Magazine Inzicht (in Dutch), winter 2016/2017

B

Ostia Antica, Rome | zomer 2016

Redactioneel Betekenisverlangen Gespot Het verhaal van de schat Onmisbaar North Sea Beachcombing Buon Appetito!

BLKVLD Uitgevers De Anna Caroline Ashmolean Louis Renard Apps die je niet wilt missen We leven in de Plastic Tijd What time is this place?

Een Archeoloog in ItaliĂŤ Upclose and Personal Onderwater

03 04 09 10 16 18 20 22 24 30 32 35 36 46 48 52 60

03 We hebben met de grootst mogelijke zorg gewerkt aan dit magazine. We hebben ons laten inspireren door de dingen die om ons heen gebeuren en geschreven over de dingen die ons dagelijks bezighouden, zowel privé als zakelijk. En hoe dat eigenlijk door elkaar heen loopt. We hebben vrij gebruik gemaakt van afbeeldingen van de bedrijven waar we aandacht aan hebben besteed. Het zijn zonder meer positieve verhalen of items. Daarnaast hebben we onze eigen foto’s gebruikt en toestemming gevraagd aan dezen en genen.

Waarvoor dank. De illustraties zijn van eigen hand. We hebben zoveel mogelijk verwezen naar websites voor aanvullende informatie.

Met medewerking van Lisa Seldenthuis.

www.aigle.com

Ha relaties, klanten, collega’s, De zomervakantie is voorbij en eigenlijk is dat toch ook altijd een beetje een nieuw jaar.

Bij mij althans. Dat is blijven hangen na mijn studietijd. Een nieuwe schooljaar, nieuwe agenda en voornemens. Daarnaast houd ik van de seizoenswisseling en dus van de herfst en de winter. De herfst als goede nazomer is adembenemend. Zelfs heel warm dit jaar; het warmste ooit gemeten.

Wij hebben een heerlijke zomer gehad, veel gedaan en gezien en geluierd, geslapen en gelezen.

Op vakantie vraag ik me tegenwoordig af waarom ik eigenlijk op vakantie ga. Niet omdat het dagelijks leven altijd vakantie is, maar wel omdat ik een tevreden mens ben. Fijn werk, fijne familie en vrienden, fijne relaties. Hoewel, andere dingen zien en eten is natuurlijk erg de moeite.

Wat hebben we nog meer gedaan? Jolanda heeft zich verdiept en bekwaamd in 'plastic lost at sea' en 'archeologie van de toekomst'. Al lopende of juttende langs onze stranden kun je je niet afwenden van de enorme hoeveelheden plastic op het zand. Er moet iets gebeuren, zowel aan de productiekant als aan de gebruikerskant. Wij zijn ook privé de uitdaging aangegaan: geen plastic meer in ons huishouden. We hebben veel ervaring inmiddels, dus wil je ook kijken wat je kan doen en zit je vast, neem contact met ons op.

Plezier met het lezen van ons tijdschrift en tot snel!

Lonneke Beukenholdt Jolanda Bos

[TREND 2016/2017]

BETEKENISVERLANGEN

05 Het leven speelt zich altijd af in een bepaalde tijdgeest, waarin we allemaal onderhevig zijn aan maatschappelijke trends. Deze trends bepalen niet zozeer van tevoren wat je doet; eenieder van ons past eerder in een beweging die op dit moment, bij deze maatschappij hoort. Dat geldt voor ons, maar ook voor jullie als relatie of vriend. Daarom beginnen we ons magazine net als vorig jaar met een beschrijving van de maatschappelijke trends van dit jaar en hoe wij, in het klein, daarbij passen.

En we willen natuurlijk ook beschrijven hoe we die bewegingen kunnen gebruiken om er – voor jullie en voor onszelf – ons voordeel mee te doen. We zijn in 2016 beland, sterker nog, we staan aan de vooravond van 2017. Met het tijdschrift dat voor je ligt, willen wij laten zien wat wij zoal doen, waar we voor staan en wat we belangrijk vinden in het leven. Daarbij horen als vanzelfsprekend de wateren waar we op varen en de stromingen, of trends, waar we ons op mee laten voeren.

Woelige wateren We leven in een wereld waarin veel stroming is. Woelige wateren bevinden zich onder ons. Weten we met z’n allen nog waar we aan vasthouden? Algemene trends wijzen op een tussenwereld waarin we momenteel leven.

We proberen grip terug te krijgen op de chaos die de afgelopen jaren is ontstaan en iedereen geeft daar een eigen invulling aan. Allerlei bewegingen zijn in gang gezet, maar we bevinden ons toch in een existentiële crisis, aldus de Trendrede van 2016 (www.trendrede.nl).

Bij Blikveld ervaren we deze chaos misschien minder, maar op een ander niveau houden we ons wel degelijk bezig met het bepalen van onze bestaansreden. Voor ons betekent dit een ontwikkeling waarbij we nog meer dan voorheen willen doen waar ons hart ligt en waar we goed in zijn. We willen dan ook aansluiten bij projecten waar ons hart sneller van gaat kloppen in 2017.

Voor ons is dat onder andere boeken schrijven, boeken ontwerpen en boeken uitgeven. Met BLKVLD Uitgevers doen we dat sinds het begin van dit jaar. Daarnaast ligt ons hart bij archeologisch onderzoek en het articuleren van de betekenis van erfgoed voor de toekomst. Dat doen we middels onze eigen uitgaven, projecten waar we als adviseur bij betrokken zijn, en door middel van kunst niet te vergeten. Het vrije kunstenaarschap staat bij ons in 2017 weer volop in de schijnwerpers. Daarin is archeologie en erfgoed ook altijd de belangrijkste inspiratiebron. We willen ons ook nog meer inzetten voor een betrekkelijk nieuwe tak van sport. Garbology,

of de archeologie van afval, kristalliseert zich uit in 2017.

In een boek dat op de rol staat, vertellen we over de schoonheid van dit afval, waarom het de archeologie van de toekomst is en wat het vertelt over ons, de mens die leeft in de Plastic Tijd. Over wat er verder nog mogelijk is met dit materiaal dat regelrecht uit zee komt, vind je zo her en der in dit tijdschrift meer.

Stadsmijnbouw Onze Rijksbouwmeester, Thomas Rau, vertelde een helder en inspirerend verhaal in VPRO Tegenlicht aan het eind van vorig jaar. De titel van de uitzending luidde: Het Einde van Bezit. Hij introduceert in dit programma op een volkomen overtuigende manier de noodzaak voor het ontwikkelen van de Universele Rechten van het Materiaal (www.theuniversaldeclarationofmaterialrights.org). Want wij gaan slecht om met materialen! Om maar een greep te doen uit een enorme hoeveelheid aan beschikbare bronnen: wij Nederlanders gooiden in 2012 voor 27 miljoen euro aan goud weg, en in totaal vernietigden we met z’n allen voor 73 miljoen euro aan grondstoffen dat jaar. Dit goud werd niet gerecycled, maar ging in rook op in onze vuilverbrandingsovens. Weg. Wie hier meer over wil lezen, kan dat opzoeken in het onderzoek ‘Green Growth’ dat het CBS in 2015 uitgaf. Dit goud verdween niet omdat we massaal onze gouden ringen tussen het vuilnis gooiden, maar omdat wij, onwetend van de materialen in onze oude apparatuur, onze elektronica massaal bij het grofvuil zetten. E-waste heet dat. En het winnen van deze grondstoffen uit menselijk afval noemt men tegenwoordig “stadsmijnbouw”.

Dat bestaat dus... Naast ijzer dat wij als Nederlanders massaal weggooien en vernietigen, is plastic een andere grote materiaalcategorie dat Nederlanders massaal weggooien. Een recente studie uit 2015 van Jambeck toont aan dat wereldwijd, per jaar, 7 miljoen ton plastic (geproduceerd uit aardolie) als afval in zee verdwijnt. Het wordt daar gedumpt, of het komt er terecht door slecht afvalmanagement. Dit plastic stroomt op de golfstroming naar delen van de oceaan waar dit materiaal het zeeleven verstikt. Plastic is een zeer weerbarstig materiaal. Eigenlijk kun je stellen dat ieder stukje plastic ooit geproduceerd nog op aarde aanwezig is… Evenzo belangrijk is dat het materiaal en het kapitaal dat dit plastic vertegenwoordigt, op die manier uit de roulatie verdwijnen; net als dat goud, al is de waarde van goud gemakkelijker te bevatten. Maar ook het verdwijnen van plastic is puur kapitaalvernietiging. In de discussiegroep van Thomas Rau over de Universele Rechten van het Materiaal wordt gediscussieerd over de mogelijkheden

BLKVLD&Bos inzicht winter 2016

om ieder materiaal te benoemen in de producten die verkocht worden middels een productpaspoort. Om op die manier materialen te kunnen identificeren en te kunnen recyclen als de producten weggegooid worden.

