A. Valverde, resenhade "O QUE TRANSFORMA O MUNDO É A NECESSIDADE E NÃO A UTOPIA"

Estudos arredor de Saramago Burghard Baltrusch (ed.) (2014): “O que transforma o mundo é a necessidade e não a utopia” Estudos sobre utopia e ficção em José Saramago. Frank&Timme: Berlin O grupo Gaelt, pertencente a Universidade de Vigo, tirou neste primeiro trimestre do ano 2014 un volume que se ocuparía da obra do novel portugués J. Saramago. Se ben o primeiro número da colección IBroLiT tamén focalizaba unha figura concreta, falamos da poeta Lupe Gómez, os últimos tenden cara a unha revisión do campo literario galego (véxase o preparado por M. Forcadela ou A. Angueira). Porén, ábrese deste xeito a colección a un campo literario novo, o portugués, a partir de voces vindas exclusivamente deste mesmo campo.

O libro que nos ocupa agora pretende debruzarse sobre a obra de Saramago partindo de dous conceptos: utopía e historia. Desta maneira, podemos dicir que o conxunto de doce artigos se podería dividir en dúas partes. A primeira estaría configurada por un grupo de textos que revisan o termo utopía dende diferentes metodoloxías, intereses e puntos de vista. Á par desta encontramos un segundo conxunto de escritos que focalizan o papel que xoga a Historia, ben portuguesa, ibérica ou europea, a partir de diferentes novelas ou relatos de Saramago.

O concepto utopía focalizaba as intervencións do autor portugués nos derradeiros anos da súa vida, tal como veu desenvolvendo dende a súa intervención no Foro de Porto Alegre. Disto dá conta o primeiro dos artigos, asinado por Ana P. Arnaut, a cal establece un marco heurístico baseado na alianza espiritualidade/utopía ou na permanencia dos soños e desexos vellos no seu macrotexto. Na obra de Saramago obsérvase, segundo esta profesora, unha busca “que se traduz num processo de (re)aprendizagem que começa e acaba no próprio ser humano”. Paralelamente xorde unha dicotomía entre dúas espiritualidades: xudaico-cristiá e masónica, que loitan no movemento de ligazón entre a espiritualide e a utopía, o cal constata nas diferentes obras de Saramago.

Os dous artigos de B. Baltrusch parten da imagoloxía e o tratamento das metanarrativas na (des)construción do concepto nación. A utopía serviralle ao profesor da Universidade de Vigo para analizar a representación da mensaxe trans-iberista na obra de Saramago, sobre todo a partir de textos como A jangada de pedra. No segundo artigo, revisa a obra Memorial do convento focalizando a figura feminina, especialmente o “sublime feminino” ou como a “interacção ente racionalização e imaginação do sublime ao longo dos séculos se tornou uma alegoria as relações dos sexos no sistema patrialcal”.

Tendo como elemento central da investigación a figura da utopía tamén destacamos o artigo de F. Venâncio. Neste caso parte do concepto “utopia lingüistica ibérica”, o cal considera que parte no campo literario portugués con A. Garrett, para analizar como se plasma na obra de Saramago, en diálogo coa figura do padre A. Vieira. O profesor F. Venâncio elabora un artigo que ten como base

metodolóxica a praxe filolóxica —reparemos na análise de como o uso do castelanismo aumenta coas obras máis novas— para entender o papel que xoga Saramago na deriva do campo literario portugués contemporáneo.

Centrándonos agora nos artigos que teñen como ideoloxema base a construción da Historia a partir da obra de Saramago. Neste conxunto atopamos como as investigadoras atopan un fío común, aquel que define a narrativa de Saramago como unha metaficción historiográfica do ser humano. Saramago constrúe humanismo a partir da historia. Se ben o historiador é aquel que, fronte a un conxunto de datos, escolle uns e desbota outros. Neste xogo aparece unha “zona de obscuridade”, lugar onde “o romancista tem o seu campo de trabalho”. Nesta diatriba xorden unha serie de traballos de investigación que focalizan diferentes elementos, os cales determinan un campo de estudo. Así, A. M. Pereira Nunes revisará a Guerra Civil española na obra de Saramago, I. Araújo a figura de Salazar ou Y. Hendrich o episodio histórico que deu pé a A Viagem do Elefante.

Non podemos demorarnos moito máis nesta recensión, e fican artigos ben interesantes como o de Oliveira Martins cunha análise lingüístico-semiótica do Memorial do Convento; unha aproximación á figura de Saramago como tradutor, por parte de A. P. Ferreira; a perspectiva dos estudos coloniais e poscoloniais aplicada por V.-C. Bauer ou a descoberta do Conto da Ilha Desconhecida, dende o ollar antopolóxico-imaxinario de Santos Morães.

Recomendamos logo este libro de estudos literarios arredor de Saramago, mais sen antes anotar tamén que non estamos diante dun volume dirixido a persoas con poucos coñecementos sobre o autor. A lectura deste volume require unha bagaxe previa, non só do escritor do que se ocupa, pois tamén de todas aquelas metodoloxías aplicadas polos investigadores.

Alberte Valverde Grial – Revista Galega de Cultura, 204, 2014