastričnoj mukozi

Z D R A V S T V O

oksični adenom označava benigni tumor štitaste žlijezde koji je uzročnik jedne od tri najčešće forme hipertireoze kod ljudi. Hipertireoza je bolest prouzrokovana prisustvom povišenih koncentracija biološki aktivnog(ih) hormona tiroidee u cirkulaciji a koje nastaju uvijek kada je proizvodnja hormona veća od njihove potrošnje (nestanka) iz organizma. Takvu situaciju u organizmu najčešće susrećemo u toksičnom adenomu, Basadow-ljevoj bolesti i polinodoznoj hipertireozi kod žena koje su u menopauznom periodu. Razlog pojave benignog tumora štitaste žlijezde (kojem su sklonije žene) i dalje je predmet istraživanja i genetika kao faktor danas zauzima manje značajno mjesto. U grupi benignih epitelijalnih tumora sreću se adenomi koji su najčešće histološki folikularni i rjeđe papilarni. Folikularni oblik benignog tumora je spororastući, jasno ograničen i jedini je sposoban da kada postigne odgovarajuću veličinu (oko 4 cm) postane funkciono aktivan i da dovede do hipertireoze koja ima posebnu kliničku sliku. Tada kažemo da je to toksični adenom. Tumori su neoplazije s jedinstvenom suštinom izraženom u autonomiji postojanja i funkcionisanja, gdje promjena bitiše u potpunom odsustvu povezanosti s okolinom u kojoj nastaje. Folikularni adenomi su sposobni da nakupljaju jod i da sintetišu tiroidne hormone, ali sposobnost njihovih ćelija da vrše tu funkciju je značajno niža u odnosu na okolne normalne tireocite. Funkcionisanje između hormona štitaste žlijezde (naročito T4–tiroksin) i TSH (tiroidno stimulirajućeg hormona) je na osnovu povratne povezanosti (feed –back) koja je preduslov održavanja metabolizma i bitisanja žive materije. U slučaju folikularnog adenoma proizvodnja tiroidnih hormona se odvija neprekidno, nasuprot aktivnosti normalne tiroidee gdje postoje faze smanjenog i povećanog funkcionisanja, od normalno niskih do normalno visokih vrijednosti tiroidnih hormona, a sve u zavisnosti od potreba metabolizma (oksidativnih procesa). Aktivnost tumora je nezavisna od stanja i potreba organizma. Iz tumora proizvedeni hormoni vrše inhibiciju lučenja TSH i sve dok je tumor manji od 4 cm (prema kliničkom iskustvu) proizvodnja hormona u njemu nije dovoljna da izvrši kompletnu inhibiciju TSH, ali utiče svojim udjelom u ukupnoj koncentraciji tih hormona u cirkulaciji. Međutim, kada tumor poraste (uzimajući u obzir njegov neprekidni 24-satni rad) postiže se supresija lučenja TSH i ispoljava hipertireoza s jedne strane, a s druge normalne 40

Toksični adenom

Mr sc. med. Milena Brkić, internista endokrinolog

ćelije tiroidee prestaju da funkcionišu jer nestaje njihova komunikacija sa TSH-om. Klinička slika hipertireoze se ispoljava kao i kod Bazadow-ljeve bolesti sa prisutnim razlikama: - nekoliko puta je rjeđi kao uzročnik hipertireoze, - štitasta žlijezda nije difuzno uvećana i po pravilu je to jedan čvor veći od 4 cm, čvršće konzistencije i dobro ograničen, - bez prisutnog egzoftalmusa i ograničenih miksedematoznih promjena na donjim ekstremitetima, - rijetke su hipertireotoksične krize, - dovođenje u eutiroidno stanje antitireoidnim lijekovima je uslov da bi se hirurškim putem ili radioaktivnim jodom postiglo izliječenje. Putem anamneze od bolesnika se dobije saznanje o promjeni koju već ima neko vrijeme na vratu, koja je u posljednje vrijeme počela da raste, da se u posljednje vrijeme osjeća uznemiren, da mršavi i pored dobrog apetita, da se znoji, da mu tijelo po-

Ul. Vojvode Stepe Stepanovića 161/5

Tel.: 051/925 159; 066/844 159

Nudi sledeće usluge: Internistički pregled sa EKG nalazom Endokrinološki pregled Šećerna bolest Bolesti hipofize, štitne, paraštitnih, nadbubrežnih i polnih žlijezda Sindrom policističnih jajnika, pojačana maljavost, neplodnost Gojaznost i poremećaj lipida Prevremena menopauza, hormonska susptituciona terapija, osteoporoza Fibrocistična bolest dojki Ultrazvuk štitne žlijezde i abdomena Punkcija štitne žlijezde Kolor dopler magistralnih krvnih sudova glave i vrata Kolor dopler abdominalne aorte i ogranaka Kolor dopler bubrežnih krvnih sudova Kolor dopler arterija i vena gornjih i donjih ekstremiteta i AV fistule Laboratorijske usluge

drhtava, osjeća lupanje i preskakanje srca. Primijetni su neuromuskularni poremećaji, digestivni i promjene menstruacionog ciklusa i libida. Palpacijom promjene na vratu ljekar uočava jasno ograničenu, nešto čvršće konzistencije formaciju, lokalizovanu u jednom od režnjeva ili istmusu. Primijetan je tremor ruku, isprekidan glas, naleti crvenila lica i ekstremiteta, lagano proširena rima oculi . Dlaka je lomljiva, nokti krti, koža topla i baršunasta . Ubrzan rad srca je obavezan, uz nerijetko prisutnu aritmiju u radu srca i prisutne funkcione šumove. Prije donošenja konačne odluke o terapiji neohodno je i obavezno procijenti periferne efekte tireotoksikoze (holesterol, kalcijum, glikemije i leukocitnu formulu koja pokazuje leukopeniju), radioimunološki odrediti hormone, ispitivanje matabolizma radioaktivnog joda , statičko ispitivanje (ultrasonografija) . Liječenje je medikamentozno (uvođenjem sistemskih antitiroidnih lijekova) dok se koncentracija tiroidnih hormona ne dovede u eutiroidni opseg , a potom se uglavnom terapija odnosi na hirurški tretman uz medikamentoznu pripremu za operaciju. U nekim slučajevima izotopsko liječenje je praktičnije i dovoljno efikasno. Specifičnost tumorskih procesa jeste nezadrživa, biološkim mehanizmina nekontrolisana aktivnost – automnost čiji je krajnji efekat kompresivno uništavanje okoline s izrazitim posljedicama po organizam zbog lokalnog djelovanja tumora ili zbog povišenog produkta i njegove djelatnosti. Pored raznih komplikacija (promjene u jetri, koštane manifestacije) koje može uzrokovati tireotoksikoza, pogotovo recidivirajuća i na vrijeme neadekvatno liječena, kardijalne komplikacije su trajne i u datom trenutku mogu ugroziti život zbog embolije uzrokovane atrijalnom fibrilacijom. Srčana insuficijencija spada u najteže komplikacije i čini 40 do 70% srčanih komplikacija u hipertireozi, a koronarna insuficijencija u 10%, posebno kod starijih bolesnika s prethodnom koronarnom lezijom. Dužnost ljekara endokrinologa koji se bave ovom problematikom je da na vrijeme upoznaju bolesnika s prirodom ove bolesti, da jasno upozore da autonomna aktivnost nodusa i posljedična velika proizvodnja hormona (tiroksina) može prouzrokovati trajne posljedice po organizam ukoliko se na vrijeme ne ukloni.

Z D R A V S T V O

ovo digitalno doba traži od svakoga od nas da sve više vremena provodi pred računarom ili s nekom od spravica koje su, praktično, postale sveprisutne. Ovakvo okruženje donosi određene promjene u stilu života, a samim tim i onome što se očekuje od vida. Svako ko koristi računar duže vremena, bilo na poslu, bilo u školi ili kod kuće radi zabave ima povišeni rizik da dobije glavobolje, crvenilo oka, zakočen vrat ili neke druge simptome koji su objedinjeni nazivom kompjuterski sindrom vida (computer vision syndrome - CSV). Na svu sreću, ako znate kako da se ponašate tokom korišćenja računara možete da izbjegnete sve ove probleme. Ovakav pristup se zove kompjuterska ergonomija. Ergonomija je nauka koja se upotrebljava tokom dizajniranja i opreme i samog radnog mjesta na način da se prilagodi čovjeku koji će tu raditi. Svrha je da se radno mjesto ili mjesto boravka optimalizuje na način da bude lako i udobno za korišćenje i da se tako izbjegnu rizici povreda povezani sa stalnim ponavljanjem istih pokreta. Ako se ergonomski razmišlja onda se mnogi rizici i oboljenja povezana sa korišćenjem računara kao što je računarski vidni sindrom, bolovi u leđima i vratu, sindrom karpalnog tunela i drugi problemi mogu izbjeći. U osnovi nije potrebna skupa oprema niti je potrebno angažovati (skupog) konsultanta da bi se izbjegao sindrom kompjuterskog vida. Savjetuje se da direktno gledate u ekran računara, pri čemu treba izbjegavati da se ekran gleda tako što se mora okrenuti glava ili zakretati leđa. Laktovi treba da su blizu tijela. Stolica treba da bude ergonomski oblikovana sa podrškom za donji dio leđa. Miš treba da je u blizini tastature. Ekran treba podesiti tako da je vrh ekrana nešto ispod nivoa očiju. To omogućava da se čitav ekran vidi bez da se savija vrat. Takođe, ekran treba podesiti tako da nema reﬂeksija od osvjetljenja ili od vanjskog svjetla. Monitor treba da bude postavljen dovoljno blizu tako da možete udobno da čitate a da se ne naginjete naprijed da biste jasno vidjeli. Ako puno radite sa tekstom koji treba čitati i eventualno prekucavati dobro je da se koristi držač papira koji drži dokument na istoj udaljenosti kao i ekran. Ako imate refraktivnu grešku (dioptriju) ona treba da je optimalno ko-

Korišćenje računara i zdravlje oka rigovana, a za ljude iznad 45 godina kojima počinje da se javlja prezbiopija (popularne kratke ruke tokom čitanja) odgovarajuća korekcija multifokalnim naočarima je najbolje rješenje, makar koristili multifokalnu korekciju samo tokom radnog vremena. Na taj način, i po-

uzimaju redovne pauze tokom kojih će oči da se opuste. Ako primijetite da su vam oči suve, peckaju ili da imate osjet pijeska u očima dobro je staviti koji od preparata za suve oči koji će omogućiti da se očuva stabilnim suzni film.

red prisustva prezbiopije, nećete gubiti na produktivnosti i izbjegavaćete stalni ponavljajući napor. Kako se manje trepće tokom rada za računarom preporuka je da se

Preporuka je da se svakih pola sata napravi mala pauza od rada, ispruže ruke i leđa, a oči opuste tako šte će se fokusirati na nešto što je barem šest metara udaljeno od vas.

Dr Milan Preradović, spec. oftalmolog

Z D R A V S T V O Preuzeto: Časopis za zdravlje i ekologiju, broj 7, februar 2013. www.eliksirplus.com

Otorinolaringologija

Da li je hrkanje izlečivo Piše: prim.dr sc.med. Novak Vukoje, specijalista ORL

edan od najčešćih etioloških faktora koji se okrivljuje za nemirno spavanje je orofaringealna okluzija, nastala usled naglog kolapsa mišića nepca, resice i ždrela tokom sna. Opstrukcije na tom nivou su najodgovornije za nastanak pomenutih smetnji. Naime, kada ogromna količina vazduha naiđe na suženo vazdušno polje, uzrokuje da pomenute strukture lepršaju kao ‘’nezategnuta jedra na vetru’’ proizvodeći buku koja nas može podsetiti na riku lavova, predenje mačke, mukanje krava itd. Intenzitet buke zavisi od struktura koje vibriraju. Uvećani krajnici su kod dece glavni krivac ovih smetnji, te njihovim odstranjivanjem prestaju i tegobe, što nije slučaj sa odraslim. Kod odraslih duga resica, široko nepce i spušten velopalatinalni segment obično dovode do retropalatinalne opstrukcije. Kod njih pri pregledu nalazimo uredan ORL klinički nalaz, jer se on obavlja u budnom Dijagnoza bučnog spavanja počinje kliničkim pregledom nosa, ždrela, larinkstanju. Međutim, tokom sna, posebno u sa i hipofarinksa REM fazi, dolazi do naglog popuštanja tonusa ovih mišića uzrokujući kolaps, doprineti nastanku buke prilikom spa- konstitucija, pol, uzrast i neki drugi fakopstrukciju, hrkanje i apneu. tori su od značaja za nastanak bučnog vanja. Pored ovoga, postoje i druge abPovećana telesna težina je glavni ri- spavanja. Spavanje na leđima potencira normalnosti i anomalije, koje mogu ziko faktor ovog sindroma. Pored nje, i hrkanje iz poznatih razloga. Više od 80 odsto vremena ‘’testeraši’’ provode spavajući na leđima i četiti puta menjaju položaj u toku jednog sata spavanja. Obilno konzumiranje alhohola pre spavanja, masna i teška hrana u večernjim satima, kao i korišćenje sedativa, pogoršaće hrkanje. Analizirajući učestalost hrkanja u odnosu na vreme spavanja, utvrđeno je da je ono najprisutnije u periodu između 22 i 24 sata, kao i između četiri i šest, što je u vezi sa ciklusom sna. Neki počinju sa bučnim spavanjem uporedo sa prvim snom nastavljajući dalju ‘’akciju’’ kontinuirano tokom cele noći. Iako se notorno hrkanje smatra sporednim simptomom, višestruko zalazi u Nerazvijena donja vilica, kao i velike strume, mogu biti uzrok bučnog zdrav život čoveka. Od simptoma koji se susreću kod ovih pacijenata, pored spavanja 42

Z D R A V S T V O

bučnog i nemirnog spavanja, dominira preterana dnevna pospanost, hronični umor (pacijenti se izjutra bude umorniji nego uveče kada legnu), suva usta, frontalne glavobolje, promene u raspoloženju i sl. Ako je hrkanje udruženo sa apneom (pauze u disanju), mogu se razviti brojni simptomi kao povišen krvni pritisak, nepravilan rad srca, moždani udar, dijabet, a kod dece noćno mokrenje u krevet. Dijagnoza bučnog spavanja počinje kliničkim pregledom nosa, ždrela, larinksa i hipofarinksa Kvalitetna dijagnostika ovog sindroma iziskuje primenu polisomnografije kao zlatnog standarda u evaluaciji stanja ovih pacijenata. Tokom takvog ispitivanja dolazimo do određenih parametara, od kojih su najvažniji stepen oksigenacije, dužina i broj pauza u disanju, oscilacije krvnog pritiska i rada srca, intenzitet buke i drugi. Da bi odredili mesto najvećeg suženja vazdušnog puta, koristimo drugu tehniku (APNEAGRAF), koja nam daje podatke o vremenu, nivou i stepenu njegove okluzije. Na osnovu nalaza pomenutih ispitivanja pravi se selekcija pacijenata za hirurški i nehirurški tretman. Ne treba izostaviti ni klinički ORL pregled, kojim možemo u nemalom broju slučajeva pronaći uzrok pomenutih smetnji. Naime, kod većine zdravih ljudi i nehrkača distalni kraj mekog nepca i resice leži iznad horizontalne ravni jezika, što nije slučaj kod bučnih spavača. Pri faringoskopiji nekih ‘’testeraša’’, neposredno nakon buđenja, možemo zapaziti cijanotičnu i edematoznu resicu kao znak njene velike noćne aktivnosti. Pregled uvek treba početi od nosa. Kada su u pitanju koštani deformiteti i abnormalnosti, cefalometrijske analize mogu biti od koristi.

Terapija

Da bismo se rešili ove neprijatne pojave, neke mere samopomoći mogu biti od koristi. Kao prvo, preporučuje se redukcija telesne težine i njeno do-

HRKANJE I OPSTRUKTIVNA SLEEP APNEA DIJAGNOSTIČKA PROCEDURA ● Polisomnogram ● Kvantitet buke hrkača ● Prekide u disanju ● Pokrete grudnog koša i abdomena ● Oscilacije k. pritiska i pulsa ● Zasićenost krvi kiseonikom ● Poziciji tela pri spavanju

Pacijent pripremljen za PSG pregled.

CPAP APARAT

vođenje u normalu. Izostavljanje obilnih večera i prevelikog konzumiranja pića, izbegavanje sedativa i sredstava za spavanje, uz fizičko vežbanje i šetnje, spavanje na strani sa uzdignutim

ORL ordinacija

"SNORING" Stevana Branovačkog 6 21000 Novi Sad tel. 021/456 695 mobtel. 060 077 87 97

uzglavljem i drugo može dati povoljne rezultate kod blažih i povremenih ronhopatičara. Kod osoba koje ‘’muziciraju’’ u svakom položaju i poziciji tela, pa čak i kada spavaju na stomaku, tretman iziskuje primenu određenih sprava i naprava ili hirurškog rešavanja problema. Dentalne proteze koje pomeraju donju vilicu unapred, i tako drže otvoren vazdušni put, mogu sprečiti hrkanje. Aparati koji pod pozitivnim pritiskom ubacuju vazduh u pluća prvenstveno se koriste kod apneičara. Oni predstavljaju najbolju opciju nehirurškog tretmana ovih pacijenata. Dok ih pacijent ko43

Z D R A V S T V O

risti - imaju efekta, a kada prestanu sa Operacijom treba da proširimo suže- jezika, jeste u oko 70 odsto slučajeva. upotrebom - stanje se vraća na ono pre ni deo disajnog puta i da ga ostavimo Kombinovanim metodama, koje se tretmana. Pitanje intolerancije na njih je dovoljno otvorenim i stabilnim tokom izvode na nepcu i bazi jezika, dobijaju takođe jedan od problema koji im sma- cele noći, svake noći. Nekada nije mo- se nešto bolji rezultati. Pridržavajući njuje kredibilitet. guće jednom hirurškom intervencijom se dijagnostičko-hirurškog protokola, Pacijen prikopčan na CPAP aparat, modifikovati sva ta suženja, te se drži- koji podrazumeva prethodno markirakoji pod pozitivnim pritiskom ubacuje vazduh preko nazalne maske u pluća i tako drži vazdušni put stalno otvorenim, predstavlja idealno rešenje za teški oblik noćnog gušenja. I pored značajnog uspeha ovih aparata, obavezna svakonoćna upotreba i intolerancija na njih uveliko im je smanjila kredibilitet.

Hirurško lečenje

Opstrukcije su anatomsko-patološki problem, a hirurški domen. Od hirurgije se očekuje da brojnim pacijentima omogući da naredne godine provedu mirno spavajući, bez hrkanja. Danas postoji samo jedan put kojim bučni spavači mogu biti izlečeni, a ne samo donekle tretirani, a to je rez za

Hirurška ekipa koja je operisala prvog stranca zbog ‘’testerisanja’’ mo principa da treba proširiti najpre mesto najvećeg suženja, a kasnije da utvrdimo da li ima potrebe za naknadnim operacijama. Ako hrkanja više nema, ili ono više nije problem, smatramo da je operacija uspela. Svaki pacijent se mora posmatrati individualno jer je svako ‘’slučaj sam za sebe’’. Ne postoji jedna intervencija za sve pacijente, niti se svi pacijenti mogu tretirati istom operacijom. Uvek i najpre treba rešiti nazalnu opstrukciju, a potom, na osnovu dijagnostičkog kriterija, eliminisati druge nivoe okluzije. Samo rešavanje nazalne patologoje će dati poboljšanje u do 20 odsto slučajeva. Operacije na velofaringealnom kompleksu, tipa uvulopalatofaringoplastike, koje su prve uvedene u svetu, pokazaće solidne rezultate u oko 80 odsto pacijenata ako je u pitanju samo permanentno Sl. 1 Lokalni nalaz u ždrelu drugog hrkanje, a u 60 odsto ako je udruženo meseca nakon uvulopalatofaringosa apneom spavanja. Najbolji hirurški plastike. Sl. 2 Nalaz u ždrelu mesec rezultati se postižu maksilo-mandibudana nakon hirurške metode po larnom ostetotomijom, to jest pomemetodi dr Vukoja ranjem gornje i donje vilice unapred. Metoda je morbidna i teška, te iziskuje miran san. Ovo ne treba da znači da specifične uslove rada i odgovarajući svako sa dijagnozom ronhopatije tre- profil stručnjaka. Intervencije na bazi ba da žuri pod nož. Operacija ne mora jezika, hioidnoj kosti i mišiću dilatabiti najbolja opcija za svakog pacijenta, toru ždrela su predviđene za rešavanje ali je opcija koju zaslužuje svako ko retrolingvalne opstrukcije. Uspeh ovih želi da kaže hrkanju zauvek zbogom. intervencija, ako je mesto okluzije baza 44

nje mesta opstrukcije, a potom njegovo hirurško proširenje, uspeh ne bi trebalo da izostane. Operacije tipa uvulopalatofaringoplastike traju oko 40 minuta. Prilikom ove intervencije odstranjuju se krajnici, resica, deo slobodnog ruba mekog nepca i prednji lukovi. Stražnji nepčani lukovi se redukuju. Operacijom se proširuje orofaringealni vazdušni put. Pri radu koristimo radiofrekventne talase 4.0 Mhz, koji nam omogućavaju precizan, siguran i skoro beskrvan rad. Komplikacije ove operacije se najčešće ispoljavaju u vidu velofaringealne insuficijencije i faringealne stenoze, koje zahtevaju dodatne tretmane. Bol, infekcija, promene u boji glasa i otežano gutanje mogu se javiti prvih dana nakon intervencije i obično su privremenog karaktera. Krvarenje, koje može biti rano i kasno, može kompromitovati operaciju. Glavni problem ovih intervencija su njeni nestabilni rezultati. U početku uspeh je znatno veći. Sa godinama koje slede on opada iz neobjašnjivih razloga. Misli se da povećanje telesne težine i mlitavost mišića vilice i ždrela, koji dolaze sa godinama, favorizuju takav rezultat. Intervencija se ne preporučuje mlađim od 20 ni starijim od 70 godina života.

Z D R A V S T V O

Promuklost

romuklost ili disfonija predstavlja svako odstupanje od normalne visine, intenziteta i kvaliteta glasa, a najčešće je simptom oboljenja grkljana. Uzroci promuklosti mogu biti različiti, a najčešće je to akutni laringitis ili zapaljenje grla. Ostali uzroci promuklosti mogu biti: uticaj hemikalija, zagađenost vazduha, prašina, alergije, bakterijsko zapaljenje disajnih puteva, spazam, dugotrajno pričanje ili pjevanje, ciste, lezije, tumori, problemi sa želucem, dugotrajni kašalj, astma, bronhitis, sinusitis, dugotrajni dječji plač. S obzirom na to da je pušenje veoma šest uzrok promuklosti, a glavni Prim. mr farm. Anđelka Damjanović, uzrok raka grla, ako su pušači promukli, spec. farmaceutske moraju se odmah javiti otorinolaringoloinformatike gu. Otorinolaringologa obavezno treba konsultovati i ukoliko: • promuklost traje duže od dvije do tri sedmice • ukoliko je promuklost povezana s - bolovima koji nisu uzrokovani prehladom ili gripom, - iskašljavanjem krvi, - otežanim gutanjem, - oteklinom na vratu • ukoliko potpuni gubitak glasa ili ozbiljna promjena u glasu traje duže od nekoliko dana. Čest uzrok promuklosti u starijih ljudi je gastroezofagealni reﬂuks, kada se želučana kiselina vraća putem jed- Farmakološko njaka i iritira glasnice. liječenje

Klasiﬁkacija • akutni laringitis • hronični laringitis Simptomi • promuklost, pritisak u grlu, lak bol • podražaj na suvi kašalj • glas postaje hrapav, suv, promukao i tiši Liječenje promuklosti Nefarmakološke mjere • prestati pušiti cigarete • izbjegavati “pasivno pušenje“ • izbjegavati supstance koje isušuju tijelo, poput alkohola i kofeina • piti tople napitke • vlažiti vazduh u prostorijima gdje se boravi • izbjegavati jako začinjena jela i alkohol • izbjegavati govor ili pjevanje kada je glas promukao • ograničiti aktivnosti grla i odmarati glas uz tople inhalacije • potražiti pomoć specijaliste u treniranju glasa

Savjeti farmaceuta • Napomenuti pacijentu da odmarati glas ne znači šaptati, jer i šaptanje je aktivnost pri kojoj glasnice i grkljan ne miruju. • Ukoliko promuklost traje duže od dvije nedjelje, a nije uzrokovana prehladom i gripom, neophodno je odmah posjetiti otorinolaringologa jer promuklost može biti znak i nekih težih oboljenja grla. Literatura 1. 2. 3. 4. 5. 6.

BNF. British National Formulary. BMJ Group and Pharmaceutical Press, London, 63:2012. Merklaud B.Simptomi,savjeti, mjere preduzete u apoteci.2003. Mulabegović N. (urednik) Farmakoterapijski priručnik,Udruženje farmakologa FBiH, Sarajevo, 2012 Tubić B. (priređivač) Registar lijekova Bosne i Hercegovine, Agencija za lijekove i medicinska sredstva BiH, Banjaluka, 2012. Ugrešić N. (urednik) Farmakoterapija za farmaceute. Farmaceutski fakultet Beograd, 2011;297-306. Ugrešić N. (urednik) Farmakoterapijski vodič, Agencija za lekove i medicinska sredstva Srbije, Beograd, 2011.

Lijek

Interakcije

Neželjena dejstva

Kontraindikacije

Amilmetakrezol +2,4-dihlorbenzilalkohol+levomentol + vitamin C +lidokain hidrohlorid

Nema dostupnih podataka o registrovanim interakcijama koje su kliničke relevantne

Povremene reakcije hipersenzitivnosti

Preosjetljivost na aktivni princip ili neku od pomoćnih supstanci Trudnoća i dojenje

Hlorheksidin+lidokain

Izbjegavanje istovremene primjene drugih antiseptika, te primjenu inhibitora holinesteraze

Preosjetljivost na aktivni princip ili neku od pomoćnih supstanci Djeca ispod pet godina života

Cetilpiridinij

Nisu uočene interakcije sa drugim lijekovima

Alergijske reakcije. Reverzibilna dekoloracija zuba, jezika, promjena osjeta okusa, osjećaj žarenja, otok parotidnih žlijezda Vrlo rijetko alergijske reakcije. Više doze kod osjetljivih osoba, uzrokuju probavne smetnje, zbog podražaja sluznice probavnih organa

Natrijum-usninat

Nisu uočene interakcije sa drugim lijekovima

Rijetke reakcije preosjetljivosti

Preosjetljivost na aktivni princip ili neku od pomoćnih supstanci

Benzokain +cetilpiridij

Izbjegavanje istovremene primjene drugih antiseptika

Preosjetljivost na aktivni princip ili neku od pomoćnih supstanci

Pastile bijelog sljeza

Nisu uočene interakcije sa drugim lijekovima

Rijetke alergijske reakcije. Ukoliko se benzokain primjenjuje u višim koncentracijama i na većim površinama –povećan rizik od sistemske toksičnosti Rijetke reakcije preosjetljivosti

Preosjetljivost na aktivni princip ili neku od pomoćnih supstanci Djeca mlađa od četiri godine Trudnoća i dojenje

Preosjetljivost na aktivni princip ili neku od pomoćnih supstanci

Novosti iz KC Banjaluka

Z D R A V S T V O

Torakalna hirurgija, operacija

Thoracic Outlet Syndroma

Klinici za torakalnu hirurgiju Kliničkog centra Banjaluka, 25. januara ove godine, izvedena je, prvi put na ovim prostorima, operacija Thoracic Outlet Syndroma. U rad Klinike na ovaj način usvojena je i uvrštena još jedna standardna hirurška metoda u svakako već bogatu lepezu torako-hirurških intervencija koje se sa zapaženim uspjehom rade u Klinici za torakalnu i endokrinu hirurgiju KC Banjaluka. Hiruršku intervenciju izveo je tim hirurga iz Klinike za torakalnu hirurgiju, sa dr Bojanom Gulićem na čelu.

obje). Simptomi nervnih kompresija su učestaliji od onih koji su posljedica neurovaskularne. Pritisak na nerve (brahijalni pleksus ) izaziva neodređenu dugotrajnu, tupu bol u vratu, ramenu ili ruci. Javlja se utrnulost ili peckanje na unutrašnjoj strani podlaktice i četvrtom i petom prstu šake. Mišićna slabost može uzrokovati nespretne i ograničene pokrete ruke. Pritisak na krvne sudove smanjuje protok krvi kod ruke, što rezultira promjenom njenog kolorita i pojavom otoka. Postavljanje dijagnoze ovog stanja zahtijeva detaljnu medicinsku anamnezu, ﬁzikalni pregled i lepezu dijagnostičkih ispitivanja. Sam podatak da u tretmanu bolnog sindroma

ramena i ruke učestvuju specijalisti neurologije, reumatologije, neurohirurgije, ortopedije, vaskularne i grudne hirurgije pokazuje da postavljanje prave dijagnoze i izbor najadekvatnijeg liječenja zahtijeva izuzetnu širinu u procjeni, dijagnostici, ali i da se u traganju za tim provede dosta vremena. Tretman Thoracic outlet sindroma u većini slučajeva ne zahtijeva hirurško liječenje. Fizikalnom terapijom, vježbama, mogu se ojačati mišići odgovorni za kompresiju. Posturalne vježbe takođe pomažu da se smanji pritisak na nerve i krvne sudove. Nesteroidni antiinﬂamatorni ljekovi olakšavaju bol i otoke. Savjetuje se redukcija tjelesne mase, promjena životnih navika i određenih dnevnih aktivnosti, pa čak i promjena radnog mesta, jer ovi faktori, udruženi, otežavaju simptome. Ukoliko navedeni nehirurški terapeutski pristupi ne daju željeni efekat, a siptomi i dalje postoje, preporuka je hirurški tretman. Hirurgija TOS-a može podrazumijevati uklanjanje dijela ili cijelog prekobrojnog prvog rebra, parcijalnu i totalnu dezinserciju mišića regije, a sve u cilju povećanja otvora kroz koji prolazi neurovaskularna peteljka.

Nova tehnika regionalne anestezije

Kombinovani blok plexus lumbalisa i n. ischiadicusa Thoracic Outlet Syndroma je zajednički naziv za čitav niz simptoma i stanja koje se lokalizuju u prostoru gornjeg otvora grudnog koša. Ovaj uski prostor između ključne kosti, rebara i mišića vrata, ruke i toraksa, mjesto je prolaska glavnih krvnih i nervnih struktura ramena i ruke. Torakalni outlet sindrom može nastati kao rezultat povrede ili bolesti. Posljedica je i urođene anomalije u vidu prekobrojnog vratnog rebra. Vrlo često se javlja kao posljedica lošeg držanja tijela, slabosti mišićne muskulature, gojaznosti, a određene ﬁzičke aktivnosti i prinudni položaji tijela mogu pogoršati stanje. Psihološke promjene se često viđaju kod pacijenata sa ovim sindromom, iako još nije jasno da li su te promjene uzrok ili posljedica sindroma. Simptomi variraju u zavisnosti od strukture koje je komprimovana (nervi, krvni sudovi ili 46

Klinici za anesteziju i intenzivno liječenje KC Banjaluka , 5. januara 2013. godine, izvedena je tehnika regionalne anestezije blok plexus lumbalisa. Obezbjeđuje anesteziju i analgeziju prilikom operativnih zahvata na natkoljenici, koljenu i medijalnoj strani potkoljenice i stopala. Zajedno sa blokom n. ischiadicusa postiže se anestezija kompletnog donjeg ekstremiteta.

Anesteziološki tim sačinjavali su specijalisti anesteziologije i reanimatologije dr Dragan Rakanović i dr Ljubiša Tomić i medicinski tehničar/anestetičar Boško Dragišić. Operativni zahvat je izveo dr Dejan Ćurlik, ortopedski hirurg. Tako je nastavljena odlična saradnja ljekara Klinike za anesteziju i intenzivno liječenje i Klinike za ortopediju. Ova tehnika regionalne anestezije omogućava izvođenje operativnih zahvata s ciljem izbjegavanja komplikacija nastalih izvođenjem centralnih neuroblokova – subarahnoidalne (spinalne) i epiduralne anestezije. Istovremeno se smanjuje incidenca duboke venske tromboze zbog moguće rane mobilizacije pacijenta. Operativni zahvat zbrinjavanja trimaleolarnog preloma skočnog zgloba izveden je u kombinovanom bloku plexus lumbalisa i n. ischiadicusa, čime su postignuti optimalni uslovi hirurške anestezije. T.R.

Z D R A V S T V O

1921-1945 oslije prvog svijetskog rata u svim Evropskim zemljama smrtnost od tuberkuloze bila je vrlo visoka. U to vrijeme u Kraljevini SHS od tuberkuloze je umiralo 50.000 stanovnika godišnje. Spoznaja u svijetu da se tuberkulozi može suprotstaviti samo osmišljenim, organizovanim i sveubohvatnim otporom ljudske zajednice dobila je pristalice i na našim prostorima pa se u Kasindolu (tadašnji naziv Kobiljdo) 1921. godine osniva prvo liječilište za liječenje tuberkuloznih bolesnika. Kasindo je smješten u dolini rječice Kasindolke, a u sklopu okolnih visokih planina, Jahorine na sjeveru, Treskavice i Bjelašnice sa juga i Igmana sa zapada, na nadmorskoj visini od 600 metara. Na taj način, zaštićen od vjetrova,

sa neznatnim brojem maglovitih dana u godini, Kasindo je bio pogodno mjesto za podizanje i izgradnju Oporavilišta. Blizina Sarajeva ga je činila idealnim lokalitetom za tu svrhu. Oporavilište se organizuje u šest zgrada gdje su bile smještene mašine pilane, a to su bili objekti pod imenom: Beograd, Zagreb, Ljubljana, Skoplje, Split i Mostar koji se u tom vremenu prilagođavaju potrebama nove organizacije. Prvi pacijenti, njih desetak iz Sarajeva, primljeni su 12.8.1921. pa se ovaj datum smatra danom otvorenja oporavilišta. Broj pacijenata se iz godine u godinu povećavao pa su građeni i novi objekti, paviljon Banjaluka useljen je krajem jula 1925. godine, paviljon „Bosna” završen je 1.9.1929, Jugoslavija počinje s radom 1936, a 1938. godine završava se paviljon Željeznički. Za prvog ljekara postavljen je dr Oskar Hildes 1923. godine, a tek 20.03.1927. godine za stalnoga ljekara postavlja se dr Đuro Ostojić specijalista za unutrašnje bolesti i tuberkulozu. Medicinska oprema je u početku bila vrlo skromna, gotovo nikakva i tek 1930. godine instalira se prvi RTG aparat kao vlasništvo liječilišta u suterenu 48

Istorijat bolnice Kasindo

Od Lječilišta Kasindo do JZU Opšta bolnica Istočno Sarajevo Lječilište, Sanatorijum, Bolnica za pneumoftiziologiju postoje 91 godinu 1921-2012.

paviljona „Bosna“ i time se kompletira dijagnostika. Svojim radom opravilište Kasindo steklo je solidnu reputaciju na jugoslovenskom prostoru, te su ga često posjećivali ljekari iz Jugoslavije i inostranstva. U Kasindolu je 1.6.1936. godine održan Drugi kongres ftiziologa Jugoslavije. U ovoj ustanovi 1938. godine bila su zaposlena četiri ljekara, devet bolničarki i laboranata i 42 ostala nemedicinska radnika. Odlukom Središnjeg ureda za osiguranje radnika Zagreb oporavalište se 2.11.1938. godine proglašava sanatorijumom. U tom statusu Kasindo je postojao sve do kraja 1957. godine, isključujući ratni period.

1945-1992 Godine 1958. uvedene su nove dijagnostičke metode i Kasindo postaje specijalna bolnica za plućnu tuberkulozu i to traje do kraja 1967. godine. Otvaranjem modernog paviljona Srbija proširuje se posteljni fond, a 1963. otvoren je i novoizgrađeni paviljon Centar. Formirana su nova odjeljenja, među kojima je Odjeljenje za maligna oboljenja pluća. Napredak u tehnologiji rada nova organizaciona struktura dovela je do statutarne promjene bolnice sa nazivom: Bolnica za pneumoftiziologiju Kasindo koja u svom sastavu ima tri pneumoftiziološka odjeljenja sa oko 350, internog odjeljenja sa 85 i bronhopulmološkog odjeljenja sa 65 kreveta.

Z D R A V S T V O

Vremenski period od 1945. godine do 1992. godine karakterisan je po stalnom organizacionom i stručnom napretku ove ustanove, a posebno moramo istaći rad upravnika lječilišta i primarnog ljekara doktora Borisa Živkovića, koji je radio u Kasindolu od decembra 1945. do 31. avgusta 1957. godine

službi i odjeljenja. U tom vremenu prioritet su imale one službe i odjeljenja za koje smo obezbijedili minimum kadra, u prvom redu ljekara specijalista. Uz zatečene službe i odjeljenja, u drugoj polovini 1992. godine organizuje se hirurška služba pod neposrednim rukovođenjem hirurga doktora Slavka Ždrala. Tim su sačinjavali primarijus doktor Ratomir Golijanin i anesteziolozi primarijus dr Tatjana Gašić i dr Mirijana Gradina te ljekari sekundarci dr Ranka Krtinić, dr Igor Đokić i dr Srđan Mijatović. Kasnije se timu pridružuju hirurzi, profesor doktor Marko Vuković i doktor Dejan Kafka. Formirane su služba opšte medicine, hitne medicinske pomoći i neuropsihijatrijska služba sa odjeljenjem kojim rukovodi specijalista neuropsihijatar dr Ljiljana Mimić. Kabinet za transfuziju i prvi operativni zahvati u opštoj anesteziji počinju se izvoditi početkom septembra 1992. godine. Formira se ginekološko-akušerska služba kojom rukovodi specijalista ginekolog-akušer doktor Jovanka Ćećez sa ljekarima seProf. dr Slavko Ždrale kundarcima dr Željkom Pavlovićem i dr Vesnom Travar, a kasnije se priključuje U periodu od 1983. do 1988. godine profesor dr Žarko Mijatović. Osnovane na mjestu direktora se nalazi primarijus su infektivna, dermatološka služba i doktor Sonja Divljan-Savić, specijalista javna apoteka. Zbog velikog broja bopnemoftiziolog, i pod njenim rukovodstvom klinika se nalazi u samom vrhu ustanova ovoga tipa u Bosni i Hercegovini.

Dr Biljana Moćević

Dvadeset godina KBS Kasindo 1992-2012. Prijem prvih ranjenika 3.4.1992. godine u bolnicu i drugih bolesnika koji na drugom mjestu nisu mogli dobiti zdravstvenu uslugu daje naznaku da će slijediti transformacija ove bolnice u ustanovu koja bi imala sadržaj opšte bolnice. Postojeća odjeljenja, oprema, kadrovi nisu mogli udovoljiti tom zahtjevu. Od 30 ljekara i 112 medicinskih sestara, zaposlenih u klinici prije izbijanja ratnih dejstava, u prvim danima kliniku je napustilo 26 ljekara ili 83,39 %, i 84 medicinske sestre ili 75%. Ministar zdravlja i socijalne zaštite Repubike Srpske dr Dragan Kalinić postavlja za direktora bolnice u Kasindolu dr Slavka Ždrala hirurga sa zadatkom da organizuje bolnicu opšteg tipa sa svim sadržajima, a prevashodno da se u što kraćem roku organizuje hirurška služba. Po stupanju na funkciju direktora bolnice dr Slavko Ždrale iznosi svoj koncept formiranja opšte bolnice i pristupa se ubrzano formiranju pojedinih

lesnika koji su bili na dijalizi, početkom decembra 1992. godine formirano je odjeljenje za hemodijalizu pod rukovodstvom internista dr Živadine Milićević i dr Brana Radovića. Formirano je odjeljenje za ﬁzijatriju, rehabilitaciju, sa kabinetom za dnevni tretman, kojim rukovodi primarijus dr Zagorka Golijanin. Postojećim internim odjeljenjem rukovodi dr Branka Teofanović sa ljekarima sekundarcima dr Biljanom Moćević, dr Gordanom Tuševljak, koje su podnijele najveći teret rada na ovom odjeljenju i specijalizantom dr Brankom Popara-Todorović. Odjeljenjem pulmologije rukovodi mr sc. dr Milorad Abramović, a Odjeljenjm ftiziologije pri-

Prim. dr Tomislav Taušan; Akademik dr Mirko Šošić; Prof. dr Slavko Ždrale; Prim. dr Milan Pejić

marijus dr Sonja Divljan-Savić uz dva pneumoftiziologa dr Rajka Pažina i dr Davora Teofanovića, biohemiskim labaratorijumom rukovodi specijalista biohemije Stevo Pilipović, a u mikrobiologiji su angažovani mikrobiolozi dr Spomenka Janjić i dr Biljana Pešić. Ovim je bila zaokružena ratna organizacija službi i odjeljenja opšte bolnice u Kasindolu. Vlada Republike Srpske 25.11.1993. godine donosi odluku o osnivanju Kliničkog centra medicinskog fakulteta Srpsko Sarajevo u čiji sastav ulazi i Opšta bolnica Kasindo. Ovim je uspostavljena nova organizaciona šema zdravstva na području Srpskog Sarajeva i regiona Foča, uključujući obrazovu i naučnoistraživačku djelatnost. Da bi mogla funkcionisati formirana organizaciona struktura neophodna je bila kadrovska podrška, oprema, obezbjeđenje snabdijevanja bolnice lijekovima, hranom i energentima. Od svih problema u radu novoformirane bolnice Kasindo najteži je bio nedostatak kadrova svih proﬁla. Oprema je pristizala donacijama pojedinaca, kolektiva, oraganizacija i zajednica iz zemlje i inostranstva. Posebno ističemo veliku pomoć pojedinaca, kolektiva i humanitarnih organizacija iz SRJ, srpske dijaspore iz cijeloga svijeta na čelu sa Srpskom pravoslavnom crkvom, Jugoslovenskog Crvenog krsta, Međunarodnog Crvenog krsta i njegovih organizacija i asocijacija i drugih mnogobrojnih nespomenutih donatora. Lijekovi, zavojni i drugi sanitetski materijal, aparati i instrumentarij dobijeni su dijelom od Saniteta JNA i Vojske Republike Srpske. Rat je nametnuo i sociomedicinsko zbrinjavanje starijih i iznemoglih lica, beskućnika, smještaj štićenika staračkog doma iz Nedžarića. Snabdi49

Z D R A V S T V O

Dr Igor Đokić

jevanje krvlju, infuzionim rastvorima, lijekovima i drugim sanitetskim materijalom prestalo je da funkcioniše na našem području, pa je bolnica Kasindo morala na sebe preuzeti i tu ulogu. Opšta bolnica Kasindo formirala je 28.9.1994. hiruršku mobilnu ekipu, stacioniranu u Domu zdravlja Kalinovik, koja je uspješno funkcionisala do kraja rata 1995. godine. Potpisivanjem Dejtonskog mirovnog sporazuma 21.11.1995. godine dolazi do nove podjele teritorija na sarajevskoj regiji. Opštine i područja koje su u ratnom periodu pripadala teritoriji grada Srpsko Sarajevo i to Hadžići, Vogošća, Ilijaš, najveći dio opštine Ilidža, veći dio opštine Stari grad, i gotovo cijeli urbani dio opštine Novo Sarajevo su pripali Federaciji BiH. Dolazi do masovnog iseljavanja stanovništva sa toga područja i gašenja postojećih zdravstvenih ustanova primarnog i sekundarnog nivoa kao što su domovi zdravlja, bolnica „Žica”, bolnica „Dr Enest Grin” i Institut za ﬁzijatriju i rehabilitaciju. Jedan dio opreme i osoblja iz navedenih ustanova je prihvaćen u bolnicu Kasindo. Zbog preseljenja velikog broja stanovništva u objektima bolnice Kasindo oslobađa se jedan dio prostora za smještaj zdravstvenih radnika s porodicama, a oni sami nastavljaju rad u ustanovi. Godina 1996. je period kada bolnica usmjerava svoj rad ka mirnodopskoj praksi. Neophodno je bilo obezbijediti specijalistički kadar za formiranje nedostajućih službi, prostor za nove službe i opremu. Posebna pažnja je poklanjana školovanju kadrova. Internistička služba je ojačana kadrovski dolaskom prim. dr Boška Trninića i kasnije prim. dr Nemanje Veljkova. Formirana je ORL služba sa odjeljenjem, a za šefa je postavljen prim. dr Milan Pejić, očna služba sa odeljenjem za čijeg šefa je 50

postavljena prim. dr Danica Vučinić, a nakon položenog specijalističkog ispita rukovođenje službe preuzima dr Tatjana Arežina, a od 2006. službom rukovodi dr Lala Ćeklić, Infektivna služba sa odeljenjem, kojom rukovodi dr Žanka Eranović. Formiran je Onkološki konzilijum i Hematološko onkološko odjeljenje, nosioci posla su dr Jadranka Jovović i dr Danica Bjelica. Zaokružen je sadržaj Pedijatrijskog odjeljenja pod neposrednim rukovođenjem prim. dr Zorice Vučinić i dr Kose Pandurević. Vođenje bolničke apoteke preuzima mr ph. Milena Vitković. Radiološku službu u to vrijeme vodi dr Irena Samac, a od 2006. dr Zorica Mirvić. Formirana je služba za patohistologiju pod rukovodstvom dr Slaviše Đuričića i dr Tanje Pleše. Formiraju se novi subspecijalistički kabineti kardiologije, gastroenterologije i dijabetologije. U hirurškoj službi pored opšteg, razvijaju se odsjeci grudne, dječje hirurgije, neurohirurgije, traumatologije i ortopedije, plastične hirurgije i urologije.