Een opstart naar een “circular economy”. Materialen hebben het recht goed gebruikt te worden en niet te worden afgeschreven na een gebruiksronde, zo stelt Rau.

Omgang met resources Wist je dat de levensduur van apparaten meestal ingegeven en gemaximaliseerd wordt door producenten?

Je wasmachine bijvoorbeeld, gaat maar een beperkt aantal wasbeurten mee en de producent kan ongeveer voorspellen wanneer de deur of andere mechaniek het zal begeven. De levensduur van al deze producten is opzettelijk beperkt om op die manier de economie draaiende te houden en ervoor te zorgen dat je zo nu en dan een nieuwe wasmachine koopt. Reden genoeg voor Thomas Rau om een nieuw systeem te ontwikkelen dat het einde van bezit betekent. Een systeem om niet langer producten zoals lampen, wasmachines of ijskasten te produceren voor de consumentenmarkt, maar om de dienst ‘verlichting’ of ‘koeling’ te leasen. In dit systeem verhuurt de producent deze dienst aan de consument voor een vast bedrag per maand, in de vorm van apparatuur, maar ook door de verantwoordelijkheid te nemen voor de bijbehorende elektriciteit. Waarom dat systeem positief werkt voor de circulaire economie?

Plotseling is een producent niet langer gebaat bij het maximaliseren van de levensduur van apparaten, maar met een zo duurzaam en zuinig mogelijk product dat ook nog eens volledig recyclebaar is aan het eind van de levensduur. Een belangrijke stap waarin producten

“The secret of happiness, you see, is not found in seeking more, but in developing the capacity to enjoy less.”

Socrates

07 en dus materialen volledig worden hergebruikt en veel duurzamer dan nu worden aangewend.

Zelfvermindering Zelfmindering is een term die in het verlengde van het bovenstaande heel goed past. Het loslaten van oude waarden, minder middelen besteden op de conventionele manier, minder consumeren. Misschien wel in plaats van een wasmachine kopen, de dienst “schone was” leasen.

Of alleen producten aanschaffen die een leven lang meegaan, zoals in het initiatief van www.buymeonce. com. Onderzoek toont aan dat mensen zich met minder bezit veel gelukkiger voelen, zo vertelt James Wallman in zijn boek Stuffocation. Voor het eerst wordt deze jaren door het CBS naast allerlei conventionele cijfers over het welzijn in Nederland ook een Persoonlijke Welzijnsindex gebruikt. Want de economie groeit wel degelijk, zonder dat we dat kunnen aantonen met traditionele “vercijferde waarden” aldus de Trendrede 2016. De consument kan en wil met minder toe, wil kleiner leven en wonen en verduurzaming van de leefomgeving en meer doen waar je hart naar uitgaat. In ons magazine besteden we hier op verschillende momenten zijdelings of juist overduidelijk aandacht aan. Bijvoorbeeld wanneer we vertellen over inspirerende collega’s die ergens op zee al jaren in een boot leven en hun bekende leefomgeving ingeruild hebben voor de oceanen van de wereld. Aan alle kanten zijn ook mensen bezig de resten van de consumer society van de afgelopen decennia op te ruimen. Daarbij hoort ook onze actieve inzet om het plastic afval in zee te verminderen. Zoals Boyan Slat, een Nederlandse jongen die op zijn achttiende een uitvinding deed om de oceanen te ontdoen van plastic afval. Bekijk vooral zijn bedrijf The Ocean Clean Up op www.theoceancleanup.com.

Wij willen ons ook in het komende jaar inzetten voor schonere zeeën en efficiëntere schoonmaakacties door een beter begrip van dit plasticprobleem. Hoe we dat doen, beschrijven we verder in ons artikel in dit magazine over de Plastic Tijd. 

BLKVLD&Bos inzicht winter 2016

Waardewending Ondertussen meten we in Nederland onze welvaart vaak nog steeds met maten die overgebleven zijn uit de tijd van de IndustriĂŤle Revolutie, aldus de Trendrede 2016, met tijdseenheden uitgedrukt in geld en het toetsen van rendement. Maar de waarde van dit rendement is al lang niet meer alleen te meten met conventionele maten. Er vindt inmiddels in onze maatschappij een waardewending plaats. Tijd wordt niet langer alleen gemeten in geld, tijd is vooral aandacht geworden. De tijd om aandacht te besteden aan dat wat we werkelijk willen doen in het leven wordt enerzijds schaarser en anderzijds integreren steeds meer mensen dat wat ze het liefst doen met hun dagelijks werk. En het is die aandacht, persoonlijke aandacht van en voor ieder individu, wat grip teruggeeft en betekenis geeft aan de toekomst.

Belangrijk ook is dat het deze betekenis is, waar mensen hun status tegenwoordig aan aflezen. Status wordt al lang niet meer bepaald door de auto die je rijdt, maar door de wijze waarop je betekenis aan je leven geeft. Wij willen dat doen door voor ons betekenisvolle projecten uit te voeren in 2017, samen met jullie uiteraard!

Bouwend vermogen Voor het opstellen van de Trendrede worden ieder jaar zogenoemde bouwgesprekken georganiseerd om nieuwe trends zorgvuldig te analyseren en op papier te zetten. Ook voor 2017 worden deze bijeenkomsten weer georganiseerd, voor wie interesse heeft: www.trendrede. nl/bijwonen. Ook wij doen op een andere manier mee aan de waardewending. Met ons artikel over de BLKVLD Uitgevers elders in dit magazine, willen we een manier van werken introduceren waarbij iedereen die meewerkt aan een boekproject, zijn of haar bouwend vermogen inzet om die waardewending te bewerkstelligen. Voor ons betekent dit openheid van werken, een duidelijk andere verdeling van middelen en ook een onconventionele verdeling van de opbrengsten van een boek.

Wat is ons of jouw bouwend vermogen in projecten? In dit magazine en in de contacten met jullie gaan wij de komende tijd op zoek naar ieders bouwend vermogen, en we streven naar het delen van onze betekenissen en waarden met jullie. Wij vertrouwen er dan ook op dat onze bouwstenen in 2017, met eenieder van jullie, tot een vruchtbaar bouwgesprek zullen leiden. ç

09 De daktent! Niet alleen voor Landrovers en Toyota blijkt nu. Op je Ford of Peugeot is het ook heel goed mogelijk. Het bedrijf Daktent voert alle merken daktenten. Het is een enthousiast bedrijf, ze houden echt van hun product en kunnen dat ook overbrengen. Het is weliswaar nu na de zomer, maar misschien iets voor volgend jaar? En je ligt niet direct op de grond, dus een beetje koude moet ook zeker kunnen. > www.daktent.nl

A Foldable, Portable Wind Turbine > www.inhabitat.com Een vakantie in een vuurtoren; waar kan het anders dan in the UK? En wat is er meer te zeggen dan DOEN! Of het duur is, kan ik je niet vertellen, dat kan je beter bekijken op de website. De vuurtoren hiernaast in aan de westkust van Ierland. Dus uitzicht over de Atlantic met het weer dat daarbij hoort. > www.historic-uk.com

Portable Wind Turbine > frogdesign.com Voor luie imkers en blije bijen, daar is deze kast uitermate geschikt voor. Twee imkers zijn met dit idee gekomen. Je hoeft de bijen niet meer te verstoren, je draait het kraantje open en 'flow'. Ik heb begrepen dat de uitvinders de vraag niet aankunnen. Heel erg leuk vind ik dat. Weer eens wat anders dan een goed idee voor een app. En voor de bedreigde bijen is dit ook een mogelijkheid, want het houden van bijen is opeens veel minder moeilijk geworden.

