BOUW & VASTGOEDDOSSIER
ECONOMIE
Lokale arbeidsmarkt bepaalt groeipotentieel
+3% 2018
Blijft e-commerce groeien?
Personeelstekort remt de groei mische G no
Eco
Wereld
+3,7% 2019 +3,5% 2020 + 3,4%
Eurozone
+1,8% 2019 +1,3% 2020 +1,5%
2018
2018
Grootste potentie in regio’s met gering neerwaarts risico
Vraag naar bedrijfspanden stijgt
2017
2018
€ 3,4 mrd € 3,3 mrd
Wat betekent dit voor bedrijfsmatig vastgoed?
8
Vraag naar kwaliteit stuwt nieuwbouw
en vastgoedbranche is de markt alweer over zijn top heen, anderen geven aan dat er nog veel ruimte is om te investeren. De vraag
Bedrijfsruimtemarkt zoekt momentum om te verduurzamen:
2018
Bedrijfsprofiel bepaalt gewenst vestigingsklimaat: • Verlagen energieverbruik Traditioneel bedrijventerreinen
Dalende rendementen vormen risico
• Hoge huur voor duurzaam gebouw is nog drempel voor huurders
Interactiemilieus
Zicht op risico’s bepaalt toekomstig rendement
Veel nieuwbouw in markt met overschotten
Logistieke hotspots
BELEGGERS
• Striktere regelgeving verwacht
GEBOUWEN
Kantorenmarkt: Slag om beste mensen én locaties GEBRUIKERS
Organisaties zoeken groei in grote steden
Opname kantoorruimte stijgt
Trek naar grote stad door tekort aan hoogwaardig personeel 2018
2019
2020
+2,5%
+1,6%
+1,6%
Leidt afkoeling economie tot minder vraag?
Huurgroei door vraag naar kwaliteit
+12%
Perspectief overige locaties verslechterd
Huren stijgen (bijna) overal. Sinds 2016: Utrecht
Tilburg
+38% +15%
Zwolle
Ede
+4%
+0%
Betere balans in de kantorenmarkt door economie en transformaties VERKOCHT
TE KOOP
Dalende rendementen vormen risico
die voor bouw- en vastgoedondernemers?
-2,4 mln m2
Aanbod daalt
Gewenst product droogt langzaam op
is momenteel de status quo en wat betekent
Veel vraag naar kantoren in stedelijke gebieden en op OV-knooppunten
2018
Nederland koploper in flexkantoren
Economische groei
is of er in het vastgoed nóg een recordjaar aankomt of dat de top nu echt bereikt is. Wat
Zowel vastgoed als processen worden hoogwaardiger
mln. m2
ECONOMIE
Volgens sommige ondernemers in de bouw-
Branche zoekt oplossingen om kosten te drukken: • Locaties met arbeidspotentieel • Arbeidsmigranten • Robotisering en innovaties
Hogere huren door stijgende bouwkosten
Lokale omstandigheden bepalen succes en falen bedrijfsruimten Geen nieuw recordvolume, door gebrek aan geschikt product
Nieuwbouw blijft fors in 2019 en 2020 en drukt ouder aanbod uit de markt
GEBRUIKERS
opname
Uitdagend perspectief
i roe
DE STATUS QUO IN DE BOUW- EN VASTGOEDSECTOR
Bedrijfsruimtemarkt: Tekorten spelen de markt parten
Nieuwbouw op toplocaties gaat stijgen
Wat betekent dit voor kantorenvastgoed?
Kantoren en locaties gaan van functioneel naar betekenisvol Een toekomstbestendig kantoor heeft toegevoegde waarde voor mensen, organisaties en maatschappij
75% energiereductie nodig om kantoor Paris-Proof te maken
Groene kantoren: minimaal C-label en liefst Paris-Proof Blauwe kantoren: de fysieke en mentale gezondheid van personeel staat voorop
Transformatiepotentieel blijft groot: 4 mln m2 structureel aanbod 4 mln
Hybride kantoren: met andere functies als horeca en wonen
m2
Zoektocht naar rendement BELEGGERS
Markt beter in balans
Placemaking: de mensen maken de locatie, niet de stenen
GEBOUWEN
ACTUELE ONTWIKKELINGEN IN DE VASTGOEDMARKT
NEERWAARTSE RISICO’S GROTER DAN OPWAARTS POTENTIEEL
Inmiddels dringt het besef door dat groei niet eeuwig kan
De Rabobank heeft de diverse scenario’s geanalyseerd en komt tot de conclusie “dat
aanhouden en voelen ondernemers dat zij ‘laat’ in de cyclus
de neerwaartse risico’s groter zijn dan het opwaarts potentieel”. De bank verwacht de
zitten. In haar vastgoedbericht 2019 geeft de Rabobank aan
komende jaren minder investeringen, maar is positief over de waardeontwikkeling.
dat zij voor de toekomst minder investeringen verwacht, maar met hogere waarde. Risico’s nemen toe en dwingen de
DE SITUATIE OP DE DIVERSE MARKTEN
ketenpartners in de branche om gerichtere keuzes te maken.
Het vertrouwen in de woningmarkt neemt af door de toenemende krapte, maar de
Dat is echter lastig, want ontwikkelingen voorspellen is voor
balans in de kantorenmarkt verbetert door economische groei en transformaties Dat is
een deel koffiedik kijken.
echter niet overal zo. De winkelmarkt vertoont een aantrekkende detailhandel trekt aan
VERWACHTE ONTWIKKELINGEN De bouw- en vastgoedmarkt heeft uitstekende jaren achter
en de leegstand daalt. Tegelijkertijd houden de zorgen om de toekomstbestendigheid van fysieke winkels aan.
de rug, maar de overtuiging dat er topvorming plaatsvindt
OP DE BEDRIJFSRUIMTEMARKT
neemt toe. Doordat het ‘al te lang te goed gaat’ worden
Bepalen lokale omstandigheden zowel het succes als de grenzen. Daarnaast worden
ramingen steeds opnieuw naar beneden bijgesteld en
vastgoed en de processen hoogwaardiger. De vraag is waar de grenzen liggen.
voelen beleggers steeds vaker een tekort aan geschikte ‘producten’. De ontwikkelingen tonen echter een situatie
DE BOUWBRANCHE
onder ‘normale’ omstandigheden: de huidige economische
Ketenpartners in de bouwbranche zullen in hun bedrijfsstrategie moeten gaan inspelen
conjunctuur en onze verwachtingen. De Rabobank noemt
op de ontwikkelingen in de vastgoedmarkt. Een sterke focus daarop is dus noodzaak.
dat ons ‘basisscenario’. Naast dat basisscenario zijn er ook
Personeelsproblemen in de bouw maken effectiviteitsslagen in de bedrijfsvoering
andere scenario’s mogelijk; internationale chaos, onverwachte
noodzakelijk en meer onderlinge samenwerking is nodig om de juiste strategische
renteschok en klimaatdisruptie bijvoorbeeld kunnen de markt
beslissingen op het juiste moment te nemen. Alert zijn is dus het devies.
bijzonder verstoren, maar zijn niet allemaal waarschijnlijk. Een meer optimistisch scenario is het aanbreken van een economische nazomer. MEI 2019
21