Dr Ranka Krtinić

Da bi se obezbjedio prostor za nove službe pristupa se rekonstrukciji i revitalizaciji postojećih prostora. U objektu „Centar” opremljen je kabinet za očne bolesti i formirano odjeljenje i prostor za hematoonkologiju. Počinje gradnja novog operacionog bloka u objektu “Srbija”. Vlada Republike Srpske 1998. godine donosi odluku da se izvrši adaptacija i rekonstrukcija paviljona “Srbija” donatorskim sredstvima Vlade Republike Grčke, gdje bi se smjestio hirurški blok. Objekat je iseljen 1.10.1999. godine i predat izvođaču radova. Radovi na objektu su prekinuti 31.12.2000. godine i do danas nije završen. U tom vremenu smo primorani da pneumoftiziološku službu sa odjeljenjem i infektivnu službu smjestimo u Dom zdravlja Trnovo, udal-

Dr Gordana Jokić

jenu od matične kuće 30 km. Zbog velikih troškova koji su nastali zbog izmještanja ovih službi odlučeno je da se izgradi novi objekat u krugu bolnice gdje su krajem 2006. vraćene u krug bolnice. Nezavršavanjem objekta “Srbija” javlja se neodložana potreba za izgradnjom dijela operacionog bloka pa se uz pomoć Vlade Republike Grčke grade dvije nove operacione sale i novo odjeljenje intenzivne njege. Objekat je završen 2001. godine. Vlada Republike Grčke obezbjeđuje sredstva za izgradnju nove mikrobiološke laboratorije. Obezbjeđuje se novi prostor za audiologiju i biohemijski laboratorij. U objektu „Željezničar” dograđena je nova operaciona sala za ginekologiju. U istom objektu oprema se konorarna jedinica sa novom opremom. Kroz bolnicu se postavlja nova asfaltirana trasa puta u dužini od 600 m. U periodu 1997. i 1998. Japanska vlada je donirala novu medicinsku opremu, a iz vlastitih sredstava opremili smo službu patologije i kardiologije, kupljen je ultrazvučni aparat, oprema za ergometriju, aparat za razbijanje kamenca ESWL i obezbijeđena je donacija CT aparata, novih dijaliznih aparata za Centar za hemodijalizu. Posebno treba napomenuti angažman mr Ljuba Potpare, direktora Regionalnog fonda zdravstvenog osiguranja Srajevsko-romanijske regije, na obezbjeđenju novčanih sredstava za kupovinu nove aparature. Godine 2001. donijeta je nova odluka o planu mreže zdravstvenih ustanova i novoj organizaciji Kliničkog centra Srpsko Sarajevo koji pokriva opštine: Srpska Ilidža, Srpski stari grad, Srpsko Novo Sarajevo, Trnovo, Sokolac, Rogatica, Han Pijesak, Srbinje, Kalinovik, Čajniče, Srpsko Goražde Višegrad i Rudo.

Z D R A V S T V O

Ovom kliničkom centru gravitiraju opšte bolnice Zvornik,Trebinje i Nevesinje za potrebe tercijarnog nivoa zdravstvene zaštite i djelimično sekundarnog nivoa. Statutom kliničkog centra Opšta bolnica Kasindo dobija novu organizacijonu formu pod nazivom klinike i bolničke službe u Kasindolu. U ovoj organizacionoj formi nastavlja se s daljim podizanjem nivoa zdravstvenih usluga u svim službama. Posebna pažnja se posvjećuje usavršavanju kako specijalističkog, tako i subspecijalističkog kadra. U okviru hirurške službe uvode se manje agresivne, endoskopske operativne metode. Zahvaljujući donaciji kvalitetnog i jako vrijednog endoskopskog stuba stvorene su mogućnosti torakoskopskih i laparoskopskih intervencija. Ova savremena mašina doprinijela je zaokruženju uroloških endoskopskih operacija. Očna služba, pored već dosadašnjih standardnih operacionih zahvata u rješavanju bolesti sočiva, uvodi i fako intervencije. Sada je u toku usavršavanje i usvajanje novosti u pogledu operativnog tretmana zadnjeg segmenta oka i nabavke vrlo skupoga aparata vitrektoma.

Radiološka služba je jedna od prostorno najugroženijih službi. Nabavkom MRI i CT-a stvorili su se uslovi da se ove dijagnostičke procedure razviju u punom obimu, ali se nametnula i potreba za iznalaženjem novog prostora za dijagnostički centar. Služba pedijatrije, pored opšte pedijatrije, formira i odsjeke hematologije, neonatologije i pulmologije u punom obimu. Opšta i intenzivna njega i neonatologija opremljene su najsavremenijim respiratorima i inkubatorima.

Stalno povećanje broja kardioloških bolesnika imperativno nameće potrebu formiranja invazivne kardiološke dijagnostike. Vlada RS 17.1.2013. postavlja za VD direktora bolnice Istočno Sarajevo prof. dr Slavka Ždrala i u istom trenutku dolazi do razdruživanja tri zdravstvene ustanove koje su činile KC Istočno Sarajevo, te KBS Kasindo mijenja ime u JZU Opšta bolnica Istočno Sarajevo. „Ulazeći u prvi kvartal ove godine pred nama je odgovoran zadatak – priprema neophodnih radnji za izradu studije izvodljivosti, projekta i konačno izgradnje nove bolnice. Sada je izvjesno da Vlada RS, odnosno resorno ministarstvo, čine sve radnje da se u vrlo kratkom roku pripremi neophodna dokumentacija i izađe na internacionalni tender za izgradnju nove bolnice. Do konačnog završetka radova na izgradnji nove bolnice neophodno je neometano nastavljati, ali i usavršavati proces rada. Već godinu dana radi se na rekonstrukciji i adaptaciji Hirurške klinike koja u ovoj godini treba da se privede kraju. Nastavlja se dogradnja Dijagnostičkog centra i usvjajanje novih dijagnostičkih postupaka, prevashodno angiograﬁ-

je. Planira se nabavka nove opreme za potrebe gastroenterološkog kabineta. U okviru ginekološko-akušerske službe neophodno je što prije otvoriti kabinete za onkologiju, perinatologiju i sterilitet jer imamo postojeći subspecijalistički kadar za ove djelatnosti, a nameće se i potreba formiranja dnevne bolnice. Kruna svega ovoga je kadar koji u ovom momentu obezbjeđuje pružanje kvalitetne zdravstvene zaštite na sekundarnom i tercijarnom nivou. Ne treba zaboraviti činjenicu da školovanje jed-

Dr Željko Pavlović

nog specijaliste traje preko jedne decenije, te imamo na umu da se kadar mora kontinuirano i planski produkovati. Naša ustanova danas pruža usluge sekundarnog i tercijarnog nivoa zdravstvene zaštite za oko 300.000 stanovnika koji se pružaju od Istočnog Sarajeva, Zvornika do Istočne Hercegovine. Od toga samoj Sarajevsko-romanijskoj regiji pripada oko 120.000 stanovnika. U JZU Opšta bolnica Istočno Sarajevo danas ima 225 kreveta, zaposlen je 461 radnik (333 zdravstvena radnika i 128 nezdravstvenih radnika). Od 94 zaposlena doktora, 51 su specijalisti, 15 subspecijalista, 28 specijalizanata, tri su doktora nauka i tri magistra medicinskih nauka. Naša ustanova ima odličnu saradnju sa kolegama iz drugih zdravstvenih ustanova u zemlji i inostarnstvu,” istakao je profesor Ždrale.

JZU Opšta bolnica Istočno Sarajevo Kasindolskog bataljona 113 Tel: +387 (0) 57 325 300, Tel: +387 (0) 57 325 310 Tel: +387 (0) 57 325 319 Tel: +387 (0) 57 325 325 Fax: +387 (0) 57 316 195 bolnica_kasindo@paleol.net www.kbskasindo.com 51

F A R M A C I J A

gencija za lijekove i medicinska sredstva BiH (ALMBiH) od svog osnivanja ima razvijenu saradnju sa konsultantom Svjetske zdravstvene organizacije (WHO), dr med. spec. Vesnom Koblar. Dr Koblar je učestvovala u pisanju zakona i podzakonskih akata za lijekove i medicinska sredstva BiH, ali i u Srbiji, Hrvatskoj i Crnoj Gori, kako bi se oni što više prilagodili regulativi Evropske unije (EU). Na taj način je pružila svoju nesebičnu stručnu pomoć i iskustvo u cilju što lakšeg i efikasnijeg prilagođavanja i približavanja regulative BiH propisima i direktivama EU. EU posvećuje mnogo pažnje zdravlju svojih građana i zbog toga je područje lijekova i medicinskih sredstava jako važno i za sve one koji žele da uđu u EU. „Mislim da je do sada u Agenciji za lijekove i medicinska sredstva BiH puno napravljeno. Povećano je znanje ljudi koji rade u Agenciji o regulatornim postupcima i zakonima koje postavlja Evropa pred svoje države članice, ali isto tako i pred one države koje to žele da budu, tako da je zadovoljavanje tih standarda jako važno. Na taj način se podiže nivo kvaliteta, bezbjednosti i efikasnosti lijekova koji su na bosansko-hercegovačkom tržištu“, objasnila je dr Vesna Koblar. Regulisanje zakona iz oblasti lijekova je veoma zahtjevno. Lijekovi direktno utiču na zdravlje ljudi i zbog toga je neophodno da njihovo tržište bude regulisano. Novi lijekovi se svakodnevno proizvode i svakodnevno se analizira njihov kvalitet, bezbjednost i efikasnost. Jedan od sljedećih zadataka agencije je da se reguliše područje biohemijskih, biotehnoloških i hibridnih lijekova. Ovi lijekovi se sve više pojavljuju na tržištu EU i sve je veća njihova upotreba kao i potreba da se njihova prodaja i rasprostranjenost na bosansko-hercegovačkom tržištu reguliše. Zbog toga je saradnja sa dr med. spec. Vesnom Koblar i organizacijom WHO sa ALMBiH intenzivna i važna. Direktor ALMBiH, prim. mr ph. Nataša Grubiša spec. smatra da je saradnja sa dr Vesnom Koblar i organizacijom WHO od neprocjenjivog značaja za kontinuirano jačanje stručnih i regulatornih kapaciteta Agencije u oblasti lijekova i medicinskih sredstava i to sa aspekta i domena poslova koje zaposleni u agenciji svakodnevno obavljaju u skladu sa zakonskim i podzakonskim propisima. „Zajedničkim snagama nastojali smo maksimalno, koliko su to odredbe važećeg Zakona o lijekovima i medi52

Agencije za lijekove i medicinska sredstva BiH

Saradnja sa Vesnom Koblar i organizacijom WHO Pripremile: Tatjana Ponorac, Jelena Vuković

cinskim sredstvima dozvoljavale, prilagoditi podzakonske propise direktivama EU što je imalo za posljedicu lakše i brže obavljanje regulatornih, stručnih poslova kako na zadovoljstvo naših korisnika usluga, tako i zadovoljstvo nas samih“, rekla je Nataša Grubiša. Kroz rad i interaktivnu razmjenu znanja i iskustava sa dr Vesnom Koblar agencija je nastojala promijeniti koncept i način razmišljanja i djelovanja, a sve u cilju njenog jačanja kao prepoznatljive, društveno prihvatljive, moderne državne institucije koja se brine o zaštiti javnog zdravlja stanovništva kroz obezbjeđenje kvalitetnih, eﬁkasnih i sigurnih lijekova na tržištu BiH. „Sa ponosom i vrlo sigurno, a opet uz veliku zahvalnost organizaciji WHO na obezbjeđenju pomenutih edukacija, možemo reći da smo za kratak period od kada postojimo kao institucija BiH stasali u ozbiljnog partnera za predstojeće aktivnosti približavanja Bosne i Hercegovine Evropskoj uniji u oblasti regulative lijekova i medicinskih sredstava, a ujedno i stručno jak partner u razmjeni iskustava sa agencijama za lijekove država u okruženju. Naravno, da bismo i dalje napredovali potrebno je kontinuirano usvajanje i praćenje najnovijih naučnih, stručnih i regulatornih saznanja iz oblasti farmacije u čemu nam neizostavno veliku pomoć može

pružiti WHO kroz održavanje edukacija na aktuelne teme. U narednom periodu svakako je neophodno aktuelizovati aktivnosti na polju izmjene postojećeg zakona kako bi implementacija EU direktiva bila kompletnija i svrsishodnija“, objasnila je Nataša Grubiša. I dr Vesna Koblar zastupa slično mišljenje: „Mislim da ima još dosta područja na kojima treba da se radi, međutim, treba naglasiti da isto tako ima područja na kojima se puno napravilo. Najviše treba raditi na tome da se čovjek ne uspava, jer područje farmaceutike je područje na kojem ne možeš da se uspavaš. Tu se svake sedmice, svakog mjeseca desi nešto novo.“ Direktor ALMBiH Nataša Grubiša naglašava da bi poseban akcenat trebalo da bude stavljen na napredne terapije koje otvaraju jedan novi aspekt u liječenju različitih oboljenja, odnosno postaviti regulatorne temelje uređenja pomenutih lijekova na način i u skladu sa propisima EU, čime bi se i proizvođačima navedenih lijekova olakšao ulazak na BiH tržište. Nastavak saradnje sa organizacijom WHO i dobro poznatim, sveobuhvatnim i visoko priznatim načinom rada dr Vesne Koblar sa ALMBiH je neizbježan i svakako neophodan i u narednom periodu kako bi ALMBiH na što višem nivou štitila zdravlje svih ljudi u BiH.

F A R M A C I J A

Agencija za lijekove i medicinska sredstva BiH

Povlačenje iz upotrebe medicinskih sredstava koja sadrže živu

oštujući osnovne postulate i načela zaštite javnog zdravlja građana BiH, kroz obezbjeđenje kvalitetnih, sigurnih i eﬁkasnih lijekova i medicinskih sredstava, Agencija za lijekove i medicinska sredstva BiH je nastojala svojim regulatornim mehanizmima urediti i oblast zaštite stanovništva, te životne sredine od štetnog uticaja žive kroz razmatranje odredbi EU direktive kojom se ograničava upotreba medicinskih sredstava koja sadrže navedeni element. Direktiva 2007/51 Evropske komisije, Evropskog parlamenta i savjeta od 25. septembra 2007. godine, kojom se dopunjuje Direktiva savjeta br. 76/769 Evropske unije, odnosi se na ograničenja puštanja u promet izvjesnih mjernih instrumenata koji sadrže živu i njihove zamjene pouzdanim Slijedeći preporuke pomenute alternativama u zdravstvenoj zaštiti i evropske direktive, Agencija za lijekove ostalim oblastima profesionalne i in- i medicinska sredstva BiH (ALMBiH) je dustrijske upotrebe. na X sjednici Komisije za medicinska sredstva, koja je održana 18.11.2011. godine, razmatrala primjenu medicinskih sredstava koja sadrže živu i njihovu upotrebu na području Bosne i Hercegovine. Tom prilikom je odlučeno da se preporuke Evropske direktive 2007/51/ EC usvoje i, shodno tome, u Bosni i Hercegovini izvrši ograničenje korištenja i distribucije medicinskih sredstava koja sadrže živu. Na taj način bi implementacija direktive doprinijela očuvanju životne sredine, a samim tim i očuvanju zdravlja ljudi, tako što će se spriječiti da živa postane dio otpada. Komisija je donijela zaključak da bi trebalo ograničiti uvoz medicinskih sredstava koja sadrže živu, naročito toplomjera za mjerenje tjelesne temperature, koji su namijenjeni opštoj populaciji, ali i tlakomjera sa živom. Upotreba ovih sredstava bi se ograničila na korištenje, isključivo, u zdrav-

Mr ph Tanja Savanović, načelnik Sektora za medicinska sredstva

stvenim ustanovama. Kraj 2012. godine je predloženi rok za povlačenje iz prometa medicinskih sredstava koja sadrže živu. Od tada se navedena medicinska sredstva ne bi trebala prometovati u apotekama i na ostalim prodajnim mjestima, tj. ne bi trebala biti dostupna široj javnosti, već isključivo za potrebe stručnih lica. ALMBiH apeluje na sve zdravstvene radnike, da postupe u skladu sa odlukom Komisije za medicinska sredstva, te u maloprodajnim zdravstvenim objektima (zdravstvene ustanove, specijalizovane prodavnice i apoteke) obezbijede dovoljnu količinu medicinskih sredstava koja ne sadrže živu, a imaju istu namjenu kao i ona koja je sadrže, kako bi se medicinska sredstva koja sadrže živu mogla povući iz maloprodajnih zdravstvenih objekata.

F A R M A C I J A

eﬁnicija. Metabolički sindrom (MetS) predstavlja multipli rizikofaktor za razvoj aterotromboze i smatra se ekvivalentom kardiovaskularnog rizika. Komponente MetS su abdominalna gojaznost, inzulinska rezistencija/kompenzatorna hiperinzulinemija, aterogena dislipidemija, esencijalna hipertenzija, intolerancije glukoze, hiperuricemija, proinﬂamatorno i protrombotično stanje, endotelna disfunkcija, nealkoholni steatohepatitis (NFLD), policistični ovarijski sindrom (PCOS) (slika 1)1 U gotovo svim slučajevima MetS godinama ili desetljećima prethodi razvoju tipa 2 dijabetesa. MetS je zahvatio oko 47 miliona Amerikanaca, njih oko 20% će razviti tip 2 dijabetes,(2) a 80% će kompenzatornom hiperinzulinemijom spriječiti nastanak tip 2 dijabetesa, ali će posljedično razviti hipertenziju, aterosklerozu i na kraju CHD preko angiotenzin II toksičnosti, amilin i inzulin toksičnosti.(3)

Slika 1. Komponente i komplikacije metaboličkog sindroma.

Faktori rizika u MetS prikazani su akronim: A-FLIGHT-U. • A: angiotenzin II, AGEs , apoB, Aigng (starenje), • F: toksičnost slobodnih masnih kiselina (SMK) • L: lipotoksičnost- hiperlipidemija • I: inzulin (endogena hiperinzulinemija i hiperproinzulinemija) • G: glukotoksičnost • H: hipertenzivna toksičnost, homocistein, hs-CRP

Metabolički sindrom i esencijalna hipertenzija Prof. dr med. sc. Mithad Hajder

• T: trigliceridi • U: urična kiselina Dijagnoza. Globalnim koncenzusom iz 2006. godine, Međunarodna federacija za dijabetes (IDF-International diabetes federation) dala je krite-

rije potrebne za dijagnozu metaboličkog sindroma u cilju olakšavanja ranog otkrivanja i pravovremenog tretmana (Tablica 1). MetS je multipli rizikofaktor za koronarnu bolest srca, te se smatra ekvivalentom koronarne bolesti srca4. Rezultati Hajdera5 su ukazali da su glukozne intolerancije (GI) kao komponenta MetS bile 4,02 puta (OR=4.02; 95%CI:2.666.08, p<0.0001) veći rizik CHD nego bolesnici sa NGT. Predijabetes podgrupa (IFG+IGT) imala je 2,10 puta (OR=2.10; 95%CI: 1.35-3.27, p<0.001) veći ri-

Tablica 1. Dijagnostički kriteriji za dijagnozu metaboličkog sindroma

zik nego bolesnici sa NGT. I podgrupa bolesnika sa tip 2 dijabetesom imala je 1,94 puta (OR=1.94; 95%CI: 1.243.03, p<0.04) veći rizik nego osobe sa NGT. Rezultati meta analize su pokazali da je visceralna gojaznost (OR=0.35; 95%CI:0.19-0.65, p=0.0009), hiperinzulinemija (OR=0.47; 95%CI: 0.260.86, p=0.02), plazma glukoza natašte (OR=0.39; 95%CI:0.21-0.74, p=0.004), 2h-postprandijalna glukoza (OR=0.40; 95%CI:0.21-0.79, p=0.011), hemoglobin A1C (OR=0.40; 95%CI:0.22-0.72, p=0.0031), esencijalna hipertenzija (OR=0.52; 95%CI:0.30-0.92, p=0.034), hipertrigliceridemija (OR=0.51; 95%CI:0.30-0.90, p=0.02), snižen HDLholesterol (OR=0.33; 95%CI:0.17-0.64, p=0.001), apo B /apoA >0.7 (OR=0.31; 95%CI:0.16-0.90, p=0.0005), small, dense LDL (OR=4.22 ; 95%CI :1.7110.36, p=0.001), hiperurikemija (OR=0.46; 95%CI:0.23-0.93, p=0.042) bili su samostalni rizikofaktori u CHD u GI Dobri markeri koronarne srčane bolesti u GI bili su mikroalbumin (OR=0.50; 95%CI;0.27-0.93, p=0.038) i C-reaktivni protein (OR=0.36; 95%CI:0.18-0.70, p=0.003). Esencijalna hipertenzija Na temelju rezultata mnogih epidemioloških studija jedno je jasno: Definicija arterijske hipertenzije ne postoji. Danas koristimo statističku definiciju hipertenzije dobivenu na temelju mjerenja arterijskog krvnog tlaka na velikom uzorku populacije. ESH/ESC(6) predložili su novu definiciju, klasifikaciju arterijske hipertenzije, klinički stepen hipertenzije i stratifikaciju rizika. (tablica 2,3,4). Esencijalna hipertenzija ne smije se posmatrati samo kao bolest povišenog krvnog tlaka, već kao aterosklerotski sindrom čiji nastanak određuju brojni genetski, hormonski i

F A R M A C I J A

Prema WHO izvještaju za Europu oko 50% pacijenata sa hipertenzijom je dijagnosticirano, kod 87% pacijenata nije postignuta ciljna vrijednost krvnog tlaka, 25% je dijagnosticirano i tretirano, ali nije dobro kontrolirano i 12,5% je dijagnosticirano, tretirano i dobro kontrolirano.(9) WHO izvještaj za 2002. godinu pokazuje da je hipertenzija važan rizikofaktor za kardiovaskularni morbiditet i mortalitet. Oko 62% hipertenzivnih ljudi sa subnormalnim krvnim tlakom imalo je strok i 49% CHD. Međutim, kardiovaskularni rizik bio je 2-puta veći u hipertenzivnoj grupi sa subnormalnim tlakom nego u grupi sa krvnim tlakom većim 160/90 mmHg.(10) U esencijalnoj hipertenziji glavni poremećaj je renin-angiotenzin-aldosteron sistem (RAAS). RAAS je kompleksan signalni sistem kako sistemski, tako i lokalni. Hiperinzulinemija aktivira sistemski i lokalni RAAS. U patogenezi aterijske hipertenzije ključnu ulogu ima RAAS. Angiotenzin II je glavni hormon RAAS-a i povišen je u 50% slučajeva u hipertenzivnoj populaciji.(11) Nastaje iz angiotenzina I posredstvom angiotenzin konvertirajućeg enzima (ACE) i (Slika 2).

Tablica 2. ESH /ESC klasiﬁkacija i deﬁnicija krvnog pritiska Kategorija tlaka

sistolički

dijastolički

normalna

<120

<80 mmHg

optimalna

<130

<85 mmHg

Visoko normalna

130-139

ili

85-89 mmHg

I. stupanj

140-159

ili

90-99 mmHg

II. stupanj

160-179

ili

100-109 mmHg

III. stupanj

>180

ili

>110 mmHg.

Hipertenzija

Tablica 3. Klinička kategorizacija hipertenzije I stadij nema znakova oštećenja srca, bubrega, mozga, fundus uredan. II stadij dokazana prisutnost oštećenja barem jednog ciljnog organa • hipertroﬁja lijeve komore (rtg, EKG, UZ- srca) • proteinurija i blaga azotermija (<176 mmol/L • promjene na retini • ultrazvučna ili radiološka prisutnost aterosklerotskih plakova III stadij klinički znakovi kao posljedica oštećenja ciljanih organa • koronarna srčana bolest, srčano popuštanje • moždani udar, tranzitorni ishemijski atak, hipertenzivna encefalopatija • promjene na retini • serumski kreatinin >176 mmol/L, zatajenje bubrega • disecirajuća aneurizma, periferna okluzivna bolest.

vanjski činioci. Mnogi autori se zalažu da se entitet hipertenzije umjesto naziva esencijalna, radije nazove hipertenzivno- aterosklerotski sindrom. Stratifikacija rizika prema ESH/ ESC je prema oštećenjima ciljnih organa (OCO). Pacijenti koji imaju promjene na ciljnim organima, čak i sa normalnim krvnim tlakom, su visoko rizični. Esencijalna hipertenzija ima veći rizik sa manje rizikofaktora nego sekundarna hipertenzija sa više rizikofaktora.(6) Arterijska hipertenzija je globalni problem. Prema izvještajima SZO za 2002. god. oko 600 miliona pacijenata u svijetu ima hipertenziju (7) i 5 miliona

smrti godišnje.(8) U zapadnim zemljama oko 10% opšte populacije je hipertenzivno. Za muškarce starosne dobi od 35-60 god. najveća prevalenca je u Njemačkoj, oko 60%, i najmanja u Italiji, 44%, dok je za žene prevalenca bila niža za 10%.(8) Prema rezultatima američkih epidemioloških studija NHANES više od 30% bolesnika s hipertenzijom nije svjesno da su hipertoničari, svega oko 50% hipertoničara je liječeno, a od njih 27% ima vrijednost krvnog tlaka < 140 / 90 mmHg. Samo je 10% hipertoničara dobro liječeno. Preko 20% opće populacije izloženo je povećanom kardiovaskularnom riziku.(9)

Slika 2. Patogeneza esencijalne hipertenzije.

Tablica 4. Stratiﬁkacija rizika esencijalne hipertenzije Krvni pritisak drugi rizikofaktori

Normalna

Visoko normalna

Gradus I

Gradus II

Gradus III

nema rizikofaktora

Nema rizika

Nizak rizik

Umjeren rizik

Visok rizik

1-2 riziko faktora

Niski rizik

Nizak rizik

Umjeren rizik

Veoma visok

3 rizika ili OCO

Umjeren rizik

Visok rizik

Veoma visok

pridružena klinička bolest

Visok rizik

Veoma visok

Angiotenzin II se veže za specifične receptore AT-1 staničnih membrana različitih tkiva i djeluje stimulacijski na simpatički sistem, retenciju natrija, izlučivanje aldosterona i dovodi do nastanka hipertenzije na sistemskom nivou.(12) Angiotenzin II je moćan faktor rasta, izaziva miocitnu i endotelnu hipertrofiju, te je uzrok ateroskleroze, hipertrofije lijeve komore i hipertenzivne nefropatije.(13) Direktno djelovanje lokalnog RAAS-a na koronarni endotel dovodi do koronarne ateroskleroze, hipertrofiju lijeve komore (HLK), periferne vaskularne rezistencije i sistemske hipertenzije (Tablica 5).(12) 57

F A R M A C I J A

Tablica 5. Angiotenzin II - receptorska funkcija AT1

AT2

• • • • • •

Antiproliferacija Staničnna diferencijacija Apoptoza Vazodilatacija

Vazokonstrikcija Kontraktilnost srca Aldosteron Proliferacija (srca, krvnih žila) ADH Oslobađanje noradrenalina

Postoje dokazi da je lokalni - tkivni RAAS funkcionalan unutar otočića intime krvnih žila preko AT-1 receptora smještenih u endotelu i glatkim mišićnim stanicama. Pretpostavlja se da inzulin, amilin i proinzulin kontrolišu lokalni i sistemski RAAS, te postoji unakrsna reakcija inzulina i angiotenzina i često su povišeni u pacijenata sa pozitivnom anamnezom za hipertenziju, i bio je čak povećan prije nego što se pojavila hipertenzija. Time bi amilin mogao biti skrining za otkrivanje esencijalne hipertenzije.(14,15) ACE inhibitori, blokadom RAAS-a dovode do smanjenja angiotenzina II, povećanjem bradikinina (16) i NO,(17) a ovi pozitivni zbirni učinci dovode do smanjenja rasta i migracije glatkih mišićnih stanica, smanjene adhezije i agregacije trombocita i PAI-1. Svi ovi učinci zajedno imaju anti aterosklerotski efekat i redukciju kardiovaskularnih događaja (Slika 3).(18, 17)

bolest i tretman antihipertenzivnim lijekovima je udružen sa signiﬁkantnom redukcijom koronarne bolesti.(23 ,24,25) Jedan od glavnih rezultata UKPD studije (24) je zapažanje da kontrola krvnog tlaka smanjuje mikro i makrovaskularne komplikacije. Bolji učinak je imala dobra kontrola krvnog tlaka, nego dobra kontrola glikemije. Sniženje krvnog tlaka ispod 144/82 mmHg smanjilo je smrtnost vezanu za dijabetes od 32-56%. ESH/ESC smjernice za liječenje arterijske hipertenzije Sve glavne skupine antihipertenzivnih lijekova, uključujući diuretike, betablokatore, blokatore kalcijskih kanala, ACE inhibitore i blokatore angiotenzinskih receptora (ARB), pogodne su kako za početno liječenje hipertenzije, tako i za terapiju održavanja i to samostalno ili u kombinaciji (Slika 4). U smjernicama za liječenje hipertenzije ESH/ ESC se preporučuju ciljne vrijednosti krvnog tlaka: <140/90 mmHg za bolesnike s esencijalnom hipertenzijom, <130/80 mmHg za hipertenzivne bolesnike s pridruženom šećernom bolesti. Za postizavanje ciljnih vrijednosti krvnog tlaka kod većine hipertenzivnih bolesnika treba primijeniti dva ili više hipertenzivnih lijekova. Zbog toksičnosti angiotenzina II u terapiju se kod MetS uvode visoke doze ACE inhibitora i sartana zbog kardioprotekcije i prevencije moždanog udara. Prva linija u tretmanu esencijalne hipertenzije su ACE inhibitori (Zofecard®) ili AT1 blokeri (Menartan®). Ako nakon četiri sedmice, uz maksimalnu dozu lijeka monoterapijom ne uslijedi ciljna vrijednost krvnog tlaka, u liječenje se uvodi kombinovana terapija sa antagonistima kalcijevih kanala (Lercanil®).

Slika 3. Mehanizmi djelovanja ACE inhibitora i AT1 blokera u esencijalnoj hipertenziji

Nekoliko studija je pokazalo da se blokadom AT-1 receptora i ACE-inhibitora može prevenirati progresija bubrežne nefropatije.(19) Kliničke studije u pacijenata sa visokim CHD rizikom su pokazale jasan beneﬁt blokadom RAASa sa ACE-inhibitorima i AT-1 blokerima (20,21,22) i redukcijom svih kardiovaskularnih događaja. Rezultati mnogih studija su pokazali da je hipertenzija veliki samostalan rizikofaktor za koronarnu 58

Slika 4. Terapija esencijalne hipertenzije.

Zaključci: Esencijalna hipertenzija je komponenta MetS, i jedan je od visokih faktora za nastanak kardivaskularnih bolesti. MetS se smatra ekvivalentom kardiovaskularnog rizika. Prva linija linija u liječenju esencijalne hipertenzije su ACE inhibitori ili AT1 blokeri (sartani) u maksimalnoj dozi. Ako nisu postignute ciljne vrijednosti KT u liječenje se uvodi kombinirano liječenje: ACE inhibitori+ blokatori CC ili AT-1 blokeri+blokatori CC. Prema važećim preporukama ESH/ ESC AT- blokeri (Menartan®) se preporučuju kod bolesnika sa MetS-om za liječenje esencijalne hipertenzije, hipertrofije lijeve komore, prisutne mikroalbuminurije/makroalbuminurije, prethodnog infarkta srca i atrijalne fibrilacije, jer maksimalna doza lijeka smanjuje hipertrofiju srca i dovodi do remodulacije miokarda. ACE inhibitor (zofenopril) se nalazi u preporukama ESC-a za liječenje akutnog infarkta miokarda sa persistentnom ST elevacijom Reference 1.

Hanefeld M. The Metabolic Syndrome: roots, myths and facts. S. 13-24. In:Hanefed M, Leonhardt W (Harsg) The metabolic Syndrome. Jena-Stuttgard: Fischer; 1997 2. Jones LC, Clark A: Beta cell neogenesis in type 2 diabetes mellitus.Diabetes 2001, 50(Suppl 1):S186-S187. 3. Reaven GM: Metabolic syndrome: pathophysiology and implications for management of cardiovascular disease.Circulation 2002, 106(3):286-288. 4. Expert Panel on Detection, Evaluation, and Treatment of High BloodCholesterol in Adultus.Executive summari of the thiradreport of theNational Cholesterol Education Program (NCEP) expert panel on detection , evaluation, i treatmant of high blood cholesterol in adults (Adult Treatment Panel III). JAMA 2001; 285: 2486-97. 5. Hajder M, Zukić E. Gglucose intolerance are the major risk factors for coronary artery disease. HealthMed 2010; Volumen 4: 664-671.. 6. European Society of Hypertension/European Society of Cardiology:Guidelines for management of arterial hypertension(2003).Journal of Hypertension 2003;21:10011-1053). 7. Colhoun HM,et al.:Blood pressure screening, management and control in England:result from the health survey for England 1994.J Hypertens 1998;16(6):747-752.) 8. Wood DA,et al.: Hypertension Prevalence and Blood Pressure Levels in 6 European Countries, Canada,and United States. JAMA 2003;289:2363-2369.) 9. World Health Organization/International Society of Hypertension:Guidelines for the Management of Hypertension(1999).Journal of Hypertension 1999;17(1):151-183). 10. Wood DA,et al. And EUROASPIRE I and II in nine countries.Lancet 2001;357:995-1001.). 11. (Angiotenzin) Ros R. Atherosclerosis – An Inﬂammatory Disease. The NewEngland Journal of medicine 1999; 340(2): 115-126. 12. Kaplan HM:Systemic hypertension:Mehanisms and diagnosis;and System hypertension: Therapy.In:Bra unwald,E.,Zipes,D.P.,Libby,P.Heart Disease(6th ed.) W.B.Saunders Co.2001.).

F A R M A C I J A 13. Wilson PW, Garrison RJ, Abbott RD, Castelli WP. Factors asociated with lipoprotein cholesterol levels: the Framingham Study. Arteriorsclerosis 1983,3:273-281. 14. Cooper ME, McNally PG, Phillips PA, Johnston CI: Amylin stimulates plasma renin concentrations in humans.Hypertension 1995, 26:460-464 15. Ikeda T, Iwata K, Ochi H: Effect of insulin, proinsulin, and amylin on renin release from perfused rat kidney.Metabolism 2001, 50:763-766 16. Zhang X, Xie Y-W, Nasjletti A et all. ACE inhibitors promote nitric oxide accomulatio to modulate myocardial oxigen consumption. Circulation 1997; 95:176-182 17. Chomiki N, Henery M, Alessi MC et all. Plazminogen activator inhibitor-1 expression in human liver and hetalthy or atherosclerotic vessel walls. Thromb Haemost 1994; 72: 44 – 53 18. Vaughman DE, Lazos SA, Tongk. Angitenzin dva regulates the expression of plazminogen activitor-1 in cultured endthelial cells. J Clin Invest 1995; 95: 995-1001. 19. Collaborative Study Group:Renoprotective effect of the angiotensin receptor antagonist irbesartan in patients with nephropathy due to type 2 diabetes.NEJM 2001;345:851-860.). 20. The Heart Outcomes Prevention Evaluation Study Investigators:Effects of an angiotenzin-converingenzyme inhibitor,ramipril,on cardiovascular events in high-risk patients.N Engl J Med 2000;342:145153.). 21. PROGRESS Collaborative Group:Randomized trial of a perindopril-based blood-pressure-lowering regimen among 6105 individuals with previous stroke or transient ishemic attack.Lancet 2001;358:1033-1041.; 22. The EUROPA Investigators:Efﬁcacy of perindopril in reduction of cardiovascular events among patients with stable coronary artery disease:randomised,double-blind,placebocontrolled,multicenter trial (EUROPA study).Lancet 2003;362:782-789.). 23. Kanel WB.Importance of hypertension as amajor risk faktor in cardiovascular disease. In:Genest J, Koiw E, Kuchei O,Boucher R, Nowaczinski W Rojo-ortega JM eds. Hypertension: Physiopatology and treartment. New York, NY: McGraw-Hill Book Co;1997: 888-910. 24. UKPDS Group.Effecty of atenolola and captopril in reducing risk of macrovascular and microvascular in type diabetes (UKPDS-39). BMJ 1998;317:713719. 25. UKPDS Group. Assotiatio of systolic blodd pressusure with macrovascular and microvascular complitations of tipe 2 diabetes (UKPDS -35); Prospective observational sduy. BMJ 200; 321 : 412-9

Metabolički sindrom i dislipidemija

etabolički sindrom predstavlja postojanje metaboličkih abnormalnosti - abodminalna pretilost, smanjena tolerancija glukoze uz dijabetes melitus tipa 2, dislipidemija i hipertenzija. Crepaldi je 1967. god. prvi zapazio da se kod mnogo ljudi istovremeno pojavljuju navedene metaboličke abnormalnosti. Krajem sedamdesetih godina prošlog vijeka, njemački istraživači su ovo stanje nazvali metabolički sindrom. Metabolički sindrom je još poznat kao „sindrom inzulinske rezistencije“, „sindrom X“, te „plurimetabolički sindrom“. Ova višekomponentna bolest je produkt savremenog načina života i faktora okoline. Pojedine populacije su pokazale genetsku predispoziciju za razvoj ovog sindroma. Metabolički sindrom je povezan s višestrukim povećanjem rizika za razvoj koronarne bolesti, infarkta miokarda i moždanog udara u oba pola. Centralno mjesto u nastanku metaboličkog sindroma zauzima inzulinska rezistencija, za koju se pretpostavlja da je posredovana porastom slobodnih masnih kiselina praćenih prekomjernim stvaranjem čestica obogaćenih trigliceridima i povećanim LDL holesterolom. Inzulinska rezistencija je povezana s povećanom lipolizom, pri čemu se metabolički aktivna intraabdominalna masnoća aktivira i dolazi do otpuštanja slobodnih masnih kiselina u portalni krvotok. Jetra slobodne masne kiseline pretvara u trigliceride, što dodatno objašnjava povezanost hipertrigliceridemije sa metaboličkim sindromom. PROCAM studija (Prospective Cardiovascular Münster Study) je pokazala da visoka koncentracija triglicerida bez povećanja LDL holesterola i sniženog HDL holesterola ne povećava rizik za razvoj kardiovaskularnih bolesti. Međutim, ako je omjer LDL/HDL holesterola veći od 5, visoka koncentracija triglicerida predstavlja dodatni rizik. Sindrom hipertrigliceridemija/nizak HDL holesterol predstavlja snažan činitelj za nastanak koronarne bolesti srca koji se ne bi zapazio kada bi se utvrđivale samo koncentracije LDL holesterola. LDL holesterol učestvuje u formiranju pjenastih ćelija, koje su osnova za nastanak aterosklerotskih promjena. HDL holesterol ima antiaterogeno djelovanje koje ostvaruje sprečavanjem oksidacije LDL holesterola i smanjenjem broja upalnih ćelija i njihovih produkata. Također, HDL holesterol ima antitrombotično i antiapoptotično djelovanje. Opšte je prihvaćeno da 1%-tni porast HDL holesterola dovodi do 1%-tnog smanjenja koronarnih događaja bez promjena LDL holesterola. Nizak HDL holesterol je najsnažniji indikator nadolaze-

ćih kardiovaskularnih događaja kod bolesnika sa angiografski potvrđenom koronarnom bolešću te koncentracijama ukupnog holesterola unutar normalnog raspona. Prema savremenim smjernicama, niske koncentracije HDL holesterola treba smatrati glavnim faktorom rizika za razvoj koronarne bolesti. Iako je dislipidemija sastavni dio metaboličkog sindroma, važno je prepoznati da visoki LDL holesterol ili visoki ukupni holesterol nisu sastavni dio metaboličkog sindroma. Metabolički sindrom iziskuje multifaktorijalni pristup liječenju. Osim medikamentozne terapije, nezaobilazni dio terapije je higijensko-dijetetski režim uz povećanu fizičku aktivnost. Medikamentozna terapija je usmjerena ka liječenju svih sastavnica metaboličkog sindroma. U terapiji hipertenzije lijek izbora su ACE inhibitori. Za liječenje dijabetesa melitusa tipa 2, lijek izbora je metformin koji, osim što snižava vrijednost glukoze u krvi, dovodi i do smanjenja tjelesne težine. Dislipidemija se tretira najčešće sa statinima, ali i fibrati i niacin zauzimaju važno mjesto u terapijskom pristupu. Za liječenje dislipidemije, „Bosnalijek“ iz svog asortimana preporučuje hipolipemik pod zaštićenim nazivom Tozar (atorvastatin). Terapija atorvastatinom dovodi do smanjenja ukupnog kardiovaskularnog rizika smanjenjem holesterola, te nizom pleiotropnih efekata (poboljšanjem endotelne funkcije, slabljenjem vaskularnog i miokardnog remodeliranja, inhibicijom upalnog odgovora i stabilizacijom aterosklerotskog plaka). Atorvastatin najdjelotvornije od svih statina smanjuje koncentraciju triglicerida (do 37%). Kliničke studije PLANET I i PLANET II su pokazale nefroprotektivno djelovanje atorvastatina u vidu smanjenja proteinurije i održavanja vrijednosti glomerularne filtracije, za razliku od rosuvastatina koji dovodi do smanjenja vrijednosti glomerularne filtracije, te na taj način negativno djeluje na bubrege. Tozar (atorvastatin) ima dugo poluvrijeme eliminacije (14 sati) te se može primjenjivati u bilo koje doba dana, za razliku od simvastatina, koji se mora primjenjivati uveče. Uzima se neovisno od obroka i nije potrebno prilagođavanje doze kod pacijenata sa oslabljenom bubrežnom funkcijom. Stručni tim za medicinsku podršku „Bosnalijek“ d.d.

PRI R O D A I

Z D R AV L J E

oslije 35 godina primjene proteinske dijete u Kanadi i 25 evropskih zemalja, među kojima su Francuska, Belgija, Španija, Italija, ovaj jedinstveni naučni metod za mršavljenje namijenjen prije svega jako gojaznim ljudima, stigao je i kod nas. Proteinska dijeta je proizašla iz doktorske disertacije profesora Džordža Blekburna koju je 1971. godine odbranio na Univerzitetu Harvard i koju je dvije godine kasnije Ministarstvo zdravlja Kanade uvrstio u zvanične metode liječenja gojaznosti. Od tada do danas, oko 30 miliona pacijenata liječeno je ovom metodom u Kanadi, SAD i Evropi. U čemu se sastoji: Radi se o smanjenju unošenja ugljenih hidrata i masti (energetskih izvora naše ishrane) i povećanju unošenja proteina visokog kvaliteta u obliku već pripremljenih proizvoda (kaše, musevi, supe, omleti...) kako bi pacijent tokom mršavljenja posegao za sopstvenim rezervama masti i imao dovoljno energije, bez osjećanja umora i malaksalosti.

FitVital

Proteinska dijeta Određeni vitamini i minerali moraju se unositi istovremeno, isključivo pod nadzorom lekara specijaliste koji će pacijentu pomoći da IZGUBI MASNE NASLAGE pritom NE GUBEĆI MIŠIĆNU MASU, što ovu dijetu izdvaja od drugih. Dr Svetlana Pejić Gerić

3 faze proteinske dijete Pacijent se podvrgava ljekarskoj kontroli prije, tokom i poslije sprovođenja dijete, što mu pruža totalnu sigurnost tokom cijelog tretmana. Prva faza počinje poslije kliničkog i analitičkog ispitivanja u kojoj PACIJENT NIJE GLADAN, dobro se osjeća i veoma brzo gubi na težini. U prvoj fazi se gubi 80% suvišnih kilograma. Druga faza počinje kada se pacijent približi idealnoj težini. Podrazumi-

jeva kontrolisano uvođenje u ishranu prehrambenih namirnica po grupama kako bi se pacijent vratio uravnoteženoj ishrani. Treća faza odnosi se na održavanje postignute težine uz već usvojene nove navike u ishrani, što samim tim eliminiše Yo-Yo efekat, odnosno povratak na staru tjelesnu težinu.

Trajanje faza Trajanje faza je individualno i zavisi od količine kilograma koje je potrebno izgubiti. Proteinsku dijetu karakteriše brz gubitak tjelesne težine 7-10 kg mjesečno uz očuvanje mišićne mase, osjećaj sitosti već posle 2-3 dana držanja dijete i opšte stanje pozitivnosti koje skoro dostiže euforičnost. Proteinska 62

Istraživanje

PRIRODA I

Z D R AV L J E

O navikama u ishrani kod žena

dijeta ima značajne prednosti kod pacijenata sa velikom količinom celulita i nagomilanih naslaga masnog tkiva, ali je takođe preporučljiva za pacijente koji iz zdravstvenih razloga moraju da izgube suvišne kilograme.

Prednosti proteinske dijete • Brz gubitak masnog tkiva uz očuvanje mišićne mase; • Opšte stanje pacijenta je dobro, raspoložen je, nema osjećaj gladi; • Gubljenjem masnog tkiva brzo se normalizuju vrijednosti holesterola, triglicerida, šećera u krvi, kao i krvnog pritiska. • Gubitak lokalizovanog masnog tkiva i celulita nije praćen opuštanjem kože; • Dijeta je eﬁkasna i kod pacijenata sa usporenim metabolizmom, kao što je slučaj u klimakterijumu i kada postoji hipotiroidizam, gdje druge dijete ne mogu da daju rezultate.