Kijk voor de kast op > www.honeyflow.com

BLKVLD&Bos inzicht winter 2016

11

13 In Noord-Holland wordt hard gewerkt aan de aanleg van de N23; dat is al uitgebreid in het nieuws geweest. Ook in ons Zomermagazine van 2015 hebben we daar al aandacht aan besteed. Het is ook al geen nieuws meer dat BLKVLD&Bos de directievoering van de archeologische opgravingen voert namens Heijmans en Heijmans adviseert bij hun ontwikkeling. De archeologische resten die in het traject van de Westfrisiaweg worden aangetroffen, zijn heel bijzonder. Met name de Bronstijd is goed vertegenwoordigd. Aan het begin van vorig jaar werd er op één van de opgravingen een bronsschat aangetroffen die zo bijzonder is dat het internationale aandacht heeft gekregen. In ons eigen land werd de vondst in oktober, op de Nationale Archeologiedagen, zelfs als “Vondst van het Jaar” gepresenteerd. In dit artikel nemen we een kijkje in de keuken en natuurlijk doen we nog een keer het verhaal van de schat.

KOUD Ergens in januari 2015 is het opgraven langs de N23 op zijn koudst. Voor de mensen die in het veld staan en het archeologisch onderzoek uitvoeren, is het onaangenaam koud geworden zelfs. Alleen, de verschillende onderzoeken die in het kader van de aanleg van de N23 worden uitgevoerd, zijn die weken op hun hoogtepunt. Om die reden staan er ondanks de koude veel opgravingsteams in het veld en zijn er meerdere kranen ingezet, want alle opgravingen moeten over een paar maanden helemaal zijn afgerond. Op de locatie die Markerwaardweg heet, worden alleen al 11 hectaren grond archeologisch onderzocht. Er is op de route van de N23 veel inventariserend onderzoek gepland en ook al uitgevoerd. Na zorgvuldige afweging is een aantal plekken overgebleven waar moet worden opgegraven. De locatie Markerwaardweg was daar één van. De locatie dankt zijn naam aan de ligging direct ten zuiden van de kruising van de Markerwaardweg en N302, vrijwel op de gemeentegrens van Drechterland en Medemblik.

ONVOORSPELBAAR Archeologie blijft onvoorspelbaar. Letterlijk eeuwen lang lag onder het oppervlak in een dichtgeslibde greppel, ergens in het midden van Noord-Holland, nog niet eens op een meter diepte, een ware schat verstopt. Diegenen die het daar hadden achtergelaten, waren al meer dan tweeduizend jaar dood.

Het is nauwelijks bekend dat deze plek ooit dichtbevolkt is geweest. Er is niets meer in het landschap te zien wat nog herinnert aan deze periode en toch ligt het daar, onder zand en klei. Als archeologen er in januari beginnen, treffen zij honderden sporen van bewoning vlak onder het maaiveld. De meeste sporen dateren uit de Bronstijd (900-800 voor Chr.).

Op deze plek is handel gedreven, heeft vee gelopen, zijn akkers bewerkt en hebben huizen gestaan. Ook zijn er greppels gegraven voor afwatering, want in deze periode werd de omgeving steeds natter. Vlak erna zijn de meeste huizen uit het gehucht ook weer verdwenen, waarschijnlijk door het steeds natter worden van het gebied, waardoor het uiteindelijk onbewoonbaar werd.

D E S C H AT Op de ochtend van de vondst worden wij gebeld door Adrie Tol, de projectleider van de opgravingsbedrijven Archol en ADC, met de mededeling dat er waarschijnlijk een wel zeer belangrijke vondst is gedaan. Bij het afwerken van een van de greppels op de Markerwaardweg is een groep bronzen voorwerpen aangetroffen. Hij stuurt aanvankelijk een foto uit het veld en dan nog één en nog één. Er is op het eerste gezicht weinig aan te zien; een klomp klei, maar ook overduidelijk brons. Zodra het enigszins is schoongeveegd, is direct duidelijk dat dit een vondst is die je maar eens in je leven tegenkomt. Het lijkt er op dat moment op dat er verschillende bronzen spelden gevonden zijn, samen met andere sieraden die nu nog niet goed herkenbaar zijn. Voor ons ook een bijzonder moment, wij hebben veel mooie vondsten mogen begeleiden de afgelopen jaren, maar één zoals deze is nog niet langsgekomen. Vanuit Leiden gaan direct ook collega’s van de universiteit naar de plek van de vondst toe. Ook zij zien dit maar één keer in hun leven in het echt en zoals je dat in de archeologie noemt, in situ, op de plaats waar ze gevonden zijn, in de grond.

O F F E R D E P OT De Bronsschat die bij de aanleg van de N23 is gevonden, betreft waarschijnlijk een offerdepot. Het was dus niet de bedoeling de voorwerpen te verstoppen door ze daar te begraven. Dat weten we omdat er in die periode op meerdere plekken voorwerpen in greppels en in meren zijn achtergelaten als offer. Steeds in een vergelijkbare context: water of waterlopen. Mogelijk is in de Bronstijd dit gehucht waar werd gewoond vrij plotseling verlaten. Hoe en waarom dat precies is gebeurd, is onduidelijk en dat zal het waarschijnlijk ook wel blijven. Misschien dat er door het bestuderen van de context van de vondst nog het een en ander te zeggen is over het hoe en waarom. Nu specialisten met de vondsten bezig zijn weten we bijvoorbeeld al dat de voorwerpen waarschijnlijk in een doek gewikkeld zijn geweest. Dat was op te maken uit de wijze waarop ze bij elkaar gebonden zijn aangetroffen, de doek zelf is alleen niet bewaard gebleven. In het depot zaten diverse voorwerpen die een schat aan informatie geven over het leven van die tijd: drie zogenaamde brilfibulae (grote versierde bronzen mantelspelden), een kledingnaald, een vuurstenen bijl, een

BLKVLD&Bos inzicht winter 2016

serie ringen, twee armbanden en twee bronzen plaatjes met aan één kant vijf openingen. Mogelijk zijn de onderdelen die we nog niet precies hebben kunnen typeren bronzen onderdelen van een ‘kostuum’. Sieraden zoals deze zijn zeldzaam in Nederland en dit soort vondsten doen archeologen vooral in Scandinavië.

HANDEL Je moet je voorstellen dat in de wereld van de Bronstijd, handelsnetwerken in Europa al behoorlijk ontwikkeld waren.

Er werd vanuit Nederland handel gedreven met Engeland, Zuid-Europa en Noord-Europa zoals Denemarken en andere delen van Scandinavië. Hier in Holland leefden de mensen in boeren gemeenschappen, relatief dicht bij elkaar. Zij gebruikten aangelegde paden of wegen. Naast routes over land werden ook de routes over het water veelvuldig gebruikt.

Hiermee bereikte men zowel andere boeren gemeenschappen uit de omgeving, alsook verder gelegen streken. De erven en gemeenschappen waren grotendeels zelfvoorzienend.

Ze leefden van hetgeen er op hun land kon worden verbouwd en gehouden, of wat er kon worden verkregen uit de omgeving. Hun bijzondere bezittingen daarentegen, haalden zij van ver. Aan de randen van Europa werd brons gemaakt en dit metaal, de nieuwste rijkdom uit die tijd, was wat de Bronstijd zijn naam gaf. Deze bronzen voorwerpen waren sterker dan het materiaal dat tot dan toe was gebruikt voor bijlen en andere gebruiksvoorwerpen. Maar vaker nog werd dit nieuwe metaal gebruikt voor pracht en praal, om mee te pronken. De schat die wij hebben gevonden is ook op die manier gebruikt. Als absoluut pronkstuk uit die tijd en het is dan ook duidelijk dat de gemeenschap waar deze voorwerpen zijn gedragen een bijzonder rijke gemeenschap was. Niet alleen in de regio, maar ook daarbuiten, want een dergelijk bijzondere vondst doe je dus niet vaak. Mogelijk waren de fibulae of mantelspelden niet het bezit van één persoon alleen. Er wordt rekening gehouden met het idee dat het hier gaat om het bezit van meerdere invloedrijke mensen uit een sociale gemeenschap.