Najveći broj žena želi da izgubi višak kilograma, mnogim damama najviše smeta celulit, a jedan broj ispitanica se brine o svom zdravlju zbog nezdrave ishrane. Ovo je deo istraživanja koje je Endermološki centar LPG u Beogradu početkom decembra 2012. godine obradio, sumirajući rezultate istraživanja koje je rađeno u toku cele godine. Istraživanje na uzorku od 1.950 žena pokazalo je da je čak 83 odsto njih nezadovoljno zbog viška kilograma, da 11odsto smatra da bi trebalo da izgubi manje od pet kg, a da je svega šest odsto ispitanica naglašava da ima idealnu težinu. U anketi se 78% dama izjasnilo da se hrani nezdravo, jer im se ručak uglavnom svodi na jela iz pekare, doručak obično preskaču i uveče imaju najobilniji obrok. Njih 14 odsto je izjavilo da nekoliko dana u toku nedelje jede zdravu hranu, a osam odsto žena je istaklo da se trudi da svakodnevno jede zdrave namirnice. Kao najveći “porok” većina je istakla čokoladu, torte i kolače, dok jedan manji broj njih ne može da zamisli dan bez mnogo hleba i peciva kao i koje čaše alkoholnih pića. Čak 95 odsto ispitanica naglasilo je da bi najradije želelo da se podvrgne nekim metodama za rešavanje problema sa celulitom, a ostale su objasnile da bi se najpre otarasile neželjenih dlaka na licu i telu ili rešile problem sa dermatološkim problemima na licu i “peglanjem” bora. Kada je reč o zdravlju, anketa pokazuje da 67% žena brine o tome da će zbog nepravilne ishrane i nevežbanja imati neki zdravstveni problem, a 16% smatra da tome doprinosi i pušenje cigareta. Kada bi im lekar zbog zdravlja rekao da moraju da povedu računa o ishrani, na to bi bilo odmah spremno 89% ispitanica. Višak kilograma je veliki problem, zbog čega je važno govoriti ženama o ovoj temi i ujedno im napraviti programe pravilne ishrane i to po meri svakog klijenta. Ono što unosimo u svoj organizam ogleda se na nama. Od ishrane u mnogome zavisi koliko ćemo kilogra-

ma imati, kakva će nam biti koža, kosa ili nokti, ali i stanje unutrašnjih organa. Međutim, navika da se zdravo i pravilno hranimo se vrlo često veoma teško stiče iz dva razloga: jedan je što nam je možda teško odoleti slatkišima, prženoj hrani ili grickalicama, a drugi je što neretko ni sami ne znamo pravila zdrave ishrane. Slavica Ljubojević , direktorka, Endermološki centar LPG, Beograd www.celulit.rs

Bulevar Cara Dušana 3 (kod Ekvatora), Banja Luka Tel. 051/22 66 00; 22 66 06 Mob. 065/20 80 00 Fax. 051/22 66 01 E-mail: drroljic@teol.net 63

PRI R O D A I

Z D R AV L J E

ijaluronska kiselina (HA) je po hemijskoj strukturi anjonski nesulfatni glukozaminoglukan koji ulazi u sastav sinovijalne tečnosti, hrskavice i vezivnog tkiva. Naziv potiče od grčke reči „hyalos“, što znači staklo zbog staklastog izgleda supstance. Interesantno je da se hijaluronska kiselina u istom obliku nalazi u svim živim bićima od mikroorganizama do čoveka. Osoba telesne mase od 70 kg u organizmu sadrži oko 15 g hijaluronske kiseline od kojih se 1/3 svakodnevno razgrađuje i ponovo sintetiše. U ekstracelularnom matriksu utiče na ćelijsku proliferaciju i migraciju, a može imati i ulogu u progresiji nekih malignih tumora. Sastavni je deo mnogih tkiva (zglobova, kože, očne jabučice i dr.) Starenjem organizam gubi mogućnost sinteze hijaluronske kiseline zbog čega dolazi do otežane pokretljivosti zglobova, smanjenja hidratacije i elastičnosti kože i nastanka bora. Hijaluronska kiselina je izuzetno važna u strukturi hrskavice zglobova gde čini omotač i zaštitu hondrocita. Molekuli hijaluronske kiseline su polimeri koji vezuju vodu i na taj način štite hrskavicu od kompresije i oštećenja. HA je vrlo značajna za hidrataciju kože, očuvanje elastičnosti i njenu reparaciju. Dokazano je da koža izložena UVB zračenju, ukoliko dođe do opekotina gubi mogućnost sinteze hijaluronske kiseline, a postaje podložna nagomilavanju produkata degradacije polimernih molekula. Osnovu polimerizovanog molekula HA čine monomeri-disaharidi nastali vezivanjem D-glukuronske kiseline i D-Nacetilglukozamina pomoću β-1,4 i β-1,3 glukozidnih veza. Obično polimeri sadrže oko 25.000 disaharidnih jedinica.

Monomer hijaluronske kiseline

Hijaluronska kiselina se u organizmu razlaže pod dejstvom enzima hijaluronidaze do oligosaharida. HA se primenjuje intraartikularno putem injekcija, obično u obliku 2% natrijum-hijaluronata, mada se primenjuju i druge koncentracije. Kod ovog načina primene hijaluronska kiselina se dobija fermentacijom i ne sadrži životinjske proteine da bi se mogućnost alergijske reakcije svela na minimum. Aplikacija se vrši jednom nedeljno u zglob zahvaćen osteoartritisom, tri puta u kontinuitetu, a poboljšanja mogu trajati 66

Hijaluronska kiselina

Mr ph. Anica Crkvenčić

do devet meseci. U cilju poboljšanja pokretljivosti zglobova i regeneracije hrskavice primenjuju se per os preparati natrijum-hijaluronata u vidu tableta i kapsula. U stomatologiji se aplikuju gelovi i rastvori sa HA za regeneraciju sluznice, sprečavanje paradontoze i olakšanje tegoba kod nicanja zuba. Preparati u vidu pastila se upotrebljavaju kod laringitisa, promuklosti i nedostatka lučenja salive. Pastile obično sadrže hidrogelni kompleks s hijaluronskom kiselinom i pomažu obnovi iritiranih područja stvaranjem zaštitnog ﬁlma. Preporučuje se njihova primena kod dugotrajnog boravka u prostorijama sa suvim vazduhom, alergija i izloženosti duvanskom dimu. HA se primenjuje i u vidu spreja za nos koji olakšava simptome kod začepljenosti nosa, alergija i isušenosti sluznice. Hijaluronska kiselina se primenjuje u kozmetičke svrhe za tretman bora, kao i u vidu tkivnih implantata u estetskoj hirurgiji. Upotrebljavaju se uglavnom molekuli male težine, dobijeni dejstvom enzima čime se ubrzava penetracija kroz kožnu barijeru. Primena preparata sa hijaluronskom kiselinom može dovesti i do pojedinih neželjenih dejstava, kao što su digestivne smetnje, oticanje zglobova kod intraartikularne primene i alergijske reakcije kod topikalne primene.

Tretmani lica hijaluronskom kiselinom Tretman hijaluronskom kiselinom Tretman linija sa hijaluroninom je novi anti-age tretman sa hijaluronskom infuzijom. Ova linija za negu kože je pra-

vo čudo od proizvoda. Ona stvara nove rezerve vlage i obezbeđuje koži zalihu hijaluronske kiseline, najvažnije komponente u vezivnom tkivu kože za očuvanje rezervi vlage i održavanje sposobnosti tkiva da izdrži pritisak. Hijaluronska infuzija sadrži hijaluronsku kiselinu visoke molekulske težine koja površini kože daje vlagu i formira zaštitni sloj koji kožu štiti od neželjenih spoljnih uticaja. Ovaj tretman se preporučuje osobama nakon tridesete godine, a za sve tipove kože. Ova linija sa hijaluronom je tretman pravog uživanja za Vas i Vašu kožu, a dovoljan je samo jedan tretman da se suvoj i dehidriranoj koži vrati vlažnost i elastičnost! Tretman traje 60 min.

ZDRAVSTVO - SRBIJA

instarka zdravlja, prof. dr Slavica Đukić-Dejanović uručila je 17. decembra 2012. godine direktorima 43 doma zdravlja ugovore o dodeli finansijskih sredstava za podršku investicionim ulaganjima, ukupne vrednosti 55 miliona dinara (oko 480.000 evra). Sredstva su obezbeđena kroz realizaciju projekta Ministarstva zdravlja “Pružanje unapređenih usluga na lokalnom nivou - DILS” koji se finansira iz kredita Svetske banke. Ministarka je istakla da ulaganje u zdravlje i zdravstveni sistem doprinosi produktivnosti nacije i ekonomskom razvoju i dodala da je na zdravstvenim radnicima u domovima zdravlja važan zadatak, a to je što veći obuhvat stanovništva preventivnim pregledima, rana detekcija bolesti, što omogućava da i do 80 odsto zdravstvnih potreba pacijenti mogu da ostvare upravo u primarnoj zdravstvenoj zaštiti, čime se postiže i veća efikasnost na sekundarnom i tercijarnom nivou zdravstvene zaštite. Dobro organizovana primarna zdravstvena zaštita rešava zdravstvene probleme pacijenata na lokalnom nivou i time daje nemerljiv doprinos zdravlju čitavog društva nevela je prof. dr ĐukićDejanović i zaključila da zemlje koje imaju jači sistem primarne zdravstvene zaštite imaju zdravije stanovništvo. Finansijska sredstva su dodeljena domovima zdravlja Bačka Topola, Kosjerić, Novi Bečej, Velika Plana, Žagubica, Doljevac, Kraljevo, Lebane, Voždovac, Vranje, Zemun, Blace, Inđija, Knjaževac, Lučani, Niš, Novi Sad, Plandište, Reko-

Za investiciona ulaganja za 43 doma zdravlja u Srbiji

Finansijska sredstva

vac, Sečanj, Stari grad, Ada, Apatin, Bela Palanka, Valjevo, Vlasotince, Ćićevac, Dimitrovgrad, Grocka, Ivanjica, Kladovo, Knić, Medveđa, Novi Pazar, Osečina, Ruma, Šabac, Svilajnac, Topola, Trstenik, Užice i Zaječar. Dodeljena sredstva od po 1.277.000 dinara ustanove će moći da iskoriste za izvođenje građevinskih radova kao što su popravke, zamene prozora, sanacija krova, krečenje ambulanti, zamena sanitarija, rekonstrukcija i adaptacija prostora radi lakše komunikacije sa pacijentima, izgradnja prilaza za invalide, za nabavku medicinske opre-

U organizaciji Ministarstva zdravlja Republike Srbije i Agencije za akreditaciju zdravstvenih ustanova Srbije 5. februra ove godine održana je svečana dodela sertifikata o akreditaciji za 17 domova zdravlja (Bačka Topola, Blace, Doljevac, Grocka, Ivanjica, Niš, Novi Sad, Rekovac, Savski venac, Kosjerić, Užice, Požega, Stari grad, Vranje, Zemun, Novi Beograd i Žabari) koji su ovaj proces uspešno završili tokom 2012. godine. Na svečanosti su uručeni i ugovori o dodeli finansijskih sredstava za započinjanje postupka akreditacije u 2013. godini za domove zdravlja Brus, Knjaževac, Lapovo, Novi Pazar, Vršac, Žitište, Žagubica i Žitorađa. Ugovore je predstavnicima domova zdravlja uručio prim. dr Zoran Kovačević, pomoćnik ministra zdravlja, a sertifikate o akreditaciji dr Snežana Manić, direktorka Agencije za akreditaciju zdravstvenih ustanova Srbije.

me ili transportnih kola (za kućnu negu, za pacijente na dijalizi itd.). Finansijska sredstva se dodeljuju sa ciljem da pomognu domovima zdravlja da u prelaznom periodu ka uspostavljanju decentralizovanog sistema zdravstvene zaštite, osnaže sopstvene kapacitete, kako bi na što bolji način odgovorili specifičnim potrebama svojih korisnika i bili osposobljeni da u budućnosti pružaju bolje ciljane, delotvornije i kvalitetnije usluge. U okviru realizacije projekta “Pružanje unapređenih usluga na lokalnom nivou – DILS”, od 2010. godine domovima zdravlja u Srbiji dodeljena su finasijska sredstva u ukupnom iznosu od oko 2,5 miliona evra. Pored podrške za investiciona ulaganja za 43 doma zdravlja, dodeljena su sredstva za podršku procesu akreditacije za 76 domova zdravlja, za nabavku sertifikovanog softvera za 162 ustanove primarne zdravstvene zaštite (158 domova zdravlja, zavode za zdravstvenu zaštitu studenata u Beogradu, Novom Sadu i Nišu i Zavod za gerontologiju u Beogradu) i za realizaciju projekata za povećanje dostupnosti zdravstvene zaštite osetljivim populacionim grupama za 42 doma zdravlja. T.A.

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Poseta Regionalnoj kancelariji SZO

Ministarka zdravlja, prof. dr Slavica ĐukićDejanović je naglasila da je priručnik nastao u okviru projekta “Tehnička podrška za tretman medicinskog otpada u Srbiji”, koji ﬁnansira Evropska unija, a ima za cilj da ojača sistem upravljanja medicinskim otpadom u skladu sa Ministarka zdravlja prof. dr Slavica Đu- propisima Republike Srbije i direktivama EU. kić-Dejanović posetila je 12. decembra 2012. “Ovim priručnikom, koji će se koristiti u nagodine Regionalnu kancelariju Svetske zdrav- stavi, buduće generacije medicinskih sestara i stvene organizacije za Evropu u Kopenha- tehničara imaće priliku da usvoje znanja i vegenu. štine upravljanja medicinskim otpadom tokom Posle razgovora sa regionalnom direktor- svog školovanja”, navela je ministarka zdravlja. kom SZO za Evropu, Žužanom Jakab, ministarZahvaljujući ovom projektu više od 200 ka je istakla da SZO daje podršku reformama zdravstvenih ustanova danas ima planove u zdravstvu Srbije i dodala da će reforme biti upravljanja medicinskim otpadom, instalirano nastavljene po instrukcijama sadržanim u do- je 124 autoklava, nabavljeno 79 vozila za prevoz kumentu “Zdravlje 2020”. otpada, a više od 5.000 zdravstvenih radnika Prof. dr Đukić-Dejanović je navela da je iz državnog sektora obučeno je za bezbedno bilo reči o vrlo konkretnim pitanjima u vezi sa upravljanje medicinskim otpadom. Ovaj udžbenik je potvrda kako timski mopotrebom jačanja primarne zdravstvene zaštite i javnog zdravlja, kao i umrežavanja radi že da se radi i zahvaljujem se autorima koji su praćenja svih podataka o zdravstvenom stanju napravili jedan prijemčiv, zanimljiv priručnik sa lako razumljivim deﬁnicijama”, navela je minigrađana Srbije. starka zdravlja. Ministar prosvete, nauke i tehnološkog razvoja, prof. dr Žarko Obradović je istakao da je tokom prošle godine više od 350 nastavnika medicinskih škola prošlo obuku, tako da su ove godine spremni za inovacije i da upravljanje medicinskim otpadom uvrste u nastavu. Prof. Obradović je dodao da će teme medicinskog otpada biti realizovane kroz tri značajna predmeta: zdravstvena nega, higijena sa zdravstvenim vaspitanjem i komunalna higijena. Šef delegacije EU u Srbiji, NjE Vensan Dežer Ministarka je razgovarala i sa direktorima uručio je učenicima iz 29 medicinskih škola u Odeljenja za informisanje, dokaze, istraživanje i Srbiji prve primerke Priručnika za upravljanje inovacije; Odeljenja za nezarazne bolesti i una- medicinskim otpadom. pređenje zdravlja; Odeljenja za zdravstvene siAmbasador Dežer je ocenio da su udžbenici steme i javno zdravlje; Odeljenja za zarazne bo- i ceo projekat važni ne samo zato što će adelesti, zdravstvenu bezbednost i životnu sredinu. kvatan tretman medicinskog otpada doprineti Tema razgovora u Kopenhagenu bili su i zaštiti životne sredine, već i zato što će omospecijalni projekti Regionalne kancelarije SZO gućiti budućim stručnjacima da se zaštite od za Evropu, uključujući i primenu politike “Zdrav- rizika prilikom tretmana tog otpada. lje 2020” na nacionalnom nivou.

Zdravlje 2020

KC Niš

Otvoren Urgentni centar Državni sekretar Ministarstva zdravlja, prof. dr Vladimir Đukić otvorio je 28. decembra 2012. godine Urgentni centar u Nišu, koji će zbrinjavati bolesnike sa područja koje obuhvata 2,5 miliona stanovnika. “Ministarstvo zdravlja stavilo je kao apsolutni prioritet Klinički centar u Nišu, čime sprovodi svoju zamisao o što bržoj revitalizaciji u zdravstvenom smislu juga Srbije”, istakao je prof. Đukić. Državni sekretar je naveo da je “posao lekara i osoblja u urgentnim centrima i odeljenjima intenzivne nege najteži mogući posao i da mora da bude bolje plaćen u odnosu na druge delove Kliničkog centra” i dodao da će se tražiti modus kako da se zaposlenima sa najvećim stepenom opterećenja taj težak rad i prizna. Urgentno odeljenje u sklopu hiruške klinike preraslo je od 19. oktobra u Urgentni centar i time se svrstalo “rame uz rame” sa ostalim kliničkim centrima u Srbiji, rekao je v.d. direktora KC Niš, doc. dr Zoran Radovanović. Doc. Radovanović je napomenuo da je otvaranje Urgentnog centra važan korak u brzom i eﬁkasnom zbrinjavanju bolesnika sa područja koje obuhvata 2,5 miliona stanovnika. Direktor Urgentnog centra u Nišu prim. dr Miodrag Lazić rekao je da je ovo mesto gde dolaze najteži pacijenti, tu se radi reanimacija, brza dijagnostika i intervencija, bolesnik se zadržava od 48 do 72 sata i upućuje na intenzivnu negu na neku od klinika u zavisnosti od dominantnosti povrede. Prim. Lazić je istakao da je za dva meseca u Urgentnom centru, računajući raniji kapacitet od devet ležajeva, obavljeno 4.130 pregleda, 185 prijema i urađena je 81 operacija. Godišnji prosek pregleda u Urgentnom odeljenju, a sada u Urgentnom centru sa proširenjem kapaciteta, iznosi između 32.000 i 36.000 pacijenata. Otvaranju Urgentnog centra u Nišu prisustvovao je i državni sekretar Ministarstva zdravlja dr Miloš Jeftović.

Predstavljen priručnik namenjen učenicima medicinskih škola

Upravljanje medicinskim otpadom U Medicinskoj školi “Beograd”, 23. januara 2013. godine, predstavljen je Priručnik za upravljanje medicinskim otpadom, koji će se koristiti u nastavi u svim medicinskim školama u Srbiji.

Šef delegacije EU u Srbiji je podsetio da su udžbenici druga faza projekta, pošto su prethodno obezbeđena vozila za prevoz otpada, sterilizatori i sprovedena obuka zaposlenih. Evropska unija je Srbiji od 2007. godine donirala 13,5 miliona evra za unapređenje upravljanja medicinskim otpadom. 69

Z D R AV S T V O - S R B I J A

rof. dr Mirko Kerkez je rođen 1952. godine u selu Smoljane kod Bosanskog Petrovca, gde je završio osnovnu školu i gimnaziju. Medicinski fakultet Univerziteta u Beogradu je upisao 1973, a diplomirao je 1979. godine. Po završetku lekarskog staža u Krupnju, od 1981. godine je stalno zaposlen na Prvoj hirurškoj klinici Kliničkog centra Srbije u Beogradu. Specijalizaciju iz opšte hirurgije je završio sa odličnim uspehom 1985. godine, a doktor medicinskih nauka je postao 1996. godine odbranivši doktorsku disertaciju pod nazivom “Intrahepatična litijaza, dijagnostika i hirurško lečenje”. Za asistenta na predmetu hirurgija je izabran 1997. godine, za docenta 2007. godine, a za vanrednog profesora 2012. godine. Od 2009. godine je načelnik novoformiranog Prvog odeljenja Prve hirurške klinike, a od 2008. godine takođe obavlja i funkciju zamenika generalnog direktora KCS. Preko 15 godina je šef dežurne hirurške ekipe u Urgentnom centru. Objavio je veliki broj stručnih i naučnih radova u domaćim i inostranim časopisima. Bio je mentor na izradi nekoliko završnih radova na specijalističkim akademskim studijama, kao i magistarskih teza i doktorskih disertacija. Prof. Kerkez je dobitnik Zlatne plakete opštine Krupanj. Od 2012. godine redovni je član Srpske kraljevske akademije naučnika i umetnika (SKANU). Ekskluzivno za časopis „Medici. com“ razgovor vodili Radenko Karalić i dr Nemanja Zarić. Poštovani profesore Kerkez, da li je moguće uskladiti obaveze hirurga, načelnika odeljenja, profesora i zamenika direktora KCS? Smatram da se pacijentima mora posvetiti najveća moguća pažnja, jer ipak smo mi tu, pre svega, zbog njih. U saradnji sa izvrsnim timom hirurga i mladih specijalizanata na našem odeljenju uspevam da nađem vremena za sve obaveze, mada to često nije lako i jednostavno. Klinički centar Srbije je veoma kompleksna ustanova, najveća u Srbiji, koja zahteva mnogo odricanja, mnogo vremena provedenog u rešavanju nagomilanih problema i brige o zaposlenima. Timski rad i požrtvovanost rukovodilaca su neophodni uslovi za uspešno funkcionisanje KCS, a gde ima volje, ima i načina. Kao što unapred pomenusmo, pored ostalog, zamenik ste direktora 70

Ključ razvoja Kliničkog centra Srbije

Domaćinsko poslovanje

Prof. dr Mirko Kerkez, Radenko Karalić

KCS, najveće zdravstvene ustanove ne samo u Srbiji već i šire. Da li ste zadovoljni ostvarenim rezultatima, ne samo Vašim ličnim, već i celog rukovodećeg tima KCS u protekle četiri godine? Teško stanje u Kliničkom centru Srbije reﬂektuje opštu ekonomsku krizu u srpskom društvu. Veoma sam zadovoljan postignutim rezultatima u prethodnom periodu, ali nas čeka još mnogo posla. Moj lični stav, i kao zamenika direktora i kao čoveka koji vrednuje domaćinsko poslovanje, je da najpre treba rekonstruisati i opremiti postojeće klinike u okviru KCS, koristeći raspoloživa državna sredstva, ali se i potruditi za dobijanje inostranih kredita i donacija, a tek nakon toga razmišljati o proširivanju postojećih kapaciteta, odnosno izgradnji druge zgrade KCS. Treba razmišljati i delovati praktično, odnosno najpre dovesti u red postojeće kapacitete. Uslovi za rad u pojedinim klinikama su poboljšani u odnosu na raniji period, ali se i dalje moramo truditi do ispunjenja zadovoljavajućih i

željenih standarda na svim našim klinikama. Trenutno nema sredstava za izgradnju dodatne zgrade KCS, te se moramo posvetiti problemima koji su rešivi. U narednom periodu se planira rešavanje problema parkiranja u krugu Kliničkog centra kako za zaposlene, tako i za bolesnike, odnosno posetioce. Smatram da KCS, kao najvažnija zdravstvena ustanova u Srbiji, mora posedovati i neku vrstu hotelskog smeštaja gde bismo mogli da ugostimo naše prijatelje iz zemlje i inostranstva, ali i da obezbedimo pristojan smeštaj za veliki broj lekara na specijalizaciji iz čitave Srbije, kao i iz inostranih zemalja. U tom smislu razmatramo mogućnost pretvaranja stare zgrade Sanitetsko-oﬁcirske škole u moderan stambeni prostor. Izdvojio bih posebno i neophodnost izgradnje Klinike za palijativno lečenje. Sve veća starost opšte populacije i porast učestalosti oboljenja sa progresivnim tokom, kao što su kardiovaskularne, maligne, neurološke i cerebrovaskularne bolesti, nameću neophodnost razvijanja ovog segmenta zdravstvenog

Z D R AV S T V O - S R B I J A

sistema. Palijativno zbrinjavanje je neotuđivi deo prava građana na zdravstvenu zaštitu, i smatram da Klinički centar Srbije mora pružati i ove usluge. Idejni projekat je već završen i odnosi se na postojeće kapacitete KCS pored Avale koji se prostiru na oko 5 ha. U planu je takođe i izgradnja nove zgrade Tehničko-ekonomskog centra KCS, ali ponavljam, lično mislim da je najpre neophodno renovirati i opremiti postojeće klinike, a potom investirati u izgradnju novih objekata. Prvo odeljenje Prve hirurške klinike, čije ste načelnik, je relativno mlado odeljenje. Da li ste zadovoljni dosadašnjim uspesima? Prvo odeljenje Prve hirurške klinike je ušlo u petu godinu postojanja. Za kratko vreme smo uspeli da u potpunosti renoviramo i opremimo čitavo odeljenje, zahvaljujući mom ličnom angažovanju i pomoći brojnih donatora. Odeljenje raspolaže sa šest bolesničkih soba, od toga sa tri moderna apartmana i ukupno 21 bolesničkom posteljom. Naš tim se uspešno bavi hirurškim lečenjem oboljenja želuca, jetre, slezine, žučnih puteva i pankreasa, kao i kolorektalnom hirurgijom. Posebno bih izdvojio laparoskopsku hirurgiju, sa velikom serijom laparoskopski operisanih bolesnika. Prvi smo u Srbiji primenili SILS tehniku, laparoskopsku operaciju oboljenja žučne kese, kroz jedan rez na trbuhu, sa izvrsnim rezultatima. Mojim ličnim zalaganjem, kao i velikim trudom svih zaposlenih na našem odeljenju, uspostavili smo odlične kolegijalne odnose sa svim klinikama KCS, ali i sa kolegama širom Srbije. Neprekidno se vodi računa o kontinuiranoj edukaciji i usavršavanju mladih kadrova, te se naši mladi lekari upućuju na specijalističke akademske i doktorske studije i stimulišu za posvećenost naučnoistraživačkom radu.

brobit bolesnika kako u Srbiji, tako i u Republici Srpskoj.

Prošle godine ste izabrani za redovnog člana Srpske kraljevske akademije naučnika i umetnika. Bila mi je velika čast i zadovoljstvo kada sam primio poziv za članstvo u Srpskoj kraljevskoj akademiji naučnika i umetnika. SKANU nakon više od 120 godina nastavlja rad nekadašnje Srpske kraljevske akademije, osnovane 1886. godine, a ugašene nakon Drugog svetskog rata. Akademija okuplja i promoviše naučne i umetničke napore našeg naroda i jedinstvena je po svom negovanju duhovnosti. Moje kolege akademici su istaknute ličnosti iz oblasti biomedicinskih, tehnoloških, umetničkih, istorijskih, duhovnih i drugih nauka. Zalaganje akademije za obnovu porodičnog društvenog modela i duhovnosti, unapređenje stvaralačkog i inovativnog rada i edukacije srpske omladine su upravo one oblasti koje je nužno negovati ako želimo da Srbiju vidimo obnovljenu i ponovo jaku Da li Klinički centar Srbije i Vaša i bogatu. Moja je velika privilegija da klinika sarađuju sa Kliničkim cen- budem deo jednog takvog poduhvata. trom u Banjaluci i drugim zdravstvenim ustanovama i institucijama u ReDa li stižete da redovno čitate publici Srpskoj, imajući u vidu Spo- časopis „Medici.com“ koji se, pretrazum o specijalnim vezama Srbije postavljam da znate, izdaje u Banjai Republike Srpske? luci, a plasira na prostoru svih repuSvakako, saradnja Kliničkog cen- blika bivše Jugoslavije, a ove godine tra Srbije i posebno Prve hirurške kli- obeležavamo jubilarnih deset godina nike sa bratskim Kliničkim centrom izlaženja. Imate li primedbi, sugestija Banjaluka je na visokom nivou. Sarad- i predloga da nam časopis u svakom nja među kolegama je izvrsna, kako pogledu bude još bolji? i priliči, a nadam se da će se ona u Trudim se da ne propustim nijebudućnosti još više proširiti na do- dan broj vašeg časopisa koji redovno

dobijam. Smatram da su tekstovi korisni kako zdravstvenim radnicima, tako i široj čitalačkoj publici. Svojim mlađim kolegama sam toplo preporučio da redovno prate vaš časopis, jer iz broja u broj mogu nešto novo i korisno da saznaju. Posebno bih želeo da Vam čestitam veliki jubilej, prvu 10-godišnjicu uspešnog publikovanja, uz iskrenu želju da još mnogo takvih jubileja proslavite i u budućnosti.

Z D R AV S T V O - S R B I J A

roj obolelih od malignih oboljenja dojke raste iz godine u godinu u našoj zemlji. Nažalost, predviđanja su da će broj obolelih biti u stalnom porastu do 2020. god. Iako u Srbiji još ne postoji centralni registar malignih oboljenja, zbrini podaci dve najveće zdravstvene ustanove koje se bave lečenjem malignih bolesti ukazuju da svaka četvrta žena obolela od zloćudnih bolesti ima upravo karcinom dojke dok je, nažalost, svaka peta žena koja premine od zloćudne bolesti imala uznapredovali karcinom dojke. Podatke da se godišnje registruje oko 4.000 novoobolelih od raka dojke treba uzeti samo kao polaznu osnovu, jer dijagnostičku mamografiju kao osnovnu metodu u otkrivanju raka dojke još ne koristi veliki broj žena u različitim sredinama, dok je akcija ranog otkrivanja raka dojke, tzv. skrining, u fazi početne primene, u vidu pilot projekta. Pažnja javnosti okrenuta je ka mamografiji - dijagnostičkoj metodi za otkrivanje bolesti dojke koja koristi vrlo niske doze jonizujućeg zračenja (rendgen - x zraka). Pregled izvodi obučen radiološki tehničar, a snimaju se obe dojke iz dva pravca. Pregled najčešće traje nekoliko minuta, a samo snimanje dojki nekoliko sekundi, ali tehničar mora dobro postaviti svaku dojku pri snimanju, što zahteva određeno vreme. Jedan od najdiskutabilnijih trenutaka pri snimanju je korišćenje kompresije (pritiska) dojki pri snimanju. Mnoge žene se plaše kompresije ili je doživljavaju kao neprijatan, pa i bolan trenutak, mada sama kompresija traje najduže nekoliko sekundi. Bitno je da svaka žena shvati da je kompresija neophodna, jer debljinu dojki treba svesti na najmanji mogući presek, kako bi se dobio što kvalitetniji mamografski snimak. U nekim slučajevima pregled se ne može obaviti brzo. Upravo zato je potrebno obostrano razumevanje, saradnja, kao i opuštenost pacijentkinje pri snimanju. S obzirom na to da svaka žena ima čitav niz pitanja i nedoumica, vrlo je bitan razgovor i klinički pregled dojki pre mamografskog snimanja, kako se i sprovodi u KBC „Dr Dragiša Mišović – Dedinje“. Snimanja se moraju obavljati uz poštovanje svake ličnosti. Tu informaciju treba imati na umu pri sprovođenju pregleda na pokretnom mamografu u manjim sredinama. Jedno od načešćih pitanja je da li je mamografija kao metoda štetna jer koristi jonizujuće zračenje, kao i da 72

KBC “Dr Dragiša Mišović - Dedinje”, Beograd

Mamograﬁja – jedna metoda, mnogo pitanja

Mr sc. med. dr Sava Stajić, radiolog, Služba za radiološku dijagnostiku KBC „Dr Dragiša Mišović – Dedinje“ Beograd

PACS, ili sistem za arhiviranje I slanje slika, kao što je to slučaj u KBC “Dr Dragiša MišovićDedinje” omogućava prenos mamografskih slika, njihovo arhiviranje, obradu I naknadnu ekspertsku konsultaciju.

li u ranom otkrivanju tumora postoji adekvatna zamena za mamografiju? Upoređujući podatke o jonizujućim dozama pri snimanju pluća i dojki, posebno na digitalnim aparatima, najmanje je dvostruko nižih doza u odnosu na klasičnu radiografiju pluća i srca, najmanje četvorostruko nižih doza u odnosu na snimanje slabinske kičme, a čak desetostruko nižih doza u odnosu na snimanje grudnog koša kompjuterizovanom tomografijom – skenerom. U KBC „Dr Dragiša Mišović – Dedinje“ snimanje dojki izvodi se na digitalnom mamografu uz minimalne doze jonizujućeg zračenja i uz tzv. „meku“, odnosno doziranu kompresiju pri snimanju. Prednost digitalnog mamografa u našoj sredini posebno se ističe kroz informacioni sistem za slanje, arhiviranje i obradu slike (PACS), koji bolnica „Dr Dragiša Mišović“ poseduje. Mora se istaći da nema prave zamene za mamografski pregled. To nisu ni ultrazvuk niti magnetna rezonanca. Kvalitetnim mamografskim pregledom može se otkriti promena u dojci najmanje godinu dana, pa i do četiri godine pre nego što se može napipati.

Dojke se s godinama menjaju, masno tkivo zamenjuje žlezdano i samo mamografski takve dojke postaju bolje vidljive u cilju razlikovanja malih tumora. Najveća prednost mamografije je u otkrivanju mikrokalcifikacija, koje predstavljaju vrlo sitna nepravilna zrnca kalcijumske prašine, koja se nakuplja u žlezdanim kanalićima ili u žlezdanom tkivu kao prvi znak pojave raka dojke. Velika pažnja se pri pregledu posvećuje izgledu i raširenosti preostalog žlezdanog tkiva u dojkama, a posebno se beleži postojanje asimetrije između dojki. U cilju podizanja dijagostičke tačnosti mamografskih pregleda uvedene su poslednjih godina i dopunske mamografske tenhike, kao što su tomosinteza (prikaz dojke u više preseka) i kontrastna mamografija (mamografsko snimanje nakon intravenski datog jodnog kontrasta, kao pri snimanju skenerom). Praksa u KBC “Dr Dragiša Mišović - Dedinje” je da radiolog obavezno mamografski pregled dopuni ciljanim ultrazvučnim pregledom pri čemu koristimo i najmodernije ultrazvučne tehnike, kao što su majkropjur i elastografija. Treba naglasiti

Z D R AV S T V O - S R B I J A Skrining mamograﬁja nije laka za očitavanje. Kao primer mogu poslužiti: (A i B) Lažno negativni ili propušteni karcinom na prvom snimku, koji se posle devet meseci značajno uvećao na mamografskom snimku, a mogao se i opipati.

(C i D) Minimalni znaci tumora koji je jasno uočen na mamografskom snimku tek nakon dve godine.

(E i F) Novi tumor dojke, otkriven nakon dve godine, a koji se nije mogao predvideti na prethodnom očitavanju.

Asimetrija, čak i kada se radi o normalnom nalazu može na brzom skirning pregledu, nedovoljno obučenog radiologa, da zbuni.

da je tačnost ultrazvuka u otkrivanju maligne bolesti dojke značajno niža (ispod 60%) u odnosu na mamografski pregled (preko 75%). Mamografski pregled, dopunjen ultrazvukom, povećava tačnost dijagnostike na preko 85%, dok uz pregled dojki magnetnom rezonancom tačnost u otkrivanju raka dojke raste preko 95%. Mnoge žene imaju i dilemu zašto se ne vrše pregledi samo magnetnom rezonancom. Mora se naglasiti da se mamografski pregled obavlja brzo i jednostavno, jeftin je i ponovljiv, što je posebno značajno za široku populaciju, a snimke može lako da očita i ekspert u drugoj instituciji, gradu i zemlji. Pregled magnetnom rezonancom teško je dostupan za široku populaciju, dugo traje, skup je, teško ponovljiv, zahteva davanje kontrastnog sredstva i ponekad zahteva ultrazvučno razjašnjenje nekih detalja. Naša iskustva ukazuju da 20-25% žena, između 45-te i 70-te godine života nikada nije radilo mamografski pregled, a oko 50% žena pomenute populacije neredovno odlazi na mamografske preglede i umesto svake druge godine, često se javlja tek između treće i pete godine i kasnije. Ispravan samopregled dojki redovno obavlja tek svaka četvrta žena. Upravo iz prethodnih podataka vidi se da je jedna od najvećih zabluda u našoj sredini da je jedan mamografski pregled dovoljan i da time završavamo dijagnostiku bolesti dojke. U slučaju negativnog mamografskog nalaza (nepostojanje znakova maligne bolesti), kontrola se zakazuje za najdalje dve godine. To znači da žene u dobi izmedju 45-te i 70-te godine obave najmanje dvanaest planiranih pregleda. Kod žena koje imaju pozitivnu porodičnu anamnezu (od raka dojke obolela ili preminula majka ili sestra), skraćuje se interval između pregleda, pa se pregledi najčešće obavljaju na godinu i po dana. Treba naglasiti da statistike pokazuju da se maligni tumori u najvećem broju javljaju posle 45-te godine života. Za razliku od onih žena koje se plaše zračenja, ima pacijentkinja mlađih od 40 godina koje insistiraju na mamografskom pregledu, često bez prave kliničke potrebe. Zbog dobro očuvanog žlezdanog tkiva kod mlađih žena dojke nisu mamografski lake za očitavanje, a populaciju mlađu od 40 godina treba sačuvati od nepotrebnog zračenja u cilju očuvanja nataliteta. Naša iskustva u sprovođenju dijagnostičke mamograﬁje ukazuju na po73

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Mikrokalcifikacije nije uvek lako uočiti, pa se često koristi promena sa “crno belog” u “belo-crni” prozor.

stojanje visoke sumnje na malignitet kod oko 7% žena, dok se preko 12% pacijentkinja upućuje na ponovni mamografski pregled jedne ili obe dojke za šest do dvanaest meseci. Sve to ukazuje na potrebu sprovođenja pregleda ranog otkrivanja raka dojke u široj populaciji. Mnoge zbunjuje razlika na kojoj se insistira u sprovođenju dijagnostičkih i tzv. screening mamograﬁja. Radi se o, tehnički gledano, istom dijagnostičkom pregledu, ali je pristup očitavanju različit. Kod dijagnostičkih mamograﬁja pacijentkinje se upućuju na mamografski pregled, nekad u cilju ranog otkrivanja bolesti, nekad zbog kliničkog nalaza koji ukazuje na promenu u dojci koja se može opipati ili zbog bolne dojke, a nekad i zbog porodič-

nom hiruršku obradu. Za razliku od dijagnostičkih mamografija, skrining mamografije očitavaju bar dva radiologa nezavisno, a naknadno, u slučaju neslaganja nalaza, mora se obaviti dodatno veštačenje nalaza. Skrining mamografije zahtevaju mnogo veću posvećenost mamografijama, bolju organizaciju, viši nivo znanja, odlučivanja i strožije kriterijume u oceni kvaliteta nalaza, odnosno grešaka. Promašeni karcinom je užasna greška, mada nalaz na mamografiji ne mora biti presudan u otkrivanju svakog tumora, ali na screening mamografiji greškom se smatra i pozivanje na pregled žena zbog lažno sumnjivog nalaza. Izuzetno je bitno sprovoditi redovnu procenu kvaliteta u dijagnostičkoj i skrining mamografiji. Kontroliše se kvalitet učinje-

Ultrazvučni pregled uz korišćenje dopunskih tehnika Kolor doplera, elastograﬁje i majkropjura (KBC “Dr Dragiša Mišović – Dedinje”) može značajno da pomogne u dijagnostici, ali nije koristan u skriningu raka dojki.

Na mamografskim snimcima izgled dobroćudne promene može sakrivati zloćudnu promenu, kao što i tzv. distorzija tkiva može sakrivati tumorsku promenu.

nog (naslednog) opterećenja malignom bolesti dojke. Ocena mamografskog nalaza može se kretati od negativne ocene na malignitet (1 i 2), sa sumnjom na postojanje dobroćudnih promena uz potrebu provere određene dojke za šest meseci (3), odn. označavanje promena u dojkama koje su sumnjive na prisustvo maligniteta (4), i koje se moraju potvrditi ili isključiti od strane hirurga, odnosno drugim dijagnostičkim metodama, kao i označavanje promena koje imaju karakteristike maligniteta (5), što nalaže upućivanje ovih pacijenata na pregled hirurga i konzilijarni pregled. U nastavku dijagnostičke mamograﬁje može se sprovesti ultrazvučni pregled dojki . Kod skrining mamografskih pregleda pozivaju se sve žene određenog životnog doba (od 45 do 69 godina), i osnovna ocena mamografskog nalaza svodi se na negativan nalaz (nema znakova postojanja maligne bolesti) u vidu ocene 1 i 2, odnosno postojanje sumnje na malignitet, u vidu ocene 4 i 5, što zahteva hitnu dalju, uglav-

nih snimaka, ocenjuje rad radiološkog tehničara, redovno se vrši kalibracija, tj. testiranje aparata, a rad radiologa koji očitavaju snimke procenjuju se na osnovu broja lažno pozitivnih i lažno negativnih nalaza. Broj lažno negativnih nalaza, kada nisu uočeni rani znaci karcinoma, treba svesti ispod 1%, dok se broj lažno pozitivnih nalaza, kada se žene nepotrebno pozivaju na ponovni pregled, mora spustiti ispod 5%. Sigurno je utvrđeno da se skrining mamograﬁjom smanjuje smrtnost od raka dojke za 30%, ukoliko se na mamografske preglede odazvalo bar 70% pozvanih žena, ali ti efekti se ne mogu uočiti odmah. Dojke je potrebno pratiti najmanje desetak godina da bi se pokazali pozitivni efekti skininga. U nastojanju da krenemo u susret velikom poslu u vezi s ranim otkrivanjem raka dojke koji nas čeka ove, 2013. godine, tokom protekle godine, u KBC „Dr Dragiša Mišović –Dedinje“ organizovali smo mamografske preglede žena po pozivu, u okviru oportunog skrininga. Pozivane su sve žene životne

Z D R AV S T V O - S R B I J A

dobi od 45. do 69. godine iz naše kuće, kao i drugih zdravstvenih ustanova u našem okruženju, a u okviru određene populacije. Pregledano je preko 500 žena, a u oko 2,5% žena otkrivene se promene visoko suspektne na malignitet . To je značajan procenat u okviru skrining populacije. Pri odlučivanju za započinjanje ovog skrininga imali smo u vidu i posebnu ugroženost zdravstvene struke koja obavlja izuzetno stresan posao. Krajem 2012. godine i početkom ove godine započeo je pilot projekat mamografskog skrininga dojki preko nadležnih domova zdravlja. Mamografsko snimanje i prvo mamografsko očitavanje obavlja se u nekoliko nadležnih domova zdravlja sa teritorije grada Beograda. Žene se pozivaju na preglede preko nadležnih terenskih ambulanti primarne zdravstvene zaštite. Nekoliko zdravstvenih ustanova tercijarne zdravstvene zaštite, među kojima je i KBC „Dr Dragiša Mišović – Dedinje“, povereno je drugo očitavanje mamografskih nalaza. Time je otvoren put ka pravom mamografskom skriningu u našoj zemlji, uz unapređenje kvaliteta mamografskih pregleda. Na kraju ovog upoznavanja sa dijagnostičkim mamografskim pregledom, kao i uvođenja u skrining mamograﬁje, treba istaći veliki značaj odluke da se u našoj zemlji konačno krene sa ranim otkrivanjem raka dojke. To je, pre svega, politička i državno zdravstvena odluka, kojom se približavamo standardima u zdravstvu zemalja članica EU, ali i šire, programima koji se spovode i u drugim zemljama u saradnji sa Svetskom zdravstvenom organizacijom (WHO). Ova odluka je istovremeno zasnovana na objektivnom stanju u okviru naše mamografske dijagnostike, kao i potrebama zasnovanim na proceni zdravstvenog stanja nacije. KBC „Dr Dragiša Mišović – Dedinje“ je spreman kako kadrovski, tako i opremom da se tokom ove 2013. godine maksimalno angažuje na ovom izuzetno značajnom i dugoročnom zadatku. Ostaje da se sačeka odluka u kom obimu, kojim intenzitetom i sa kojim sredstvima će se sprovoditi predviđene skrining mamograﬁje.

Ulepšavanje i modeliranje usana

sna ima veoma jasnu i finu anatomsku konfiguraciju gde razlikujemo filtrum, Kupidonov luk, vermilon i mukokutanu liniju. Konture, naglašavanje ili korekcija asimetrije usana mogu se postići pomoću više metoda. Najčešća koja se koristi je korekcija filerima. Cilj je dobiti što prirodniji oblik usana. Treba se uvek držati principa: „Da sve izgleda fantastično, a da niko ne prepozna da je nešto rađeno“. Kod usne ne treba prenaglašavati debljinu, jer one time gube prirodan oblik. Doc. dr Milan Jovanović, Medicinski fakultet, Klinika za opekotine, plastičnu i rekonstruktivnu hirurgiju KCS

Kandidati Osobe sa tankim, asimetričnim usnama. Osobe koje najčešće imaju tanku gornju usnu ili osobe sa tankim „pušačkim“ borama oko usana.

PRE

POSLE

PRE

POSLE

PRE

POSLE

Operativna tehnika Operacija se izvodi u lokalnoj anesteziji u ambulantnim uslovima. Ulepšavanje i modeliranje usana se može uraditi ubrizgavanjem resorptivnim (hijaluronska kiselina) ili neresorptivnim ﬁlerima, sopstvenim masnim tkivom, delovima fascije, mišića ili dermisa. Postoperativni tretman Oporavak je vrlo brz i traje jedan do dva dana nakon intervencije. Potrebno je stavljati hladne obloge zbog bržeg gubitka otoka. Komplikacije Vrlo retke i manifestuju se blagim otokom usana, ožiljci su nevidljivi. 75

Z D R AV S T V O - S R B I J A

ojnomedicinska akademija iz Beograda je najveća vojna bolnica u Jugoistočnoj Evropi. Članica je Balkanskog udruženja vojne medicine. Iduće godine biće domaćin Panevropskog kongresa vojne medicine. Otvorena je za saradnju sa svim zdravstvenim ustanovama. U Republici Srpskoj ona se legitimiše na državnom nivou kroz “specijalne veze”, koje su samo njenom kontinuitetu dale notu zvaničnosti. Prof. dr Marjan Novaković, načelnik VMA, kaže da je lično učestvovao u zbrinjavanju velikog broja ranjenika sa teritorije Bosne i Hercegovine, posebno RS, tokom proteklog civilnog rata. Danas ekipa stručnog medicinskog osoblja iz Centra VMA za transplantaciju solidnih organa povremeno dolazi u Univerzitetsko klinički centar u Banjaluci kako bi na licu mjesta edukovala kolege za interevencije iz ovog područja koje se danas smatra vrhom savremene medicine. Uskoro će ova poznata zdravstvena ustanova proslaviti i 170. rođendan. Njen najbitniji sektor liječenja ostaće i dalje maksimalno posvećen pacijentima, tvrdi prof. dr Marijan Novaković, načelnik VMA. Ali o ovoj ustanovi, čini se, nema završenih priča. Početak ove, za čitaoce časopisa „Medici.com“ otvaramo u povodu priznanja, ordena na lenti RS, koje joj je uručeno ove godine kada je RS zakoračila u treću deceniju postojanja. - VMA je poznata po tome da pod jednim krovom ima lečenje, edukaciju i naučnoistraživački rad. Teško mi je kao načelniku reći šta je od toga bitnije ili starije. Sve je to skupa podređeno našem najvažnijem sektoru - sektoru lečenja u okviru kojeg deluje 25 klinika i 17 instituta za praktično kompletnu medicinsku patologiju. Ovom najvećem sektoru pripadaju i tri centra: nacionalni za kontrolu trovanja, hitne pomoći i transplantaciju solidnih organa. Centar za hitnu pomoć radi 24h za vojne osiguranike, a sredom tzv. Urgentni centar koji je dežurni za celokupnu populaciju Srbije što se tiče svih akutnih oboljenja i povreda. Centar za kontrolu trovanja putem polikliničkog i kliničkog rada pruža usluge za sve građane Srbije 365 dana u godini. Posebno smo ponosni na Centar za transplantaciju solidnih organa koji radi u sklopu programa biomedicine i Ministarstva zdravlja Republike Srbije. Izvodimo transplantaciju bubrega i jetre uz podršku donorske mreže, zahvaljujući kojoj je povećan broj dobrovoljnih davalaca organa. Tako smo u prošloj godini imali mnogo više kadaveričnih transplantacija, to jest, uzetih organa od 78

Vojnomedicinskoj akademiji iz Beograda ove godine uručeno priznanje - orden na lenti Republike Srpske

Svetionik vojne medicine u Jugoistočnoj Evropi

onih koji su potpisali donorsku karticu u odnosu na srodnu kada neko od rođaka, prijatelja koji su sličnih krvnih grupa darivaju organ. Tendencija je u svetu da se rade više kadaverične a manje žive. Na tom tragu prošle godine lekari iz ovog centra bili su na usavršavanju u Nemačkoj, Americi, Hrvatskoj kako bi se i Srbija što pre uključila u Evropski transplant-program. U nekoj viziji napretka VMA želja nam je da osvojimo i ovo područje kao i proceduru vantelesne oplodnje, kaže prof. Novaković. VMA pruža usluge ne samo vojnim osiguranicima, već i civilnim sa teritorije Srbije i praktično cijelog područja prethodne Jugoslavije. Njena prednost je što u bilo koje vrijeme može da održi konzilijum ljekara i stručno odgovori na neke “hitne” slučajeve. U dežurnoj ekipi koja nastavlja da radi poslije redovnog radnog vremena (iza 15h i 30) su ljekari svih internističkih i hirurških specijalnosti što je dovoljna veriﬁkacija za održavanje hitnog konzilijuma. Edukacija i naučnoistraživački rad su drugi najbitniji segment u djelatnosti ove po-

znate zdravstvene ustanove od ugleda. - To se ogleda kroz dovođenje stranih stručnjaka, izvođenja “žive” hirurgije u operacionim salama uz prisustvo lekara iz Srbije, a poželjno je i šire, održavanje kongresa, simpozijuma i drugih vidova kontinuirane medicinske edukacije. Naša biblioteka ima veliki opus ne samo knjiga, već i časopisa, među kojima njih tridesetak iz svih grana medicine, ima najveću citiranost u svetu. I u nacionalnim i inostranim časopisima ima radova naših medicinskih stručnjaka. Možemo da se pohvalimo da je naš časopis: “Vojno sanitetski pregled”, koji izlazi već 70 godina, postao svetski. U okviru VMA deluje i Medicinski fakultet. Imamo i specijalističke studije iz svih grana medicine. Ove godine uveli smo akreditovane doktorske studije koje traju tri godine. Naši lekari i tehničari učestvuju u mirovnim misijama u Čadu, Kongu, Kipru. Sve ovo govori o ugledu VMA koji ćemo nastojati i dalje negovati, kroz smenu generacija, poručio je prof. dr Marijan Novaković. Anđa S. Ilić

Z D R AV S T V O - S R B I J A

a redovnoj godišnjoj analizi funkcionalne sposobnosti Vojnomedicinske akademije, koja je održana 1. februara 2013. godine, analiziran je rad VMA u prethodnoj i predstavljeni planovi za tekuću godinu. Načelnik VMA, brigadni general prof. dr Marijan Novaković rekao je da je 2012. godina uspešna za Vojnomedicinsku akademiju po mnogim pokazateljima. Broj pregleda i dnevne hirurgije u Specijalističkoj poliklinici povećan za više od 50 odsto u odnosu na prethodnu godinu. Time je ispunjen jedan od zadatih ciljeva, koji je ujedno i svetski trend, a to je da se smanji broj hospitalizacija i poveća broj pregleda i jednodnevne hirurgije. Ostvaren je napredak na gotovo svakoj od 27 klinika, 17 instituta i centara, bilo da se radi o uvođenju novih metoda, tehnološkom osavremenjivanju, kadrovskom podmlatku i ojačavanju, kao školovanju i usavršavanju medicinskog osoblja. Prošireni su kapaciteti hirurške intenzivne nege sa novih osam postelja za kardiohirurške pacijente i pacijente iz transplantacionog programa, instaliran je i pušten u rad višeslojni kompjuterizovani tomograf – KT za sprovođenje konformalne radioterapije kod pacijenata obolelih od malignih tumora, nabavljeno sedam savremenih ultrazvučnih aparata koji se koriste u oblasti kardiologije, endokrinologije, ginekologije, urologije i neurologije. VMA je dobio resertiﬁkaciju ISO standarda kvaliteta. Što se obrazovanja tiče, upisana je četvrta generacija kadeta Medicinskog fakuleteta VMA, a počinju i doktorske studije na VMA. Primljeno je 25 lekara iz civilstva na specijalizaciju, a ukupno 239 lica pohađalo je različite vidove specijalizacija tokom 2012. godine. Kontinuirana medicinska edukacija deo je gotovo svakodnevnih aktivnosti VMA, tako da je tokom 2012. godine održan 191 program ove edukacije na VMA. Radilo se paralelno na 32 naučnoistraživačka projekta, a Etički odbor VMA odobrio je izvođenje 40 kliničkih studija. Krajem decembra obeleženo je 10 godina otkako je VMA pokrenula akciju potpisivanja donorskih kartica. Danas u Srbiji ima više od 80.000 dobrovoljnih davalaca organa. U 2012. godini izvedeno je 29 transplantacija bubrega na VMA (15 od živih donora i 14 od kadaveričnih) i transplantirane su dve jetre. Međunarodna saradnja i u ovoj godini bila je veoma intenzivna. Pored us-

Godišnja analiza rada VMA za 2012. godinu

pešne organizacije Balkanskog kongresa vojne medicine, ostvarena je saradnja sa brojnim državama i međunarodnim organizacijama. Organizovane su i dve kampanje besplatnih pregleda za građane. U okviru akcije VMA „Tri minuta koja vam mogu spasiti život“, koja je uključivala besplatan pregled PAPA testa i digitalne kompjuterske kolposkopije, pregledano je 1.000 žena. Tokom akcija VMA u cilju ranog otkrivanja melanoma i drugih oblika kancera kože pregledano je 210 građana, a kod 17 pregledanih uočene promene mladeža koje zahtevaju hirurško uklanjanje i histopatološku analizu zbog sumnje na malignitet. Kao jedan od najvažnijih zadataka za 2013. godinu ostaje kontinuirano

podizanje kvaliteta zdravstvenih usluga i komunikacije s pacijentima, rekao je general Novaković. Godišnjoj analizi VMA prisustvovali su načelnik Uprave za vojno zdravstvo pukovnik prof. dr Zoran Popović, upravnik Centra vojnomedicinskih ustanova pukovnik dr Duško Ristivojević, načelnik Vojne bolnice u Nišu pukovnik dr Radiša Vitas, načelnik Vojnomedicinskog centra u Novom Sadu pukovnik dr Bratislav Brkljača, vršilac dužnosti zamenika direktora Republičkog fonda za zdravstveno osiguranje (RFZO) dr Zlatko Bešlagić, pomoćnik direktora filijale RFZO za grad Beograd dr Leposava Pantić, predstavnici Ministarstva odbrane i Vojske Srbije.

Z D R AV S T V O - S R B I J A

roslava 60 godina Instituta za medicinska istraživanja (IMI) Sektora za školovanje i naučnoistraživački rad Vojnomedicinske akademije održana je 20. decembra 2012. na VMA. Načelnik VMA, brigadni general prof. dr Marijan Novaković prilikom otvaranja skupa uputio je čestitke zaposlenima na Institutu, napomenuvši da je njihov rad od velikog značaja za celokupnu VMA, a rezultati naučnoistraživačkog rada posebno su važni za bolje lečenje pacijenata. Takođe, istakao je značaj mnogobrojnih projekata i rekao da se i na VMA, u skladu sa svetskim trendovima, radi na tome da se rezultati projekata još više povežu sa kliničkom praksom. Kao ilustraciju toga kakav je značaj IMI za VMA naveo je da je doneta odluka da se polovina sredstava dobijenih izvođenjem kliničkih studija na VMA preusmerava u naučnoistraživački rad. Načelnik Instituta za medicinska istraživanja prof. dr Zvonko Magić ukratko je predstavio istorijat i dosadašnje rezultate Instituta i posebno pohvalio angažovanje naučnika Instituta na studijskim programima Medicinskog fakulteta VMA Univerziteta odbrane. Institut za medicinska istraživanja VMA osnovan je 1952. godine kao Institut za patoﬁziologiju sa ciljem da se unapredi naučnoistraživački rad i njegove primene u praktičnoj medicini. Primarnu delatnost Instituta za medicinska istraživanja predstavlja naučnoistraživački rad iz oblasti biomedicine u cilju rešavanja pojedinih aktuelnih problema od interesa za zdravstvenu službu Vojske Srbije. U Institutu se sprovodi dijagnostička i konsultativna delatnost iz kliničke imunologije, molekularne medicine i neurobiohemije.

VMA, Beograd

Šezdeset godina Instituta za medicinska istraživanja VMA Doprinos VMA radu Komiteta za bioetiku Saveta Evrope

Prof. dr Zvonko Magić

Institut se sastoji od Odeljenja za kliničku i eksperimentalnu patoﬁziologiju, Odeljenja za kliničku i eksperimentalnu imunologiju, Odeljenja za molekulsku medicinu i Odeljenja za uzgoj laboratorijskih i eksperimentalnih životinja.

a drugoj plenarnoj sednici Komiteta za bioetiku (Committee on bioethics-DH-BIO) Saveta Evrope (CE) održanoj početkom decembra 2012. godine u Strazburu, Francuska, predstavnik Republike Srbije prof. dr Zvonko Magić, načelnik Instituta za medicinska istraživanja Vojnomedicinske akademije, izabran je za člana Biroa DH-BIO-a. Komitet za bioetiku čine predstavnici 47 zemalja članica Saveta Evrope. Radom komiteta rukovode predsednik, zamenik predsednika i četiri člana biroa koje biraju između više kandidata. Komitet se prvenstveno bavi problemima iz oblasti bioetike o kojima se, nakon rasprava, donose preporuke, vodiči ili zakonska akta koja usvaja Parlamentarna skupština SE. Najznačajniji doprinos DHBIO-a do sada je pisanje i usvajanje evropske konvencije o bioetici 1997. godine (poznata kao Konvencija iz Ovijeda) koju je do sada ratiﬁkovalo 30 zemalja članica SE, uključujući i Srbiju. Glavne teme kojima se bavi DH-BIO su etički aspekti genetskog testiranja u humanoj medicini, istraživanja u biomedicini, neuroimidžinga, tretman osoba sa mentalnim problemima, situacije pri kraju života, etički komiteti u zdravstvenim ustanovama i sl.

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Matične ćelije i tkivni inženjering

njigu “Matične ćelije i tkivni inženjering”, autora prof. dr Mirjane Pavlović sa Univerziteta Florida Atlantik iz SAD (Department of Computer and Electrical Engineering and Computer Science, Florida Atlantic University, Florida, USA) i prof. dr Bele Balinta, načelnika Instituta za transfuziologiju i hemobiologiju VMA, objavio je američki izdavač Springer početkom januara 2013. godine. Ovaj koncizan pregled funkcionalnog, fenotipskog, regenerativnog, transplantacijskog i terapijskog aspekta entiteta matične ćelije, predstavlja značajan doprinos i obećava dalji razvoj ove grane medicine. Knjiga ilustrativno prikazuje prave primere iz prakse i domena bazičnih istraživanja koji mogu dovesti do optimizacije ove terapije u ljudskoj patologiji. Napisana od strane istraživača i kliničara-praktičara na osnovu sopstvenih iskustava, knjiga je preporučena kao korisno nastavno sredstvo uz osnovne udžbenike. Prvo izdanje ove knjige za sada je dostupno na engleskom jeziku pod nazivom “Stem Cells and Tissue Engineering”. Zahvaljujući svom “neograničenom” biološkom potencijalu samoobnavljanja, totipotentne, pluripotentne i/ krvi posle mobilizacije, a po potrebi iz ili multipotentne matične ćelije održa- drugih izvora, na primer, iz umbilikalne vaju konstantnost sopstvene populacije krvi, mišićnog i drugih tkiva. Pojedno-

u različitim tkivima i višekomponentnim ćelijskim sistemima, kao što je kostna srž. Iz primitivnijih odeljaka nastaju prvo ćelije sa unekoliko smanjenim potencijalom samoobnavljanja, a potom matične ćelije opredeljene za jednu lozu - čiji je kapacitet samoobnavljanja praktično zanemarljiv. Ovaj odeljak matičnih ćelija daljim sazrevanjem formira morfološki prepoznatljive prekursore i funkcionalne zrele ćelije. Pojedine populacije matičnih ćelija hematopoeze predstavljaju jedan “razvojni kontinuum” ćelija različitog stepena zrelosti i opisuju se kao populacija piramidalne organizacije. Nju čine tri glavna ćelijska odeljka: a) odeljak toti/multi/pluripotentnih matičnih ćelija; odeljak oligounipotentnih (nezrelih i zrelih) ćelija. Za potrebe terapijske primene u oblastima transplantacijske i regenerativne medicine, matične ćelije se najčešće prikupljaju iz kostne srži ili periferne

Prof. dr Bela Balint

ćelijske linije datog organa/tkiva. Faktori rasta angiogeneze istovremeno pospešuju formiranje kolateralnih kapilara i arteriola, a sam proces je poznat kao “neoangiogeneza”. Uz kritički prikaz i tumačenje najsavremenije inostrane literature iz oblasti transplantacijske i regenerativne, odnosno personalizovane medicine, autori prikazuju sopstvene zavidne rezultate prekliničkih istraživanja i efekte terapijske primene matičnih ćelija.

stavljeno, transplantacija matičnih ćelija je terapijski metod kojim se obezbeđuje zamena primarno ili arteﬁcijalno oštećenih, odnosno funkcionalno manje vrednih ćelija hematopoeze zdravim matičnim ćelijama hematopoeze. Drugim rečima, transplantacija matičnih ćelija obezbeđuje kompletnu i dugotrajnu rekonstituciju bolesnikovog hematopoeznog sistema posle mijeloablativne terapije ili drugih oštećenja kostne srži koja ugrožavaju njegov život. Toti/pluripotentne matične ćelije primenljive su na polju “regenerativne medicine” i njihova terapijska upotreba opravdana je u lečenju bolesnika sa oštećenjem miokarda, jetre, pankreasa, moždanog i vaskularnog tkiva, itd. U tom kontekstu, prve kliničke studije su pokazale da ubrizgavanje matičnih ćelija u neko oštećeno i/ili ishemijsko područje rezultuje njihovim prihvatanjem (“homing”) i sledstvenim transdiferentovanjem u 81

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Vesti iz VMA

Novine u hirurškom lečenju na Vojnomedicinskoj akademiji Priznati belgijski urolog promovisan u gostujućeg profesora VMA

Prof. dr Dirk de Ridder Načelnik Vojnomedicinske akademije, brigadni general prof. dr Marijan Novaković 6. februara 2013. godine uručio je prof. dr Dirku de Rideru (Dirk de Ridder) sa Klinike za urologiju Univerzitetske bolnice Loven (Leuven) iz Belgije plaketu kojom je promovisan u gostujućeg profesora Medicinskog fakulteta Vojnomedicinske akademije Univerziteta odbrane u Beogradu. Prof. dr Rider, čija je poseta Klinici za urologiju VMA deo odlične saradnje ove klinike sa Evropskim udruženjem urologa, jedan je od najznačajnijih evropskih stručnjaka u oblasti ženske, funkcionalne i rekonstruktivne urologije, kao i neurourologije. Profesor Rider je član borda Evropskog udruženja za žensku i funkcionalnu urologiju i predsedavajući Komiteta za standardizaciju Međunarodnog udruženja za inkontinenciju, a obavljao je funkciju predsednika Evropskog udruženja za neurologiju od 2004. do 2007. godine. Urednik je međunarodnog časopisa „Neurologija i urolodinamika“ (Neurology and Urodynamics). Autor je i koautor više od 159 radova, objavljenih u najznačajnijim stručnim časopisima. Pof. Rider je 7. Februara, u sali Naučnonastavnog veća VMA, održao predavanje na temu „Muška inkontinencija“. Predavanje prof. Ridera obuhvatilo je, osim predstavljanja mehanizama ikontinencije u koje se ubrajaju anatomski, neuroﬁziološki i psihički faktori, i novitete u hirurškom lečenju ovog oboljenja. Nakon predstavljanja rezultata kliničkih studija koje se još uvek sprovode zaključeno je da se metoda postavljanja veštačkog urinarnog sﬁnktera i dalje smatra zlatnim standardom. 82

Klinika za opštu hirurgiju Vojnomedicinske akademije uvrstila je tokom 2012. godine u svoj hirurški opus i minimalno invazivnu hirurgiju želuca, tankog i debelog creva i želudačnih kila. Ove operacije su izvođene i ranije na VMA, ali povremeno i uz podršku sa strane, vrlo retko samostalno. Od 2012. godine ove operacije se izvode samostalno, rutinski i svakodnevno, što je omogućeno planskim usavršavanjem hirurga u inostranstvu i obezbeđivanja neophodnih tehničkih uslova. Svaku od ovih operacija samostalno mogu da izvedu četiri hirurga uz asistenciju drugih koji se se usavršavaju za samostalni rad. Na ovaj način Klinika za opštu hirurgiju VMA uvrstila se u red najsavremenijih hirurških centara u svetu, a svojim bolesnicima je omogućila lakši i brži oporavak posle zahtevnih hirurških procedura, kraći boravak u bolnici i manju učestalost komplikacija i drugih neželjenih efekata hirurškog lečenja. Klinika za opštu hirurgiju VMA ima dugu tradiciju u minimalno invazivnim hirurškim procedurama. Više od 15 godina svakodnevno se izvode osnovne i neke od naprednih laparoskopskih hirurških intervencija. Prateći savremene hirurške trendove u svetu, sedam hirurga iz Klinike za opštu hirurgiju usavršavalo se u najboljim svetskim centrima u proteklih pet godina. U toku 2012. godine dva hirurga su se usavršavala u Nemačkoj u trajanju od tri meseca. Pored toga, u okviru najvećih hirurških kongresa održanih u Beogradu, upravo na VMA su održavane radionice sa hirurgijom uživo u oblasti hirurgije kila, hirurgije gojaznosti i hirurgije debelog creva. Takav skup je održan i 2012. godine u oblasti laparoskopske hirurgije kila trbušnog zida i želudačnih kila. Vrhunski predavači i vodeći operatori su bili sa tri kontinenta, a učesnici iz više od 20 zemalja.

Nastavak saradnje sa Angolom

Delegacija Ministarstva odbrane Republike Angole, na čelu sa pomoćnikom načelnika Zdravstvene službe Generalštaba Vojske Angole brigadnim generalom dr Albertom Amanuelom de Ameidom, 1. februara posetila je Vojnomedicinsku akamediju. Angolska strana, koja planira izgradnju vojne bolnice u Luandi po ugledu na VMA, razgovarala je sa načelnicom Sektora za farmaciju prof. dr Mirjanom Antunović o kapacitetima i organizaciji rada VMA u oblasti farmacije.

Profesor N. Nuray Ulusu iz Ankare drži predavanje na Naučnoj konferenciji

odišnja naučna konferencija i Naučni fond “Profesor Ivan Berkeš“ ustanovljeni su u čast života i dela profesora Ivana Berkeša, jednog od utemeljivača medicinske biohemije u bivšoj Jugoslaviji. Profesor Berkeš je predavao medicinsku biohemiju na univerzitetima u Zagrebu, Skoplju i Beogradu. Dolaskom u Beograd, šezdesetih godina prošlog veka, posvetio se stvaranju programa specijalizacije iz medicinske biohemije na Farmaceutskom fakultetu. Pod njegovim rukovodstvom iz oblasti medicinske biohemije magistriralo je i doktoriralo više desetina kandidata i specijaliziralo preko 150 medicinskih biohemičara, čime je profesor Berkeš ostavio neizbrisiv trag u kliničko-laboratorijskoj medicini u Srbiji. Utemeljio je i kliničku enzimologiju kao nezavisnu disciplinu. Objavio je preko 200 naučnih radova u svetskim i domaćim časopisima i napisao više knjiga, među kojima se ističe “Opšta i medicinska enzimologija”. Posle njegove smrti 1997. godine, Društvo medicinskih biohemičara Jugoslavije i Farmaceutski fakultet Univerziteta u Beogradu formirali su Naučni fond i Godišnju naučnu konferenciju, koji nose ime ovog izuzetnog pedagoga i eminentnog naučnika. Nagrade iz Naučnog fonda „Profesor Ivan Berkeš” dodeljuju se svake godine najboljim studentima koji su diplomirali na Farmaceutskom fakultetu Univerziteta u Beogradu u toku prethodne godine, na oba smera – magistar farmacije i magistar farmacije –medicinski biohemičar. Godišnja naučna konferencija “Profesor Ivan Berkeš” 2012. godine održana je 4. decembra na Vojnome-

Z D R AV S T V O - S R B I J A

dicinskoj akademiji u Beogradu. Tradicionalno, posle uvodne reči prof. dr Nade Makić-Singh, osnivača Naučne konferencije, koja je zajedno sa prof. dr Svetlanom Ignjatović i dr Jankom Pejovićem predsedavala skupom na kome smo se podsetili života i dela profesora Berkeša, usledile su pozdravne reči brigadnog generala prof. dr Marijana Novakovića, načelnika Vojnomedicinske akademije, i prof. dr Zorice Vujić, dekana Farmaceutskog fakulteta. Ovogodišnje nagrade Naučnog fonda najboljim studentima dodelile su prof. dr Nada Majkić-Singh i predsednica Društva medicinskih biohemičara Srbije dr Zorica Šumarac. Laureati su bili Marija Todosijević, magistar farmacije, i Mladen Stankov, magistar farmacije - medicinski biohemičar. Naučni program konferencije se sastojao od prezentacija doktorskih teza odbranjenih na Farmaceutskom fakultetu u Beogradu i medicinskim fakultetima u Beogradu i Nišu iz oblasti medicinske biohemije. Ove godine, naučni program otvorila je prof. dr N. Nuray Ulusu, gošća iz Ankare, Turska, svojim predavanjem pod naslovom „Enzimi: male mašine u našem životu“ („Enzymes: small machines in our life“). Svoje doktorske disertacije prezentovali su prim. dr Zorica Šumarac (Farmaceutski fakultet, Univerzitet u Beogradu), prim. dr Radmila Obrenović (Farmaceutski fakultet, Univerzitet u Beogradu), dr Sanja Stanković (Farmaceutski fakultet, Univerzitet u Beogradu) i dr Zorica Dimitrijević (Medicinski fakultet, Univerzitet u Nišu), dok je

Godišnja naučna konferencija „Profesor Ivan Berkeš“ Snežana Jovičić, Nada Majkić-Singh, Društvo medicinskih biohemičara Srbije

Učesnici Naučne konferencije „Profesor Ivan Berkeš“

Nagrađeni najbolji studenti sa Farmaceutskog fakulteta Univerziteta u Beogradu sa članovima Naučnog fonda „Ivan Berkeš“. Sleva nadesno: Z. Šumarac, S. Ignjatović, N. Majkić-Singh, M. Stankov, M. Todosijević

mr Emina Čolak (Farmaceutski fakultet, Univerzitet u Beogradu) predstavila svoj subspecijalistički rad. Konferencija je zatvorena promocijom knjige „Klinička enzimologija“ autora prof. dr Nade Majkić-Singh. O knjizi su govorile prof. dr Vidosava Đorđević (Medicinski fakultet, Univerzitet u Nišu), prof. dr Svetlana Ignjatović (Farmaceutski fakultet, Univerzitet u Beogradu) i autor. Još jednom uspešnom konferencijom, podsetili smo se nasleđa koje nam je ostavio profesor Ivan Berkeš, čiji studenti predstavljaju jezgro naučne zajednice u oblasti medicinske biohemije i kliničko-laboratorijske prakse u Srbiji danas.

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Ginekologija

Seks bez bojazni Piše: dr Gordana Radunović, specijalista ginekologije i akušerstva

od svih seksualno aktivnih osoba, bez obzira na vrstu seksa koji upražnjavaju, postoji rizik oboljevanja od neke od seksualno prenosivih bolesti. Simptomi seksualno prenosivih bolesti nisu uvek očigledni. Naprotiv, dosta često se manifestuju suptilnim, nedovoljno spečifičnim simptomima, koji ponekad i duže vreme ne navedu pacijenta da se obrati lekaru. Neke od njih mogu čak proći asimptomatski. Ipak, i pored toga što nemaju uočljive manifestacije, neke od ovih bolesti inficirane osobe mogu preneti svojim sledećim seksualnim partnerima. Nelečene, seksualno prenosive bolesti, mogu povećati rizik od dobijanja drugih seksualno prenosivih bolesti, kao što je HIV. Ovo se događa jer seksualno prenosive bolesti stimulišu imuni odgovor u genitalnoj

KBC “Dr Dragiša Mišović-Dedinje” regiji i uzrokuju oštećenja, koja povećavaju mogućnost HIV transmisije. Izuzetno je važno znati da, nelečene, ove bolesti mogu dovesti do ozbiljnih komplikacija po zdravlje. Neka od oboljenja iz ove grupe prenose se isključivo seksualnim putem (npr. gonoreja), dok druge (hepatitis B), mogu biti prenete i drugim putem. Iako su kondomi visoko efikasni kao zaštita od ovih bolesti, treba imati na umu da ne postoji stopostotna zaštita. BAKTERIJSKA VAGINOZA (BV) je stanje gde normalna ravnoteža bakterija u vagini biva poremećena, te dolazi do prekomernog porasta anaerobnih bakterija. Simptomi koji prate ovaj poremećaj su pojačan beo ili sivkast vaginalni sekret, veoma neprijatnog mirisa (fishodour), bol u u vagini, pečenje i žarenje unutar vagine i spolja, na vulvi, bol i

Zabrinjava činjenica da se poslednjih godina beleži porast seksualno prenosivih bolesti širom sveta, a da je posebno visoka stopa rasta među homoseksualcima i biseksualno orijentisanim osobama. Značajan porast u odnosu na ranije godine beleži siﬁlis. Takođe, zabrinjava i širenje infekcije humanim papiloma virusom, što je ujedno i najčešća seksualno prenosiva bolest u SAD. pečenje tokom uriniranja. Uzroci nastanka ovog poremećaja nisu u potpunosti jasni, ali je sigurno jedno: seksualni odnos nije isključivi put prenošenja, jer se ovaj poremećaj javlja i kod žena koje nikada nisu imale odnose. Iako ponekada simptomi nestanu i bez terapije, sve žene sa tegobama moraju se lečiti da bi se izbegle komplikacije. Tretman infekcije je od izuzetnog značaja kod trudnica. Nelečena BV može dovesti do prevremenog porođaja i rađanja deteta sa malom telesnom masom. Zbog toga trudnice sa BV treba lečiti i kada nemaju simptome. Neki lekari preporučuju i da se sve žene kod kojih se planira operativno lečenje, pre procedure, bez obzira na simptome, tretiraju, da bi se izbegao rizik od postoperativne infekcije. U većini slučajeva BV ne uzrokuje komplikacije. Međutim, postoje i ozbiljne komplikacije do kojih može dovesti ova infekcija:

Preuzeto: Časopis za zdravlje i ekologiju, broj 7, februar 2013.

www.eliksirplus.com

Z D R AV S T V O - S R B I J A

● povećava prijemčivost organizma za virus HIV-a, ukoliko je žena izložena ovom virusu; ● povećava mogućnost da HIV pozitivna žena prenese HIV svom seksualnom partneru; ● povećava rizik od nastanka komplikacija nakon ginekoloških intervencija i operacija; ● povećava prijemčivost organizma za druge seksualno prenosive bolesti; HLAMIDIJA je bakterijska infekcija genitalnog trakta, izazvana Chlamydiom trachomatis, koja je i najčešća seksualno prenosiva bolest. U ranoj fazi bolesti simpotomi mogi izostati. Ukoliko se simptomi pojavljuju, obično počinju jednu do tri sedmice nakon izloženosti ovoj bakteriji. Najčešće su, međutim, blagi i spontano prolaze, pa ih je lako prevideti. Najčešći znaci i simptomi koji se pojavljuju kod žena su : Bol u donjem delu stomaka, tegobe pri mokrenju, pojačan beo, žut ili zelen vaginalni sekret, bol pri seksualnim odnosima, intermenstrualno krvarenje, bolne menstruacije. Kod muškaraca se mogu javiti: bol u testisima, tegobe pri mokrenju, iscedak iz penisa. Nelečena, ova infekcija može dovesti do pelvične inflamatorne bolesti (PID), koja može uzrokovati infertilitet i tubarnu trudnoću. Ova bakterija prenosi se i sa majke na novorođenče i može dovesti do infekcije oka i pneumonije. Lečenje ove infekcije mora biti istovremeno za oba seksualna partnera. Tokom terapije ne treba upražnjavati odnose, a nakon terapije oba partnera treba da ponovo urade briseve, jer nekada nije dovoljna jedna terapija za izlečenje ove bolesti. Poslednjih godina se beleži značajan porast broja obolelih kod muškaraca, posebno biseksualno orijentisanih i homoseksualaca. MYCOPLASMA HOMINIS i UREAPLASMA UREALYTICUM su među najmanjim bakterijama. Za razliku od ostalih bakterija one prodiru kroz ćelijski zid i žive unutar ćelije. Ono što ih razlikuje od virusa je što su osetljive na antibiotsku terapiju. Simptomi ove infekcije mogu biti "tihi" ili veoma upečatljivi kao što su pojačan vaginalni iscedak, pečenje prilikom mokrenja, učestalo mokrenje, bol u donjem delu stomaka. Ove bakterije se otkrivaju laboratorijskim testovima, koje je potrebno ponoviti nakon terapije. Terapija treba

da obuhvati i lečenje seksualnog partnera, da bi se prevenirao rizik od recidiva bolesti. Nelečena, ova infekcija može dovesti do infertiliteta, spontanih pobačaja, prevremenog porođaja. Zbog toga je neophodno lečenje i tokom trudnoće, ukoliko se ove bakterije otkriju u trudnoći. GONOREJA je glavni uzrok ozbiljnih reproduktivnih komplikacija kod žena : pelvične inflamatorne bolesti, vanmaterične trudnoće, infertiliteta, a može ubrzati i HIV transmisiju. Uzrokuje je Neisseria gonorrhoeae. Veoma zabrinjava činjenica da ova bakterija ima sposobnost da razvije rezistenciju na antibiotsku terapiju. Prvi simptomi se pojavljuju od dva do deset dana nakon izloženosti ovoj bakteriji. Nekada, infekcija može biti prisutna i mesecima pre pojave prvih simptoma bolesti. Simptomi ove infekcije slični su kod oba pola: mutan ili krvav iscedak iz polnog organa, otežano mokrenje praćeno bolom, češće mokrenje, bol pri odnosima. TRIHOMONIJAZA je bolest uzrokovana parazitom Trichomonas vaginalis. Simpotomi variraju od blage iritacije vagine do jake infekcije praćene gustim, često obojenim sekretom, neprijatnim mirisom, svrabom i crvenilom vagine, bolom pri odnosima i prilikom mokrenja. Slične simptome infekcija ovim parazitom daje i kod muškaraca. GENITALNI HERPES je seksualno prenosiva bolest uzrokovana herpes simplex virusom tip 2. Virus ulazi u telo kroz mala oštećenja kože i sluzokože. Dosta veliki broj osoba inficiranih ovim virusom i ne zna da ga ima, jer simptomi nekada izostaju. Ukoliko se simptomi jave, prva epizoda bolesti je obično najteža. Nekada se recidivi nikada ne jave, a događa se i da se jave nakon više godina. Prvi simptomi su bol ili svrab koji se jave nekoliko sedmica nakon izlaganja ovom virusu. Potom se javljaju crvene izrasline koje se pretvaraju u mehurice (vezikule), koji prskaju i mogu da krvare. Predominantno mesto za pojavu promena su spoljne genitalije, predeo oko anusa, grlić materice. Prskanje vezikula je praćeno bolom i otežanim mokrenjem. Infekciju mogu pratiti i simptomi slični gripu: bolovi u mišićima, glavobolja, temperatura, povećanje limfnih žlezda u preponama. Ukoliko se prva epizoda bolesti leči adekvatno i dovoljno dugo, recidivi mogu izostati.

HEPATITIS nije isključivo seksualno prenosiva bolest. Putevi prenošenja uključuju krv, kao i korišćenje zajednickih špriceva i igala (narkomani). Simpotomi bolesti mogu potpuno izostati. Ukoliko se razviju, to su: mučnina, povraćanje, slabost,, gubitak apetita, bol ispod desnog rebarnog luka, tamnija boja mokraće, svrab, žuto prebojene koze i sluzokože. SIFILIS – danas srećom, znatno ređi nego u prošlosti, jeste bakterijska infekcija izazvana Treponemom pallidum. Početna faza bolesti zahvata najčešće genitalnu regiju, a u kasnijim fazama i druge delove tela, uključujući mozak i srce. Primarna faza bolesti se javlja od 10 dana do tri meseca nakon izloženosti i manifestuje se pojavom malog bezbolnog čira (retko više njih) na delu tela gde je infekcija uneta (genitalije, predeo oko anusa, jezik, usne), kao i pojavom uvećanih limfnih žlezda. Nelečena primarna faza bolesti prelazi u sekundarnu, koja se manifestuje 15 dana do 2,5 meseca nakon pojave prvog afekta, pojavom čireva na bilo kom delu tela, osipom, temperaturom, bolovima, što može prestati posle nekoliko nedelja ili se javiti više puta tokom godinu dana. Nelečena, ova faza bolesti, dovodi do ozbiljnih oštećenja unutrašnjih organa i smrti godinama nakon prvobitne infekcije. HIV - ovaj virus sprečava organizam da se efikasno bori protiv virusa bakterija i gljivica, što može dovesti do AIDS - a, hronične, po život opasne bolesti. Prvi simptomi mogu biti slični gripu i javljaju se od dve do šest nedelja nakon infekcije, mada često izostanu bilo kakvi znaci bolesti. Tokom ovog perioda inficirane osobe su vrlo zarazne. Ozbiljniji simptomi ove infekcije se mogu pojaviti i posle više od 10 godina. Uništavanje imunog sistema koji uzrokuje ovaj virus dovodi do uvećanja limfnih žlezda (često prvi znak bolesti), dijareje, gubitka težine, temperature, kašlja i otežanog disanja. Kasnije se javljaju i umor, noćno znojenje, temperature koja traje nedeljama. S obzirom na sve opasnosti koje nosi seks bez zaštite, posebno sa nepoznatim partnerima, a imajuci u vidu činjenicu da su neke od ovih, izuzetno ozbiljnih bolesti, bez jasnih simptoma, osobe koje prepoznaju kod sebe bilo koji od ovih simptoma ili misle da su bile u seksualnom konaktu sa zaraženom osobom, moraju se obratiti svom lekaru, a on će preduzeti odgovarajuće postupke i uputiti ih na odgovarajuća testiranja. Neke od ovih bolesti se lako leče i mogu se potpuno eliminisati za kratko vreme, dok druge zahtevaju dugotrajnije lečenje. 85

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Ribarska banja

ibarska Banja se nalazi na obrocima Jastrepca, 35 km udaljena od Kruševca, 60 km od Niša i 220 km od Beograda. Specijalna bolnica „Ribarska banja“ se u medicinskom delu bavi rehabilitacijom i tretmanom koštanozglobnih, degenerativnih i ortopedskih oboljenja. Ima i jedno odeljenje za oporavak gostiju posle vaskularnog insulta. Pored vrhunske profesionalnosti osoblja glavni adut Ribarske Banje je i termalna lekovita voda koja izvire ovde vekovima. Voda je sumporovita i blagotvorna za lokomotorni sistem, kožu i digestivni trakt. Lekovitu vodu Ribarske banje ljudi koriste od davnina, čemu svedoče i arheološki ostaci. Stari Rimljani su gradili ovde svoje čuvene terme, plemena koja su prolazila ovim prostorima takođe su uživala u blagodetima jastrebačke prirode i ovih izvora. Nakon osnivanja srpske države, svi vladari su dolazili na ove izvore. Stefan Nemanja je za punoletstvo dobio Zagrlatu župu, kraj oko Ribarske Banje i dolinu Ribarske reke, na upravljanje kako bi se učio vladarskim veštinama. Kneginja Milica je sa svojim dvorskim damama ovde negovala svoju lepotu. Turci su na ovim izvorima napravili prelepo tursko kupatilo - amam i doneli orijentalnu tradiciju uživanja i meditacije. Nakon oslobođenja, knjaz Miloš Obrenović je vodu Ribarske banje sa još nekoliko banja u Srbiji poslao u Beč radi naučne analize. Te 1834. godine prvi put je urađena ﬁzičko-hemijska analiza vode i naučno potvrđena njena lekovitost i blagotvornost. Ta godina se uzima za početak naučno utemeljenog rada. Sve krunisane glave iz dinastije Obrenovića, a i Karađorđevića, su dolazile i boravile u Ribarskoj banji. Najčešći i najdraži gost bio je kralj Petar I Karađorđević koji je ovde lečio reumu. Uvidevši da je voda, a i sama priroda, lekovita i blagotvorna dao je naređenje da se Ribarska banja osavremeni i izgradi po uzoru na tadašnje evropske banje i mondenska mesta. Izgrađene su vile koje su dobile nazive po banovinama i 86

krajevima u kojima je živeo srpski narod - Srbija, Bosna, Hercegovina, Slavonija, Dalmacija, Hrvatska, Crna Gora, Makedonija i Srem. Kasnijih godina banja je dobila i vilu „Vojvodina“, „Pogled“, terapeutski blok i mnoge druge sadržaje, ali je duh mondenskog mesta sa početka 20. veka ostao dominantan i prepoznatljiv. Današnja promoterka Ribarske

banje je NJKV princeza Jelisaveta Karađorđević, tako da se Ribarska banja s pravom naziva kraljevskom banjom. Ribarska banja je danas moderno lečilište, ali i turističko mesto, koje svake godine obara rekorde po posećenosti. U medicinskom delu usluga je na vrhunskom nivou, tako da je ostvarena nastavnonaučna saradnja sa Medicin-

Z D R AV S T V O - S R B I J A

skim fakultetom Univerziteta u Beogradu. Studenti i mladi lekari se ovde uče rehabilitaciji i lečenju pacijenata. Pored medicinskog dela, velika pažnja se posvećuje i turističkoj ponudi. Ribarska Banja sve više postaje turističko mesto gde dolaze zdravi ljudi da čuvaju i održavaju svoje zdravlje, što je danas svetski trend. Za svoje goste Ribarska Banja organizuje brojna kulturna i sportska dešavanja. Nadaleko čuveno kulturno leto Ribarske Banje okuplja preko 4.000 učesnika i preko 100.000 posetilaca. Održavaju se koncerti kulturno-umetničkih društava, pozorišne predstave, književne i muzičke večeri, koncerti estradnih umetnika. Za ljubitelje dobrog zalogaja renovirana je stara vodenica u Srndalju i napravljen etnorestoran u kojem služe tradicionalna jela iz ovog kraja. Prateći svetske trendove Ribarska banja danas nudi prevenciju kao najbolji način za očuvanje zdravlja.

mineral čija lekovita svojstva su nedavno otkrivena i koji predstavlja jedan od najmoćnijih antioksidanata. Po čemu se Ribarska banja razlikuje od ostalih? Nesumnjivo, to je, pre svega, prirodni faktor, zdrava i nezagađena sredina, zdrava hrana i nadasve lekovita termalna voda. Ribarska banja se posebno ponosi novoizgrađenim spacentrom na temeljima starog turskog amama. Spa-centar se prostire na preko 4.000 kvadratnih metara i predstavlja jedinstven spoj starog istočnjačkog koncepta uživanja i meditacije i savremene ponude spa i wellness programa. Međutim, pored prirodnog faktora i spacentra Ribarska banja ima i posebnu ponudu kao što je splavarenje Južnom Moravom, noćno kupanje na otvorenim bazenima sa termalnom lekovitom vodom, staze zdravlja za šetanje i za brdski biciklizam. Za duhovno zadovoljstvo tu su obilasci manastira i nadaleko čuveno “Kulturno leto Ribarske Banje” za koje je direktor Ribarske banje dr Branislav Katančević dobio zlatnu značku Kulturno-prosvetne zajednice Srbije. U okviru kulturnog leta održavaju se brojne pozorišne predstave, koncerti kulturno-umetničkih društava, književne i muzičke večeri, a sve sa ciljem da gosti zadovoljno provedu vreme u Ribarskoj banji. Ribarska banja je dobitnik nagrade „Najbolje iz Srbije“ za 2011. godinu, kao svih državnih i ostalih nagrada iz oblasti turizma, zdravstvenog turizma i organizacije poslovanja.

Wellness i spa program... Danas se često postavlja pitanje šta je to wellness i koji je njegov značaj u današnje vreme i za čoveka koji živi u današnjem svetu. Ubrzan ritam života, stresne situacije, loša i neredovna ishrana ostavljaju trag na zdravlju čoveka kako fizičkom, tako i duhovnom. Zato je potrebno pronaći način za očuvanje zdravlja, postići sklad između obaveza i potreba čoveka. Wellness se često definiše i kao način života i predstavlja upravo sklad između fizičkog i duhovnog u čoveku, neki bi rekli “dobrostanje”, koje doprinosi očuvanju zdravlja. Kako postići to stanje, kako doći do wellnessa velika je zagonetka za svakog čoveka, jer ne postoji jedinstveni recept, već je za svakog pojedinca poseban. Ribarska banja, kao lider zdravstvenog turizma u Srbiji, svoju ponudu spa-programa i wellness koncepta prilagođava svakom gostu i njegovim potrebama. Masaža kao način lečenja i opuštanja poznata je čoveku više od 4.000 godina i jedan je od najefikasnijih načina za relaksaciju mišića, podsticaj metabolizma i oslobađanje od štetnih materija u organizmu. Zato su u Ribarskoj banji u ponudi 23 vrste masaža, počev od klasičnih, preko masaža vulkanskim kamenjem, čokoladom, lekovitim biljem pa sve do kraljevske, koju izvode dva terapeuta. Sauna je odličan način za oslobađanje organizma od toksina, dok su razne lekovite i mirisne kupke koje

Pripremila: Sandra Karalić. dipl. soc. radnik

Specijalna bolnica “Ribarska banja” 37205 Ribarska Banja tel. +381 37 865-263 fax +381 37 865-129

nudi Ribarska banja delotvorne kako na organizam, tako i na duh. Gosti mogu uživati i u bisernim kupkama, dok poseban način za opuštanje i blagotvorno delovanje na organizam predstavlja tretman lekovitim blatom koje sadrži zeolit,

informacije i rezervacije tel. +381 37 865-120 +381 37 865-270 +381 63 87-82-886 e-mail ribarskabanja@yahoo.com web: www.ribarskabanja.rs

GODINA VII BROJ 49. FEBRUAR 2013.