VO N D S T VA N H E T J A A R Omdat de opgravingen aan de Markerwaardweg nog een paar maanden zouden duren, werd de schat direct na de vondst onder de pet gehouden. We probeerden op die manier te voorkomen dat er schatgravers lucht kregen van deze vondst. Noord-Holland heeft veel last van schatgraverij namelijk. Maar het onder de pet houden van een dergelijke vondst is makkelijker afgesproken dan gedaan. Natuurlijk wisten de archeologen die de vondst deden dat hij bestond, maar ook degenen die hem zouden conserveren en restaureren wisten uiteraard dat de vondst was gedaan.

Maar uiteindelijk lukte het tot oktober om de vondst achter te houden. Toen waren de opgravingen afgerond en waren bovendien de Nationale Archeologiedagen. Een mooie gelegenheid om de vondst daar te presenteren aan het grote publiek. De bronsschat werd direct uitgeroepen tot de 'vondst van het jaar'. We haalden de landelijke pers en ook internationaal werd er door archeologen aandacht aan besteed. Op de Archeologiedagen werd de vondst als pronkstuk binnen gedragen en onthuld in het bijzijn van de pers. Inmiddels zijn de stukken beschreven, bestudeerd, geconserveerd en gerestaureerd. Klaar als museumstuk.

En dat ze in een museum komen te liggen, is evident. En voor vergelijkbare vondsten moet je even reizen, want die zijn nagenoeg alleen in Copenhagen in het museum daar te vinden! ç

15 heeft de replica op haar mantel.

Gevonden bij de opgraving van de N23.

Statussymbool uit de Bronstijd en ook mooi. Wat vindt u?

De Bronstijd was in de toenmalige 'hele' wereld een bloeiperiode. Er zijn uit die periode een aantal prachtige schepen gevonden. Schepen die vermoedelijk verder kwamen dan alleen de kust.

In ieder geval gebruikt voor vissen, maar uit het gebruik van de replica's is gebleken dat je er ook prima handel mee kon drijven. Het Doverwrak uit Engeland heeft een eigen museum gekregen. Als je in Dover aankomt met boot of trein, zeker de moeite waard dit museum te bezoeken. De Hjortspring boat uit Denemarken is ook te bezichtigen. Leuk hè? www.dovermuseum.co.uk

Brons is door de toevoeging van tin harder en minder buigzaam dan koper en heeft een kleinere buigsterkte. Het heeft een grote dichtheid waardoor het in de bouw en constructie weinig toepassingen heeft. Wel kan het makkelijk gegoten worden. Door de toevoeging van tin heeft brons een lager smeltpunt dan puur koper.

Dat maakt brons uiterst geschikt voor gebruiksvoorwerpen (zoals de bronzen wapens van de oudheid) en kunstwerken. [bron: Wikipedia]

Zij van hiernaast

http://en.natmus.dk

Brons is een legering van koper en tin. Het tingehalte kan variĂŤren van ca. 10% tot 30%. De legering heeft een roodachtige tot gelige kleur, afhankelijk van het tingehalte. De periode in de geschiedenis waarin de mensheid op grote schaal gebruikmaakte van voorwerpen gemaakt van brons, noemen wij de Bronstijd. Brons is het eerste metaal (op enkele eerdere voorwerpen van koper uit het Neolithicum na) dat in de Lage Landen door de mens werd gebruikt ter vervanging van steen in het Paleolithicum. Het is een taai en corrosiebestendig materiaal, dat zich goed leent voor bewerking. Een bronzen oppervlak krijgt na een zekere tijd een groen patina.

De Bronstijd loopt van ca. 3.200 tot 800 voor Chr. BLKVLD&Bos inzicht winter 2016

EN DAN NU: 8 jaar getrouwd is een bronzen huwelijk.

De 3e plaats een bronzen medaille.

schoen

Deze is ongeveer 3.000 jaar oud en gevonden in de Noorse gletsjer Lendbreen. Door de opwarming van de aarde komen op allerlei plekken op de wereld geweldige vondsten tevoorschijn.

Tony's Chocolonely. Wat ons betreft heel lonely aan de top. Wat zal ik er allemaal over vertellen? Als je het nog niet kent, koop dan snel een plak. En ken je het wel, en dat denk ik zomaar, dan weet je dat het waar is. >> www.tonyschocolonely.com Talolo! TALOLO. Nog niet zo lang bekend bij ons, maar wat ont-zet-tend leuk. Ze noemen het ook wel 'festival boots'.

Want naar Pinkpop op je kisten is misschien wel niet zo leuk of makkelijk meer. Maar met deze waterdichte chique stappers is een plasje links en een poeltje rechts geen probleem. (En de plastuit kan je ook zonder gevaar gebruiken, maar dat terzijde) >> www.taloloboots.com

Lopen we zomaar tegen dit vreselijk leuke grapje aan. Maar bloedserieus, dames en heren, lekker warm en grappig. Er zijn naast dat ze te koop zijn ook allemaal mensen aan het breien geslagen. Dus houd je van breien en verveel je je een beetje zo nu en dan? >> www.beardhatstore.com

Made in Sweden, deze prachtige hakbijl. Of moet ik zeggen bijltje?

Ik heb het kleinste maatje. Handgemaakt ergens in Zweden door fijne stoere bosmannen. Ze leggen eer in hun werk en leveren een vlijmscherp product. Ze zijn er in allerlei maten. Over het blad zit een mooi zacht leren etui. Op die manier kan de bijl aan je broekriem hangen.

Een mooi cadeau, maar wel om te gebruiken. >> www.gransforsbruk.com

17 Een goede pepermolen is onmisbaar. En ja, zo'n plastic molentje van de Appie kan ook best, want het gaat om de versgekneusde zwarte peper. Maar dat is zonde want plastic = weggooien. Dus investeer één keer van je leven in een goede pepermolen. Eentje die je kan stellen. Grof en minder grof zullen we maar zeggen.

Ik heb een Amerikaanse pepermolen van William Bounds. Maar ik vind de honkbalknuppel ook heel leuk, moet ik toegeven. >> www.wmboundsltd.com

The Dutch Oven is een loodzware gietijzeren pan op drie poten, want drie poten is heel stevig.

Dutch omdat het de Dutch waren die als pioniers in Amerika alles konden maken met één zo'n pan.

En dat is nog steeds zo eigenlijk. Een lamsbout, stevige soep, brood, de was, noem maar op. Wij gebruiken hem in de tuin op een open vuurtje. En hij is online te koop en da's handig, want anders sjouw je je een breuk. >> googelen op dutch oven

BLKVLD&Bos inzicht winter 2016

"London in Fragments, a Mudlark’s Treasures", door Ted Sandling (2016, vers van de pers dus), beschrijft een andere vorm van jutten: 'mudlarking', of jutten in de modder van rivieren. In dit geval de Thames foreshore. Het boek beschrijft de geschiedenis van Londen aan de hand van zijn favoriete aangespoelde vondsten.

Beeldbank RWS

19

Volg ook onze FB-pagina North Sea Beachcombing

Buon Appetito!

Torre, de leukste Italiaan van Zandvoort en omstreken. En koken dat hij kan!

De eerste keer dat wij iets hebben gegeten van Torre, was het direct raak.

Liefde gaat door de maag, nou bij ons ook. Mosselen op een schaal, allemaal stuk voor stuk dichtgeknoopt met een slagerstouwtje. Wij wilden echt heel graag al die mosselen opeten, maar dat kon niet; beleefdheid en andere remmingen. We hebben gevraagd of hij zijn recepten wil delen en ja dus.

Geniet!

Gnocchi di patate Zet een pan op het vuur en doe er de olijfolie in.

Fruit de knoflook en gooi de tomatenblokjes het zout en de peper, nootmuskaat en de blaadjes basilicum erbij.

Laat minimaal 20 minuten pruttelen.

Ingrediënten voor de tomatensaus 1 kg tomatenblokjes (vers of blik ) 3 eetlepels olijfolie 2 theelepels zout, 1 theelepel peper 1 mespuntje nootmuskaat 10 blaadjes verse basilicum 2 teentjes knoflook.

Maak de aardappelen schoon en kook ze kruimig gaar.

Laat ze uitlekken en pureer ze vervolgens.

Voeg dan de bloem, het zout en het losgeklopte ei toe en kneed dit alles tot een elastische massa.