N M K

naliza razvoja menadžmenta pokazuje da se sa unapređivanjem sistema zdravstvene zaštite i usložnjavanjem njegovih uloga menjaju i paradigme menadžmenta ovim sistemom: od birokratske analize i primene prvih principa naučnog menadžmenta, preko teorije međuljudskih odnosa i analize sistema, do kulturološke teorije i orijentacije ka ljudima koji se permanentno edukuju. Budući da je danas centralna uloga sistema zdravstvene zaštite kako razvijenih zemalja, tako i zemalja u razvoju, zasnovana na nauci i veštini preveniranja bolesti, produženja života i promovisanja zdravlja kroz organizovane napore društva, prateća nova paradigma je strateški menadžment sistemom zdravstvene zaštite. Ova paradigma predstavlja mobilisanje društvenih resursa, uključujući specifične resurse sistema zdravstvene zaštite, s ciljem da se unapredi zdravlje stanovništva. Kao sveobuhvatan i integrisan proces, strateški menadžment se sprovodi na svim nivoima sistema: nacionalnom (javno-zdravstvena politika), institucionalnom (menadžment zdravstvenim ustanovama) i individualnom (menadžment ljudskim resursima), integriše znanje i akciju kroz efikasne multidisciplinarne aktivnosti koje pored lekara obavljaju i drugi stručnjaci javnog zdravstva. Savremeni menadžeri su sposobni da usvoje strateški pristup zasnovan na dokazima iz istraživanja, razumeju zdravstveno stanje populacije i analiziraju faktore koji određuju zdravlje u okviru kompleksnih političkih i ekonomskih uslova. Oni neophodno poseduju veštine rukovođenja, izgradnje i primene informacionog sistema, marketinga, političke akcije i sprovođenja promena koje vode ka unapređenju zdravlja. Interes za razvoj strateškog menadžmenta zasnovanog na dokazima javlja se krajem dvadesetog veka kao rezultat uspostavljanja i sve šire primene zdravstvene zaštite zasnovane na dokazima. Ovakav menadžment komplementaran je menadžmentu čije su uloge orijentisane na razumevanje akcija koje se mogu preduzimati da bi se efektivno delovalo na profesionalno ponašanje zdravstvenih radnika, kao i na podesne strategije u vođenju i motivisanju osoblja zdravstvenih ustanova da primenjuju medicinu zasnovanu na dokazima u svakodnevnom radu. Ciljevi menadžmenta Posmatrajući menadžment u prvom, širem pristupu, kao sredstvo da se razvija zdravstvena zaštita zasnovana na dokazima, pored opštih ciljeva (unapređenje zdravlja populacije, kvaliteta zdravstvene zaštite i kvaliteta života, generisanja veće efektivnosti i veće pravičnosti), mogu se prepoznati i sledeći specifični ciljevi: • Pružanje podrške lekarima, putem obezbeđivanja i dostupnosti neophodne informatičke tehnologije, da primenjuju medicinu zasnovanu na dokazima u svakodnevnom radu; • Rešavanje problema profesionalne autonomije koja može da blokira primenu dokaza u indivi90

Menadžment zdravstvenog sistema dualnom radu sa pacijentima i to razvijanjem timskog rada i profesionalnim razvojem zaposlenih; • Stvaranje efikasne i fleksibilne organizacione sredine koja se prilagođava na promene; i • Vođenje i uspostavljanje promene od nasleđene organizacione strukture prema organizaciji koja uči. Za postizanje navedenih ciljeva menadžment zdravstvene ustanove treba da koristi odgovarajuće strategije koje počivaju na menadžerskoj odgovornosti i menadžerskim aktivnostima. Jedna od relativno novih ideja je da će se zdravstvena zaštita zasnovana na dokazima bolje razvijati ukoliko za ciljeve menadžmenta odgovaraju efikasni menadžeri sa isključivo menadžerskim odgovornostima i lekari kao vodeća profesionalna grupa. Kapacitet menadžmenta da ostvaruje strategije i da deluje na ishode zdravstvene zaštite zasnovane na dokazima zavisi kako od odgovornosti, tako i od širokog spektra aktivnosti koje menadžeri preduzimaju da lekarima i drugim zdravstvenim radnicima omoguće da donose bolje odluke, zasnovane na dokazima, i koriste takve intervencije koje će dokazano imati najbolji ishod po pacijenta. Istovremeno, praksa zdravstvene zaštite zasnovana na dokazima omogućava onima koji rukovode zdravstvenim ustanovama da determinišu kombinaciju službi i procedura koje će da pružaju najveću korist za populaciju koju određena zdravstvena ustanova pokriva. Uključenje medicinskog osoblja u transformisani menadžment U novom pristupu menadžmentu ljudskih resursa teži se većem angažovanju stomatologa i lekara, njihovih medicinskih sestara i tehničara, fokusiranjem na “merljiva poboljšanja u zdravstvenoj zaštiti kroz bolje iskorišćenje resursa”. Medicinsko osoblje treba da bude informisano na precizan i koristan način o svojoj praksi i troškovima usluga u poređenju sa drugim kolegama u istoj organizaciji (bolnici, klinici), opštini ili regionu. Informacija treba i vertikalno i horizontalno da bude transparentna kako bi se omogućio konstantan monitoring u smislu smanjenja grešaka i, konsekventno, smanjenje troškova pružanja zdravstvenih usluga. Pravil-

Mr. sc Jasmina Radojlović, predavač u Visokoj medicinskoj školi strukovnih studija ,,Milutin Milanković“, Beograd

na menadžerska informacija je od bitnog značaja da bi se, pre svega, izbegle velike greške, smanjile tenzije i shvatilo da povećanje kontrole ne znači i gubitak autonomije i slobode medicinske struke. Kao glavni razlozi za angažovanje većeg broja lekara i stomatologa u savremenom menadžmentu navode se sledeći: • Potreba za smanjenjem troškova i uštedama, smanjenjem prekoračenja budžeta, • Potreba za asistiranjem lekara i stomatologa u finansijskim problemima zdravstvene ustanove, naročito tamo gde resusrsi ne odgovaraju zahtevima, • Takođe, uvođenjem menadžmenta u kliničku praksu, stomatolozi, lekari i drugo medicinsko osoblje se edukuje u praksi menadžmenta i metodama i alatima. Značajan udeo edukacije shvaćen je među teoretičarima menadžmenta u zdravstvu vrlo rano, pre svega, zbog potrebe da se jaz među polarizovanim stranama premosti. Medicinsko osoblje, a pre svega lekari i stomatolozi, nisu bili mnogo zainteresovani za menadžerske pozicije zbog: 1. Nedostatka treninga, sposobnosti i veštine u menadžmentu, 2. Nedostatka odgovarajuće finansijske nagrade za bavljenje menadžmentom, 3. Surevnjivosti kolega kako prema onima angažovanim puno radno vreme kao “prebezima na drugu stranu”, tako i prema onima koji rade pola radnog vremena zbog teškoća u usklađivanju dve različite funkcije. Relacija između zaposlenih u zdravstvu i funkcionisanja zdravstvenog sistema Kompleksnost funkcionisanja zdravstvenog sistema u vezi sa ljudskim resursima se ne posmatra samo u kontekstu međusobnih odnosa menadžera i ostalih zaposlenih u zdravstvu medicinskog i ne-medicinskog osoblja. Relacije između ljudskih resursa u zdravstvu i funkcionisanja zdravstvenog sistema su kompleksne i višeslojne i u mnogome zavise od ravnoteže sledećih faktora: • Broja zaposlenih u zdravstvu u odnosu na finansijske resurse i kompenzacija za rad zaposlenih. Podatak da u našem zdravstvenom sistemu 70% novca poslatog zdravstvenim ustanovama iz Republičkog zavoda

N M K

za zdravstveno osiguranje ide na plate zaposlenih, pokazuje koliki značaj imaju ljudski resursi i njihova brojčana izbalansiranost u reformi zdravstva; • Regionalnoj raspoređenosti resursa - neke regije su nepokrivene stručnim osobljem, dok su druge (obično veći administrativni centri i gradovi) prezasićeni ponudom specijalista različitih proﬁla; • Pripadnosti javnom ili privatnom sektoru ili instituciji; • Obrazovanja i obučenosti kadra. Svi navedeni faktori, uz ranije pomenute opšte, globalne promene koje su zahvatile zdravstvo i pripadajuće sisteme, nametnuli su dodatnu težinu potrebi za reformom, pre svega, u upravljanju i praksi rukovođenja unutar zdravstvenih organizacija kao i zdravstvenog sistema u celini. Uloga menadžera u svetlu promena U uslovima promena i uloga menadžera se nužno menja, naročito u onim sistemima i organizacijama gde je postojao jako izražen hijerarhijski model upravljanja. Sistemski način mišljenja je postao neophodan za ostvarenje kompleksnih interaktivnih odnosa između različitih delova organizacije i njenog okruženja. Donošenje odluka postaje rizičnije, često bez dovoljno priprema i informacija i za mnogo kraće vreme. Menadžer više nije racionalni donosilac odluka koji kontroliše organizaciju nalik podmazanoj mašini. Inovacije i adaptabilnost postaju ključ uspeha kod organizacija koje se brzo prestrojavaju zahtevima tržišta koje se menja. U takvim uslovima ključno je otpore promenama usmeriti i pretvoriti u podršku. Zadatak menadžmenta je da, kad su ljudski resursi u pitanju, kreira atmosferu timskog rada i lojalnosti organizaciji i tako stvori potrebu za poboljšanjem usluga u smislu postizanja povećane eﬁkasnosti i kvaliteta istih da bi rad profesionalaca bio transparentniji. U većini slučajeva treba pribeći nekoj vrsti konsenzusa u smislu da je strateški najvažnije povezati sve relevantne faktore u zdravstvu i da je uloga menadžmenta od krucijalnog značaja za dobro funkcionisanje kako pojedinih učesnika, tako i zdravstva u celini. U klasičnim sistemima uloga menadžmenta ljudskih resursa se svodila na upravljanje kroz hijerarhijske lestvice i strogu podelu na odlučivanje u okvirima nivoa odlučivanja bilo da je u pitanju viši, srednji ili niži menadžment. Novi pristup odlučivanju stavlja akcent na “mi” u smislu posvećenosti vrednostima organizacije i u kontekstu preplitanja različitih struktura unutar organizacije. Sve se više shvata potreba da ljudi učestvuju u donošenju odluka koje ih se tiču, ohrabruje se i stimuliše individualna i grupna inicijativa i samousmerenje, međufunkcionalni način rešavanja problema umesto klasičnog, hijerarhijskog.

Slika 1. Model komponenata infrastrukture nacionalnog zdravstvenog sistema

Značaj promena u zdravstvu Zdravstvo, kao jedna od najosetljivijih delatnosti ljudskog društva, uvek je imalo i socijalnu funkciju, pa značajne promene u takvoj oblasti imaju šire implikacije na društvo u celini. Dok u nekim drugim oblastima ljudskog delovanja tranzicioni period tokom sprovođenja reformi može proteći tiho, postepenim uvođenjem sistematskih promena, u zdravstvu je situacija daleko kompleksnija. Postoji više faktora koji utiču na to – pre svega, složenost zdravstvenih sistema u gotovo svim društvima, manje ili više razvijenim, kao i posebno mesto zdravstva kao delatnosti. Zdravstvene organizacije se danas suočavaju sa snažnim pritiskom za promenama i to suštinskim. Teško je doneti prave strateške odluke, jer one u sebi uvek nose potencijalni rizik. Mnogi ljudi promene doživljavaju kao pretnju i teže da im se odupru. Strahuju za svoje poslove ili su zabrinuti da njihovi kvaliteti neće biti dovoljni za nove zadatke koji se pred njih postavljaju. Osećanje nesigurnosti postaje snažnije, a poverenje u menadžment se gubi, pogotovu u organizacijama koje su pretrpele otpuštanja radne snage usled reorganizacije. I pored značajnih napora, mnoge zemlje, i razvijene i manje razvijene, još ne mogu da nađu odgovarajuća rešenja za probleme kao što su: - Najbolji način pružanja visokokvalitetnih usluga u zdravstvu, - Odgovarajuće regulative vezane za isporučioce zdravstvenih usluga, - Optimalnu ravnotežu između učešća privatnog i javnog sektora u ﬁnansiranju i organizovanju zdravstvene službe, - Uključenje građana u određivanju prioriteta u zdravstvenoj službi uz obezbeđenje da opšti interesi nisu ugroženi zarad individualnih. Zaključak Bez temeljne transformacije dosadašnje prakse rukovođenja u zdravstvu i bez značajnih pro-

mena kako u strukturi, tako i u radu svih zaposlenih u zdravstvenim službama, bilo da se radi o medicinskom ili nemedicinskom osoblju, neće biti ni poboljšanja u zdravstvu u celini. Za kvalitetno i efikasno pružanje zdravstvenih usluga zaposlenima u zdravstvu će sve više biti potrebna mešavina različitih veština i stručnosti. Moraće da se, s jedne strane, uklope u trendove delegiranja radnih zadataka niže kvalifikovanom osoblju, a sa druge strane da kontinuiranom edukacijom i treningom rade na poboljšanju kvalifikovanosti za obavljanje poslova u novom okruženju. Ukoliko menadžer ustanove nema znanja iz stručnih oblasti, gotovo je nemoguće odrediti šta je potrebno promeniti u određenoj oblasti, šta novo treba implemetirati, šta treba unaprediti da bi na kraju ustanova imala visok kvalitet pružanja usluga i da bi tako i korisnici bili zadovoljni. Najveću pažnju potrebno je obratiti na to da se pacijentima obezbedi najveći nivo stručne usluge, da medicinsko osoblje ima stalnu edukaciju koja mora biti jako kvalitetna, i na kontrolu njihovog rada. Stalna edukacija i povećanje stručne kompetencije menadžmentskog tima ali i kompletnog osoblja je jedan od permanentnih zadataka ustanove. I pored posla rukovodioca menadžera, potrebno je da se menadžerski tim bavi i svojom primarnom delatnošću. To ne samo da je moguće, nego je i neophodno da stručnjaci koji su na čelu jedne ustanove i dalje rade u struci. Najmanje oko 30% svog radnog vremena je potrebno da menadžmentski tim posvećuje neposredno struci. To je neophodno da bi pored poslova u menadžmentu doma zdravlja zaposleni ostali na dovoljnom visokom stručnom nivou, da bi imali uvid u sve ono što se dešava u struci i da bih mogli da upravljaju sistemom na odgovarajući način. Literatura 1. 2. 3. 4. 5.

Simić S. Sistemi zdravstvene zaštite i njihovo ﬁnansiranje. U: Cucić V, ed. Socijalna medicina. Beograd, Savremena administracija, 2000 Mićović P. - Zdravstveni menadžment - Menadžment zdravstvenog sistema i zdravstvenih ustanova, 2000 Milović Lj. - Organizacija zdravstvenih ustanova, Beograd, 2000 Grujić V. Martinov Cvejin M. Leković B. - Menadžment u zdravstvu, Univerzitet u Novom Sadu, Medicinski fakultet, 2007 Menadžment znanja - dr Petar Jovanović, dr Dejan Petrović, dr Milija Suknović, dr B. Delibašić, mr M. Mihić, V. Obradović, M. Todorović, 2001

Slika 2. Nivoi menadžmenta

Case Report / prikaz slučaja

N M K

KRATAK SADRŽAJ Uvod Retencione ciste jajnika predstavljaju pseudotumorske promjene nasuprot pravih tumora jajnika. Nemaju veći klinički značaj jer u većini slučajeva spontano iščezavaju bez značajnijih tegoba. Do ispoljavanja kliničke slike dolazi u slučaju komplikacija kao što je torzija ili ruptura ciste sa krvarenjem i tada zahtijevaju hirurško liječenje. Prikaz slučaja Dvanaestogodišnja djevojčica je zbog bolova u donjim partijama trbuha upućena ginekologu, a odatle za UZ nalazom kod dj. hirurga. S obzirom na anamnestički podatak akutnog bola u trbuhu, kliničkog nalaza na trbuhu i UZ nalaza indikovan je hitan operativni zahvat. Tom prilikom nađana je rupturirana krvareća cista desnog janika. Urađena je resekcija zida ciste, sutura jajnika i hemostaza. Bolesnica je postoperativno liječena antibioticima. Petog dana otpuštena je sa liječenja uz redovnu kontrolu. Zaključak Kod djevojčica sa simptomima i znacima akutnog hirurškog oboljenja abdomena, između ostalog, treba misliti i na komplikujuće ovarijalne ciste. Ultrazvuk je od značaja za dijagnostiku, mada se načešće tek na operacionom stolu postavi deﬁnitivna dijagnoza. Kod prikazane bolesnice radilo se o rupturi ciste desnog jajnika.

Ovarijalne ciste, diferencijalnodijagnostički problem Prof. dr Mirko Raković, dr med. Denis Pašalić, Klinika za dječju hirurgiju, UKC Banjaluka

zom kuboidnih ćelija granuloznog sloja i ponekad nalazom zrnastog brežuljka sa jajnim ćelijama. Folikularne ciste nemaju veliki klinički značaj i ne zahtijevaju posebno liječenje, jer poslije izvjesnog vremena spontano iščezavaju. Pojedinačne folikularne ciste često prsnu pri pregledu i za razliku od pravih cista ne recidiviraju. Prskanje ovakvih cista obično prolazi bez većeg krvarenja i bez ozbiljnijih kliničkih simptoma, te ne zahtijeva posebnu terapiju. Samo pri obilnoj hemoragiji iz zida prsnute ciste stvara se klinička slika abdominalnog krvarenja. Tada je neophodno operativno liječenje. Ukoliko dođe do operacije poželjno je da bude odstranjena sama cista, a da se ovarijalno tkivo što više sačuva kako se oboljeli jajnik ne bi izbacio iz funkcije. Ciste žutog tijela — Ciste žutog tijela, iako rjeđe od folikularnih, tako-

Uvod Retencione ciste jajnika predstavljaju pseudotumorske promjene nasuprot pravih tumora jajnika. U retencione ciste spadaju folikularne i luteinske ciste i folikularni i luteinski hematomi. Česte su tumorske promjene koje u praksi viđamo na jajnicima. Nastaju iz nezrelih folikula ili degenerisanog žutog tijela pod dejstvom upalnih, cirkulatornih i promijenjenih hormonskih uticaja. Obično su klinički nijemi, izuzev u slučaju komplikacija (torzija, ruptura, krvarenje) kada daju sliku akutnog hirurškog oboljenja abdomena i zahtijevaju operativno liječenje. Folikularne ciste jajnika To su pojedinačni pseudotumori jajnika, odnosno retencione ciste, koje nastaju iz De Grafovog folikula kad izostane ovulacija (prsnuće folikula). Zbog dalje produkcije folikularne tečnosti miješak se sve više uvećava tako da folikularna cista može da dostigne veličinu mandarine. Ovi pojedinačni cistični tumori jajnika veoma su slični pravim neoplazmama i od njih se razlikuju samo pri mikroskopskom pregledu nala92

Slika 1- Zid ciste i desni jajnik

htijeva hitnu hiruršku intervenciju. U većini slučajeva nije potrebno nikakvo liječenje, jer luteinske ciste poslije izvjesnog vremena spontano iščezavaju. Ako dođe do njihovog prskanja može da nastupi intraabdominalno krvarenje sa kliničkom slikom akutnog abdomena. U takvoj situaciji terapija je operativna. Osim folikularnih i luteinskih cista na jajniku mogu da se vide i hematomi miješka ili hematomi žutog tijela. Klinički značaj ovih hematoma je u tome što može doći do njihove rupture i do intraabdominalnog krvarenja. Kao što smo pomenuli, u svim slučajevima ruptura, bilo folikularnih, luteinskih cista ili hematoma, ukoliko dođe do obilnijeg intraabdominalnog krvarenja, postavlja se pitanje diferencijalne dijagnoze između ovih stanja i drugih uzroka intraabdominalnog krvarenja (ruptura jajovoda kod ektopične trudnoće), kao i drugih akutnih stanja u abdomenu (torzija jajnika, akutni apendicitis). U dijagnostici, uz klinički pregled, od pomoći može biti UZ pregled trbuha, ginekološki ultrazvuk te kolor dopler. U krajnjoj liniji sa praktičnog stanovišta terapije nije ni posebno važno da se uvijek postavi precizna diferencijalna dijagnoza jer je liječenje u svim slučajevima ovog stanja operativno. Kada je u pitanju ruptura ciste janika otvara se trbušna duplja, otklanja uzrok krvarenja, odstranjuje tečna i koagulisana krv iz abdomena, nadoknađuje izgubljena krv. Pri tome se vodi računa da se odstrani samo cista kako bi se sačuvalo što više funkcije zahvaćenog jajnika.

đe se često viđaju na jajnicima. Nastaju uvećanjem žutog tijela i ispunjavanjem njegovog centralnog dijela tečnošću koja se sve više širi i sužava zid nastale cistične formacije. Njihov zid mogu da čine ćelije granuloze ili teke interCilj rada ne, po čemu se i razlikuju dalje podPrikaz slučaja dvanaestogodišnje grupe ovih cista. Pojedine ciste mogu dostići priličnu veličinu i može doći do djevojčice sa rupturiranom cistom denjihovog uvrtanja oko peteljke, što za- snog jajnika.

N M K

Prikaz slučaja Dvanaestogodišnja djevojčica sa bolovima u donjem dijelu trbuha, sa ranije na ultrazvuku veriﬁkovanom cistom desnog jajnika. Zbog navedenih tegoba javila se najprije porodičnom ljekaru, odakle je upućena kod ginekologa. Tada je urađen ginekološki ultrazvuk (opisana paučinasta struktura desno, ali bez sigurne diferencijacije čemu pripada - adneksa ili crijeva). Djevojčicu je ginekolog uputio dječjem hirurgu radi dalje dijagnostike i liječenja. Kod prijema se žalila na bol u donjem dijelu trbuha, druge tegobe negirala. Menarha u 12. godini, neuredne PM, do pet dana, nisu bolne. Na pregledu svjesna, orijentisana, afebrilna, dobrog opšteg stanja. Fizikalni nalaz po sistemima uredan. Abdomen u nivou grudnog koša, palpatorno meke stijenke, bolno osjetljiv u donjim partijama, više desno. Na prijemu su urađeni laboratorijski nalazi: SE 10/25, Le 21.8 x 109/l, Er 4.5 x 1012/l, Hgb 131 mg/l, HTC 0.39, Tr 165, nalaz urina uredan. U postavljanju dijagnoze, kao i pokušaju da utvrdimo pravi uzrok bola, ponovo je urađen ultrazvuk trbuha: uvećan desni jajnik, ovalne forme, dijametra oko 4,5 x 3,5 cm, sa multiplim cističnim arealima i bez znakova prisutnog protoka (odsutan dopler signal). U maloj karlici vidljiva značajna količina slobodne tečnosti. Ostali nalazi uredni. S obzirom na UZ nalaz (sumnje na torziju jajnika) i anamnestički podatak akutnog bola u trbuhu postavljene su indikacije za hitan operativni zahvat. Pararektalnom laparatomijom otvorena je trbušna duplja pri čemu je nađena rupturirana krvareća cista desnog jajnika. Reseciran je zid ciste, krvarenje je riješeno suturom jajnika. Nakon toga slijedila je kontrola hemostaze i trbušna duplja je zatvorena po slojevima. Resecirani zid ciste je poslan na PH dijagnostiku. Postoperativni tok je protekao uredno. Dobrog opšteg stanja i urednog lokalnog nalaza otpuštena je kući petog postoperativnog dana, uz redovne kontrole. Na kontrolnim pregledima djevojčica je bila bez tegoba. Zaključak U diferencijalnoj dijagnozi akutnog bola u trbuhu kod djevojčica, između ostalog, treba misliti i na komplikacije ovarijalnih cista kao što je torzija ili, u ovom slučaju, ruptura ciste sa krvarenjem. Ultrazvuk može biti od pomoći u dijagnostici iako, najčešće tek na operacionom stolu, bude postavljena deﬁnitivna dijagnoza.

Multiple Indicator Cluster Survey (MICS) u Republici Srpskoj 2011-2012.

Rezultati klasterskog istraživanja višestrukih pokazatelja

inistarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske, zajedno sa predstavnicima UNICEFa, predstavilo je 8. februara 2013. rezultate klasterskog istraživanja višestrukih pokazatelja - Multiple Indicator Cluster Survey (MICS) u Republici Srpskoj 20112012. Riječ je o međunarodnom programu istraživanja domaćinstava koji je razvijen od strane UNICEF-a, a obezbjeđuje ažurne informacije o stanju djece, žena i muškaraca i mjeri ključne pokazatelje koji omogućuju praćenje napretka u odnosu na Milenijumske razvojne ciljeve i druge međunarodne obaveze. Istraživanje višestrukih pokazatelja je sprovedeno u Republici Srpskoj 2011. i 2012. godine od strane Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske, a ﬁnansijsku i stručnu podršku pružila je Kancelarija dječjeg fonda Ujedinjenih nacija (UNICEF), UNFPA i UNHCR. Zasnovano na reprezentativnom uzorku domaćinstava (2.408), populacije žena u generativnom periodu (1.360), muškaraca (1.435) i djece mlađe od pet godina (725). Predstavnica UNICEF –a za Bosnu i Hercegovinu Florens Bauer (Florence Bauer) rekla je da je ovo anketno istraživanje koje se provodi u više zemalja i prvi put je urađeno 1995. godine. „U slučaju BiH ovo je treće istraživanje i od velike je važnosti s obzirom na to da smo dobili mišljenje 7.000 domaćinstava u Bosni i Hercegovini. Važno je napomenuti da su traženi podaci o zdravlju, obrazovanju, ali i o metodama disciplinovanja djece. Ono što je pokazalo istraživanje jeste da pola ispitanika koji su učestvovali u istraživanju je koristilo neku od nasilnih metoda dis-

ciplinovanja djece, te da je taj trend u porastu“, rekla je Bauerova. Ona je dodala da postoje i pozitivni trendovi u oblasti provedene imunizacije djece koja je u porastu, međutim, i dalje nije na željenom nivou od 95% obuhvata djece. „Kada je u pitanju predškolsko vaspitanje i obrazovanje, u prethodnom istraživanju je pokazano da samo 6% djece pohađa ovu vrstu obrazovanja, dok je ovogodišnje istraživanje pokazalo da se taj broj udvostručio, što pokazuje da ovdje postoji pozitivan trend koji će se, nadamo se, nastaviti u budućnosti“, rekla je Bauerova. Dr Amela Lolić, pomoćnica ministra i autorka istraživanja, rekla je da u pregledu postoji 125 indikatora i 13 pokazatelja Milenijumskih razvojnih ciljeva. „Značajno je napomenuti da smo 2006. godine imali 22,3% preuhranjene djece, dok smo ove godine taj postotak gotovo prepolovili. Prethodni MICS je pokazao da smo imali 7,6 % djece koja su isključivo dojena u prvih šest mjeseci života, dok ih sada imamo 31,7%. Voljeli bismo da ih u narednom istraživanju bude još više, ali ovaj podatak nam pokazuje jedan veliki napredak, rekla je Lolićeva. Ona je dodala da je jedan od dobrih pokazatelja, vezanih za ishranu djece, uvođenja čvrste i polučvrste hrane na vrijeme koje je u prethodnom istraživanju iznosilo 43%, dok je sada 58%. Kao negativni trend u istraživanju primijećeno je da je smanjen broj domaćinstava koja imaju najmanje tri knjige za djecu, te da je u odnosu na prošlo istraživanje taj broj iznosio 76,4% dok je sada 66,4%. „Ukoliko ovo stavimo u kontekst drugih pokazatelja, poput povećane podrške u učenju (84% u prethodnom istraživanju, danas 98%), očeve podrške u učenju (prethodno 73%, danas 85%), korišćenja materijala za igru (prethodno 10%, danas 72%), onda i ovaj pokazatelj nije toliko alarmantan, posebno što je pokazatelj indeksa ranog rasta i razvoja djece, kod nas uveden od ove godine, 98,3%“, rekla je dr Lolić. 93

N M K

arijes je multikauzalno oboljenje, a velika učestalost ga ubraja u najčešċe oralne bolesti te postaje veliki socijalno ekonomski i terapijski problem. (1) Prevencija karijesa u ranom dječjem dobu je najznačajniji faktor oralnog zdravlja u kasnijem životnom dobu. Prvi stalni molari su jedni od najznačajnijih stalnih zuba. Prvi stalni molari, ili kako ih mnogi popularno nazivaju “šestice”, su jako podložni karijesu, a s obzirom na višestruk značaj njihova prevencija je jako bitna. Često se griješi misleći da su to mliječni zubi pa neoprezno ponašanje roditelja dovodi do njihovog preranog gubitka koji može dovesti do raznih komplikacija. Prvi stalni molari su specifični zbog njihovog vremena nicanja, položaja u vilici, morfoloških karakteristika i funkcionalnog značaja. Prvi stalni molari niču najčešće u šestoj godini života, mada nicanje može biti između četvrte i sedme godine. Vrijeme njihovog nicanja je karakteristično pošto je u tom periodu mliječna denticija u involuciji, postoji masa karijesnih mliječnih zuba, predstoji ili je u toku fiziološka smjena i sl. Po anatomsko-histološkim karakteristikama prvi stalni molar ima najveċu krunicu koja obiluje morfološkim detaljima, sa najvećim brojem kvržica i veoma razgranatim sistemom fisura.(2) Prvi stalni molari imaju duboke jamice i fisure koje čine okluzalnu površinu pogodnim tlom za nakupljanje i razmnožavanje bakterija unutar njih, što zahtijeva veliku brigu da se spriječi karijes u njima. Prvi stalni molari su ključevi okluzije. Oni svojom interkuspidacijom održavaju vertikalnu dimenziju lica i viličnog zgloba. Visoka karijesna frekvencija prouzrokuje rani gubitak ovog zuba. Ekstrakcija ovog zuba u vrijeme razvoja vilica i postave ostalih stalnih zuba može da dovede do mogobrojnih komplikacija kao što su pomjeranje susjednih zuba, poremeċaj funkcije žvakanja, smetnja u viličnom zglobu i dr.(3) Djeca koja u ranom dobu imaju karijes prvog stalnog molara mogu se svrstati u djecu visokog rizika za razvoj karijesa i na ostalim stalnim zubima. Karijes prvih stalnih molara je prvi pokazatelj stanja karijesa učenika i može se posmatrati kao indikator rada stomatoloških službi po pitanju karijesa tokom inicijalne faze mješovite denticije.(4) Cilj rada Istraživanje je sprovedeno s ciljem da se utvrdi stanje prvog stalnog molara i ispita prevalenca karijesa na ovim zubima kod učenika školskog uzrasta u opštini Kneževo. Materijal i metode Istraživanje je sprovedeno sistematskim pregledom školske djece uzrasta 8, 10 i 12 godina na području opštine Kneževo. Za pregled su korišteni stomatološka sonda i ravno stomatološko ogledalce. 94

UDK

616.314-002-083-053.4(497.6 Kneževo)

Karijes prvih stalnih molara kod učenika Osnovne škole u Kneževu Autori: Ljiljana Markoviċ-Đuriċ, Dom zdravlja Kneževo; Anita Kos-Dragičeviċ, “Pﬁser”; Marina Bektaševiċ, Dom zdravlja” Banjaluka

Sažetak: Karijes zuba je jedna od najčešċih hroničnih bolesti djece, a prvi stalni molar je naročito podložan karijesu zbog njegovih morfoloških i funkcionalnih karakteristika. Cilj studije je bio da utvrdi učestalost karijesa prvog stalnog molara kod djece školskog uzrasta u opštini Kneževo. Ispitivanjem je obuhvaćeno 229 djece, uzrasta 8,10 i 12 godina, oba pola. Za procjenu stanja prvih stalnih molara korišten je Klein-Palmerov (KEP) sistem. Rezultati pokazuju da prevalenca karijesa raste sa poveċanjem broja godina djece. KEP djece uzrasta osam godina je 111, djece uzrasta deset godina 216, dok je kod djece od dvanaest godina 307. Vrijednosti KEP-a u odnosu na pol ne pokazuju značajnije razlike (KEP djece muškog pola je 344, a ženskog 290). Karijes je najčešċe lokalizovan na okluzalnim površinama prvih stalnih molara(70%). Zbog toga je neophodno sprovesti zdravstveno-vaspitne i proﬁlaktičke mjere s ciljem smanjenja prevalence karijesa prvog stalnog molara. Ključne riječi: prvi stalni molar, prevalenca, karijes

Utvrđeni su zdravi, karijesni, ekstrahirani i plombirani prvi stalni molari, te dobijeni podaci evidentirani u protokol i statistički obrađeni. Za procjenu stanja prvog stalnog molara je korišten Klein-Palmerov sistem (KEP) u kojem je K - broj karijesnih zuba, E - broj ekstrahiranih zuba i P - broj plombiranih zuba. Karijes je dijagnostikovan ukoliko je vizuelno veċ formirana kariozna šupljina ili su prisutne vidljive demineralizacione promjene u gleđi. Prevalenca karijesa je izražena i statističkim koeﬁcijentom KIZ, kao i indeksom i mjerom prosječnih vrijednosti karijesa (KIP). Uzorak je analiziran prema polu i starosti. Kroz tabele i graﬁke su prezentovani podaci za pojedine grupe djece, kao i grupni podaci za sve posmatrane grupe. Rezultati Istraživanje je obuhvatilo 229 djece oba pola, uzrasta 8,10 i 12 godina. Deskriptivne karakteristike ispitivane djece su prikazane u Tabeli 1. Analizirajuċi podatke dobijene pregledom djece, a imajuċi u vidu starosnu strukturu, pronađeni su sljedeċi rezultati (Tabela 2).

Tabela1. Karakteristike ispitivane djece prema polu i starosti pol

godine starosti 8

ukupno

123

106

UKUPNO

229

Tabela 2. Rezultati sistematskog pregleda djece prema starosnim grupama Broj godina djece

Broj pregledane djece

Broj karioznih zuba

116

144

Broj ekstrahiranih zuba

Broj plombiranih zuba

124

Broj zdravih zuba

125

104

KEP

111

216

307

KIZ

47‚03%

67‚5%

85‚27%

KIP

1‚8

2‚7

3‚4

N M K

Tabela 3. Rezultati sistematskog pregleda djece prema polnoj strukturi Pol

Broj karioznih zuba

189

147

Broj ekstrahiranih zuba

Broj plombiranih zuba

128

116

KEP

344

290

Graﬁkon 1.

Graﬁkon 2.

Graﬁkon 3.

Kod djece uzrasta osam godina u strukturi KEP-a prevladava karijes sa 30%, plombe su zastupljene u 6%, a ekstrakcijom je sanirano 2% prvih stalnih molara. (Graﬁk 1) Kod djece uzrasta 10 godina u strukturi KEP-a prevladava karijes sa 38%, plombe su zastupljene u 27%,

a ekstrakcijom je sanirano 2%. (Grafik 2) Kod djece uzrasta 12 godina prevladava karijes sa zastupljenošću od 43%, plombe su prisutne u 34%, a ekstrakcijom je sanirano 10% prvih stalnih molara. (Grafik 3) Rezultati pregleda prvih stalnih molara, posmatrani s obzirom na pol su prikazani u Tabeli 3. Analizom podataka nalazi se veċi KEP kod djece muškog pola ali bez statističke značajnosti. (Grafik 4) Posmatrajuċi grupe djece prema starosti nalaze se statistički značajne razlike u vrijednostima KEP-a, u vidu povećanja broja karioznih, ekstrahiranih i plombiranih zuba sa porastom godina djece (grafici 5 i 6). Karijes je najčešċe lokalizovan na okluzalnoj površini zuba (70%). Distribucija karijesa prema površinama prvog stalnog molara je prikazana na Grafiku 7. Diskusija Studija je sprovedena zbog višestrukog značaja ovih zuba, a njihovo zdravlje se može smatrati i kao dobra osnova za procjenu oralnog zdravstvenog stanja ove djece. Analizirajuċi podatke ustanovljeno je da kod djece uzrasta osam godina 47,03% od ukupnog broja izniklih prvih stalnih molara je kariozno, ekstrahirano ili plombirano, a svako dijete u prosjeku ima 1,8 obolio prvi stalni molar. U grupi djece od deset godina 67,5% izniklih prvih stalnih molara je kariozno, ekstrahirano ili plombirano, a prosječan broj oboljelih prvih stalnih molara je 2,7. Od ukupnog broja izniklih prvih stalnih molara djece starosti dvanaest godina 85,27% je kariozno, ekstrahovano ili plombirano, a prosječan broj oboljelih prvih stalnih molara je 3,4. Istraživanje pokazuje visoku prevalencu karijesa prvih stalnih molara kod djece svih uzrasta a posebno kod djece uzrasta 12 godina. Dvanaest godina je najvažnija starost u pogledu preventivne politike pošto veċina dvanaestogodišnjaka ima sve stalne zube (osim mnjaka). (5) Istraživanja drugih autora pokazuju da više od 50% djece preko 11 godina starosti ima karijes tog zuba.(6) Mnogi istraživači širom svijeta su sprovodili slične studije dolazeċi do približno istih rezultata, tj. do velike prevalence karijesa prvog stalnog molara kod djece školskog uzrasta sa najčešćom lokalizacijom na okluzalnim površinama ovih zuba.(7,8) McDonald je istakao visoku učestalost okluzalnog karijesa na stalnim molarima za sve uzrasne grupe zaključujuċi da okluzalne površine prvih stalnih molara zahvata u kratkom vremenskom roku nakon erupcije.(9) Hescot i Roland navode da u starosti od 6 godina 4,9% djece veċ imaju karijes prvog stalnog molara.(10) Poredeċi ovu studiju sa studijama drugih istraživača kako u okruženju, tako i u svijetu, nalazi se jedna veoma loša situacija. Takvi podaci predstavljaju alarm da je neophodno sprovesti ozbiljan zdravstveno-vaspitni rad već u predškolskom uzrastu koji ċe objasniti značaj oralno higijenskih mjera i redovnih posjeta stomatologu radi održavanja oralnog zdravlja. Studija pokazuje da je ukupan KEP kod djece ženskog pola sve tri uzrasne grupe 290, a kod djece muškog pola 344, ali ta razlika nema neki veći značaj s obzirom na veċi broj djece muškog pola u ukupnom uzorku. Karijes prvih stalnih molara je najčešċe lokalizovan na okluzalnoj površini zuba 70%, što je posljedica njenih morfoloških karakteristika sa obiljem fisura i jamica, a to su potvrdile i studije nekih drugih istraživača. Iz tih razloga se predlaže da se fisure prvih stalnih molara odmah nakon erupcije zaliju radi prevencije karijesa.(12) Danas na tržištu postoji veliki broj raznovrsnih zalivača od kojih veċina sadrži fluor koji dodatno ojačava zub. Zalivanje fisura predstavlja veoma efikasan i jednostavan način prevencije karijesa koji uz ostale mjere higijene i prevencije može doprinijeti redukciji karijesa zuba. Na mezijalnoj površini prvih stalnih molara karijes je zastupljen u 15%, što je čini drugom površinom po učestalosti javljanja karijesa na prvim stalnim molarima. Najčešċe karijes na ovim površinama nastaje zbog karioznih drugih mliječnih molara. Iz tog razloga je veoma bitno pravovremeno 95

N M K

djece oba pola. Posebno je jako primjetan visok procenat nesaniranih karijesa i nizak udio saniranih - plombiranih zuba. To ukazuje na nizak nivo liječenja zbog kombinacije razloga koji uključuju nedovoljnu zdravstvenu prosvijećenost , nedovoljno sprovođenje oralnohigijenskih mjera, lošije socioekonomsko stanje i smanjenu dostupnost stomatološke zdravstvene zaštite (nedostatak stomatoloških ambulanti u školama, udaljenost sela od stomatoloških ambulanti i sl). Dobra informisanost o redovnom i pravilnom sprovođenju oralne higijene, kao i spovođenje proﬁlaktičkih mjera, rezultira boljim oralnim zdravljem.(13) Graﬁk 4. Procentualni odnos KEP-a prema polu

Graﬁk 7. Distribucija karijesa prema površinama prvog stalnog molara

Graﬁk 5. Vrijednosti KEP-a kod djece različitih starosnih grupa

Zaključak Prvi stalni molari imaju ključnu ulogu u održavanju oralnog zdravlja i kao takvi zahtijevaju posebnu brigu. Karijes prvih stalnih molara kod školske djece je jako rasprostranjen, a saniranih zuba je jako malo te se mora sprovesti ozbiljan zdravstvenovaspitni rad i sprovesti preventivne mjere da bi se postigla redukcija karijesa kako ovih, tako i ostalih zuba. Od ključne važnosti je da se preventivne mjere implantiraju u najranijem dobu i da se smanji aktuelna stopa karijesa. Preventivne mjere koje se preporučuju su: • Redovno održavanje oralne higijene i pravilna ishrana • Sanacija mliječnih zuba • Zalivanje ﬁsura Reference 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Graﬁk 6. Odnos KEP-a kod djece različitih starosnih grupa

otkriti i sanirati karijes na mliječnim molarima. Na ostalim površinama karijes je manje zastupljen i to 8% na bukalnim, 5% distalnim i 2% oralnim površinama. Ono što se može utvrditi na osnovu studije je jako visoka prevalenca karijesa prvog stalnog molara kod sve tri uzrasne grupe i kod

10. 11. 12. 13.

Karadžov O. i sar. Preparacija kaviteta, “Radnička štampa”, Beograd,1996:13 Stošiċ i sar. Dječija i preventivna stomatologija, GRO”Kultura”,Beograd, 1984 Antoliċ I. i sar. Ortodoncija,Ortodonska sekcija Srbije, Beograd,1982:71 First Permanent Molar: First Indicator of Dental Caries Activiti in Initial Mixed Dentition. BrazDent J(1999)10(2):99-104 Prevalence and Bilateral Occurrence of First Permanent Molar Caries in 12-year-old students, Journal of Dental Research, Dental Clinics, Dental Prospects, Vol 1, No 2 (2007) Treatment Planning for the Loss of First Permanent Molars,D.S. Gill. R. T. Lee and C. J. Tredwin Dent Update 2001:28:304-308 Dental caries and first permanent molar pit and fissure morphology in 7-8 year old children in Wuhan, China, Int J Oral Sci:2012 Sep:4(3):157-60 Karijes mliječne denticije i prvog stalnog molara kod djece u nižim razredima osnovne škole, Acta Medica Semendrica, 2002, vol.9, br.18, str. 117-120 Mc Donald S.P.,Sheihan A. The distribution of caries on different tooth surfaceatvaryng levels of caries-a compilation of data from 18 previous studies. Community Dental Health, 1992, 9, 1, 39-48 Hascot P., Roland E. Dental health in France.1993-DMF Scores for 6-,9-and 12-year olds. French Union for Oral Healthy 1994;94 Stošiċ P., Popoviċ V., Maksiċ V.: Prvi stalni molar‚ frekvenca karijesa,SGS 1971:vanredni broj:113-16 Evaluation of preventive dental care for first permanent molars in children: ShaniShigaku Zasshi;1990;28(4);928-36 The level of information of seven year-old-children on the effects of proper nutrition, oral hygiene and fluoride prophylaxis on the first permanent molar caries prevalence;ActaStomatologic aNaissi;March 2004,vol.20,br.45:209-217.

Caries of the first permanent molars in primary school students in the Kneževo Abstract: Tooth decay is the most common chronic disease of children and the first permanent molar is particulary susceptible to cavities because of its morphological and functional characteristics. The aim of this study was determine the incidence of caries of the first permanent molars in children of school age Kneževo municipalities. The study involved 229 children ages 8, 10 i 12 years of both sexes. For the assessment of the first permanent molars was used Klein-Palmerov (DMFT) system. The results show that the prevalence of dental caries increases with the number of years children. DMFT children aged eight years was 111 children aged ten years 216, while for children aged twelve 307th. DMFT in relation to sex showed significant differences (DMFT boys is 344 and female 290). Caries is usually localized to the occlusal surface of the tooth (70%). Therefore it is necessary to conduct health reduce the prevalence of dental caries of the first permanent molars. Keywords: first permanent molar, prevalenca, caries 96

Preuzeto iz: Scripta Medica, Godina 44, Broj 1, 2013.

ecenziranje je proces procene vrednosti rukopisa naučnih saopštenja, procene koju daje stručnjak za područje istraživanja. Uloga recenzenta je dvostruka: on uredniku časopisa daje mišljenje o tome da li je rukopis pogodan za objavljivanje, a autorima, osim procene rada, često pomaže da poboljšaju rukopis. Ovde opisujemo proces recenziranja, izgled, osnovna svojstva objektivne i konstruktivne recenzije, primere recenzija i odgovore autora koje su uputili uredniku. Rad na rukopisu od prijema u redakciju do publikovanja Kada rukopis stigne u redakciju, najpre se procenjuje da li odgovara zahtevima časopisa koji su navedeni u uputstvu autorima. Ako je ta ocena zdovoljavajuća, većina biomedicinskih časopisa šalje rukopis recenzentima, stučnjacima koji dobro poznaju to područje. Nakon eventualnih izmena, dopuna i prihvatanja rukopisa sledi niz postupaka pre njegovog publikovanja (Slika 1).