Maak hier een rol van, van ± 1 ½ cm dik en snijd er daarna stukjes van, van zo’n 2 cm breed. Leg deze stukjes op een schone (thee)doek en bestuif ze met bloem om kleven te voorkomen. Breng daarna een pan met water aan de kook en leg de blokjes in het kokende water. Wanneer ze boven komen drijven ( na ± 1 á 2 minuten) zijn ze klaar. Schep ze met een spaan uit het water en laat het even uitlekken.

Leg ze dan op een schaal met wat tomatensaus, schep er vervolgens de rest van de tomatensaus overheen en rasp er echte parmezaanse kaas of pittige peccorino overheen.

Het smaakt heerlijk in combinatie met een frisse salade.

Ingrediënten voor de gnocchi 1 kg kruimige aardappelen 200 gr bloem, en wat extra bloem voor bewerking 1 theelepel zout 1 losgeklopt ei

Buon Appetito!

21

BLKVLD&Bos inzicht winter 2016

23 Voor jezelf beginnen, dat zeggen wij al een tijd tegen elkaar wanneer het gaat om boeken maken. En dan niet alleen de opmaak, maar ook de productiebegeleiding en de uitgave in eigen hand houden. Niet omdat we per se niet naar een andere uitgeverij willen, maar omdat in ons vakgebied de uitgevers vaak erg behoudend zijn. En dat zijn wij niet. Lonneke deponeerde vijftien jaar geleden al de naam Blikveld Uitgevers. Blikveld was op dat moment nog niet bezig met het zelf uitgeven van de publicaties, maar had wel auteurs, redacteuren, productiebegeleiders, ontwerpers en vormgevers in huis. En natuurlijk de ambitie ooit wel boeken uit te geven. Dat het in de lijn der verwachtingen lag dat we dat dus ooit zelf gingen doen, is duidelijk. Inmiddels is Blikveld vijftien jaar verder, hebben we nog meer ervaring in het boekenvak en hebben we er ook een eigen mening over. Vanaf 2016 begonnen we dus, zij het op een bescheiden schaal, met het uitgeven van boeken. Alleen de boeken… die zijn niet bescheiden!

De afgelopen maanden is er hard gewerkt, want met een uitgeverij op poten zetten gaat het nodige regelwerk gepaard. Eén van de zaken die geregeld moet zijn, naast drukkers en andere leveranciers natuurlijk, is de distributie van de boeken naar winkeliers en particulieren. Naast opslag is dat één van de belangrijkste uitdagingen die getackeld moest worden. En we zijn eigenwijs, want we willen ook bepaalde schakels in de keten van de boekenwereld graag vermijden. En wat belangrijker is, we vinden ook dat we dat kunnen. Daarnaast is het de afgelopen jaren absoluut noodzakelijk geworden de boeken ook digitaal aan te bieden, bij digitale winkels. “Overigens brengt dat laatste ook voordelen met zich mee. Distributie van boeken is op die manier gemakkelijker te regelen, hoewel opslag dan weer een grotere opgave is geworden”, zegt Lonneke.

En wat kun je dan verwachten van ons in de nabije toekomst? Lonneke heeft daar een heel eenvoudig en duidelijk beeld over: “We willen graag boeken uitgeven die wij zelf interessant vinden, en ons niet vastpinnen op een specifiek onderwerp of een type boek. Helemaal zelf bepalen dat je een boek wilt uitgeven, omdat je het een gaaf idee vindt, dat is het doel.” In voorjaar 2016 is de eerste uitgave verschenen. We zijn inmiddels hard aan het werk met de vormgeving van de volgende twee boeken en zullen op de Blikveld Facebookpagina meer informatie over ‘onze’ boeken posten de komende tijd. Voor wie op de hoogte wil blijven van onze activiteiten en nieuwe uitgaven, is dat de plek waar we te vinden zullen zijn.

Dit jaar is ook onze website afgekomen. Daar hebben we ook ons Gelegenheidsboek gepresenteerd. Op die site is te lezen dat wij ook voor bedrijfs- of organisatiegelegenheden, of opgravingen boeken maken, of tijdschriften zoals deze natuurlijk. Bij deze bedrijfstak hebben wij ook auteurs in dienst die specifiek voor klanten hun visie of gelegenheid beschrijven. Dat kan de vorm krijgen van een boek, maar even zo goed kan dat worden beschreven in een tijdschrift. Voor een gelegenheid een magazine uitgeven zoals deze die voor u ligt, is uiteraard ook mogelijk. “Met BLKVLD Uitgevers kunnen we deze publicaties in eigen beheer uitgeven, mocht dat voor onze klanten wenselijk zijn. Omdat we met onze structuur veel kosten hebben weten te elimineren, is het denkbaar dat wij ook voor onze klanten een manier kunnen opzetten om hun boeken uit te geven. Als dat geen goede boodschap is, weet ik het niet meer”, vindt Lonneke. ç

BLKVLD&Bos inzicht winter 2016

25

BLKVLD&Bos inzicht winter 2016

‘Herintredende vertrekkers’ noemen ze zichzelf in hun blog, Wietze van der Laan en Janneke Kuysters. Na een rondje Atlantic in 1999 op een Bruce Roberts 44 boot met de naam Anna Caroline van Staeten Landt (voor ons om kort te gaan Anna Caroline), varen ze nu rond de wereld. Want enkele jaren geleden namen Janneke en Wietze een drastisch besluit. Zij verkochten bedrijf en huis, zegden hun werk op en begonnen aan een reis over de wereldzeeën. Wij volgen hun blog met interesse via www.zeilen.nl.

Janneke en Wietze schrijven heel persoonlijk over hun dagelijks leven op zee, ze beschrijven daarnaast het culturele en natuurlijke erfgoed van de plaatsen waar ze verblijven. Ze ervaren natuurlijk dagelijks de zee, één van onze grote liefdes die wij vooral vanaf het land beleven. Daarnaast raakt hun tocht voor ons in meer of mindere mate aan bewegingen die ons ook interesseren; zoals tiny living, het onthechten van je bezittingen en het maken van keuzes in het leven om te doen waar je hart ligt. Voor deze uitgave van ons tijdschrift was dat meer dan genoeg reden om hen in een interview een aantal vragen te stellen.

De waarde van erfgoed Met Janneke Kuysters hebben we jaren geleden een aantal keer samengewerkt aan ontzettend inspirerende onderzoeken in de erfgoedsector. Janneke was de eigenaresse van adviesbureau Leisure Result en ik hoorde haar voor het eerst spreken op een congres in Rotterdam.

De economische waarde van erfgoed was het thema en bij haar verhaal hield ik mijn adem in en met mij velen in de zaal, trouwens. In die tijd hield ik mij dagelijks bezig met de kosten en vooral de mogelijke baten van archeologie in gebiedsontwikkelingen en van de aanpak die haar bedrijf gebruikte was ik erg onder de indruk. Zodra de mogelijkheid zich voordeed en ik in een project de waarde van erfgoed in euro’s moest uitdrukken, heb ik haar direct benaderd met de vraag of zij mee wilde doen. Het werd een ontzettend leuk proces waarin ik veel geleerd heb, want ondanks dat er veel onderzoeken gedaan zijn naar de kwantificering van het belang van archeologie en erfgoed, door grote onderzoeksinstituten als the Getty bijvoorbeeld, of dichter bij huis de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, blijkt het ontzettend moeilijk om aan erfgoed een bedrag te koppelen…. tot ik Janneke ontmoette dus.

Marine en onderzeeërs Zowel Janneke als haar man Wietze hebben een bewogen leven achter de rug. Janneke is bijvoorbeeld in een vorig leven directeur marketing en communicatie van de Efteling geweest, veel beleving en bezoekersmanagement. Maar ze heeft ook veel gevaren, vertelde ze me direct al bij onze

eerste ontmoeting. Ze vormen een actief gezin, waarin familiebanden belangrijk zijn. Wietze kenden we nog niet zo goed, maar inmiddels is ons duidelijk dat ook hij, door zijn leven bij de marine, van aanpakken weet. Bij de marine was Wietze namelijk hoofd technische dienst op onderzeeboten en heeft dus zijn deel aan schepen wel gezien. Handige man ook, lijkt ons, om met mee de zee op te gaan! Daarna heeft hij diverse managementfuncties gehad bij grote organisaties. Zo was hij was bijvoorbeeld COO bij de ANWB en directeur Projecten bij De Vries in Makkum.