Slika 1. Redosled rada na rukopisu, od njegovog prijema u redakciju do publikovanja.1

Sličan je postupak kada časopis izlazi samo u elektronskom obliku. Posle zadovoljavajuće inicijalne ocene rukopisa koju daje glavni urednik časopisa (ponekad uz konsultaciju sa članom redakcionog odbora) traži se da recenzenti daju kompetentno i objektivno mišljenje o kvalitetu rada. One rukopise koji ne ispunjavaju zahteve časopisa urednik odbija i oni budu vraćeni autorima bez slanja recenzentima. U toj fazi poznati međunarodni časopisi odbace do 90% rukopisa. Manji časopisi, zbog nedovoljnog broja kvalitetnih rukopisa, imaju daleko blaži kriterijum. Da bi popravili rukopise, urednici ponekad drže kurseve potencijalnim autorima, a neki im pomažu pri planiranju istraživanja i sastavljanju rukopisa. Dešava se da urednici objave priručnike kako bi autorima olakšali završni deo istraživačkog procesa.2

N M K

Recenziranje rukopisa naučnih saopštenja Recenzent prihvata ili odbija da obavi recenziju. Ako je prihvati, rok da se ona završi nikada nije duži od mesec dana. U slučaju da recenzent ne prihvati ponudu urednika, on tu odluku hitro saopštava uredniku kako bi se što pre našla zamena. Recenzent ne navodi razlog neprihvatanja tog posla, ali je najčešće u pitanju prezauzetost,

izbegavanje procene zbog konﬂikta interesa ili taj stručnjak ne želi da posveti vreme proceni nekvalitetnog rukopisa. Poznat britanski časopis BMJ ima na spisku oko 2.500 recenzenata.3 (Uvek se traže novi, na osnovu objavljenih radova i preporuka, a odbacuju se loši recenzenti.) Recenziranje je privilegija i odgovornost.4 Od recenziranja imaju korist časopisi, autori rukopisa i sami recenzenti. Časopisi izuzetno retko plaćaju recenzente, ali se recenzentima često odaje javna zahvalnost tako što se u časopisu na kraju godine objave imena svih recenzenata. Takve spiskove mali časopisi, koji izlaze samo nekoliko puta godišnje, obično ne objavljuju jer bi autori lako otkrili ko je bio recenzent. Recenzent pomaže časopisu, a istovremeno pruža doprinos nauci, jer takav rad obezbeđuje kvalitet publikacija. Osim toga, recenzent ima i neposrednu korist jer prvi sazna rezultate koji se

nalaze u rukopisu i to mu pomaže u vlastitom radu. Međutim, nije etički da recenzenti preuzmu bilo kakvu ideju ili podatak iz rukopisa koji recenziraju. Tek kada taj rad bude objavljen u časopisu, oni ga mogu citirati u svojim publikacijama. Recenzenti su dužni da drže u tajnosti podatke iz rukopisa. Izgled recenzije Neki časopisi zahtevaju da se izveštaj recenzenta (recenzija) dostavi u dva dela: 1) pismo upućeno uredniku i 2) izveštaj koji će urednik uputiti autoru. U pismu uredniku se navodi ime recenzenta, naslov rukopisa i predlog uredniku (da se rukopis prihvati, odbije, preuredi, dopuni novim eksperimentima, itd.). Odnedavno sva korespondencija autora, urednika i recenzenata obavlja se elektronski i sve je više časopisa koji ne zahtevaju od recenzenta posebno, poverljivo mišljenje o radu. Urednik recenziju šalje autoru, a ponekad i drugom recenzentu. Recenzija je anoniman dokument za autora i za drugog recenzenta. Izuzetak su recenzije otvorenog tipa. Recenzija obično sadrži nekoliko delova. Najpre se u jednom pasusu sumira (bez kritike) ono što je urađeno u radu. Drugi segment sadrži opštu ocenu (važnost istraživačkog pitanja, originalnost rada, jake i slabe strane metodologije, eksperimentalnog dizajna, ocenu statističkog pristupa i interpretacije rezultata). Zatim sledi konstruktivna kritika pojedinih delova rukopisa i na kraju se iznose manje tekstualne i gramatičke greške. Na ove poslednje primedbe se često samo ukazuje, a urednici će kasnije detaljno korigovati te nedostatke. U zaključku se daje ukupna ocena rukopisa. Sekcije koje se često sreću u recenzijama date su u nastavku.5 Struktura recenzije - Sumiranje rukopisa (istraživački problem, cilj istraživanja, zaključak koji su dali autori) - Opšta ocena rukopisa - Konstruktivna kritika (ukazuje se na ono što bi trebalo da se unapredi u svakom poglavlju rukopisa) - Male (minorne) greške - Zaključak 97

N M K

Kako recenzent procenjuje rukopis? Najbolje je da recenzent posebno proceni svaki deo rukopisa. Ovde ukratko opisujemo kako se daje sistematska procena rukopisa empirijskih istraživanja. Ta istraživanja mogu biti kvantitativna (mahom eksperimentalne studije) i kvalitativna. Ova poslednja vrsta istraživanja je danas značajno unapređena i sve češće se primenjuje u nekim biomedicinskim disciplinama.2 Naslov. Preopširan ili nedovoljno informativan naslov se ponekad sreće u rukopisima koje pripremaju početnici, ali se dešava da i iskusniji autori načine gršku. Zato recenzent pažljivo pregleda naslov na samom početku i ponovo na kraju čitanja rukopisa. Apstrakt. Dobro napisan apstrakt oraspoloži recenzenta. Međutim, ako apstrakt sadrži više problema, to će se negativno odraziti na mišljenje o rukopisu. Najvažnije odlike apstrakta na koje obraća pažnju recenzent - Dužina apstrakta (nestrukturisan do 150 reči, strukturisan do 250 reči) - Da li je jasna hipoteza ili cilj istraživanja - Jesu li navedene metode kojima se došlo do cilja istraživanja - Da li rezultati pokazuju da je postignut cilj istraživanja - Da li je zaključak zasnovan na dobijenim rezultatima - Da li se stiče utisak da je reč o važnom istraživanju i da li je ono originalno Uvod. Recenzent će u uvodu steći još bolji ili lošiji utisak o onom što je saznao iz apstrakta. Najvažniji deo uvoda je cilj saopštenja, tj. pitanje koje je navelo autora na istraživanje. Recenzent proverava da li je i kako autor naveo šta nedostaje naučnom znanju i šta je potrebno istraživati, procenjuje da li se u uvodu naznačava kako se prišlo rešavanju postavljenog pitanja. On očekuje da su u uvodu citirani samo radovi koji su neophodni za odgovarajuće tvrdnje, a ne želi da vidi podatake i zaključke do kojih je došao autor u ovom istraživanju. Metode. Recenzent obraća pažnju na dizajn studije, veličinu grupa (laboratorijskih životinja, pacijenata i odgovarajućih kontrola), ocenjuje da li su tehnike zastarele i da li je statistička analiza odgovarajuća. Procenjuje kako su autori odredili veličinu uzorka i da li je naveden metod procene, nivo signiﬁkantnosti (na primer, P<0.05 ili P<0.001) i statistička snaga (na primer, 80% ili 90%). Posebnu pažnju recenzent obraća na to jesu li pravilno korišćeni SD, SE i interval pouzdanosti (Coﬁdence Intervals, CI).2 Manjkavost nastaje kada se statistička hipoteza testira samo pomoću P vrednosti, a nedostaju kvantitativne informacije.6 Opis statističkih metoda treba da je 98

u poglavlju metode, a kada se iznose podaci u poglavlju rezultati navode se statističke metode pomoću kojih su analizirani podaci. Najbolje je kada statističku procenu rukopisa izvrši i urednik za statistiku ili član uređivačkog odbora koji je ekspert za biomedicinsku statistiku. Segment teksta u poglavlju materijal i metode u kome se opisuje veličina uzorka7 Koristeći NQuery statistical power software (Statistical Solutions, Cork, Irelad), procenili smo da se na uzorku od šest osoba može ustanoviti razlika srednje vrednosti 50% nivoa proteina bazalnog mišićnog toplotnog šoka koji se javlja kod treniranih i netreniranih osoba pod pretpostavkom da je SD razlika jednaka 25% i statistička snaga 80%. Ta veličina efekta i SD su zasnovane na vrednostima ranijih ispitivanja u kojima je istraživan nivo proteina kod mišićnog toplotnog šoka. [19,20]. Rezultati. Recenzent s posebnom pažnjom procenjuje da li su rezultati prikazani u logičnom sledu teksta, tabela i ilustracija. Osim toga, on će ustanoviti da li postoji nepotrebno ponavljanje podataka u tekstu, ako su isti rezultati prikazani u tabelama i ilustracijama. Diskusija. U diskusiji treba naglasiti važne aspekte studije i zaključke koji iz njih proizlaze. U njoj ne treba ponavljati ono što je dato u uvodu ili rezultatima. U diskusiji treba navesti implikacije, ali i ograničenja studije. Zapažanja treba uporediti s odgovarajućim relevantnim studijama. Poseban problem je kada diskusija sadrži neadekvatnu hipotezu, nejasne i nepotkrepljene tvrdnje, krivu interpretaciju literature da bi se potvrdila autorova pretpostavka i kada se ne diskutuje o anomalijama. Reference. Na nepravilan izled referenci se ukazuje autoru već pri početnoj proceni rukopisa. Urednici časopisa na te nepravilnosti samo ukazuju, a dužnost autora je da ih ispravi pre nego što se rukopis šalje recenzentima. Recenzent procenjuje koji su radovi citirani u uvodu, a koji u diskusiji, da li su uključene samo stare publikacije, da li u spisku referenci ima previše nepotrebnih samocitata i da li je prevelik ili nedovoljan broj citata. U apstraktima, gotovo redovno, treba izbegavati citate. Recenziranje revijskog članka Rukopis revijskog članka treba da sadrži poglavlje koje opisuje metode kojima su nađeni, odabrani i sintetisani podaci. Ti metodi se moraju opisati i u apstraktu. Od naslova, preko apstrakta, tekstualnog dela, ilustracija i tabela do eventualne diskusije i referenci procena je slična proceni radova u kojima se saopštava originalno istraživanje. Odgovor autora uredniku na primedbe recenzenata Kada autor od urednika časopisa primi izveštaje recenzenata i odluku urednika, on treba

da odgovori na svaku, eventualnu, kritiku i sugestiju recenzenta i urednika. U nastavku je dat primer odluke urednika koja je upućena autoru. The large number of manuscripts received by Surgical Laparoscopy, Endoscopy & Percutaneous Techniques necessitates a rigorous selection process. Reviewers of your manuscript have not granted it priority for publication. Regretfully, therefore, we have to reject your manuscript. Copies of the reviews from the review board are enclosed. Please feel free to address the suggested revisions, revise your paper and resubmit it for publication. Please include with your revised submission an itemized, point-by-point response to the comments of the reviewers. The revisions should be completed by 12/30/2012 to avoid being considered as a new submission. Ukoliko su u pitanju samo minorne primedbe koje su uputila oba recenzenta (to se izuzetno retko događa) i urednik donese odluku da se rad objavi, rukopis se u nekim časopisima ne vraća autoru na korekcije. Urednik obavesti autora da je rad prihvaćen, a male jezičke i druge izmene autor će proveriti kada dobije na uvid probni otisak. Kada oba recenzenta predlože da se rukopis odbije, urednik se većinom s tim predlozima saglasi. On šalje autoru obe recenzije da mu posluže kako bi sagledao nedostatak istraživanja. Ako ne postoji saglasnost dva recenzenta o važnijim pitanjima, urednik će eventualno angažovati trećeg recenzenta da proceni rukopis ili će i bez treće recenzije doneti odluku. Kada je reč o važnijim primedbama recenzenata, urednik ispravke koje je uradio autor šalje na uvid recenzentima. Zato se od autora traži ne samo da drugačijom bojom slova označi promene koje je uneo u originalni rukopis, već da u posebnom dopisu navede šta je povodom svake primedbe recenzenata uradio. To je pomenuti „itemized, pointby-point response to the comments of the reviewers“. Takva objašnjenja pomažu uredniku, a često i recenzentima, da sagledaju šta (ni)je, zašto i kako u rukopisu izmenjeno. Primer odgovora autora na primedbe recenzenata koji je poslao uredniku časopisa2 (Tri recenzenta su dala na desetine primedbi autorima rukopisa, a ovde se navode samo dve-tri.) Recenzent #2: Diskusija je nepotrebno preopširna, treba je skratiti. Autor: Diskusiju smo skratili i označene pasuse izostavili... Recenzent #3: Permanentna bilateralna okluzija karotidnih arterija u pacova je često korišćen metod u istraživanju hronične cerebralne hipoperfuzije kod različitih neurodegenerativnih procesa, uključujući starenje i Alzheimerovu bolest. Pitanje je da li je taj model pogodan za ispitivanje propadanja dopaminergičkih neurona nakon cerebralne hipoperfuzije kod glodara

N M K

da bi poslužio kao pogodan model za Parkinsonovu bolest. Autori nisu naveli da li je kod životinja došlo do pojave tremora i drugih znakova parkinsonizma. Autor: Mi nismo vršili bihevioralno testiranje jer primećene promene mogu biti zbog gubitka dopamina ili efekta hronične hipoperfuzije mozga... Recenzent #3: Naslov rukopisa treba promeniti. Iz njega treba izostaviti ove reči „Vaskularni parkinsonizam, Parkinsonova bolest i starost“. Autor: Naslov rukopisa smo promenili kako je predložio recenzent. Neki autori nisu upoznati kako se odgovara na pitanja i primedbe koje daju recenzenti. Tako smo u časopisu Scripta Medica od jednog autora rukopisa zaduženog za korespondenciju (Corresponding Author), umesto detaljnog obrazloženja izmena primili ovakav odgovor na primedbe dva recenzenta i lektora engleskog jezika: Uradili smo i ispoštovali sve što je tražio recenzent I (naročito on), recenzent II (koji je dao i dosta nepotrebnih komentara) i III lektor. Korigovano je sve što su sugerisali koautori (ovde se navode imena dva koautora s njihovim titulama), čije mišljenje cijenim više od svih navedenih recenzenata.1 Neprihvatanje neke od primedbi recenzenta autor mora da objasni. Nema razloga da se autor ljuti na recenzente ako mu rad lošije ocene nego što je očekivao. Nakon odbijanja rada autor nikada ne treba da se žali uredniku ili časopisu. On može taj rad da pošalje drugom časopisu. Recenzenti, a često i urednici, jesu naučnici koji odvoje deo svog dragocenog vremena da bi obavili taj, za progres nauke važan posao. Da bi se izbegli previdi jednog, časopis šalje rukopis da ga ocene dva, a nekada i tri recenzenta. Osim recenzenata, i urednici pregledaju i ocenjuju svaki rad. Da bi svi autori na vreme pregledali rukopise koji pristignu u redakciju časopisa Scripta Medica i dali saglasnost da mogu biti objavljeni, u uputstvu autorima se – kao što to odnedavno zahtevaju mnogi međunarodni časopisi – traži od svih autora (ako ih je dva ili više) da potpišu izjavu o autorstvu.8 Naime, svako od njih treba da opiše doprinos radu i tu izjavu potpiše. (Nedavno se dogodilo u jednoj bivšoj jugoslovenskoj republici da ugledan profesor dopiše stranog autora u plagiran rukopis i bez znanja tog pojedinca rad objavi u međunarodnom časopisu.1 Pojedinac je za tu „svoju publikacju“ saznao tek kada je plagijat otkriven.) Osim toga, u popratnom pismu treba da se navede sledeće: 1

Recenzent #1 je veoma ugledan profesor ﬁziologije. On je dao seriju korisnih predloga da se rukopis stručno i jezički poboljša. Recenzent #2 je profesor biohemije i specijalista jedne kliničke discipline. Oni su istraživači koji rade na dva različita univerziteta u SAD.

rad nije ranije publikovan i nije istovremeno podnet za objavljivanje u nekom drugom časopisu, svi su autori pročitali rukopis i odobrili ga pismena saglasnost ili dozvola je pribavljena od svih osoba koje se pominju u poglavlju zahvalnost, itd.2

Kako časopis procenjuje recenzije i recenzente? Časopis procenjuje kvalitet recenzenta tako što se proceni: 1) da li je pristup oceni rukopisa izveden seriozno, 2) da li se citiraju dokazi kako bi se potkrepila kritika koja se šalje autoru, 3) da li je kritika rukopisa konstruktivna i ocena objektivna, 4) da li je predlog uredniku jasno obrazložen i 5) da li je recenzent na vreme uradio recenziju. U nastavku su dve recenzije. Prva sadrži četiri kratka dela (sekcije), a druga je napisana u jednom pasusu; ona je primer površnog prilaza recenziranju. Sledi recenzija članka za časopis PEPTIDES2 koja je prevedena s engleskog na naš jezik. Pažljivo sam pročitao rukopis i nalazim da je rad sasvim korektan. Rad nema prevelike pretenzije već želju da ukaže na jedan aspekt problema o kome se malo vodi računa. Metoda je relativno nova i svako saopštenje je dragoceno, pogotovo ako je s naših prostora što, po mome mišljenju, treba ohrabriti. Shematski prikazi, tj. graﬁkoni, mogu na prvi pogled izgledati kao suvišni, ali vizuelni utisak ima određene prednosti nad tekstualnim. Rad ima određenu edukativnu ulogu za stručnjake ove discipline jer daje korisnu informaciju. Međutim, reference treba srediti prema strogim pravilima i autore treba uputiti u univerzitetsku biblioteku jer to je posao od desetak minuta (zameniti zapete tačkama, deﬁnisati način za originalni rad, deo u udžbeniku i sl.) Po mome mišljenju, rad slobodno može ići u štampu. Kako pronaći dobre recenzente? Kvalitetne recenzije značajno doprinose kvalitetu publikacija u časopisu. Zato bi bilo korisno kada bi urednici mogli unapred da znaju ko su dobri recenzenti ili kako bi se recenzenti mogli usavršiti da bolje procenjuju rukopise. U jednoj studiji je učestvovalo 308 recenzenata s ciljem da se ustanovi da li specijalne vežbe, odgovarajući akademski nivo ili iskustvo u pisanju naučnih projekata utiču na kvalitet recenziranja. Ustanovljeno je da su epidemiolozi, stručnjaci koji poznaju statistiku i oni stručnjaci (bilo koje discipline) koji su bili članovi nekog uređivačkog odbora časopisa bolje procenjivali rukopise.4 Postoji opšta saglasnost da su najbolji recenzenti istraživači koji su publikovali radove u časopisima. (Ovde se ne ubrajaju oni čija se imena samo dopisuju u publikacijama ili im je doprinos u objavljenim radovima bio minimalan.) Dakle, 2

autori čiji su rukopisi više puta recenzirani u dobrim časopisima imaju iskustvo koje im pomaže da budu dobri recenzenti. Da se proces recenziranja ujednači, neki časopisi ponekad dostave recenzentima formulare koji pomažu da se rukopis oceni, u celini i u pojedinim delovima, te da se dođe do ocene i preporuke o publikovanju rukopisa. Međutim, ti formulari nisu garancija da će svi recenzenti lege artis obaviti procenu. Zato časopisi iz spiska recenzenata izbacuju one loše, tj. ne angažuju ih ponovo. Scripta Medica ima trogodišnje iskustvo u redovnom recenziranju rukopisa. Neke recenzije su veoma kvalitetne, ali je bilo i površnih. Pri recenziranju je neophodno izbeći sukob interesa. Nije dozvoljeno da recenzent bude iz iste institucije iz koje je prispeo rukopis ili ako su recenzent i autor bilo kad publikovali zajednički članak. Te okolnosti može proceniti redakcija časopisa, ali i sam recenzent može navesti da zbog sukoba interesa ne prihvata da proceni rukopis. Neki časopisi traže od autora da načini spisak od pet-šest stručnjaka koji su potencijalni recenzenti. Taj način izbora recenzenata se danas koristi sve ređe. Anonimno ili otvoreno recenziranje U naučnim krugovima i na međunarodnim sastancima posvećenim publikovanju biomedicinskih časopisa bilo je puno debata o anonimnosti recenzenata. U malim sredinama koje izdaju lokalne biomedicinske časopise, otvorene recenzije bi imale seriju nedostataka. Retko koji recenzent bi želeo da se javno eksponira kad piše negativnu recenziju lokalnom autoritetu, mada bi otvorena procena vrednosti rukopisa stavljala pred recenzenta veću stručnu i etičku odgovornost pri kritici i predlozima da se rukopis poboljša. Zato anonimost recenzenata u takvim sredinama, ipak, ima prednost; tim više što se tako olakšava posao urednicima kada donose odluke da rukopise ne objave. Rajko Igić, glavni urednik Aleksandar Lazarević, urednik Stevan Trbojević, urednik Reference 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Igić R. Publication in peer-reviewed journals. Journal of BUON 2006;11:405-10. Igić R, Škrbić R. Kako se pišu i publikuju saopštenja o biomedicinskim istraživanjima. Banja Luka/Laktaši, GrafoMark, 2012. Anonimus. Recenziranje rukopisa. Kontakt (Novi Sad) 1998;6:1-2. Benos DJ, Kirk KL, Hall JE. How to review a paper. Adv Physiol Educ 27;47:-52, 2003. Hall GM (ed.). How to write a paper. Malden, Blackwell, 2008. International Committee of Medical Journal Editors. Uniform requirements for manuscripts submitted to biomedical journals. N Engl J Med 1997; 336:309-16. Morton J P. Reviewing scientic manuscripts: how much statistical knowledge should a reviewer really know? Adv Physiol Educ 2009:33:7-9. Anonimus. Uputstvo autorima za pripremu rukopisa. Scr Med 2012;43:132-5. www.scriptamedica.com (free access).

Scripta Medica 2012;43:32-3.

N M K

p r i k a z

k n j i g a

utori su nam podarili delo izvanredne aktuelnosti i velike važnosti za sve medicinske krugove našeg govornog područja. Dugogodišnji pritisak na celokuponu rutinsku zdravstvenu službu u političkim i ratnim vihorima proteklih decenija uslovio je nezapamćenu prazninu u naučnom stvaralaštvu na polju biomedicinskih nauka. Rutinska medicinska praksa i briga za zdravlje stanovništva stajala je, i još stoji, u žiži interesa svih lekara. Silom prilika, ovo stanje uslovljava istu orijentaciju u akademskim ustanovama, sprečavajući ih u razvijanju naučne delatnosti. U vreme ﬁnansijske oskudice, koje je usledilo neposredno nakon ratova i traje do danas, bazična istraživanja su skoro u potpunosti zamrla. Iz tih razloga je čitava jedna generacija talentovanih istraživača ostavljena na cedilu. Nemogućnost putovanja u strane zemlje, smanjena mogućnost komunikacije zbog slabih elektronskih veza u prvim godinama ovog veka i pritisak rutinskog kliničkog rada onemogućili su iskusnije istraživače da preuzmu ulogu mentora u akademski primerenom obimu, a mladima je time sužen prostor istraživanja kako u suštinskom, tako i u formalnom smislu. U svetskoj naučnoj javnosti išlo se, međutim, dalje velikim koracima, elektronska komunikacija je promenila sistem publikovanja, osnovane su džinovske baze podataka i komplikovali su se standardi po kojima se podaci objavljuju. Mase publikovanih podataka obrađuju se posebnim elektronskim programima, pa je poznavanje važnih internet adresa i elektronskih sistema obrade podataka dobilo veliku važnost. Istovremeno su na našem jezičkom području preuzeti međunarodni standardi u organizaciji akademskih tela, pa su istraživači prinuđeni da iz stanja relativne zamrlosti uskoče u visokokonkurentnu pozornicu internacionalnog naučnog sveta i da se izlože nemilosrdnoj kritici u sistemu publikovanja, čiji su razvitak i napredak silom prilika propustili. U toj situaciji je ova knjiga pravi rudnik blaga za sve, koji žižu svog interesa usmeravaju ka naučnom radu i publikovanju rezultata. Treba pomenuti, da su autori ove knjige u proteklim decenijama postali svesni bolnih nedostataka u našem naučnom svetu i već objavili neka važna pravila u pisanju savremenih naučnih radova u obliku ciljanih članaka, a držali su i kurseve o tehnici pisanja naučnih radova na više medicinskih fakulteta u regionu. Time su upotpunili predavanja na istu temu, koja fakulteti redovno organizuju za uznapredovale mlade doktorante i kandidate za magistraturu. Autori ovog dela su, kao iskusni istraživači shvatili, da je knjiga u kojoj je svaka reč odmerena i obavezujuća mnogo značajnija od skripta i zabeleški sa predavanja koja služe manjini. Ova knjiga je namenjena mladim i još nepotpuno oformljenim entuzijastima, a svojim oblikom je veran pratilac u svakoj situaciji. Ona igra važnu ulogu u raznim vrstama odbira, usme100

ravajući odlučne, zainteresovane i talentovane pojedince na sudbonosni životni put. Onima koji su zainteresovani samo za neke segmente naučnog rada, kao što su klinička istraživanja u okviru svakodnevnog lekarskog posla, ova knjiga omogućuje sistematsku organizaciju naučne zamisli od samog početka, vodi ih od ideje, preko organizacije rada do ostvarenja korektnog naučnog saopštenja vlastitih rezultata. Upravo zbog toga to je obavezno štivo za sve istraživače našeg jezičkog područja, jer pomaže da se eliminišu proizvoljnosti, nepreciznosti, neoštre formulacije, nepotrebna opšta mesta, preopširnost, neprimerena statistička obrada, nekorektnost u citatima i sastavljanju literature. Nažalost, piscu ovih redova su poznati mnogi radovi koji su publikovani u našim časopisima sa jednom ili više navedenih grešaka. Ta i takva opterećenja uslovila su da članci naših autora bivaju odbijeni u redakcijama internacionalnih časopisa. Time je velik trud i radni napor čitavih timova propao, a pojedincima je akademsko napredovanje usporeno ili onemogućeno, uprkos iskrenom interesu i dugotraj-

nom, prilježnom radu. I u tom okviru je značaj ove knjige velik, jer iskreno prilazi problemu, objašnjava osnove uređivačkog procesa renomiranih biomedicisnkih časopisa i dobronamerno upućuje čitaoca na zahteve koje postavlja uređivačka politika svakog pojedinog časopisa. Sistematizacija velikog polja kojeg se knjiga prihvatila, primerno je izvedena i vodi od osnovnih pojmova i objašnjenja za početnike u prvoj plovini knjige, preko tehničkih pojedinosti samog pisanja do saveta u izradi koncepcije naučnog rada u drugoj polovini knjige. Osvrće se na disciplinovanost u mišljenju i koncentraciju na bitno, obrađuje organizaciju timskog rada i korektnom predstavljanju timova u publikacijama. Osvrće se na nekorektnosti i plagijate, koji su u današnjoj lavini publikacija postali češći nego ranije, a otkriva i sisteme koji te plagijate otkrivaju. Izvanredena odlika knjige je njena celovitost, jer nema poglavlja koje je zanemareno ili izostavljeno, što u neobično velikoj meri povećava njenu vrednost i izdiže je daleko iznad nivoa zbirke uputstava. Informacijama o svim aspektima pisanja i greškama koje se u

NMK - me|unarodni kongresi

toku rada mogu izbeći, davanjem danas aktuelnih najvažnijih elektronskih veza-linkova, ova knjiga ima vrhunsku aktuelnost i time izbegava klasičan nedostatak većine knjiga u odnosu na elektronske informacije – vremensko zakašnjenje u aktuelnosti. Sva poglavlja su pisana u savetodavnom tonu. Svaka apodiktička tvrdnja i precenjivanje vlastitog mišljenja izbegnuti su. Time je čitalac uveden u svet iskrene skromnosti i samokritike, koja mora da vlada u svakom naučnom radu i u publikacijama. Ovo je posebno važno za naše jezičko područje, jer je stil pisanja u nas često tvrd i neelastičan, ne ostavljajući mesta sumnjama i bilo kakvoj kritici vlastitog stvaralaštva. Verujem da će stil kojim je pisana ova knjiga vremenom u nas prevladati i zahvalan sam autorima, koji na više mesta pomažu čitaocu, predlažući jasne i nedvosmislene formulacije mišljenja i zaključaka, koje istovremeno iskreno stavljaju do znanja da je kritika iznesenih stavova u vlastitom radu mogućna i dobrodošla. Time knjiga značajno doprinosi podizanju akademskog nivoa publikovanja i akademskom karakteru naučne komunikacije.

Prof. dr Mihael Podvinec

Pogled na sadržaj otkriva, da je sistematika knjige posvećena svim postojećim oblicima naučnog publikovanja, od pisanja čitave knjige pa do sastavljanja pisma uredništvu biomedicinskih časopisa. Čitalac se savetuje ne samo kako da piše, već i kako da čita i tumači naučne članke drugih autora. U poglavlju o sastavljanju rukopisa članaka o istraživačkom projektu, početnik se potanko upoznaje sa pravilima pisanja, od naslova pa sve do savremenih varijanti sastavljanja referenci. Pripremi samog rukopisa se posvećuje najduže poglavlje u kojem čitalac nalazi savete u vezi s organizacijom rada na rukopisu, o stilskom uobličenju i pravilima upotrebe glagolskih vremena, ali i o tehničkim pravilima slanja rukopisa biomedicinskim časopisima. U ovom najvažnijem poglavlju nije

ispušten nijedan kamen spoticanja koji bi na bilo koji način umanjio vrednost publikacije. U sledećem poglavlju o uređivanju biomedicinskih časopisa, čitalac se uvodi u tehniku evaluacije i običaje koji vladaju u uredništvima, a koje treba poznavati kako dobar rad ne bi bio pogrešno ocenjen ili odbijen iz formalnih razloga. Mnogi važni saveti mladim istraživačima nalaze se u poslednjim poglavljima knjige, u kojima se sistematizuju vrste kliničkih studija i statistički postupak, kao i prikazivanje statističkih rezultata, što je za svaku procenu vrednosti i istinitosti naučnog rada od prvostepene važnosti. Ova je knjiga time postala sistematski «kuvar» za svakog ko se prihvata obrade naučne materije i štiti pregaoca od sistematskih grešaka u planiranju, koje se kasnije ni najboljom voljom ne mogu ispraviti. Posebno je vredno, što je potanko opisan i osnov prevođenja naučnih pojmova na engleski jezik (i obratno), pa se time pomaže autorima koji engleskim ne vladaju savršeno. Autorima je dobro poznato da su greške na ovom polju veoma česta prepreka publikovanju radova iz zemalja van engleskog govornog područja u renomiranim časopisima koji izlaze baš na tom jeziku. Stariji autor knjige R. Igić, iskusan farmakolog i dugogodišnji nastavnik, proveo je većinu svog radnog veka u Sjedinjenim Američkim Državama upravo kao nastavnik tehnike istraživanja i publikovanja, čime naš čitalac dobija kvaliﬁkovanog savetnika upravo po ovoj temi. Prethodne publikacije na engleskom koautora R. Škrbića na tom području su takođe zapažena. Verovatno je ta činjenica mestimično uticala na izbor sintakse i na donekle originalne formulacije koje se sreću na više mesta u knjizi. Kad čitamo « …kolokvijalne reči i fraze …» tek na drugi pogled vidimo da se mislilo « … svakodnevni izrazi i pojmovi… » , pa je čitaocu potrebna «psihička sekunda» i ponovljeno čitanje. Međutim, taj kozmetički nedostatak ima i prednost, da se kod čitaoca povećava pažnja, pa ponovno čitanje nekih pasusa otkriva dublji sadržaj i nameru autora. S druge strane je sasvim sigurno, da će knjiga doživeti novo izdanje, pa je ovaj kozmetski nedostatak lako otkloniti konsultacijom sa poznavaocem inače bogatih varijanti iz fonda našeg književnog jezika, čime će knjiga još više dobiti na vrednosti. Međutim, sve te originalne jezičke varijacije ni u kom slučaju ne umanjuju značaj i važnost ove knjige, koja će izvanredno služiti sadašnjim generacijama i sasvim sigurno budućim istraživačima, pod uslovom da bude stalno dopunjavana najnovijim podacima u sledećim izdanjima. Autorima treba od srca čestitati na istrajnosti u ostvarenju ove dobro opremljene i štampane, po ceni pristupačne knjige, kao i na punom pogotku u izvršenju veoma plemenitog i nadasve važnog zadatka.

INTERNATIONAL CONGRESS ON TARGETED ANTICANCER THERAPIES MARCH 4TH TO 6TH FRANCE / PARIS ONCOLOGY Phone: 00-31-8-8089-8101 Fax: 00-31-8-8089-8109 Email: tat@congressbydesign.com Website: http://www.tatcongress.org/ 1ST INTERNATIONAL CONGRESS ON CONTROVERSIES IN PERSONALIZED ONCOLOGY MARCH 7TH TO 10TH SPAIN / BARCELONA ONCOLOGY Phone: 00-972-3-566-6166 Fax: 00-972-3-566-6177 Website: http://comtecmed.com/ conpo/2013/ 28TH ANNUAL CONGRESS OF THE EUROPEAN ASSOCIATION OF UROLOGY MARCH 15TH TO 19TH ITALY / MILAN UROLOGY Phone: 00-31-26-389-1751 Fax: 00-31-26-389-1752 Website: http://eaumilan2013.org/ 21ST EUROPEAN CONGRESS OF PSYCHIATRY APRIL 6TH TO 9TH FRANCE / NICE PSYCHIATRY Phone: 00-41-22-908-0488 Fax: 00-41-22-906-9140 Email: epa@kenes.com Website: http://www.epa-congress.org/ 13TH EUROPEAN CONGRESS ON OSTEOPOROSIS AND OSTEOARTHRITIS ECCEO13 IOF APRIL 17TH TO 20TH ITALY / ROME ORTHOPEDICS Phone: 00-32-4-254-1225 Fax: 00-32-4-125-1290 Email: info@piettecommunication.com Website: http://www.ecceo13-iof.org/ ESPU CONGRESS - EUROPEAN SOCIETY FOR PAEDIATRIC UROLOGY APRIL 24TH TO 27TH ITALY / GENOA UROLOGY Contact: AIM Group International Phone: 00-39-2-56-6011 Fax: 00-39-2-5660-9059 Email: info.aimcongress@aimgroup.eu Website: http://www.espu2013.org/

U Aarau (Švajcarska), 18.11.2012. godine Prof. dr Mihael Podvinec

101

N M K

p r i k a z

k nNj iMg K a

Svjedočenja

Čovjek visoke lične civilizacije i kulture Prim. dr Žarko Nikolić, ortoped-hirurg i ﬁzijatar, o dr Miroslavu Zotoviću

rim. dr Žarko Nikolić rođen je 1923. godine u Negotinu. Studije na Medicinskom fakultetu Univerziteta u Beogradu završio je 1951. godine. Specijalistički ispit iz ortopedske hirurgije i traumatologije položio je u Beogradu 1957, a iz fizikalne medicine i rehabilitacije 1968. u Zagrebu. U Institutu za medicinu rada 1957. godine osniva Odsjek za profesionalne bolesti lokomotornog aparata i profesionalni traumatizam kojim rukovodi do 1962. godine kada preuzima načelničku funkciju Odjeljenja za fizikalnu medicinu i rehabilitaciju Specijalne ortopedske bolnice „Banjica“ koju obavlja do 1982. godine. Sa dr Miroslavom Zotovićem čije ime, dostojanstveno, već šest decenija nosi Zavod za fizikalnu medicinu i rehabilitaciju Banjaluka, učestvuje u radu prve Skupštine fizio i radnih terapeuta Srbije. Davnih šezdesetih godina prošlog vijeka doktori: Nikolić, Zotović i Zec su učestvovali u izradi plana i programa nastave za novoosnovani Odsjek za fizikalne terapeute i terapeute radom u Višoj medicinskoj školi u Beogradu . Tokom studijskog putovanja po Poljskoj dr Nikolić je boravio u Centru za rehabilitaciju „Konstanćin“ kraj Varšave i u Ortopedskoj klinici u Poznanju, a obišao je i slične takve zdravstvene ustanove u Moskvi i Lenjingradu. U Beogradu je 1977. godine organizovao Prvi međunarodni kongres o bolovima u kičmi. Kao stipendista Savjeta za nauku Ministarstva zdravlja vlade Srbije dr Nikolić je obišao ustanove za rehabilitaciju i ortopedsku hirurgiju u Njujorku, Čikagu, Detroitu, Los Anđelesu i Stamfordu, kao i Institute za rehabilitaciju osnivača i doajena struke dr Hauarda Raska i dr Henrija Keslera. Vrijeme od 19932006. godine, kao istraživač-saradnik, proveo 102

je na Ortopedskom odjeljenju ugledne bolnice Memorial Sloan-Kettering Cancer Center (Njujork, SAD). U okviru tehničke pomoći tadašnje SFRJ Etiopiji, dr Nikolić je bio vođa rehabilitacionog tima Centra za rehabilitaciju ratnih vojnih invalida u toj zemlji, a radio je i u Međunarodnoj organizaciji rada na projektu: “Rehabilitacija u lokalnoj sredini. Uporedo sa strukom bavio se i naučnim radom. Objavio je više od stotinu stručnih radova, koautor je pet knjiga i autor dvije. Ispisivanje radne biograﬁje dr Nikolića nisu zaustavile godine života. U devedesetim je došao u Banjaluku kako bi lično predstavio svoju knjigu: “Povrede ekstremiteta, lečenje i medicinska rehabilitacija” koja je objavljena ove godine, kao specijalni dio, odnosno nastavak njegove knjige „Fizikalna medicina i rehabilitacija posle povreda lokomotornog sistema“ iz 2004 godine. Međutim, u didaktičkom smislu one čine cjelinu. Promocija je održana u zdravstvenoj venoj ustanovi kojoj to i dolikuje – Zavodu za ﬁzikalnu medicinu i rehabilitaciju “Dr Mi-

roslav Zotović” Banjaluka. Bila nam je čast da tada upoznamo dr Nikolića kao jedinog živog saradnika dr Zotovića i da zabilježimo njegova sjećanja na njega. - Dr Miroslav Zotović je bio vojni lekar i valjda je vrlo rano, kao opšti hirurg, zapazio da se često kao posledice povreda i oboljenja pojavljuju razne kontrakture, deformiteti i da mora da postoji neki način da se to smanji na razumnu meru. Onda je u Beogradu osnovao Institut za rehabilitaciju. Ali, prethodno je, nakon Drugog svetskog rada, u Beograd došao iz Amerike dr Henri Kesler i održao nekoliko predavanja. Prema njegovim sugestijama su dr Zotović i jedna ekipa fizijatara i fizioterapeuta otišli tada u Ameriku gde su radili na Institutu dr Keslera i dr Raska, ondašnjih roditelja rehabilitacije u svetu. Kada su se vratili, primenili su identičan model i filozofiju rehabilitacije u tadašnjem Zavodu za rehabilitaciju u Beogradu koji se nalazio u Sokobanjskoj ulici na broju 13, priča dr Nikolić i nasta nastavlja

N M K

sada pomalo sa sjetom, ali i ponosom što je sarađivao sa, kako kaže, lekarima visoke lične civilizacije i kulture kakav je upravo bio dr Miroslav Zotović. - Veoma sam uvažavao čitav Institut gde sam imao mnogo prijatelja, a posebno dr Zotovića. On je bio tolerantan čovek, visoke civilizacije i kulture lične. Bio je principijelan i visoko moralan. Bilo je pravo zadovoljstvo svaki put sresti se s njim. Malo je takvih ljudi. Kada sam bio u Specijalnoj ortopedskoj bolnici na Banjici, što mi je bila velika čast da dobijem takvu šansu da radim na Odeljenju za rehabilitaciju koje je bilo onda najveće u zemlji, pozvao me jednom dr Zotović, pošto sam održao dva-tri predavanja i objavljivao članke u časopisu: “Povratak u život” kojeg je izdavao institut i zamolio me da održim nekoliko predavanja kod njih na institutu. Uradio sam to rado. Onda me posle dr Zotović pozvao u svoj kabinet i ponudio mi da budem šef jednog odeljenja. U to vreme moj veliki lični prijatelj dr Živojin Zec, koji je bio šef lekara kod dr Zotovića, nalazio se u Maroku gde je radio na rehabilitaciji građana čiju je invalidnost uzrokovalo neko trovanje hranom ili pićem, tako da su oni dobijali masovnu paralizu sva četiri ekstremiteta. Žika Zec sa svojom ekipom je bio tamo. Tada me je on pozvao, a ja sam rekao: “Dr Zotoviću, to mi čini veliku čast, ali ja to ne mogu da prihvatim, jer moj najbolji prijatelj nije tu da ga konsultujem. Ako bi on želeo i saglasio se, ja bih možda razmislio i došao. Ali do tada, ja nemam moralno pravo da to učinim. Dr Zotović je to shvatio i posle smo do njegove smrti ostali dobri prijatelji. Kada je živeo poslednje dane obišao sam ga u bolnici “Dr Dragiša Mišović”. Do danas je ostalo veliko poštovanje prema njemu koje sam posle premestio na njegovog sina Boška koji je isto tako bio briljantan čovek i lekar ortotičar i protetičar, šef Zavoda za protetiku i ortotiku u Beogradu. On je završio specijalizaciju u Americi, a kasnije je 80-tih godina bio šef ekipe Ujedinjenih nacija u Etiopiji gdje je, u stvari, držao celu Afriku jer je rukovodio Službom za rehabilitaciju. Tamo su ga dočekivali sa velikim uvažavanjem. Primali su ga predsednici vlada i ministri. To prijateljstvo je ostalo do smrti dr Boška Zotovića, sina dr Miroslava Zotovića, koji je uglavnom zaslužan što sam ja kao stručnjak bio angažovan u Ujedinjenim nacijama. Tako je ovo prijateljstvo okarakterisao prim. dr Žarko Nikolić, kojem je dr Boško Zotović, uz pukovnika prof. dr Aleksandra Đurovića, bio recezent knjige : “Povrede ekstremiteta, lečenje i medicinska rehabilitacija” koju je, kako smo naveli, sam autor predstavio u Banjaluci. Ovo djelo kome nema ravnog u srpskoj rehabilitacionoj literaturi dr Nikolić je posvetio svojoj porodici: supruzi Mirjani, sinu Janku, snahi Dragani i unucima koji su mu uljepšali i olakšali starost: Tijani, Mini i Stefanu.

Workshop, Banjaluka, 1-2. februara 2013.

Medicinska istraživanja i publikovanje

Učesnici seminara ispred Medicinskog fakulteta

a zahtev mladih lekara, članova Komore doktora medicine RS, održan je dvodnevni seminar (workshop) pod naslovom “Medicinska istraživanja i publikovanje”. Voditelj je bio prof. dr Rajko Igić (Senior Scientist, John Stroger Hospital of Cook County, Chicago). Stručni program se, pored predavanja, sastojao iz prikladnih vežbi (pisanje referenci, sastavljanje naslova za rad u časopisu, dikusija o tome da li su magistarski rad i doktorska disertacija publikacije, kako se pišu različiti članci za medicinske časopise i kako autor rukopisa treba da odgovori uredniku na primedbe recenzenata). Jedan je polaznika referisao o kvalitetu udžbenika biomedicinske statistike, a u raspravi je ukazano na dve veoma dobre knjige (Swinscow TDV. Statistics at Square One, BMJ Books, London - može se besplatno dobiti na internetu i Saunders L and Fleming R. Mathematics and Statistics, London, Pharmaceutical Press - ta knjiga sadrži veoma dobro po-

glavlje o Zakonu verovatnoće). Tokom seminara je, mimo programa, pokrenuto važno pitanje iz bolničke prakse: koliko dugo, svo osoblje koje dolazi u kontakt s bolesnicima, treba da pere ruke vodom i sapunom da bi se smanjile nokozomijalne (bolničke) infekcije. Poznato je da stotine hiljada bolesnika u svetu umire godišnje usled bolničkih infekcija. Na kraju, bilo je polaznika koji su veoma zainteresovani za način određivanja veličine uzorka pre bilo kog istraživanja. Medici.com

Anđa S. Ilić

103

N M K

p r i k a z

k n j i g a

тудију мр Бојана Стојнића и Верице М. Стошић Љекарска комора Врбаске бановине 1929–1941. објавило је Удружење архивских радника Републике Српске у оквиру манифестација којима ће ове године бити обиљежен 60-ти рођендан Архива РС. Подјелом бивше Краљевине Југославије на бановине и оснивањем на овим просторима Врбаске бановине организоване су многе бановинске институције међу којима и Љекарска комора. Њена судбина била је тијесно везана за живот бановине. Наиме, колико је трајала Врбаска бановина, толико и ова љекарска комора. У Предговору ове књиге на уобичајен начин указано је на проблем архивске грађе Љекарске коморе Врбаске бановине и на њено уништавање у Независној Држави Хрватској (НДХ). Аутори су скренули пажњу на чињеницу да се неуништени подаци налазе у Архиву Републике Српске у Бањалуци, Архиву Југославије у Београду и Хрватском државном архиву у Загребу. Значајни подаци, такође, се могу наћи у оновременој штампи: Гласнику Лекарске коморе Врбаске бановине, Гласу Врбаске бановине, Службеном листу Врбаске бановине, Врбаским новинама, београдској Политици, Службеним новинама Краљевине Југославије и Медицинском годишњаку Краљевине Југославије. Основни текст Оснивање, организација и рад Љекарске коморе Врбаске бановине научно је наслоњен на Љекарску комору за Босну и Херцеговину, Црну Гору и Далмацију са сједиштем у Сарајеву из 1923. године. Љекарска комора Врбаске бановине са сједиштем у Бањалуци основана је одлуком министра социјалне политике и народног здравља Краљевине Југославије од 13. новембра 1929, послије подјеле државе на бановине. Била је једна од десет љекарских комора у Краљевини Југославији. Оснивачка скупштина Љекарске коморе Врбаске бановине одржана је 15. децембра 1929. у Хигијенском заводу у Бањалуци. Рад и дјелатност љекарских комора одредио је Закон о лекарима од 14. јануара 1931. године. По њему су чланови коморе били сви пријављени љекари у бановини. Комора је имала своје органе управљања: скупштину (редовну и ванредну), управни, извршни и надзорни одбор, предсједника и чланове. Од скупштина су хронолошки обрађене: оснивачка 15. децембра 1929, и годишње – 15. марта 1931, 8. маја 1932, 23. априла 1933, 29. априла 1934, 14. априла 1935, 22. марта 1936, 11. априла 1937, 27. марта 1938, 12. 104

Промоција књиге: Љекарска комора Врбаске бановине 1929-1941.