Gewond In juli dit jaar, midden op zee onderweg van Honolulu naar Sitka (Alaska), bleek de schroef van hun Anna Caroline niet meer goed te werken. Het probleem bleken pokken te zijn die er in de Ala Wai haven in Honolulu in recordtijd aangegroeid waren. Na een inspectie met een camera, ging Wietze overboord om deze ‘even’ schoon te maken. Ik denk, dat moet toch voelen alsof je een ruimtewandeling maakt, als je midden op zee overboord gaat en je schroef gaat schoonmaken! Het schoonmaken duurde een half uur en hij raakte ook nog gewond aan zijn voet bij die poging.

Wietze was er heel nuchter over, maar Janneke schrijft dat het toch wel even tot haar doordrong dat ze midden op zee zaten, ver verwijderd van alle mogelijke hulp. Als wij uiteindelijk begin augustus ons interview afnemen, is de wond pas genezen. En over de tocht naar Alaska schrijft Janneke in haar blog onder meer als volgt: “Achthonderd mijl aan de wind tegen de passaat in. Het leven beperkt zich tot de minimale handelingen: zeilen, navigatie, eten, slapen, overgeven.”

De keuze om weg te gaan Wij ervaren dit alles als enorm spannend; om de boel op te doeken in je land van herkomst en er op deze manier op uit te gaan. Want opeens is er dan de dag waarop je definitief de keuze maakt om weg te gaan. Om een bedrijf te verkopen dat mooi was en voor ervaringen en belevingen te gaan, weg uit die comfortzone. Janneke is er duidelijk over: “We hebben zeker niet al onze schepen achter ons verbrand; Nederland zal altijd een thuisbasis blijven. Vanwege onze roots en vanwege familie en vrienden die daar wonen.

Alhoewel, onze internationale vriendengroep groeit erg snel nu we op reis zijn. Er zijn heel veel redenen om niet op reis te gaan. Het loslaten van spullen is er eentje. Het loslaten van zekerheid is een andere. En de moeilijkste: loslaten van dierbaren waarmee het contact ‘digitaler’ wordt. Het is een beslissing die je jaren voordat je op pad gaat al neemt. Je moet je immers heel goed voorbereiden. En er is immers ook een periode ‘na de reis’. Wat en hoe wil je dan doen? Daar moet je in grote lijnen ook over nadenken.”

27

BLKVLD&Bos inzicht winter 2016

Even wortelen en weer verder Wij zijn natuurlijk benieuwd of je je nu werkelijk vrij voelt om te gaan en staan waar je wilt als je een dergelijke reis maakt. Geeft het ruimte in je hoofd om ergens te gaan wonen waar je het naar je zin hebt gehad op je reis? En natuurlijk willen we ook weten of Nederland nog een plaats is waar je hoort, of dat het slechts een stipje op de kaart is geworden. “We voelen ons zeker vrij om te gaan en staan waar we willen,” zegt Janneke, “maar toch wordt onze reisplanning gedicteerd door de seizoenen en door bijvoorbeeld oceaanstromen. Daar tegenin gaan kan, maar is onprettig en kan ronduit gevaarlijk zijn. Nu in Alaska hebben we bijvoorbeeld veel haast omdat we een groot stuk in relatief korte tijd moeten doen. De zomer duurt hier maar kort. We voelen wel een enorme vrijheid in de keuze van plekken waar we even blijven om weer op te laden voor het volgende stuk. Die plekken waar je even wortelt zijn ook belangrijk. We hebben een soort testvraag die we onszelf overal stellen: ‘zouden we hier willen of kunnen wonen?’ Vaak is het ‘nee’, maar sommige plaatsen waren een zekere ‘ja’.”

Cruising plans are made of rubber

Wist je dat...

... het Traverse bord vanaf de 15e tot midden 19e eeuw werd gebruikt om te navigeren op zee? " The rounded top of the board bore a painted 32-point compass pattern. Each point featured a line of eight holes radiating from the center of a circle. The lower, square portion of the board had horizontal lines of holes under columns that represented the speed of the ship in knots.

During each standard four-hour watch, the crew measured the ship’s speed and direction eight times, every half hour, and recorded them using pegs: direction under the appropriate compass point on the rounded top; speed along the bottom. After each watch, the navigator collected the data, logged it, plotted it on a chart, cleared the board, and then began the process again."

Bron: hakaimagazine.com

Is het jullie bedoeling om te blijven varen, de rest van het leven, of is het nog geen uitgestippeld traject, of juist wel, vragen wij Wietze en Janneke. Uit hun antwoord blijkt dat er naast het varen ook al weer andere plannen worden gesmeed aan boort: “Nee, we blijven niet de rest van ons leven varen. Het zeilende bestaan is erg leuk, maar het heeft ook beperkingen. Zoals alles in het leven: er is geen droom zonder offer. We zien onszelf weer terugkeren naar Nederland en we hebben ook veel andere plannen. Over land willen we nog reizen maken. Maar ook America’s Great Loop met een motorbootje doen. Deze reis duurt nog zo’n drie jaar. Volgend jaar gaan we naar de eilanden in de Zuid-Pacific en NieuwZeeland. In 2018 hopen we via de Indische Oceaan en Rode Zee in de Middellandse Zee uit te komen. Daar blijven we een jaar en varen dan in 2019 Nederland weer binnen. Maar ze zeggen: ‘cruising plans are made of rubber’, dus er kunnen nog wat variaties op dit thema komen.”

Einde van bezit?

De trend om je bezit weg te doen en eenvoudiger te leven krijgt steeds meer aandacht in diverse media. Uit principe, uit de wens om los te zijn, om te zwerven misschien wel.

Want bezit verankert je ook op een bepaalde manier, het houdt je misschien wel van je dromen af. Hoe hebben jullie dat ervaren toen jullie vertrokken, vragen wij. Janneke aarzelt kort. “Hoe het voelt om bezit weg te doen is lastig te beantwoorden. Het maakt je lichter en makkelijker wendbaar. Ons leven aan boord is relatief simpel en ontdaan van veel opsmuk. Toen we moesten evacueren

29

Wietze draagt een striped-beanie. Of het een Saint James is weten we niet, maar wat een prachtige truien, jassen en mutsen maakt dit Franse merk. Dit koop je voor het leven. >> www.saint-james.co

vanwege de tsunami die ons in Chili bedreigde, merkten we dat we snel de noodzakelijkste dingen pakten en zonder aarzeling van boord stapten. Dat wat je op dat moment noodzakelijk vindt, zijn heel praktische dingen. En ons fotoarchief natuurlijk.”

Zeeafval Overigens blijven Janneke en Wietze ook vanaf de Anna Caroline heel goed in contact met de buitenwereld en wij horen eigenlijk meer van ze nu we ze actief volgen op hun zeereis, dan eerder in Nederland met de projecten die we deden. Vanaf de boot worden artikelen geschreven over het leven op zee en de keuze die Janneke en Wietze hebben gemaakt in het leven. Binnenkort verschijnt er trouwens van hun hand een artikel over zeeafval, over de 5 gyres, etc., een ander onderwerp waar onze interesses elkaar raken.

Wij wachten daar natuurlijk met spanning op, want het is

niet iedere dag dat je mensen spreekt die dit fenomeen van zo dichtbij en zo divers in verschillende zeeën en oceanen hebben gezien. Wij zeggen dan ook: allemaal abonneren op de gratis nieuwsbrief van www.zeilen.nl om te zien hoe 't leven is aan boord. Over dit leven zeggen Wietze en Janneke zelf het volgende: “We ervaren geen eenzaamheid onderweg. Dat komt doordat we het samen erg goed hebben en vaak veel bij te praten hebben. Je loopt immers zeven uur per etmaal wacht en dan ben je alleen. Daarnaast hebben we via de korte golf radio contact met andere zeilers of met het thuisfront. Er zijn door de tijd heen vaak mensen geweest die ons uitlegden waarom ze ons benijden en zelf niet zo’n reis kunnen maken. Als we dan werkelijk afpellen waarom het niet kan, blijken er uiteindelijk niet zo heel veel redenen meer over om te blijven. Als je het wilt, moet je een goed plan maken en het gewoon doen. De grootste reis maak je al voordat je de lijnen losgooit.” ç

BLKVLD&Bos inzicht winter 2016

Het Ashmolean Museum (Ashmolean Museum of Art and Archaeology) in Beaumont Street in Oxford (Engeland), is het oudste universiteitsmuseum. Het is gebouwd in 16781683. Het museum werd gebouwd om de collecties onder te brengen die door Elias Ashmole aan de Universiteit van Oxford waren geschonken.

31 Waarom dit museum heel lang buiten mijn gezichtsveld is gebleven, geen flauw idee. Het argument dat ik niet woon in Engeland, gaat niet op, want ik ben toch gemiddeld twee keer per jaar in the UK. En archeologie is mijn liefde, dat ook. Het museum ligt midden in Oxford en is heel Engels. Het huist in een neoclassicistisch gebouw, niet mis.

Klassiek en goed ingericht. Keurig geranschikt naar periode en gebied. Dus Egypte, Klassieke wereld, Romeinen, Azië, Middeleeuwen, Islamitische wereld. Geen hippe benamingen en andere invalshoeken. Maar wat ze dan hebben, is ongeveer allemaal aan te merken als topstuk.

En ze hebben voorwerpen die nergens anders lijken te zijn; die je nooit hebt gezien. Of dit nou komt doordat bijvoorbeeld The British Museum bepaalde voorwerpen moet laten zien, waardoor andere voorwerpen in het depot blijven; ik weet het niet. Maar wat hier staat, zijn stuk voor stuk juweeltjes. En er staat heel veel, dus de kracht van herhaling is hier zeker van toepassing. Al dwalende door de zalen dacht ik steeds: hé, dat ook hier? En hé, dit masker staat op allerlei boeken. Geen scherven, maar steeds hele voorwerpen. Goud, porselein, aardewerk, wapentuig en religieuze voorwerpen. En op de bovenverdieping wrijven ze je nog even een stuk of tien enorme vitrines afgeladen met Chinees porselein onder de neus, een collectie viola's en ook een Stradivarius natuurlijk. Ondertussen wordt er genoeg achtergrondinformatie geboden. Ja, ik zeg, Oxford is the place to be. En dan hebben ze ook tekeningen van Michelangelo, Raphael en Leonardo da Vinci, om maar iets te noemen. Wij leggen de lat ook altijd hoog bij de museumwinkel en die was ook best goed. In ieder geval groot en toen wij er waren al helemaal in de kerststemming, met een prima boekencollectie en aardige replica's voor de liefhebber. Het museum is gratis, dus daar mag het niet aan liggen.

Ashmolean Museum Beaumont St, Oxford OX1 2PH, Engeland www.ashmolean.org

BLKVLD&Bos inzicht winter 2016

Renard’s 'Natuurlyke Historie' (1782)

BLKVLD&Bos inzicht winter 2016

"Natuurlyke historie der Indische zeeĂŤn; behelsende de visschen, kreeften en krabben van verschillende kleuren en buitengewoone gedaanten van de an de Moluksche eilanden en op de kusten der zuidlyke landen" > bc.library.uu.nl/node/815

35

Apps die je niet wilt missen

1

2

Marine Debris Tracker. Loop je langs het strand en vind je veel rommel en plastic? Onderzoekers hebben een app ontwikkeld zodat je het afval kunt markeren op een kaart om zo zeeafval wereldwijd in kaart te brengen. Voor onderzoekers biedt dit de mogelijkheid om een beeld te krijgen van het afvalprobleem op zee en op stranden. En het is ook nog leuk om te doen. Downloaden en gebruiken, mensen!

Hay Day Het is volledig onzinnig dat we nog aandacht vragen voor dit landbouwspel, maar potverdrie, wat is dit spel leuk gemaakt. En het werkt goed en vloeiend.

Na een paar minuten gaat het geluid wel uit, want dat is een bonte verzameling knorretjes.

Dus, wij zijn fan.

Gratis.

3 Great Eggcase Hunt Als je van strandwandelingen houdt en van dingen oprapen van natuurlijke aard, dan is deze heel leuk. Zodra je een ei te pakken hebt, pak je je app en determineer je, verstuur je bevindingen en coördinaten en klaar. Je werkt mee aan een onderzoek en het is ook leuk. Heb je kinderen?

Downloaden die hap.

Gratis.

Opzetlens voor de iPhone LEUK!!!

· Macrolens · 0.67 Groothoeklens · 180º Fish-eye lens · Twee lensdoppen · Bewaarzakje van stof · Lenzenclip

4

www.hema.nl

BLKVLD&Bos inzicht winter 2016

37

Bij BLKVLD&Bos hebben we ons werkterrein na de zomer verbreed zodat ons specialisme als archeoloog en adviseur beter aansluit bij onze activiteiten rond strandjutten. Begin dit jaar hebben we de opleiding van de Open Universiteit afgerond over marine afval, zodat we onszelf vanaf nu met recht ‘garbologists’ kunnen noemen. Zo kunnen we onze klanten vanaf nu ook adviseren over hoe om te gaan met andere, meer recente vormen van menselijk afval. In dit artikel geven we graag een samenvatting van deze 'Archeologie van de Toekomst'.

BLKVLD&Bos inzicht winter 2016

OPLEIDING ZEEAFVAL Een opleiding over standjutten en zeeafval lijkt eigenaardig, maar dat is het verre van. Het is zelfs heel internationaal: een samenwerkingsverband van de United Nations Environment Programme (UNEP), de Global Programme of Action for the Protection of the Marine Environment from Land-based Activities (GPA), de Open Universiteit en de Global Partnership on Marine Litter is in 2015 een dergelijke opleiding gestart. Hierin krijgen geïnteresseerden, specialisten in het veld en andere betrokkenen een basisopleiding in de omgang met zeeafval. Het bleek al snel waanzinnig populair, want aan de opleiding deden een maand na de start al meer dan 5.000 mensen mee van over de hele wereld.

STIMULEREND Het is niet overdreven om te zeggen dat het enorm stimulerend was om eraan te hebben meegedaan.

Niet alleen het cursusmateriaal was interessant, maar minstens zo boeiend waren de netwerkcontacten met alle deelnemers die zich op de een of andere manier dagelijks met zeeafval bezig houden. De opleiding omvatte een breed spectrum aan informatie over de problematiek rond afval, klimaatveranderingen en de invloeden van plastic op de natuurlijke omgeving. Naast het opstellen

van risicoanalyses volgens het DPSIR model (afkomstig van een afkorting voor Driver-Pressure-State-ImpactResponses) voor diverse locaties en situaties waar zeeafval een probleem veroorzaakt, was één van de doelstellingen om te kunnen analyseren welke ingrepen en oplossingen er in specifieke situaties mogelijk en wenselijk zijn. En omdat afval op zee veel aanpalende kennisvelden heeft, zoals chemie, oceanografie en zeestromingen, afvalmanagement en economische

impactstudies (zeeafval kost de economie wereldwijd jaarlijks ruim dertien miljard US dollars), werd ook aan deze kennisvelden veel aandacht besteed tijdens de opleiding.

GARBOLOGIST Je moet weten dat jaarlijks, wereldwijd, 288 miljoen ton plastic wordt geproduceerd, waarvan een slordige acht miljoen in onze rivieren en zeeën terecht komt. Zeker reden genoeg om beter inzicht proberen te krijgen in hoe we dit probleem kunnen minimaliseren. Kennis over zeeafval, weten waar en hoe het ontstaat, de manier waarop het zich verspreid, is een vakgebied dat grenst aan archeologie. Immers, archeologie bestudeert ook menselijk afval en weggooigedrag, zij het meestal uit een verder verleden. Het is niet voor niets dat we ons vanaf nu ook ‘garbologists’ noemen; een samensmelten van het Engelse 'archaeologist' en de Engelse term voor afval, 'garbage'.