Прва монографија некадашњих бановина маја 1940. и 23. марта 1941. године. За све скупштине наведене су личности које су активно учествовале у њеном раду. У дијелу текста Знаменити љекари Врбаске бановине обрађени су текстови о више од 120 љекара који су радили на територији Врбаске бановине. Написана је за сваку обрађену личност њена кратка историја, која би се у већини случајева могла објавити у свакој државној или стручној медицинској енциклопедији, поготово сада када се припремају Српска енциклопедија у Београду и Енциклопедија Републике Српске у Бањалуци. Свака од ових обрађених личности употпуњује не само своју сопствену него и историју своје Љекарске коморе Врбаске бановине. Није на одмет, чак је пожељно, што су аутори уз основни текст о Љекарској комори Врбаске бановине, дали осврт на подручја и персоналне саставе управа осталих љекарских комора на простору БиХ (1929–1941), тим прије, што је тај простор, прије стварања Љекарске коморе Врбаске бановине, улазио у заједнички оквир Љекарске коморе за Босну и Херцеговину, Црну Гору у Далмацију (1923–1929). Навођење текстова основних правних прописа, по којима су регулисани оснивање и рад Љекарске коморе Врбаске бановине и других љекарских комора у Краљевини Југославији, омогућава читаоцима да их на једном мјесту пронађу и проучавају. Овакав рад је без сумње веома потребан не само за садашње становнике простора на коме је постојала Љекарска комора Врбаске бановине, већ и шире. Њено ретроспективно сагледавање, може поуздано да свједочи о овој успјешно организованој дјелатности у прошлости, која може да буде инспирација за даљи

развитак и унапређење овог специфичног организовања и рада у садашњости и будућности на овом и ширим просторима. Припремила Анђа С. Илић

ɉɪɨɦɨɰɢʁɚ ɤʃɢɝɟ

ɍɱɟɫɬɜɨɜɚɥɢ

Ⱦɭɲɚɧ ɉɨɩɨɜɢʄ Ɂɨɪɚɧ ɉɟʁɚɲɢɧɨɜɢʄ ɦɪ Ȼɨʁɚɧ ɋɬɨʁɧɢʄ ɢ ȼɟɪɢɰɚ Ɇ ɋɬɨɲɢʄ

Ɇɚɥɚ ɜɢʁɟʄɧɢɰɚ Ȼɚɧɫɤɢ ɞɜɨɪ Ʉɭɥɬɭɪɧɢ ɰɟɧɬɚɪ ʁɚɧɭɚɪɚ

N M K

s t r u ~ n i

s k u p o v i

Svjetski kongres psihorehabilitacije

vjetsko udruženje za psihosocijalnu rehabilitaciju (The World Association for Psychosocial Rehabilitation-WAPR) je u periodu 10-13. novembra 2012. godine, po jedanaesti put, organizovalo Svjetski kongres (11th World Congress of the WAPR). Ovogodišnji kongres održavan je pod motom „Promijenimo razmišljanje, promijenimo praksu, promijenimo usluge i servise“ („Change Thinking, Change Practice, Change Services“) i u Kongresnom centru u Milanu (MiCo), u Italiji, je tokom četiri dana okupio 1.500 profesionalaca iz oblasti mentalnog zdravlja (psihijatara, neuropsihijatara, psihologa, socijalnih radnika, medicinskih sestara i tehničara, studenata medicine i psihologije), ali i korisnika usluga mentalnog zdravlja iz 67 zemalja svijeta. Kongres je održavan pod visokim pokroviteljstvom predsjednika Republike Italije, uz podršku Svjetske zdravstvene organizacije (WHO), kosponzorstvo Svjetske psihijatrijske asocijacije (WPA) i uz pomoć Regije Lombardija, grada Milano, te Social Firms Europe (CEFEC). Na ovom kongresu su kritički razmatrani svi aspekti bazičnih temelja i dosadašnjih razvojnih pravaca psihorehabilitacije u različitim dijelovima svijeta, ali i trenutne vizije i buduće perspektive dugoročne brige i rehabilitacije osoba koje pate od mentalno-zdravstvenih poteškoća, a naročito od teških, hroničnih psihijatrijskih oboljenja. Naučni program je slijedio bogatu tradiciju prijašnjih svjetskih WAPR kongresa, koji se održavaju od 1986. godine. U devet kongresnih sala i u tzv. uglu za predavače, kroz različite tematske sesije (Meet the Expert, Keynote Sessions, Plenary Sessions, Symposia, Special Symposia, Special Events, Thematic Sessions, Round Tables, Video Sessions), te poster sesije, imali smo prilike slušati i vidjeti preko 1.000 radova sa novim postignućima, ali i iznesenim teškoćama u provođenju savremenih principa psihorehabilitacije iz ugla profesionalaca i korisnika mentalnog zdravlja, sa posebnim naglaskom ka zaokretima u sve većem broju zemalja ka psihijatriji

u zajednici i individualizaciji cjelokupnog tretmana, kao temelja uspješne reintegracije oboljelih u svoje lokalne zajednice, partnerstvima između institucija i korisnika i njihovih udruženja, značaju korisničkih inicijativa i zajedničkih akcija svih partnera usmjerenih ka što eﬁkasnijim i efektivnijim tretmanima oboljelih, a u skladu sa aktuelnim

globalnim okolnostima i pod pritiskom teških ekonomskih prilika u cijelom svijetu u kriznim vremenima. Inspirativne sesije, dolazak i aktivno učešće preko 60 pozvanih predavača iz cijelog svijeta, kao značajne podrške profesionalnog establišmenta, u srce Evrope, Lombardiju i Milano, uz prateće sadržaje kongresa i upoznavanje sa dobrom mrežom korisničkih udruženja iz Italije, posjete ustanovama mentalnog zdravlja u ovom dijelu Italije, kongresnu izložbu radova korisnika iz Južne Koreje, koja putuje i u druge dijelove svijeta, podstakli su kod svih učesnika razmišljanje o stvarnim promjenama u razmišljanjima, navikama, praksama i svakodnevnom radu, kao dobru poruku na kraju kongresa, pred povratak svojim kućama. U naredne tri godine predsjednik WAPR je prof. Afzal Javed, iz Velike Britanije, koji je i visoki funkcioner Svjetske psihijatrijske asocijacije (WPA Secretary for Sections). Kongresu su iz Republike Srpske (BiH) prisustvovali dr Goran Račetović i dr Slobodanka Grujić-Timarac, oboje iz Prijedora. Naredni, 12. svjetski WAPR kongres biće održan krajem 2015. godine u Seulu (Južna Koreja). Pripremili: Dr Goran Račetović, DZ - CZMZ Prijedor Dr Slobodanka Grujić-Timarac, Opšta bolnica Prijedor

105

N M K

s t r u ~ n i

s k u p o v i

ontinuirana medicinska edukacija nije učenje programiranih instrukcija, već unapređenje u ličnom procesu promjene vladajućih paradigmi, jer je cilj promjena prakse, a ne teorijskih koncepta. Zdravstveni sistem se veoma brzo mijenja. Svjedoci smo svakodnevnog napredovanja u nauci i tehnologiji, što za posljedicu ima uvođenje novih dijagnostičkih i terapijskih procedura u čijem izvođenju učestvuju medicinske sestre. Susretanje sa novim zahtjevima u profesiji trebalo bi da bude osnovni motiv za kontinuirano učenje. Učenje kroz iskustvo je dragocjeno ali nije dovoljno. Brzo zastarjevanje znanja i tehnologije rada uslovljava neophodnost stvaranja planiranog sistema stručnog usavršavanja. Korišćenje aktuelnih informacija pomaže sestrama da pruže kvalitetniju zdravstvenu njegu primjenom teorijskog znanja u praksi. Bez obzira na to kojom vrstom stručnih poslova se bavi, sestra mora pratiti razvoj i dostignuća zdravstvene njege kao najšire discipline svoje struke. Ako medicinske sestre ne prate novine u svojoj struci, postepeno se javlja osjećanje nekompetentnosti, nezadovoljstva i ugroženosti, što se vremenom pretvara u otpor svakoj promjeni. Stalno usavršavanje i naučnoistraživački rad u svojoj profesiji stvara otvorenost prema novinama i osjećanje sigurnosti i kompetentnosti. Sadržaji i načini stručnog usavršavanja zavise od potrebe radnog procesa i interesovanja medicinskih sestara. Pored stručno profesionalnih sadržaja, medicinske sestre treba da prate i sadržaje iz vještine komuniciranja, organizacije rada, informatike, metodologije istraživanja, pedagoško-psihološke, kao

106

Kontinuirana medicinska edukacija za medicinske sestre, tehničare i babice

Promjena prakse Živana Vuković-Kostić, dipl. med. sestra

i sadržaje iz opšte kulture, da bi mogle adekvatno odgovoriti na savremene zahteve profesije, odnosno da bi zadovoljstvo pacijenata pruženom zdravstvenom njegom bilo na visokom nivou. Medicinske sestre, tehničari i babice, članovi udruženja, su shvatili ozbiljnost svoje uloge u sistemu i da mjesto u zdravstvenom timu mogu obezbijediti kvalitetnom edukacijom pa već 15 godina organizuju stručne sastanke medicinskih sestara - tehničara i babica. Mi već 15 godina predano i ustrajno radimo na edukaciji i usavršavanju I, kroz ove planske i redovne sastanke,

svakim danom podižemo kvalitet našeg rada. Od njege bolesnika došli smo danas do nauke o njezi bolesnika i do istraživačkog sestrinstva. Aktivnost koju je Udruženje medicinskih sestara, tehničara i babica planiralo za 2013. godinu je zajednički jednodnevni seminar Sekcije porodične medicine sa edukativnim centrom i Neurološke sekcije koji je održan 25.1.2013. godine u Plavoj sali Fonda zdravstvenog osiguranja. Teme seminara su bile: “Prevencija moždanog udara“ i “Značaj medicinske sestre u liječenju ranih komplikacija moždanog udara”. Predavači su bili iz Doma zdravlja Banjaluka: Miroslav Ramić, Milka Mirnić i Jasminka Granolić, a iz UKC Banjaluka sa Neurološke klinike: Jelena Kremenović i Neda Udovčić. Seminaru su prisustvovale 83 medicinske sestre iz Doma zdravlja Banjaluka, UKC Banjaluka, DZ Laktaši, DZ Gradiška, DZ Prijedor; Zavoda za medicisku rehabilitaciju “Dr M. Zotović” Banjaluka i FZO Republike Srpske. U zaključku se može reći da praktično svaka medicinska sestra u svojoj svakodnevnoj praksi može doprinijeti prevenciji moždanog udara. Svakako treba promovisati prestanak pušenja, povećanu tjelesnu aktivnost, smanjivanje prekomjerne tjelesne težine i primjenu zdravih načina ishrane

N M K

(veće količine voća i povrća u ishrani, mediteranska dijeta!), sprječavati prekomjerno konzumiranje alkoholnih pića. U sklopu prevencije moždanog udara treba djelovati na sve otklonjive faktore rizika, a naročitu pažnju treba posvetiti povišenom krvnom pritisku i povišenom holesterolu. Kod hipertoničnih pacijenata treba liječiti hipertenziju i održavati vrijednosti arterijskog pritiska u normalnim granicama, tj. ispod 130/80 mmHg, a kod pacijenata s povišenim vrijednostima holesterola savjetovati dijetu i započeti terapiju statinima. U jedinici za moždani udar u fokusu pažnje je kvalitetan pristupu pacijentu, što zapravo znači da je u liječenje uključen dobro edukovan muldidisciplinarni tim, da u jedinici važnu ulogu imaju medicinske sestre-tehničari i da se uspješno provodi rani rehabilitacioni proces, uz aktivan angažman specijaliste fizijatra i fizioterapeuta, te logopeda. Da bi se što više pacijenata zbrinulo na odgovarajći način, potrebna je dobra organizacija tima zdravstvenih radnika, ali u isto vrijeme i dobra prosvijećenost populacije. Tromboliza je vrlo složen postupak za liječenje ishemijskog moždanog udara za čije je provođenje neophodna dobra koordinacija pacijenata i ljekara u primarnoj zaštiti i svih segmenata uključenih u sam proces pripreme pacijenta za postupak. Postupak se primjenjuje nakon ispunjenja niza uslova, među kojima je jedan od najvažnijih, a to je proteklo vrijeme od pojave prvih simptoma. Od njihove pojave do započinjanja procedure ne smije proteći više od 3 sata. Dakle, prva reakcija pacijenta a zatim i prepoznavanje siptoma od strane ljekara u primarnoj zaštiti veoma je značajno. U tom smislu neophodna je edukacija zdravstvenih radnika i prosvječivanje populacije. Da bi se pristupilo terapiji, pored podatka o vremenu pojave prvih simptoma neophodni su i podaci o dobi pacijenta, jer se postupak ne primjenjuje kod mlađih od 18 godina, i stepen nastale onesposobljenosti (neurološkog deficita). Tim za primjenu terapije trombolizom na osnovu usvojenih protokola i skala i nakon niza preduslova koji moraju biti ispunjeni donosi procjenu za početak primjene terapije Stručni sastanci i redovne edukacije koje provodi udruženje doprinose razmjeni znanja i iskustava iz svakodnevnog rada, poboljšanju kvaliteta rada i većem zadovoljstvu korisnika sestrinskih usluga tj. naših pacijenata.

s t r u ~ n i

s k u p o v i

Dom zdravlja Bijeljina

Registracija pacijenata

odel primarne zdravstvene zaštite po sistemu porodične medicine se primjenjuje već duži niz godina, međutim, još ima pacijenata koji nisu registrovani ni u jedan tim porodične medicine. -Ti pacijenti dolaze u Službu porodične medicine kada se razbole i tu nastaje problem kako za pacijenta, tako i za nas. Kada se pojavi, taj pacijent nema svog porodičnog doktora, nema zakazan termin. Naravno, bolestan čovjek neće biti vraćen, ali, po pravilu, mora da sačeka kada doktor bude imao prvi slobodan termin. Registrovan pacijent, s druge strane, svaku svoju posjetu može da zakaže u roku od najviše 48 sati, i u istom periodu će mu biti pružena usluga bez obzi-

ra na to da li se radi o preventivnim pregledima ili terapijskom tretmanu, laboratorijskoj ili drugoj dijagnostici – objasnila je prednosti registracije načelnica Službe porodične medicine dr Mara Mitrić. Sa istim problemom se susreću ginekolozi i pedijatri, što su istakle načelnice ovih službi dr Bosiljka Stanojlović i dr Snežana Perić. Načelnice su zajednički apelovale na sugrađane da se registruju kod izabranog ljekara i na taj način iskoriste pravo na najkvalitetniju zdravstvenu zaštitu. Registracija se kontinuirano obavlja tokom godine, dok se preregistracija registrovanih pacijenata koji nisu zadovoljni izborom ljekara vrši do 28. februara.

107

N M K

s t r u ~ n i

s k u p o v i

Konferencija za medije, Banjaluka, 24.1.2013.

ovodom jubuleja - 10 godina od kada se u RS primjenjuje postupak vantjelesne oplodnje, Zdravstvena ustanova „Medico-S“ Banjaluka, rodonačelnik ove metode, organizovala je konferenciju za medije. Bila je to jedinstvena prilika da se javnost upozna sa rezultatima ovakvog načina medicinski potpomognute oplodnje, s obzirom na to da aktuelni zakon ne dozvoljava reklamiranje i ove vrste zdravstvenih usluga. Vlada RS podržava ovaj projekat populacione politike, kazala je na konferenciji Nada Tešanović, ministarka za porodicu, omladinu i sport. Ona je podsjetila da su inicijatori zahtjeva da se u budžetu obezbijede sredstva za vatjelesnu oplodnju, upućenog na adresu Narodne skupštine RS, upravo bili roditelji beba iz Zvornika i Trebinja. Poslanici su podržali ovu inicijativu i od tada se u budžetu Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite planiraju određena sredstva za ovu namjenu. Ministarka Tešanović očekuje da Fond zdravstvenog osiguranja RS i ove godine ﬁnansira drugi pokušaj supružnika u proceduri vantjelesne oplodnje, s obzirom na to da je predsjednik RS prošle godine donirao sredstva u te svrhe. Demografski savjet Ministarstva za porodicu, omladinu i sport smatra da treći pokušaj treba ﬁnansirati lokalna zajednica ohrabrena rezultaima zdravstvene ustanove „Medico-S“ koji su RS svrstali u društvo najboljih u svijetu s aspekta humane reprodukcije. I, zaista, najvažniji događaji koji se vežu za nju je rađanje djece, nastavio je u povodu ovog jubileja, iz ugla nacionalnog koordinatora za reproduktivno zdravlje RS prof. dr Nenad Babić: -Rađanje djece kao pozitivna prirodna komponenta neposredno utiče na revitalizaciju obima stanovništva kao i njegove starosne strukture. Nepovoljno rađanje je danas jedan od najznačajnijih događaja u Evropi i razvijenim zemljama svijeta. Društvene zajednice su te koje treba da formulišu potrebno - željeni broj djece, ali moraju i da uklanjaju one barijere koje stoje na tom putu. One se najbolje uklanjaju pronatalitetnom i stimulativnom politikom. Negativni prirodni 108

Deset godina kontinuiteta vantjelesne oplodnje u RS

priraštaj u RS je jedan od najznačajnijih problema pa mu kao takvom treba i prići i dati odgovarajući značaj, kaže prof. dr Babić, obrazlažući ovo na temelju statističkih podataka koji ukazuju da je 2000. u RS rođeno 14.191 a 2011. godine 9.561 dijete. Očigledno je da bilježimo negativan trend prirodnog priraštaja koji je 2002. godine iznosio minus 0,4 promila, a 2011. čak minus 2,9 promila. Na osnovu ovih podataka možemo reći da je stanje depresivno. Međutim, danas prisustvujemo jednom značajnom jubileju zdravstvenih profesionalaca koji se već 10 godina bave najsloženijim procedurama kada je u pitanju humana reprodukcija. Zdravstvena ustanova „Medico-S“ kojom rukovodi prof. dr Sanja Skandinavske zemlje i Belgija imaju najvišu stopu dostupnosti ciklusa mjerenu na milion žena u reproduktivnom periodu (starosti 1545). Danska je vodeća sa 14.067 ciklusa na milion žena u ovoj kategoriji, sljedeća je Belgija (12.230), Finska (11.464), Irska (11.083), Švedska (8.859) i Norveška (8.746). U RS smo u 2012. god. uradili 434 ciklusa (407 embrio transfera) na 1.430.000 stanovnika.

Sibinčić postigla je značajne rezultate, respektabilne na nivou regiona, Evrope i u najširem smislu svijeta. Oni su svojim rezultatima RS svrstali u to društvo najboljih. Zbog toga im izražavamo najdublje poštovanje i zahvalnost, reako je prof. dr Nenad Babić, koordinator u RS za repruduktivno zdravlje. Zdravstvena ustanova „Medico-S“ počela je s radom 2000. godine u sklopu Klinike “Laganin”. U februaru 2002. godine registrovana je kao specijalistička ginekološka ambulanta i tada počinje priprema i organizacija procedura za vantjelesnu oplodnju. Već naredne godine uspješno je izvedena prva procedura IVF koja je završila vanmateričnom trudnoćom. Međutim, sljedeće, 2003. godine trudnoća je uspješno završena i tada je u RS rođena prva beba u postupku vantjelesne oplodnje - Sanja Vučić. Kasnije je ova zdravstvena ustanova nastavila i sa vitriﬁkacijom (zamrzavanje embriona). Predstavljajući njen rad u kontinuitetu od 10 godina prof. dr Sanja Sibinčić je podsjetila da je prva beba rođena 1978. godine ovim postupkom u Engleskoj i da je 2007 god. u Evropi urađeno 71% od svih objavljenih ciklusa. U mnogim razvijenim zemljama, prema njenim riječima, u posljednjih šest godina broj ovih ciklusa

N M K

- Procenat pozitivnih β BhCG je (80/173)*100= 46,2% - Procenat kliničkih trudnoća (63/173)*100 = 36,4%, od čega je bilo 16 spontanih pobačaja, što procentualno iznosi (16/173)*100 = 9,2% - Rođeno 79 beba. (27,2%).

bilježi rast od 5-10% na godišnjem nivou. Iz postupka vantjelesne oplodnje urađene u Republici Srpskoj prva beba je rođena u decembru 2003. godine. Što se tiče rezultata u RS, prof. dr Sanja Sibinčić je pokušala da ih tokom prezentacije više približi kako stručnoj, tako i opštoj javnosti. Uspješnost stimulisanih ciklusa 93%. Fertilizacija - 76% Broj embriotransfera u odnosu na broj aspirisanih ciklusa - 92,5%. Ukupna uspješnost i broj pozitivnih BhCG – a u skladu sa najvišim evropskim i svjetskim standardima. U 2010. godini urađena su 163 embriotransfera. Prosjek starosti pacijentkinja je bio 34 godine. Procenat pozitivnih vrijednosti β BhCG: (71/163)*100% = 43,5%. - Procenat kliničkih trudnoća (44/163)*100 = 27 %, od čega je bilo devet spontanih pobačaja, što procentualno iznosi (9/163)*100 %= 5,5. Rođeno je 38 beba ili (21,4%). U 2011. godini urađena su 173 embriotransfera. Prosjek starosti pacijentkinja je bio 35,2 godine. STRUČNI TIM: Prof. dr Sanja Sibinčić Prim. mr sc. dr Vesna Ćurić Dr Snježana Radetić Dr Brankica Đukić-Kukolj Dr Slobodan Hajder Prim. dr Zdravko Josipović Milica Gvero Saša Vujnić

spec. gin. i akuš. spec.gin. i akuš. spec. gin. i akuš. spec. gin. i akuš. spec. urologije spec. anest. i rean. biolog-embriolog biolog-embriolog

Saradnici: Prof. dr Aleksandar Ljubić Prof. dr Nebojša Jovanić Dr Ljiljana Kandić Dr Aleksandar Krstić Mr Aleksandar Krstić

spec. gin. i akuš. - Bg spec. gin. i akuš. - BL spec. anest. i rean. - BL embriolog - Bg biolog-embriolog - Bg

Sestre: Ljiljana Topić, Marina Vidaković, Nataša Vulin, Tijana Milanović, Jadranka Dobrić

U 2012. godini, urađeno je 407 embriotransfera među kojima je 187 pacijentkinja bilo iz II postupka. Troškove su platili: 90% OZ budžeta predsjednika RS, 80% Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite i 17% iz Fonda zdravstvenog osiguranja RS. Iz prvog postupka bilo je i 220 pacijentkinja čije je troškove procedure platio, takođe, Fond zdravstvenog osiguranja RS. Prosjek starosti pacijentkinja je bio 35,7 godina. Procenat pozitivnih vrijednosti β

HCG: (184/407)*100 %= 45,2% Procenat kliničkih trudnoća (164/407)*100 = 40, 2%, od čega je bilo 16 spontanih pobačaja, što procentualno iznosi (16/407)*100 = 3,9 Iz postupaka koji su rađeni u februaru i martu 2012. god. rođeno je 20 beba. Prof. dr Sanja Sibinčić je istakla kako u Zdravstvenoj ustanovi „Medico-S“ rade sve procedure IVF-a, (IVF, ICSI, TESA, zamrzavanje spermatozoida, zamrzavanje embriona) i da planiraju, u dogledno vrijeme, uvesti metode preimplantacione dijagnostike i microTESE. Mišljenje je da bi bilo dobro organizovati cikluse s donorskim ćelijama. Tokom deset godina rada ova zdravstvena ustanova se angažovala i na širem planu kako bi došla do što boljih rezultata u liječenju steriliteta. Bila je organizator dva međunarodna simpozijuma humane reprodukcije koji su 2007. i 2009. godine održani u Banjaluci. Učesnici su bili ugledni stručnjaci iz Austrije, Italije, Njemačke, Danske, Srbije, Hrvatske, Crne Gore, Slovenije i BiH. Učestvovala je, takođe, u više projekata kao što su:

s t r u ~ n i

s k u p o v i

Projekte su pratile objavljenje publikacije: 1. Prevencija i kontrola reproduktivnog zdravlja, Hronične nezarazne bolesti, prevencija i kontrola 2. Reproduktivni potencijal adolescenata u Republici Srpskoj 3. Analiza demografske situacije i sprovođenja pronatalitetnih mjera i aktivnosti u Republici Srpskoj 4. Lavirint puberteta 1 - priručnik za mlađe adolescente 5. Lavirint puberteta 2- priručnik za starije adolescente 6. Kako roditi zdravo dijete? priručnik za trudnice Objavljena 23 naučna i stručna rada.

Kvantitativne i kvalitativne vrijednosti spermograma kod muškaraca reproduktivnog perioda u RS, reproduktivno zdravlje u RS, Evropski centar za mir UN, ljetna škola: Zaštita reproduktivnog zdravlja, Strategije za unapređenje seksualnog i reproduktivnog zdravlja u Republici Srpskoj 2010-2019. Centar za zaštitu i promociju reproduktivnog zdravlja mladih, Portal ezdravlje, za savjetovanje mladih iz oblasti reproduktivnog zdravlja i učešće u radu Savjeta za demografsku politiku u Ministarstvu za porodicu, omladinu i sport. Unazad tri godine, porodice s problemom steriliteta se okupljaju i organizuju, tako da danas aktivno rade tri udruženja: “Bebe Trebinje”, “Bebe 1 Zvornik”i “Bebe 2 Prijedor”. Na njihov zahtjev, a na prijedlog Ministarstva za porodicu, sport i omladinu, i lokalne zajednice počinju da učestvuju u ﬁnansiranju ovih procedura. Anđa S. Ilić

Jevrejska 58a, 78000 Banja Luka Bosna i Hercegovina Telefoni +387(0)51 232 100 +387(0)51 232 102 +387(0)51 217 100 Faks +387 (0)51 232 101 medicos@blic.net http://www.medico-s.com 109

Чланови и сарадници Одбора за кардиоваскуларну патологију САНУ - учесници прославе “Тридесет година рада Oдбора“, са председником САНУ академиком Н. Хајдином и секретаром Одељења медицинских наука академиком В. Шушић (присутни су и инострани чланови Oдбора из Републике Српске професори др А. Лазаревић и Д. Вулић).

110 Академик В. Кањух Прим. др Момир Пушац

Под покровитељством Одбора су: 6 научноистраживачких пројеката у САНУ; српски део Интернационалне епидемиолошке кардиоваскуларне студије ‘’Seven Countries’’ и ‘’Југословенска студија прекурсора атеросклерозе у школске деце’’; Удружење за атеросклерозу Србије (које је одржало три успешна конгреса у САНУ 2001, 2004. и 2009, а свој IV конгрес са интернационалним учешћем одржаће 12-14. септембра 2013); последипломски уџбеник ‘’Кардиологија, 2011’’ Медицинског факултета Универзитета у Београду (уредници: М. Остојић, В. Кањух, Б. Белеслин); као и многобројне друге публикације, научни скупови и друго.

Тридесетогодишњица рада

Одбор за кардиоваскуларну патологију САНУ 11. децембра 2012. прославио је 30 година рада. Свечаност је одржана у Свечаној сали САНУ у Београду. Одбор је основан 1976, али је почео с радом 1982. године са председником академиком Б. С. Ђорђевићем, кардиологом; секретаром доп. чл. В. Кањухом, кардиоваскуларним патологом, и техничким секретаром асист. др М.Остојићем, кардиологом. Данас је председник Одбора В. Кањух, секретар М. Остојић и технички секретар др С. Кањух. Одбор има 25 реномираних чланова из Србије и 12 иностраних (укључујући три из Републике Српске: академик Д. Шећеров-Зечевић, председник Одбора за КВП АНУРС, с којим Oдбор успешно сарађује те професори др А. Лазаревић и Д. Вулић).

Секретар Миодраг Остојић

Чланови Нинослав Радовановић Драган Мицић Миодраг Чолић Радоје Чоловић Небојша Лалић Ђорђе Радак Небојша Радуновић Петар Сеферовић Зорана ВасиљевићПокрајчић Душан Велимировић Љиљана ГојковићБукарица Михајло Здравковић Стеван Илић

Технички секретар Снежана Кањух

Председник Владимир Кањух

Одбор за кардиоваскуларну патологију САНУ

Инострани чланови Дентон Кули Јевгениј Иванович Чазов Василиос Танопулос Еуђенио Пикано Феликс Унгер Павлос Тутузас Гаетано Тиене Антонио Коломбо Дренка Шећеров-Зечевић Александар Лазаревић Душко Вулић Момир Поленаковић

Софија Ластић-Малетић Весна Лачковић Вујадин Мујовић Велибор Обрадовић Бојан Стојнић Ђурица Стојшић Вујадин Татић Гордана ТеофиловскиПарапид Милица Чоловић

N M K

Академија наука и умјетности Републике Српске организује VI међународну научну конференцију

„Савремени материјали“, која ће се одржати од 4. до 6. јула 2013. године.

Рок за подношење абстраката је 1. мај 2013, а радови у цијелости (in extenso)се требају доставити до 1. јула 2013.

Циљ конференције је свеобухватно и мултидисциплинарно сагледавање актуелности у области савремених материјала и њихова примјена у науци, технологији и индустрији. На овој конференцији радиће се у оквиру три симпозијума са сљедећим тематским областима: Симпозијум А: Наука о материји, кондензоване материје и физикa чврстог стања (класични, квантни и наноприступи чврстом стању материје; метали и легуре; керамика; композитни материјали и полимери; оптички материјали; магнетни материјали; неоргански наноматеријали; методе и инструменти за карактеризацију флуида; колоидни материјали и еко-материјали и еко-технологија); Симпозијум Б: Биоматеријали и наномедицина (биополимери; синтетички полимери; метални биоматеријали; керамички и стакласти биоматеријали; композитни биоматеријали; наноматеријали и нанотехнологија у стоматологији и фармацији; бионаночестице, квантне тачке у дијагностици и терапији; бионаносензори и наномедицина) Симпозијум Ц: Вода (структура воде; биолошке воде и течни кристали; аквапорини, екстрацелуларне и интрацелуларне воде; метаболизам воде и узрочници болести; искључивање зоне у води; спектроскопија водом и аквафотомици; вода нанослојева и нанотечности; наномедицина на воденој бази).

Очекују се учесници из САД, Велике Британије, Њемачке, Швајцарске, Шпаније, Бугарске, Мађарске, Грчке, Кине, Словеније, Хрватске, Србије, Републике Српске и Федерације БиХ.

Academy of Sciences and Arts of the Republic of Srpska Bana Lazarevića 1, 78000 Banja Luka, Republic of Srpska, B&H Tel: 00 387 51 333 700, Fax: 00387 51 333 701 www.anurs.org, www.savremenimaterijali.info

Irena Radojević Zepter Passport, Turistička agencija. Veselina Masleše 8, I sprat, Gospodska ulica - 78000 Banja Luka, Republika Srpska, BiH, t +387 51 213 394 f +387 51 229 852 m +387 65 693 000.

Izvršni organizator:

Prof.dr Snježana Popović-Pejičić Klinika za endokrinologiju, dijabetes i bolesti metabolizma , UKC Banja Luka 12 beba bb,78000 Banja Luka t +387 51 342 552 m +387 65 644 924 e snjezana_pejicic@hotmail.com

Predsjednik organizacionog i naučnog odbora :

VAŽNE ADRESE:

S poštovanjem ,

Prof.dr Snježana Popović –Pejičić Predsjednik Udruženja endokrinologa i dijabetologa Republike Srpske Predsjednik naučnog i organizacionog odbora Kongresa

Dobro došli u Banja Luku, grad prepoznatljiv po ljepoti i gostoprimstvu, sa željom da vam boravak na Kongresu ostane u nezaboravnom sjećenju!

Kongres će biti prilika da se susretnemo sa najaktuelnijim temama iz oblasti dijabetologije, komplikacija i komorbiditeta, kao i da ostvarimo kritičku razmjenu mišljenja i iskustava u primjeni novih dijagnostičkih metoda i terapijskih postupaka. Međunarodni karakter kongresa predstavlja dodatno bogatstvo i vjerujem da će kongres biti snažan podsticaj za daljnji razvoj dijabetologije u Republici Srpskoj, unapređenje našeg svakodnevnog rada i kvaliteta života naših pacijenata kao i društva u cjelini. Savremena dijabetologija se temelji na timskom radu, multidisciplinarnom pristupu i aktivnom učešći pacijenata, koji su pokretači razvoja naše struke. Želimo da kongres bude održan u svjetlu profesionalnog napretka i dobre saradnje. Radujemo se vašem dolasku, sa željom da ovaj 1. kongres dijabetologa Republike Srpske sa međunarodnim učešćem okrunimo uspješnim radom, ugodnim druženjem i zabavom u gradu Banjaluci, univerzitetskom i kulturnom centru Republike Srpske .

Veliko mi je zadovoljstvo i čast pozvati vas da uzmete učešće u radu 1. kongresa dijabetologa Republike Srpske sa međunarodnim učešćem, koji će biti održan u Banskom dvoru, u Banjaluci od 21-24. marta 2013 godine pod pokroviteljstvom Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske.

Poštovane koleginice i kolege ,

Zepter Passport, Turistička agencija. Veselina Masleše 8, I sprat, Gospodska ulica 78000 Banja Luka, Republika Srpska, BiH,

Izvršni organizator: t: f: m: w: e:

+387 51 213 394 +387 51 229 852 +387 65 693 000 www.zepterpassport.com info@zepterpassport.com

Udruženje medicinskih sestara i tehničara Republike Srpske (sekcija dijabetologije). Udruženja oboljelih od šećerne bolesti u Republici Srpskoj.

Organizatori posebnih programa:

Univerzitetski klinički centar Banja Luka Medicinski fakultet Univerziteta u Banjaluci

Koorganizatori:

Udruženje endokrinologa i dijabetologa Republike Srpske

Glavni organizator:

Rok za prijavu učešća je 15.03.2013.

PRIJAVA UČEŠĆA: Prijavljivanje učešća se obavlja elektronskim putem, on-line popunjavanjem prijave učešća na sajtu kongresa www.kongresdijabetologars.org Uporedo sa prijavljivanjem treba obaviti uplatu kotizacije prema uputstvima iz Prijave učešća. Kotizacija za učešće na kongresu iznosi 150 KM ili 75 €. Kotizacija za specijalizante 70 KM ili 35 €. Kotizacija za učesnike posebnog programa „Medicinska sestra kao dio tima za dijabetes“ iznosi 30 KM (ili 15 €). Kotizacija obuhvata zvanični bedž, kongresne materijale, pristup sesijama kongresa, prostor za postersku prezentaciju i izložbu, pristup društvenom programu.

VRIJEME ODRŽAVANJA: 21-24. mart 2013.

Članovi: Mr sc. Aleksandra Grbić Mr sc. Milena Brkić Prim. dr Mirjana Bojić Dr Dragomir Berić Dr Vesna Jelača Dr Marina Tomanić Dr Slavica Turjanjanin Dr Sneža Mališ Dr Mladen Blagojević Dr Radmila Nogo Dr Nataša Ivanović Dr Aleksandra Kamburov-Ćećez Dr Gordana Grubor Dr Alen Šeranić

Potpredsjednik: Mr sc. Blaženko Vuković

Predsjednik: Prof.dr Snježana Popović-Pejičić

MJESTO ODRŽAVANJA KONGRESA:

Kulturni centar Banski dvor Trg srpskih vladara 2, 78000 Banja Luka Telefon: +387 51 305- 333 internet adresa: www.banskidvor.org

ORGANIZACIONI ODBOR

OPŠTE INFORMACIJE

Dr Mirjana Todorović Dr Mirjana Tekić Dr Olivera Čančar Dr Vesna Miljković Dr Ružica Petrović Dr Draženka Subotić Dr Zoran Pudar Dr Svjetlana Grahovac Dr Dragana Borovčanin Dr Dragan Stevanović Dr Pero Marić Dr Štefica Savić Prim. dr Predrag Đorđević

Sekretari: Dr sc. Bojana Radošević-Carić Dr Jelena Malinović Dr Gabrijela Malešević Dr Valentina Soldat-Stanković Dr Gordana Rakita

Prof. dr Ranko Škrbić Prim. dr Amela Lolić Akademik Drenka Šećerov- Zečević Prof. dr Milan Skrobić Prof. dr Brano Topić Prof. dr Zvezdana Rajkovača Doc. dr Nenad Prodanović Prof. dr Duško Vasić Doc. dr Momčilo Biuković Prof. dr Nebojša Jovanić Prof. dr Veljko Marić Prof. dr Gordana Tešanović Prof. dr Duško Vulić Prof. dr Aleksandar Lazarević Prof. dr Zoran Vujković Prof. dr Siniša Miljković Prof. dr Marija Burgić- Radmanović Prof. dr Vesna Ećim-Zlojutro Prof. dr Siniša Ristić Prof. dr Novica Petrović Prof. dr Stevan Trbojević

PROGRAMSKI ODBOR

Prof. dr Snjažana Popović -Pejičić Akademik Nebojša M. Lalić Prof. dr Ljiljana Lakić

NAUČNI ODBOR

Akademik Husref Tahirović Prof. dr Bećir Heljić Prof. dr Midhat Hajder Prof. dr Elma Kučukalić- Selimović Prof. dr Salem Alajbegović Prof. dr Belma Aščić- Buturović Doc. dr Zelija Velija- Ašimi Doc. dr Azra Bureković Doc. dr Marko Šobot Doc. dr Ljubomir Šormaz Doc. dr Tamara Kovačević Doc. dr Vlastimir Vlatković Doc. dr Maja Račić Doc. dr Kosana Stanetić Doc. dr Milka Mavija Doc. dr Duško Račić Doc. dr Dejan Bokonjić Dr sc. Gordana Bukara-Radujković Doc. dr Zoran Mavija Doc. dr Jagoda Balaban

Prof. dr Asimina Mitrakou, Grčka Prof. dr Nathan Wong, SAD Prof. dr Vladimir Vuksan, Kanada Akademik Nebojša M. Lalić, Srbija Akademik Dragan Micić, Srbija Akademik Vladimir Kanjuh, Srbija Akademik Miodrag Ostojić, Srbija Prof. dr Petar Seferović, dopisni član Sanu Prof. dr Svetozar Damjanović, Srbija Prof. dr Miroslava Zamaklar, Srbija Prof. dr Božo Trbojević, Srbija Prof. dr Katarina Lalić, Srbija Prof. dr Svetlana Jelić, Srbija, Srbija Prof. dr Ljiljana Todorović- Đilas, Srbija Prof. dr Branka Kovačev- Zavišić, Srbija Prof. dr Dragan Tešić, Srbija Prof. dr Slobodan Antić, Srbija Prof. dr Dragan Zdravković, Srbija Prof. dr Ljiljana Bumbaširević, Srbija Prof. dr Ljubica Đukanović, Srbija Doc. dr Aleksandra Jotić, Srbija Doc. dr Milena Mitrović, Srbija Prof. dr Andrej Janež, Slovenija Doc. dr Nataša Bratina, Slovenija Prof. dr Slaven Kokić, Hrvatska Prof. dr Željka Crnčević-Orlić, Hrvatska Prof. dr Lea Smirčić-Duvnjak, Hrvatska Prof. dr Ivana Pavlić- Renar, Hrvatska Prof. Mirjana Pibernik- Okanović, Hrvatska Doc. dr Maja Radman, Hrvatska Dr sc. Dario Rahelić, Hrvatska Prof. dr Tatjana Milenković, Makedonije Doc. dr Goran Petrovski, Makedonija

PREDAVAČI IZ INOSTRANSTVA

U toku kongresa biće održana prateća izložba u izložbenom salonu Kulturnog centra Banski dvor. Najpoznatiji proizvođači lijekova, laboratorijske i druge medicinske opreme izložiće svoje najnovije proizvode

IZLOŽBA

Kongres je bodovan od strane Komore doktora medicine Republike Srpske, u skladu sa Pravilnikom o bodovanju kongresa sa međunarodnim učešćem za predavače, slušaoce i učesnike sa usmenom i posterskom prezentacijom.

AKREDITACIJA

Detaljno uputstvo za prijavu radova i tehnička uputstva za predavače i autore radova pogledajte na www.kongresdijabetologars.org

Rok za potvrdu prihvatanja radova 27.02.2013.

Svi prihvaćeni radovi će biti objavljeni u Zborniku sažetaka, a potom nakon recenzije, u cjelosti i u Zborniku radova. Izabrani radovi biće u cjelosti objavljeni u suplementu internacionalnog časopisa Društva doktora medicine Republike Srpske „ Scripta-e Medica-e“. Svi autori se pozivaju da radove pripreme u skladu sa priloženim uputstvom za pripremu rukopisa. Uputstvo preuzmite na www.kongresdijabetologars.org

Radovi mogu biti prihvaćeni za postersku ili usmenu prezentaciju o čemu će učesnici biti obavješteni elektronskim putem. Plenarna predavanja se trebaju prijaviti u formi sažetka.

Rok za prijem radova je 20.02.2013.

Radovi se prijavljuju u obliku sažetaka, isključivo u elektronskoj formi, on-line na internet adresi www.kongresdijabetologars.org

PRIJAVA RADOVA

Medicinska sestra kao dio tima za dijabetes Život sa dijabetesom

POSEBNI PROGRAMI:

1. Epidemiologija i prevencija dijabetes melitusa 2. Socijalni aspekti dijabetes melitusa 3. Dijagnostika i liječenje dijabetesa tipa 1 4. Dijagnostika i liječenje dijabetesa tipa 2 5. Dijabetes, komplikacije i komorbiditeti 6. Dijabetes i trudnoća 7. Bihejvioralna medicina, medicinska nutritivna terapija, edukacija i fizička aktivnost

TEME KONGRESA:

NAUČNI PROGRAM I POSEBNI PROGRAMI

Zajednički simpozijum Udruženja endokrinologa i dijabetologa Republike Srpske i Udruženja kardiologa Republike Srpske.

Poster sesije obuhvataju prezentacije originalnih radova u formi postera.

Klinički prikaz slučajeva obuhvata najzanimljivije slučajeve iz dijabetologije, endokrinologije i srodnih disciplina.

Usmena saopštenja originalnih radova su grupisana prema temama Kongresa.

Okrugli sto uključuje interaktivnu diskusiju između dijabetologa, doktora porodične medicine i specijalista drugih grana medicine (eksperata) koji se bave komplikacijama dijabetesaa u Republici Srpskoj.

Sesija „Pro et contra „ uključuje interaktivne debate „Pro et contra“ vodećih eksperata uz diskusiju učesnika kongresa.

Plenarne sesije obuhvataju najaktuelnije teme iz dijabetologije koje će predstaviti vodeći nacionalni i internacionalni eksperti.

OBLICI RADA KONGRESA:

U cijenu su uključeni doručak i večera, konzumacija bezalkoholnih pića i voće. Internet konekcija je besplatna. BT 2KM po osobi / dnevno

1/1 soba 95.30KM Apartman classic za 1 osobu francuski ležaj 105.30KM / za 2 osobe 149.60KM Apartman lux za 1 osobu 127.30KM / za 2 osobe 171.60KM Apartman extra za 1 osobu 157.30KM / za dvije osobe 201.60KM

1/1 soba 120KM 1/2 soba 150KM

BT 2KM po osobi / dnevno Prijava jednokratno 1KM Osiguranje 1KM po osobi / dnevno

Apartmani Olimpus / centar

Hotel Talija 4* / centar

BTO 2,50KM po osobi / dnevno Prijava boravka 1KM jednokratno

1/1 soba singl 75KM 1/1 soba fran 115KM 1/2 soba fran 130KM 1/2 soba 150KM 1/2+1 soba 165KM

“A lux” 1/1 soba fran 160KM 1/2 soba fran 220KM “B lux” 1/1 soba fran 115KM 1/2 soba fran 160KM

BTO 2.50KM po osobi / dnevno Prijava boravka 1KM

Hotel Palas 3* / centar

Hotel Bosna 4* B lux i A lux

+387 51 213 394 +387 51 229 852 +387 65 693 000 www.zepterpassport.com info@zepterpassport.com

t: f: m: w: e:

Zepter Passport, Turistička agencija. Veselina Masleše 8, I sprat, Gospodska ulica 78000 Banja Luka, Republika Srpska, BiH,

SMJEŠTAJ

BT 2KM po osobi / dnevno Osiguranje 0.80KM po osobi/dnevno Prijava boravka 1KM jednokratno

1/1 soba 82KM 1/2 soba 120KM 1/3 soba 160KM

Hotel St. Geogije 3* / 3min od centra

BT 2KM po osobi / dnevno Osiguranje 1KM po osobi/dnevno Prijava boravka 1KM jednokratno

1/1 soba 100KM 1/2 soba150KM app za jednu osobu 150KM / za dvije osobe 190KM

Hotel Atina 5* / 5min od centra

BTO 2,50KM po osobi / dnevno Prijava boravka 1KM jednokratno

1/1 soba singl ležaj 60KM 1/2 soba odvojeni ležaj 100KM soba 1/2 soba francuski ležaj 80KM 1 osoba a 100KM 2 osobe 1/3 soba 110KM soba 1/4 soba 150KM soba App 200KM

Hotel Grand 3* / 20min od centra

BTO 2,50KM po osobi / dnevno Prijava boravka 1KM jednokratno

1/1 soba 60KM 1/2 soba 90KM 1/3 soba 150KM 1/5 soba 200KM Apartman B kat. Francuski ležaj 170KM Apartman B kat. Francuz + pomoćni ležaj 180KM Apartman A kat francuz + 1/1 soba + pomoćni ležaj 220KM

Hotel Ćetojević 3* / 15min od centra

НАУЧНИ СКУП

800 ГОДИНА СРПСКЕ МЕДИЦИНЕ 800 YEARS OF SERBIAN MEDICINE 13–16. јун 2013.

Теме / Themes:

Организациони одбор:

Манастир Св. Николај српски Соко град код Љубовије

2. 3. 4. ħ

1. Проф. др Брана Димитријевић, председник (Београд) Доц. др Љиљана Вујотић (Београд) Проф. др Јован Максимовић (Нови Сад) Доц. др Миле Игњатовић (Београд) ¯³ ħ¤¯ħ ¥¡ · ħy¢¨wħĨ ¥£¯ ¤

²¶¬¨ħ¤¡¯

1. Др Зоран Вацић, председник (Београд) 2. Академик Радоје Чоловић (Београд ) 3. Др сц. мед. Славица Жижић Борјановић, секретар (Београд) 4. Проф. др Снежана Вељковић (Београд) ħ °¨°± ħ¤¯ħ ª ¤¨«¨¯ħ © ¶Ĩ ¢¨ħ ¤ ħĨħĨ_²¯k¨ ħ ²©±¨wħ ¥£¯ ¤ pħ ª¡¤¬¥ħ±¥«¥ Open themes

Пријава тема, аутора уз биографије на формулару за КМЕ, и резиме са пет референци које се односе на пријављени рад послати секретару секције на адресу: slavicazizic@gmail.com Рок за слање пријава и резимеа је 1. март, а крајњи рок за слање радова је 1. мај 2013. године.

Српско лекарско друштво

Секција за историју медицине

Џорџа Вашингтона 19, 11000 Београд

N M K

s t r u ~ n i

s k u p o v i

4. KONGRES DRUŠTVA NASTAVNIKA OPĆE / OBITELJSKE MEDICINE

TEME KONGRESA

S MEĐUNARODNIM SUDJELOVANJEM

BOLESNIK SA SRČANOŽILNOM BOLESTI U OBITELJSKOJ MEDICINI

POKROVITELJ KONGRESA: PREDSJEDNIK REPUBLIKE HRVATSKE PROF.DR.SC. IVO JOSIPOVIĆ ORGANIZATOR KONGRESA: DRUŠTVO NASTAVANIKA OPĆE/OBITELJSKE MEDICINE ZLATNI SPONZOR: KRKA-FARMA D.O.O. MEDIJSKI POKROVITELJ: SPECIJALIZIRANI MEDICINSKI ČASOPIS MEDIX

ZAGREB HOTEL ANTUNOVIĆ 15.03.2013 – 17.03.2013

TEHNIČKI ORGANIZATOR: GRUPA CONVENTA, Nova Ves 62, 10 000 Zagreb tel: 01 8887058, 091 2013627, 098 9805714, fax: 01 8887059, e-mail: sanja.suhic@conventa.hr, www.conventa.hr

120

x x x

x x x x x x

x x

Epidemiologija srčanožilnih bolesti u Hrvatskoj i svijetu Prevencija - uloga liječnika obiteljske medicine Nacionalni program prevencije srčanožilnih bolesti Indikatori kvalitete skrbi za bolesnika sa srčanožilnim bolestima u obiteljskoj medicini Specifičnosti u pristupu bolesniku sa srčanožilnim bolestima Nove smjernice u liječenju srčanožilnih bolesti Akutni koronarni sindrom Novosti u otkrivanju i liječenju hiperlipidemija Hipertenzija kao značajan rizični čimbenik bolesnika sa srčanožilnom bolesti Koliko smo aktivni u otkrivanju i kvalitetnom liječenju bolesnika sa šećernom bolesti Bliža suradnja s konzilijarnim liječnicima u uvođenju i kontinuiranom provođenju antitrombotske i antikoagulaicjske terapije Pretilost – civilizacijski izazov Novosti u liječenju najčešćih aritmija srca, kao i zatajenja srca

N M K

s t r u ~ n i

s k u p o v i

SaĹžetak treba poslati na adresu: abstract.dnoomorg@gmail.com najkasnije do 10.2.2013. Svi Ä&#x2021;e radovi biti prikazani u formi postera. Voditelji prezentacije Ä&#x2021;e zajedno sa struÄ?nim povjerenstvom poster sekcije odabrati najbolje postere kongresa koji Ä&#x2021;e biti nagraÄ&#x2018;eni brojnim lijepim nagradama. ProglaĹĄenje najboljeg postera i dodjela nagrade odrĹžat Ä&#x2021;e se za vrijeme sveÄ?ane veÄ?ere u subotu 16.03.2013. Kotizacija za kongres iznosi 1600,00 kuna za uplate pristigle do 15.02.2013. Nakon tog roka kotizacija je 2000,00 kuna. Kotizacija ukljuÄ?uje: t ,POHSFTOV UPSCV TB TWJN UJTLBOJN NBUFSJKBMJNB ;CPSOJL 1SJSVÇ?OJL t 1SJTUVQ TWJN BLUJWOPTUJNB OB LPOHSFTV t 3VÇ?BL J LBWV UJKFLPN TUBOLJ t ,PLUFM EPCSPEPĂ?MJDF t 4WFÇ?BOB WFÇ?FSB

Kongres Ä&#x2021;e biti bodovan prema pravilniku Hrvatske lijeÄ?niÄ?ke komore. Kotizacija se uplaÄ&#x2021;uje na Ĺžiro raÄ?un DruĹĄtva nastavnika opÄ&#x2021;e/obiteljske medicine, ZagrebaÄ?ka banka, broj raÄ?una: 2360 000-1101572813 Poziv na broj: 268-333 Oznaka: Kotizacija za Ä?etvrti kongres DNOOM-a

SMJEĹ TAJ Hotel Hotel AntunoviÄ&#x2021; Zagreb 4* Jednokrevetna soba 697,00 kn Dvokrevetna soba 884,00 kn Kontakt/Contact +385 1 2041 121

rezervacije@hotelantunovic.com Za ostale moguÄ&#x2021;nosti smjeĹĄtaja kontaktirati GRUPA CONVENTA, Nova Ves 62, 10 000 Zagreb tel: 01 8887058, 091 2013627, 098 9805714, fax: 01 8887059

e-mail: sanja.suhic@conventa.hr www.conventa.hr Za sve dodatne upite molimo kontaktirati TajniĹĄtvo Kongresa: DruĹĄtvo nastavnika opÄ&#x2021;e/obiteljske medicine %/00. 3PDLFGFMMFSPWB ;BHSFC Tajnik kongresa Soldo Dragan, dr.med............................................................ drsoldo@yahoo.com za sponzorstvo/izloĹžbu za Republiku Hrvatsku VuÄ?ak Jasna, dr. med.............................................................. jasna.vuchak@zd.t-com.hr za sponzorstvo/izloĹžbu za zemlje okruĹženja .JSP )BOĂ¤FWBÇ?LJ ES NFE miroslav.hanzevacki1@zg.t-com.hr webmaster Valerija BraliÄ&#x2021; Lang, dr. med. ............................................... valerija.bralic@inet.hr kontakt osoba za slanje radova i tiskanje zbornika dr. sc. Davorka Vrdoljak, dr. med. ...................................... davorka.vrdoljak@mefst.hr Ksenija KranjÄ?eviÄ&#x2021;, dr. med. ................................................. ksenkran@inet.hr kontakt osoba za suradnju s inozemstvom Venija CeroveÄ?ki NekiÄ&#x2021;, dr. med......................................... venija.cerovecki@mef.hr kontakt osoba za postere dr. sc. Stanislava StojanoviÄ&#x2021; Ĺ pehar.................................. ssspehar1@inet.hr Kongres Ä&#x2021;e biti interaktivan uz pristup i putem interneta

www.dnoom.org 121

INFO VIJESTI

ruštvu nastavnika opće/obiteljske medicine (DNOOM) zajedno sa Asocijacijom liječnika obiteljske medicine Jugoistočne Europe pripala je iznimna čast i zadovoljstvo družiti se s predsjednikom Republike Hrvatske prof.dr.sc. Ivom Josipovićem. Susret s predsjednikom RH, 2. listopada 2012. godine, predvodila je predsjednica DNOOM prof. dr. sc. Biserka Bergman Marković, a sastanku su ispred DNOOM nazočile i dopredsjednica DNOOM prof.dr.sc. Milica Katić te tajnica DNOOM dr. Venija Cerovečki. Ispred Asocijacije liječnika obiteljske medicine jugoistočne Europe susretu s Predsjednikom RH nazočio je predsjednik prim.dr. Ljubin Šukriev te tajnik Asocijacije liječnika obiteljske medicine dr. Mumtaz Mazicioglu. Susretu su također nazočili i kolege sa sve četiri katedre obiteljske medicine RH. Katedru obiteljske medicine Medicinskog fakulteta u Zagrebu predstavljala je prof.dr.sc. Milica Katić, Katedru obiteljske medicine Medicinskog fakulteta u Rijeci predstavljao je prof. dr.sc. Eris Materlja, Katedru obiteljske medicine Medicinskog fakulteta u Splitu predstavljao je prim. Dragomir Petric dok je Katedru obiteljske medicine Medicinskog faklteta u Osijeku predstavljao u delegaciji prof.dr.sc. Rudika Gmajnić. Susretu s predsjednikom RH nazočile su i kolege iz Slovenije, Makedonije, Srbije, Crne Gore, Federacije BiH te Republike Srpske i Turske. Sloveniju je u delegaciji predstavljao prof.dr.sc. Janko Kersnik, pročelnik Katedre obiteljske medicine Medicinskog fakulteta u Mariboru, voditelj Istraživačke grupe Katedre za obitelj122

Druženje sa predsjednikom Hrvatske sku medicinu u Ljubljani, predsjednik Udruženja liječnika obiteljske medicine Slovenije te predsjednik EURACT-a. Makedoniju je u delegaciji predstavljala prof.dr.sc. Daniela Miladinova, prodekanica za međunarodnu suradnju Medicinskog Fakulteta u Skopju, dr.sc. Katarina Stavrić, koordinatorica Centra za semejnu medicinu Medicinskog fakulteta u Skopju te dr. Nada Anicin, predstavnica Udruženja liječnika obiteljske medicine Makedonije. Srbiju je u delegaciji predstavljala prof.dr.sc. Dimitra Kalimanovska Oštrić, pročelnica Katedre obiteljske medicine Medicinskog fakulteta u Beogradu te prim.dr.sc. Suzana Stanković, predstavnica Udruženja liječnika obiteljske medicine Srbije. Crnu Goru je u delegaciji predstavljala prim. Ljiljana Zogović Vuković, predstavnica Udruženja liječnika obiteljske medicine Crne Gore. Federaciju BiH je u delegaciji predstavljala doc.dr.sc. Azijada Beganlić, predstavnica Katedre obiteljske medicine Medicinskog fakulteta u Tuzli te dr. Milan Mijoković, predsjednik Udruženja liječnika obiteljske medicine BiH. Republiku Srpsku je u delegaciji predstavljala doc.dr.sc. Maja Račić s

Katedre obiteljske medicine Medicinskog fakulteta u Istočnom Sarajevu te dr. Ružica Nikić, predstavnica Udruženja liječnika obiteljske medicine Republike Srpske. Tursku je u delegaciji predstavljao dr. Mumtaz Mazicioglu, predstavnik Udruženja liječnika obiteljske medicine Turske. DNOOM zajedno s Asocijacijom liječnika obiteljske medicine jugoistočne Europe nastoji osnažiti obiteljsku medicinu u akademskoj i stručnoj zajednici. Ta uska suradnja sa kolegama iz zemalja okruženja prepoznata je od predsjednika Republike Hrvatske prof. dr. sc. Ive Josipovića kao hvale vrijedna i ugledna. Tijekom susreta obavijestili smo ga o zajedničkim aktivnostima na jačanju uloge obiteljskog liječnika u sustavu zdravstva, kako u području nastavnog, zatim znanstveno-istraživačkog rada tako i u području profesionalnog djelovanja naše struke. Druženje s predsjednikom Republike Hrvatske dalo nam je snagu da ustrajemo i dalje u svim našim aktivnostima. Nakon razgovora sa predsjednikom stekao se utisak da su problemi svih isti ili slični, te da i rješenja, mogu biti takva. Prof. dr. sc. Biserka Bergman Marković

INFO VIJESTI

Seminar, klinika za radiologiju i nuklearnu medicinu

Magnetna rezonanca U organizaciji Klinike za radiologiju i nuklearnu medicinu Univerzitetskog kliničkog centra Tuzla, Ljekarske komore TK, a u saradnji sa kompanijom “Bayer” održan je 28. januara seminar na temu „Magnetna rezonanca u dijagnostici oboljenja fokalnih promjena na jetri“. Predavači su bili eminentni stručnjaci iz oblasti dijagnostike i tretmana pacijenata sa fokalnim oboljenjima jetre. Cilj održanog seminara je bio ukazati na poteškoće u dijagnostici fokalnih oboljenja jetre i ulogu magnetne rezonance u unapređenju detekcije i karakterizacije lezija, te prezentovati vlastita iskustva u primjeni organ-speciﬁčnih kontrastnih medija.

Stručno predavanje na temu „Magnetna rezonanca u dijagnostici oboljenja fokalnih promjena na jetri“ održala je prim. dr. Sabina Prevljak, mr. med. sc., šef abdominalne dijagnostike Klinike za radiologiju Kliničkog centra Univerziteta u Sarajevu, a drugo predavanje na temu „Unapređenje dijagnostike fokalnih promjena jetre uvođenjem organ-speciﬁčnih kontrastnih medija u svakodnevnu upotrebu“ izlagala je doc. dr.Sandra Vegar-Zubović, šef Klinike za radiologiju Kliničkog centra Univerziteta u Sarajevu. Nakon stručnih predavanja održana je diskusija na temu „Unapređenje dijagnostike fokalnih promjena jetre uvođenjem organ-speciﬁčnih kontrastnih medija u svakodnevnu upotrebu. Edukacija

Istoga dana održan je trening za osoblje koje radi sa magnetnom rezonancom (MRI). Riječ je o stručnoj edukaciji pod vodstvom njemačkog edukatora Martina Plattnera, koji je kroz trening prikazao ﬁno podešavanje dijagnostič-

kih protokola i sekvenci, eﬁkasnije i racionalnije korištenje kontrastnih medija, optimizaciju post-processing-a, kao i uštedu vremena, ali i povećanje protoka pacijenata. U Univerzitetskom kliničkom centru Tuzla ovaj vid treninga već je provođen nakon instalacije MRI mašine, a sada je za osoblje omogućen i drugi, dodatni trening ove vrste, jer se u svakodnevnom radu uposlenih sa pacijentima uočila potreba za dodatnom optimizacijom nekih dijagnostičkih protokola, prvenstveno MRI angiograﬁja, te prikaza centralnog nervnog sistema i jetre. Edukator Martin Plattner je tokom treninga uposlenicima koji rade sa pomenutom aparaturom prenio svoja iskustva, čime je doprinio poboljšanju sistema u svrhu uštede vremena u procesu rada.

UKC Tuzla, o sistemu izvođenja kadaveričnih transplantacija u Francuskoj, te o tome šta bi bilo potrebno da se i u Bosni i Hercegovini transplantacijska medicina izdigne na viši nivo. Takođe, razgovarano je i o budućoj saradnji ljekara UKC Tuzla, koje vode predtransplantacione i posttransplantacione tretmane pacijenata transplantiranih u Touslouseu i Nici te ljekara University Hospital Toulouse, koji rade transplantaciju.

Posjeta Kliničkom centru Banjaluka

Centar za srce BH Tuzla

Okrugli sto,UKC Tuzla

Transplantacija bubrega Okrugli sto na temu “Transplantacija bubrega – posttransplantaciono praćenje“ održan je 29. januara 2013. godine u Univerzitetskom kliničkom centru Tuzla, u organizaciji Klinike za interne bolesti, a uz saglasnost v.d. direktora ustanove. Voditelj okruglog stola bio je doc. dr. Mithat Tabaković, načelnik Klinike za interne bolesti, a učesnici nefrolozi Univerzitetskog kliničkog centra Tuzla, predstavnici nevladine organizacije “Otvorena mreža“ i prof. dr. Lionel Rostaing, konsultant u kliničkoj transplantaciji,

Toulouse University Hospital, Toulouse, France. Prof. dr. Rostaing je boravio u stručnoj posjeti u Bosni i Hercegovini u sklopu projekta ‘’Toulouse 2011’’, koji “Otvorena mreža ima” sa University Hospital Toulouse, France. Prof. dr. Lionel Rostaing je svojim dolaskom izrazio dobru volju za uspostavljanjem saradnje između University Hospital Toulouse, France i Univerzitetskog kliničkog centra Tuzla.. University Hospital Toulousei nevladina organizacija „Otvorena mreža“ imaju ugovor kojim se pacijenti, korisnici programa “Otvorene mreže” iz Bosne i Hercegovine, nalaze na nacionalnoj listi Francuske kada je u pitanju lista čekanja za bubreg. Na pomenutom sastanku se razgovaralo o respektabilnosti transplantacijske medicine u

Kliniku za kardiovaskularne bolesti Kliničkog centra Banjaluka posjetili su 24. januara 2013. godine prijatelji iz Centra za srce BH Tuzla. Ispred Centra za srce BH Tuzla bili su prof. dr sc. med. Emir Kabil, kardiohirurg i generalni direktor ove ustanove, i prof. dr sc. med. Emir Mujanović, šef kardiovaskularnog odjela. Naše goste srdačno je dočekalo poslovodstvo Kliničkog centra Banjaluka, na čelu sa generalnim direktorom prof. dr. sc. med. Branom Topićem, kao i načelnica Klinike za kardiovaskularne bolesti Tamara Preradović-Kovačević i šef sale za kataterizaciju srca doktor Svetozar Srdić. Klinika za kardiovaskularne bolesti ima izuzetno dobra iskustva u saradnji sa Centrom za srce BH Tuzla, ali ovo je lijep način da se profesionalna komunikacija pojača kako bi saradnja bila još bolja. Na sastanku sa poslovodstvom, uz dobrodošlicu za naše goste, prof. dr sc. med. Brano Topić je naglasio da je opredjeljenje Kliničkog centra Banjaluka da njeguje saradnju sa kolegama iz regiona, prije svega, na osnovu struke pa i na osnovu drugih aspekata. Nakon sastanka sa poslovodstvom naši gosti su sa dr Tamarom Preradović–Kovačević i dr Svetozarom Srdićem obišli Kliniku za kardiovaskularne bolesti. U toku obilaska pokazali su im kapacitete sa kojima raspolaže klinika, razgovarali o modalitetima liječenja, te razmijenili iskustva o prevazilaženju poteškoća na koje u svom radu nailaze. Tokom jednočasovne posjete, menadžment Klinike za kardiovaskularne bolesti je imao priliku da sa uvaženim gostima prodiskutuje o viziji razvoja i unapređenja dalje saradnje između ove dvije ustanove. 123

HUMANOST

ciljem podizanja svijesti i znanja o rijetkim bolestima, Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske od ove godine počelo je s obilježavanjem međunarodnog dana rijetkih bolesti na način da cijeli februar bude posvećen jednom od ovih oboljenja. Rijetke bolesti, ili bolesti „siročići“, kako se često nazivaju u literaturi, su one koje imaju relativno nisku stopu učestalosti u opštoj populaciji, te kao takve predstavljaju veliki javnozdravstveni problem. Relativno mali broj oboljelih je i razlog nedovoljnog stručnog zanimanja i interesa velikih farmaceutskih kompanija za istraživanje i pronalazak lijekova za ove bolesti. Ovogodišnju akciju, Ministarstvo je posvetilo aktivnostima podizanja svijesti o rijetkoj i teškoj neurološkoj bolesti pod imenom lafora i prikupljanju sredstava za podršku istraživanja u pronalasku lijeka za Tatjanu i Milanu Gajić, djevojaka iz Banjaluke, a koje će pomoći i svim oboljelim u svijetu. “Rijetka oboljenja predstavljaju veliki problem jer za mnoga od njih još nema lijeka ili je lijek u nekoj od faza kliničkog ispitivanja. Jedno od njih je lafora, a igrom sudbine takvo oboljenje imaju dvije djevojke iz Banjaluke Tatjana i Milena Gajić. Naša želja je da usmjerimo pažnju javnosti na ovu bolest, te organizujemo jedan humanitarni koncert za prikupljanje sredstava za nastavak kliničkih istraživanja o toj bolesti. Ovo je primjer kako jedna mala zemlja može da pokrene lavinu dešavanja na međunarodnom nivou, jer je jedna istraživačka grupa iz Toronta blizu otkrivanja lijeka za laforu, upravo zahvaljujući donacijama iz Republike Srpske“, rekao je ministar Ranko Škrbić. Ministar je naglasio da su obaveznim zdravstvenim osiguranjem obuhvaćena prava u vezi s liječenjem teških hroničnih bolesti u okviru kojih su i rijetka oboljenja poput hemofilije, cistične fibroze, lafore, fenilketonurije, celijakije i dr. „Osiguranici, koji boluju od ovih bolesti imaju pravo na liječenje i neophodne lijekove i to bez plaćanja participacije, s obzirom na to da Fond zdravstvenog osiguranja troškove njihovog liječenja plaća u 100 odstotnom iznosu. U 2012. godini trošak Fonda zdravstvenog osiguranja RS za liječenje osiguranika koji boluju od specifičnih, odnosno rijetkih bolesti, iznosio je oko 8 miliona KM“, istakao je Škrbić. Kao jedan od inicijatora akcije za organizovanje koncerta i prikupljanja sredstava za istraživanje o lafori, poslanik 124

Oboljeli od rijetkih bolesti nisu „rijetki“ svojim porodicama

Rijetke bolesti

Sestre Gajić

Roditelji Gerber sa kćerkom Chelsea, oboljela od lafore

u Narodnoj skupštini Srpske Snježana Novaković–Bursać rekla je da oboljeli od rijetkih bolesti nisu „rijetki“ svojim porodicama, a kao društvo ne smijemo ostati ravnodušni na brigu i patnju bilo kog pojedinca, niti odustati od borbe za bilo čiji život. „Dio akcije prikupljanja sredstava organizovan je kroz humanitarni koncert „Snaga ljubavi“ koga će izvesti Ženski kamerni hor „Banjalučanke“ sa prijateljima 23. februara 2013. godine u Kulturnom centru Banski dvor u Banjaluci, sa početkom u 20 časova, dok se drugi

dio odnosi na prikupljanje sredstava putem uplate novčanih sredstava na račun broj 565-501-26000005-67 koji je u tu svrhu otvoren tokom februara 2013. godine kod ‘Bobar banke’“, rekla je Novaković-Bursaćeva. Snježana Gajić, majka sestara Tatjane i Milane, oboljelih od lafore, zahvalila se na dosadašnjoj podršci koju je porodica Gajić do sada dobila od institucija, medija i građana Republike Srpske. Ona je rekla je da se nakon dijagnostikovanja ovog oboljenja njena porodica nije predala, već se opredijelila da pomogne u ﬁnansiranju istraživanja koja bi dovela do lijeka za ovu bolest. “Imali smo sreću da smo odabrali pravi tim iz Kanade koji je uspostavio balkanski model laforine bolesti na laboratorijskoj životinji i za godinu dana je razriješen biohemijski put, odnosno “lafora životinja” je izliječena. Ovaj uspjeh nas je posebno ohrabrio, nakon čega smo izašli u javnost i zatražili dodatnu pomoć od naših sugrađana“ istakla je Gajićeva. N.A.

HUMANOST

braćam Vam se u nadi da ćete imati sluha i želje za pomoć mom anđelu. Milan Šarić, dječak o kojem se posljednjih mjeseci dosta govori kroz pisane i elektronske medije. Rođen je kao zdrava beba, treće dijete i prvi sin. Problem sa njegovim zdravljem uočen je u trećem mjesecu života koji se počeo ispoljavati u vidu gastrointestinalnih tegoba, dakle, problema sa crijevnim traktom. Poslije kratkog ispitivanja na Dječjoj klinici u Banjaluci, upućen u Beograd na Kliniku za majku i dijete. U toku ispitivanja u Beogradu došlo je do drastičnog pogoršanja njegovog zdravstvenog stanja koje se prvenstveno manifestovalo kao respiratorna insuﬁcijencija, odnosno nemogućnost normalnog disanja. Tada je indikovano da se uradi traheotomija (otvor na vratu mog dijeteta), na šta smo suprug i ja u prvi mah izrazili negodovanje, jer nam je to izgledalo strašno i pomisliti. Međutim, kako je stanje bilo sve gore, drugog izbora, na kraju, nije bilo. Urađen je taj operativni zahvat,a preko tog otvora moj sin je spojen na respirator (vještačka pluća) koji diše umjesto njega. Dijagnoza koja je tada postavljena je kongenitalna miopatija, hronična respiratorna insuﬁcijencija. Po povratku u Banjaluku, uz pomoć ljekara Dječje klinike u Banjaluci, preko Fonda smo uspjeli nabaviti respirator kojim bismo omogućili da Milan bude sa nama kući, a ne u bolnici, kako je do tada bilo. Od tada prolazi već 3. godina, suprug i ja smo se angažovali maksimalno oko Milana, edukovali za sve što je potrebno da se radi oko njega, da bismo što manje pomoći zahtijevali od drugih. Za ovo vrijeme dosta su nam pomogli naši prijatelji, komšije, moje radne kolege iz pekare “Manja” i moj gazda Saša Trivić, te Osnovna škola “Stanko Rakita” iz Vrbanje. Milan je jedno veselo dijete koje nas uveseljava i daje nam novu snagu kad god nam se nasmije, kad god nas pogleda svojim vedrim okicama. Veliki problem nam predstavlja i to što nemamo adekvatnu opremu za praćenje njegovih vitalnih funkcija, odnosno monitora koji bi nas eventualno alarmirao ukoliko bi došlo do nekog pogoršanja ili ako bi se nehotice u snu Milan isključio s respiratora, što se jednom i dogodilo. Od toga dana suprug i ja noću spavamo na smjenu, pazeći na svaki Milanov pokret i dah. Imamo još dvije djevojčice koje su školarci i veoma su svjesne stanja nji-

Iz otvorenog pisma majke Milana Šarića

Pomozimo Milanu Šariću

Humanitara akcija za malog Milana, klub “Jazzbanjaluka”

hovog malog brata, pa se ne žale zbog svega što im je u životu uskraćeno, jer im nismo u mogućnosti pružiti puno. Uživaju igrati se s Milanom, zabavljati ga u toku dana, kako bi meni i suprugu oslobodile vrijeme da pozavršavamo osnovne kućne poslove. S obzirom na da su troškovi svakodnevnog života i režija skupi, a mi, uglavnom, sve što imamo od sredstava koristimo za Milanovo liječenje, potrošni materijal, struju bez koje naš sin ne bi živio, zavisimo isključivo od dobrih ljudi i humanitarnih akcija. Velike nade za Milanovo izlječenje polažemo u nalaz koji očekujemo iz Londona. Naime, u London je poslat Milanov DNK kako bi se postavila deﬁnitivna dijagnoza od koje zavisi da li bi se u Londonu, eventualno, ukoliko se

ne radi o sistemskom oboljenju , mogao uraditi operativni zahvat transplantacije, koji bi Milanu omogućio normalan život. Ljudi dobre volje su nam se sami javljali, organizovali humanitarne akcije preko društvene mreže Facebook, u koju se odmah uključio Klinički centar Banjaluka, Panevropski univerzitet “Apeiron”, predsjednik RS gospodin Milorad Dodik, brojne, uplate naših građana koje su svakodnevno pristizale na Milanov račun, Klub “Jazzbanjaluka”, mnogi sportski klubovi,muzički bendovi, ljudi iz estradnog svijeta... Svi nas jako radujete svojim nesebičnim zalaganjem da nam pomognete u nevolji da skupimo potrebna sredstva, zašto smo vam neizmjerno zahvalni. S poštovanjem Vera Šarić Za kontakt i sve informacije u vezi s medicinskom dokumentacijom, humanitarnih akcija, donatora i do sada sakupljenih sredstava, posjetite sajt http://www.pomozimo-milanu.info/ Za 2. mart 2013. zakazan je veliki humanitarni rok maraton u Domu omladine čiji prihod će biti namijenjen Milanu Šariću. 125

Z D R AV S T V E N I H O R O S K O P

Horoskop od 20. 3 - 19. 4. 2013.

Uređuje i piše: Snežana Despot-Vuletić

Planetarna konﬁguracija na nebu (vladavina znakova Ribe i Ovan) SUNCE boravi u znaku Riba od 19.2 - 20.3, a u znaku Ovna od 21.3 -19.04. MJESEC dva puta obilazi cijeli zodijak počevši od znaka Blizanci do znaka Lav kao okidač događaja i pokazatelj dnevnih raspoloženja. MERKUR će u ovom dvomjesečnom periodu najviše boraviti u znaku Riba počev od 5.2.do 14.4, s retrogradnim hodom od 23.2 18.3. u rasponu od 19 – 5. stepena, a od 15.4 do kraja mjeseca u znaku Ovan. VENERA putuje od Vodolije do Bika, prosječno ostajući u svakom znaku po 24 dana. Iz Vodolije u Ribe prelazi 26.2. iz Riba u Ovna 22.3, iz Ovna u Bika 15.4, gdje ostaje do 9.5. MARS zatičemo u Ribama, a prelazak u Ovna je 12.3, gdje ostaje do 20.4. JUPITER u Blizancima prelazi put od 7-15. stepena. SATURN putuje znakom Škorpije i od 19.2. i sa 11. stepena prelazi u retrogradnost prelazeći put od 3. stepena unatrag. URAN je u Ovnu od 6-9. stepena, NEPTUN u Ribama od 2-4. st., a PLUTON u jarcu 10-11. st. i direktnom kretanju do 13.4.

SREĆAN ROĐENDAN svima rođenim u znakovima Ribe i Ovan. S obzirom na dolazak proljeća i novog života koji se rađa nakon perioda snova i mirovanja, želim s vama da podijelim tekst pod nazivom „Epilog“ nobelovca Ive Andrića, poželim i mudrost življenja i snagu za borbu u prevazilaženju prepreka. „Mnogo samuješ i dugo ćutiš, sine moj, zatravljen si snovima, izmoren putevima duha. Lik ti je pognut i lice blijedo, duboko spuštene vijeđe i glas kao škripa tamničkih vrata. Iziđi u ljetnji dan, sine moj! - Šta si vidio u ljetnji dan, sine moj? Vidio sam da je zemlja jaka i nebo vječno, a čovjek slab i kratkovjek. - Šta si vidio, sine moj, u ljetnji dan? Vidio sam da je ljubav kratka, a glad vječna.Šta si vidio, sine moj, u ljetnji dan? Vidio sam da je ovaj život stvar mučna, koja se sastoji od nepravilne izmjene grijeha i nesreće, da živjeti znači slagati varku na varku. Hoćeš da usniš, sine moj? Ne, oče, idem, idem da živim.“

OVAN 20. 3 - 20. 4 Kraj februara i prvih dana marta, i pored velike energije i želje da jurnete u akciju, imate osjećaj da ste na margini događaja, da ste pod jakim dojmom emocija koje vas blokiraju u direktnoj akciji. Moguće je da, suočeni sa praznim novčanikom, smišljate i nelegalne puteve dolaženja do novca, da loše spavate, da ste napetih živaca, svadljivi. Situacija se mijenja od polovine marta, tako da ćete sve do 20. aprila osjećati veliku energiju koju sada možete aktivno koristiti. Snaga volje jača i sposobnost za nove akcije pa i rizikovanje. Zdravstveni problemi u problematičnim horoskopima mogu se pokazati u vezi s glavoboljama i povredama. Oprez kod preticanja u saobraćaju.

BIK 21. 4 - 20. 5 Nove ideje i promene koje želite napraviti u svom životu tokom marta upućene su na sposobnost da izmaštate i vizuelizujete uspjeh. Nastojaćete da ostvarujete kontakte sa prijateljima ili istomišljenicima u ostvarenju svojih planova. Moguće su nejasne situacije s nadređenima, manja zarada od očekivane ili neki značajniji ﬁnansijski izdatak, ali svjesni ste da morate uložiti više truda i odgovornosti da bi ste bili uspješniji. Od zadnje sedmice marta i tokom prve polovine aprila mogući su problemi u vezi, nerazumijevanje partnera koji očekuje konkretne rezultate od vas i pun novčanik kojim se hrani porodica. Shvatićete da je lična promjena ključ za napredak. Stresne situacije i ﬁzičko opterećenje mogu uzrokovati pad imuniteta u drugoj polovini aprila. BLIZANCI - 21. 5 - 20. 6. Vaša misao u ovom periodu usmjerena je na profesionalne aktivnosti. Neki će nastojati da se dokažu ili izbore bolju poziciju od dosadašnje, drugi će ići u pravcu promjene posla, sve u vezi s ličnim potencijalom. Sa Neptunom u polju statusa i karijere, možda ste u proteklom periodu imali osjećaj da se vrtite u krug, ali mart i april nude obrt situacije. Preusmjerite pažnju, vrijeme i rad na druge teme, „okrenite list“, odagnajte maglu neptunovsku i na vama znan praktičan i racionalan način zaplovite od marta hrabro u nove vode. Pomoć za postizanje uspjeha može stići od poznanstva s obrazovanom ili bogatom osobom. Ne rasipajte energiju. Škola iz astrologije u Banjaluci od oktobra 2012. do

RAK - 21. 6 - 22. 7. Već duže vrijeme osjećate želju za promjenom, iščekujete, osluškujete, ponekad se ljutite, nezadovoljni situacijom i okruženjem. Vrijeme je da energiju usmjerite na usvajanje nečeg novog (znanje ili vještinu) ili bar na drugačiji način počnite posmatrati svijet oko sebe. Uskoro ćete početi sa reformama na profesionalnom planu. Moguće je da je sve još usporeno, možda se podsvjesno opirete promjeni postojećeg stanja, ma kako loše bilo, iz straha od neizvjesnosti i nepoznatog. Ne bojte se, nebo vam sprema preokret nabolje, na vama je da se naoružate radošću, entuzijazmom, hrabrošću, optimizmom i vjerom. To ništa ne košta i nalazi se u vama. LAV - 23. 7 - 23. 8. Do pred kraj marta usmjerenost pažnje okrenuta je na dobijanje podrške od partnera (bračnog ili poslovnog) u pogledu ﬁnansija ili razrješenja nekih rizičnih situacija. Oprez pri potpisivanju dokumenata. Izbjegavajte noćnu vožnju ili po maglovitom vremenu. April je rezervisan za slobodnije i direktnije, sa više optimizma i ambicije, postupanje i komuniciranje. Otvaraju se mogućnosti putovanja i kontakata sa strancima ili inostranstvom. S dolaskom proljeća, energija i vitalnost jačaju. Velike ideje i planovi mogu dobiti realizaciju. Obaveze prema porodici traže vaše vrijeme. Ukoliko postoje genetske predispozicije, moguća je osjetljivost urogenitalnog trakta. DJEVICA - 24. 8 - 22. 9. Jupiter u polju karijere daje podršku na profesionalnom planu. Svojim znanjem i radom postižete pohvale, pa iako materijalno ne prati verbalno, ne brinite, novčane nagrade stižu u drugoj polovini godine. Sada je važno da pokažete i dokažete svoju vrijednost i sposobnosti. Zvijezde ukazuju da se fokusirate na partnerstva, društveni i javni život. Riješite neke pravne stvari koje vas koče ili opterećuju. Ovo je period kada ste psihički osjetljiviji, emocionalno ranjiviji pa su moguće nervoze i napetosti. Ne gubite vjeru u sebe zbog ﬁnansijskih poteškoća, borite se za priznanja koja vam realno pripadaju, a koje, uz ispunjavanje dužnosti i strpljenje, stiže. VAGA - 23. 9 - 22. 10. Od kraja februara do 22. marta pažnju usmjeravate na poslovne aktivnosti i ovo je dobar aspekt za uspješnu poslovnu saradnju ili zapošljavanje, ako ste nezaposleni. Poboljšavaju se odnosi sa radnim kolegama i lakše rješavate svakodne radne obaveze. U aprilu se hrabro suočite sa sopstvenim slabostima i onim što vas razdvaja od partnera. Svi pravimo greške pa i vi, ali ako potencirate ono dobro u osobi koju volite, biće vam uzvraćeno povjerenjem i ljubavlju. Grubosti i netolerantnost mogu vas još više udaljiti. Od polovine aprila u narednih 20-tak dana uživajte u svemu što čini srećnim vaša čula, bilo da volite, da pjevate ili jednostavno uživate u svemu što je lijepo. Pazite na ishranu, mogućnost trovanja pokvarenom hranom. ŠKORPIJA - 23. 10 - 22. 11. Tranzit Saturna kroz vaš znak donosi onakve uticaje kakve imate u natalnom horoskopu. Kod nekoga će ovo biti period iskušenja i patnji, kroz drugih uspjeh

juna 2013. Prijave i informacije na e-mail adrese: snezana.despot@gmail.com ili na mob.tel. 065/523-036

126

i položaj, ali praćen ulaganjem velikih napora i upornosti. Ponekad brak jer Saturn simboliše i prsten. Ako ste rođeni početkom novembra, u ovom periodu, moguće je vraćanje nekih situacija odranije. U svakom slučaju potrebno je odvojiti više vremena za sebe, treba se odmarati. Mogući problemi sa zglobovima, reuma, napetost i grčevi. Skloniji ste nezadovoljstvu i depresivnim stanjima. Ne očajavajte, vi pripadate snažnom astrološkom znaku i što je više izazova - to ste snažniji i borbeniji.

STRIJELAC - 23. 11 - 21. 12. Vaš vladar Jupiter, u polju partnerstva, nagovještava pravo vrijeme za javni život, a zaljubljenima ulazak u brak. Na poslovnom planu mogućnost poslovnih partnerstava sa strancima, sa usješnim, učenim ili bogatim ljudima. Ukoliko je bilo problema u braku do juna je pravo vrijeme da odnosi budu izglađeni. Tokom marta uživajte u toplini porodičnog doma, a u aprilu uživajte s djecom u šetnjama na proljećnom suncu. Od polovine marta energija i entuzijazam se vraćaju. Moguće nervne napetosti usljed preuzimanja previše obaveza.

JARAC - 22. 12 - 19. 1. Pluton u vašem znaku već duže utiče na suptilan proces probražaja u vama samima, rušenje nekih dugo korišćenih obrazaca ponašanja i postepeno prihvatanje i usvajanje novih pogleda i drugačijeg ponašanja. Tokom marta poželjećete da nekom budete oslonac i podrška u nevolji ili će se, možda, u vaš život vratiti stari prijatelj i na neki način pomoći i usrećiti vas. Tokom aprila vjerovatno ćete morati uložiti napor i uskladiti porodične i poslovne obaveze i pri tom se odreći nekih želja koje trenutno nije moguće ostvariti. Osjetljivost jetre. Kontrolišite količinu hrane koju unosite i boravite što više na svježem vazduhu.

VODOLIJA - 20. 1 - 19. 2. Ovaj dvomjesečni period otvara mogućnosti za uspostavljanje saradnje i ostvarenje planova uz pomoć prijatelja ili ljudi sa kojima imate ista interesovanja. Možda morate razriješiti neke loše posljedice grešaka iz ranijeg perioda. Saturn u polju profesije zahtijeva odgovorno ponašanje. Zavisno od natalne karte, ovo može biti period izuzetnog uspjeha ili velikih iskušenja. U svakom slučaju uspjeh se postiže uz mnogo truda pa i odricanja. U martu ste uglavnom orijentisani na pitanja novca, a april donosi više komunikacija, putovanja, druženja. Slabija cirkulacija i glavobolje smanjiće se početkom proljeća.

RIBE - 20. 2 - 20. 3. Ovogodišnji povratak Sunca u vaš znak je poseban i ponudiće, u dobrom društvu brzih planeta, period vitalnosti, snage, društvenog života, radosti i hrabrosti. Vaši snovi i vizije dobiće priliku da se realizuju, da se potvrdite u onome u čemu ste najbolji. Iako ćete još biti pod teretom nedostatka novca, do aprila, vaše strpljenje i sposobnost samopotvrđivanja potisnuće vašu urođenu stidljivost i nesposobnost korišćenja zasluga. Od kraja marta i tokom aprila otvaraju se prilike i za uspjeh u razgovoru sa nadređenima i dobijanju priznanja. Cijeli period prati vas sreća ma šta da se dešava. U prvoj polovini marta moguće povrede ili temperatura.

S M I J T E S E , Z D R AV O J E !

Mala anatomija

Nadbubrežna žlijezda

Aforizmi Zdravstvo nije u krizi. Ne znam šta se događa s bolesnicima, o njima niko i ne govori. *** Lijepo je što mladi ljekari uče slovenački, ali ne valja ako zaborave srpski. *** I kod nas se rade komplikovane operacije. Uvijek se nađe neko da iskomplikuje i one najjednostavnije. *** Iskoristimo bolnice koje nemaju grijanje za smještaj onih bolesnika s visokom temperaturom. *** Svaka čast medicinskim sestrama. One liječe riječima, pogledom, dodirom, a kada ima lijekova i s njima. *** Ako vi kažete da je politika kurva, ja molim da se ispita da li su i skupštine javne kuće. *** Zdravlje se ne može kupiti novcem, ali za svaki slučaj ostavite koju paru u bolnici. *** Donijeli su ga na nosilima, a kući odlazi nogama. Ili je kod dolaska glumio teškog bolesnika ili kod odlaska podilazi ljekarima da su ga izliječili. *** Kako je počelo s ﬁnansiranjem zdravstva, neće biti lijeka za lijekove. *** U zdravom tijelu je zdrav duh. Ali, kako znati da ti je zdravo tijelo ako zdravstvena knjižica nije ovjerena. *** Ako cijena sredstvima za pranje i dalje bude rasla, bolničko osoblje će ići u crnim mantilima. Tada će im biti lakše i da se pojave na nečijoj sahrani. *** Još da u bolnicama nije slaba hrana, ne bi živi ostali od navale novih pacijenata. *** Došao je u bolnicu samo koža i kost. Je li moguće da je neko pronio kako se u bolnici krade meso. *** Vijest za Ginisa: Hirurzi otvorili jednog političara i u njemu našli dušu! *** Kada je rekao da ne čuje, poslali su ga na ušno. A baš tamo nema šta da čuje sve i da čuje. *** Borba protiv korupcije u zdravstvu. Jedna čistačica je saslušana, jer je primila metlu da počisti hodnik. *** Lijepo je slušati kako nam je razvijena zdravstvena služba, ali šta ćemo ako navale bolesnici iz inostranstva?

Nadbubrežna žlijezda se sastoji od kore i srži. Kora i moždina čine jedan organ, ali su im funkcije različite. Teška je 11 grama. Odvojena je od gornjeg pola bubrega masnim tkivom. Desna žlijezda je trouglasta, a lijeva plumjesečasta. (Još malo pa će se gložiti na nacionalnoj osnovi). Inače, bubrezi imaju masnog tkiva u izobilju (čak ih nije pogodila ni svjetska ekonomska kriza, ni izbliza!), pa se političari trude da im bude kao bubregu u loju. E, malo morgen, što bi rekao pokojnik! Kad umjesto psovki i pljuvanja budu proizvodili makar i mokraću, razgovaraćemo.Ne zna se kako je žlijezda privatizovala tolike hormone, ali još manje znamo kako su tajkuni privatizovali ovolika naša preduzeća i kompanije. I, kao što kod nas postoje oni koji vuku konce u nečasnoj raboti, tako i kod ove žlijezde čini progesteron, produkt sinteze i preteča svih hormona. Ko je taj koji decenijama nekažnjeno stimuliše kriminal kod nas, ne zna se, ali se zna da proizvodnju jednog važnog agensa (nisam rekao agenta!) acetilholin, stimuliše lučenje adrenalina u moždini nadbubrežne žlijezde. E, tu sam ga čekao! Taj adrenalin od nas radi što mu je volja. Zašto su bubrezi dozvolili da se nadbubrežna žlijezda nastani iznad njih, ne zna se, jer kada se u skupštini diskutovalo o nacrtu „mjesto i uloge nadbubrežne žlijezde“ polovina poslanika je spavalo, druga polovina je bila u bifeu i nijedan poslanik nije postavio poslaničko pitanje. Adrenalin se skriva i pod imenom epinefrina, ali će to naš MUP razotkriti, kao što je razotkrio bezbroj drugih nerazjašnjenih stvari. Upravo dobih od pomenute instance da je hemijska supstanca i da se proizvodi u organizmu, najviše u srži nadbubrežne žlijezde. Samo ime adrenalin znači „na bubregu“. Adrenalin je jedan od hormona stresa. Čim se mi prepadnemo, čak prije nego se ukakimo, luči se adrenalin. Ide u krv, a odatle gotovo do svih organa. Osim što ubrzava rad srca i povećava mu snagu, suzuje periferne krvne sudove, a proširuje srčane, moždane i još poneke, širi bronhije, stvara toplotu, povećava šećer u krvi, razgrađuje masti i povećava koncentraciju masnih kiselina u krvi, širi zjenice („u strahu su velike oči“! I ono najvažnije: priprema organizam za borbu ili bijeg. E, tu se odaju kukavice i siledžije! I da mi, dok ovo pišem, nije skočio adrenalin imao bih još mnogo štošta o njemu da pišem.

Šale Srele se komšinice u bolnici pa će jedna: - Ti došla u bolnicu, a kako si mogla ostaviti samu djecu kod kuće? - Ne pitaš kako sam mogla da ostavim samu svekrvu i tri bureta puna rakije... --- Sestro, ja ovu veliku tabletu ne mogu nikako da progutam... - Jao, ženo draga, pa to je čepić za pozadi! - Vidim ja da je to za neku veću rupu... može, može, ta guta svašta... --Mlada žena se obraća ljekaru: - Doktore, dovela sam vam svekrvu. Taman da bude i ono najgore imate od mene čast...

Prof. dr Slobodan Janković, književnik i humorista

Naveče hirurg govori pacijentu da večeras ništa ne jede, jer sutra ide na operaciju. Kada doktor okrenu leđa, drugi bolesnik će: - Pustite, doktore, da bar pojede zadnju večeru. --Ulazi muž u porođajno i vidi žena mu rodila crnče. Prije nego što upita šta je ovo, žena će: - Doktor kaže mora da ste ga pravili noću, u velikoj pomrčini kada je ovako crno... a sjećaš li se da se prst pred okom nije vidio... --Prolazeći pored djece u obdaništu, mlađi čovjek nagazi jedno dijete i ono zaplaka. Negovateljica pritrča da utješi dijete. Videći je kako je lijepa, čovjek se izvinjava i kaže: „Ja sam kriv, gospođo, ali ja ću naopraviti drugo dijete“. Ona ga pogleda pa joj se ne svidje i reče: - U redu, gospodine, ali ovo je unuče one tamo babe. --- Šta su tebi operisali? - Slijepo crijevo. - Baš su nepravedni. Ja dovodio slijepu babu i nisu htjeli da je operišu, nego je vratili kući. --Čičica tek primljen u bolnicu i pita jednog bolesnika šta misli da li će dugo ostati u bolnici. Ovaj ga pogleda pa će onako, šarlatanski: - Nećeš, ne boj se, takvi brzo umiru. --- Sestro – pita hirurg – je li pacijent u narkozi da počnem operaciju? - Jesam, jesam, doktore, slobodno vi počnite reče bolesnik. --Rastresen hirurg govori bolesniku: - Vi ste imali sreće što sam vas ja zapao da vas operišem. Vaša jetra je užasna, vaša crijevca su sva u sraslinama, bubrezi načeti, prostata povećana... -Ali, doktore, ja još nisam ni operisan – bolesnik će. - Bez obzira na to, biće svakako kako ja napišem. --- Ubacite, sestro, u infuziju i garamicin – govori doktor sestri. Bolesnik će: - Može li malo i šljivomicina, doktore? --Sestra izvještava doktora da je pobjegao bolesnik koga je danas trebalo da operiše. - Baš mu hvala, cijelu noć sam sanjao da mi je umro na operaciji... --- Zašto stalno jaučeš, a dala sam ti sve što je trebalo – ljutnu se sestra na bolesnika. - E, moja sestro, da ja nisam jaukao ko zna i da li bih dobio sve što je trebalo – odgovori bolesnik. --Doktor se razveo od žene pa nervozan, i ko god pita da oko nedjelje ide na vikend on odbija kad sasluša razloge. Jedan čiča sa sela upita: - A mogu li ja, doktore da odem kući. Žena mi pobjegla od kuće pa da malo sredim. - E, ti možeš i ostani još jedan dan kada ti žena krv ne pije.

PREGLEDI I LIJEÄ&#x152;ENJE

Noni originalno pakovanje, Tel. +387 65 628 978

SLANA LANA SOBA

SO - RELAX - SEA CENTAR BANJA LUKA, Aleja Svetog Save 25 tel. +387 51 304 105, mob. +387 65 641 466 info@slanasobabl.com, www.slanasobabl.com

ZDRAVSTVENA USTANOVA, BOLNICA IZ HIRURŠKIH OBLASTI

"PROF. DR SCI. N. LAGANIN" Sime Matavulja 11, 78000 Banja Luka, R. Srpska tel: +387 51 216 462, 214 036; +387 65 538 169 e-mail: poliklinikalaganin@gmail.com