DEPOSITIEPROCESSEN Om onze vakgenoten een idee te geven over welke archeologische aspecten ook bij zeeafval komen kijken: dit betreffen onder andere depositieprocessen (de processen die ten grondslag liggen aan het wegwerpen

van voorwerpen en aan het in de zee of in de grond terecht komen); de gelaagdheid van afvalafzettingen op de stranden; windafzettingen op de stranden waardoor afval wordt afgedekt of juist blootgelegd; redenen waarom iets aanspoelt of juist naar de bodem zakt; hoe het zich verplaatst door de zee op golfstromen en welk plastic degradeert en onder welke omstandigheden. Dit zijn stuk voor stuk aspecten waar onderzoek naar gedaan wordt. Een concreet voorbeeld? Zachter plastic (zoals

39 plastic zakken) is gevoeliger voor aangroei door algen en andere levensvormen dan hard plastic. Om die reden zakt het sneller naar de bodem en treffen we relatief minder zachte plastic voorwerpen aangespoeld op de stranden aan dan harde plastic voorwerpen.

5 GYRES In de verschillende wereldzeeën hebben zich vanaf de jaren vijftig van de vorige eeuw ongeveer vijf grote ophopingen gevormd van afval, ook wel de ‘5 gyres’ genoemd, waarin zich afval heeft verzameld ter grote van het continent Europa. Deze gyres zijn ringvormige golfstromen waar afval naartoe stroomt, maar slecht uit weg kan. Om de vorming hiervan beter te begrijpen, wordt al jaren onderzoek uitgevoerd met diverse technieken om de zeestromingen goed in kaart te brengen, bijvoorbeeld middels bierflesjes gevuld met formulieren. Deze flessen worden, geseald uiteraard, uitgezet op volle zee met het idee dat ze ooit aanspoelen, waarna strandjutters van over de hele wereld dit middels de formulieren in de flessen melden. Met dit onderzoek worden de stromingen en de bewegingen van zeeafval getypeerd (the Drift Bottle Project). Een ongeluk met een containerschip in het noorden van de Atlantische oceaan in 1992, waarbij ruim 28.000 badeendjes overboord sloegen, is een belangrijke

gebeurtenis geweest voor het in kaart brengen van zeestromingen. Stel je voor: over een periode van enkele tientallen jaren spoelden deze badeendjes aan op diverse stranden op het noordelijk halfrond. En naast een heuse hetze onder strandjutters, waren de bad eendjes inspiratie voor verschillende boeken en artikelen (lees vooral het boek Moby Duck van Donovan Hohn!). Een echte aanrader voor wie van oceanografie houdt, is de website die zeestromingen voorspelt en die met de badeendjes

BLKVLD&Bos inzicht winter 2016

is vormgegeven (www.adrift.org.au/). Op deze website berekent de computer waar iets aanspoelt wanneer het op een willekeurige plek op zee overboord slaat.

PLASTIC IDENTIFICEREN Plastic is een prachtig en veelzijdig materiaal, alleen is het enorm instabiel en vervalt het in kleine stukjes plastic die nooit meer uit het milieu verdwijnen, maar alleen nog maar kleiner worden. Eenmaal verworden tot nanodeeltjes van dezelfde soort plastic, veroorzaakt het allerlei schadelijke effecten in dieren en mensen.

Om gedrag van mensen over het gebruik van plastic te kunnen beïnvloeden, of om het weggooien en managen van afval te kunnen beïnvloeden, is het belangrijk om te weten waar plastic vandaan komt en waar of zelfs door wie het is gemaakt. Dat is overigens niet altijd even gemakkelijk af te leiden van een enkele plastic dop, of erger nog, een splintertje. En om dergelijke vragen te kunnen beantwoorden, is vaak de eerste stap om meer te weten te komen over de chemische samenstelling van het voorwerp. Een chemische analyse is daarbij eigenlijk het enige wat de doorslag kan geven, maar er zijn ook andere manieren om dit te achterhalen. Om die reden hebben we kennis gezocht bij een werkveld dat zich niet bezighoudt met zeeafval, maar wel met plastics: de museumwereld.

In de kunst wordt namelijk sinds de uitvinding van synthetische plastics aan het begin van de vorige eeuw, al plastic gebruikt. Ook daar is het kunnen identificeren van plastics in voorwerpen een lastige. In de museumwereld wordt daarvoor bijvoorbeeld een schadeatlas gebruikt waarbij breuken het type plastic karakteriseren. Een ander onderzoek gaat over het identificeren van plastics aan de hand van emissie van gassen. Dit maakt heel soms zelfs identificatie d.m.v. geur mogelijk.

THE ARCHAOLOGY OF US In de archeologie houden onderzoekers zich al enige tijd bezig met de wat zij decennia geleden al ‘the archaeology of the now' of 'the archaeology of us' noemden: eigentijdse archeologie dus eigenlijk. De term 'garbology' wordt in de archeologie voornamelijk in verband gebracht met onderzoek doen naar recente afvalbergen en ‘landfill’, waar de vergankelijkheid van menselijk afval door onze vakgenoten wordt bestudeerd. Andere vormen van archeologische vindplaatsen uit de twintigste eeuw zijn er nauwelijks (afgezien van wereldoorlog archeologie).

Op de zeebodem wordt modern afval hoofdzakelijk gezien als vervuiler van wrakken en andere archeologische vindplaatsen onder water. Het afval zelf wordt bijna nooit gezien als object van studie, hoewel met name in

ScandinaviĂŤ wel enkele archeologen zich bezig houden met recente afvalophopingen onder water, vooral in havens.

DE TOEKOMST VAN HET WEGGOOIEN VOORSPELLEN Wat kun je daar dan mee als archeoloog, kun je je afvragen. Eerst maar het meest nuttige antwoord op die vraag. Met de studie van modern afval dat is weggegooid, kun je trends in menselijk (wegwerp)gedrag verklaren en voor de toekomst voorspellen; je kunt de oorsprong van voorwerpen achterhalen; verval van voorwerpen beschrijven en verklaren en de aanwas van vervuiling op stranden voorspellen. Als afsluiting van de opleiding over zeeafval schreef ik een scriptie over de accumulatie van afval op twee verschillende Nederlandse stranden, waaruit adviezen voor effectievere schoonmaakacties volgden.

Want het is een vorm van archeologie met als doel het onderwerp van studie echt op te ruimen, niks behoud in situ, of alleen opgraven indien nodig dus! En los daarvan is het plastic dat wij nu ruim een eeuw gebruiken een interessant cultureel, sociaal en economisch fenomeen.

PLASTIC TYPOLOGIE Een ander antwoord op de vraag wat je er dan mee kunt, is meer gericht op de studie van de voorwerpen zelf.

Plastic is namelijk een verzamelnaam van een enorme

BLKVLD&Bos inzicht winter 2016

41

hoeveelheid verschillende combinaties van materialen met vergelijkbare eigenschappen. Vanaf de jaren vijftig van de twintigste eeuw, toen plastics voor het eerst op grote schaal werden gebruikt, tot nu, zijn de chemische samenstellingen van plastic enorm veranderd. Sterker nog, een voorwerp (neem een tupperware bakje) geproduceerd onder die merknaam in de jaren vijftig, kan slechts enkele jaren later met nog steeds dezelfde vorm en merknaam geproduceerd zijn met een wezenlijk andere chemische samenstelling. In de gyres, de ophopingen van plastic op zee, verzamelen zich plastic voorwerpen van verschillende ouderdom. Moderne colaflesjes, badeendjes uit 1992, maar ook speelgoed uit de jaren zestig van de vorige eeuw. Op stranden spoelt ditzelfde plastic uit verschillende tijden aan. Op Kamilo beach in Hawaii werd enige tijd geleden een archeoloog ingeschakeld om de gelaagdheid van voorwerpen en de ouderdom van het plastic te bestuderen. Dit alles geeft inzicht in onze moderne maatschappij. Want wij staan aan ‘the dawn of the Plastic Age’, het begin van een archeologische periode die we even zo makkelijk de Plastictijd kunnen noemen, naar analogie van de Bronstijd.

TJIPETIR Nog een voorbeeld dan. Aan de kusten van West-Europa spoelen al decennia lang vreemde blokken aan met de

enigmatische naam Tjipetir erop. Het lijkt een plastic- of rubberachtige substantie te zijn en de blokken zijn plat en ongeveer dertig centimeter lang en enkele centimeters dik. Ze worden met name gevonden op de stranden van Frankrijk en Spanje, maar zo nu en dan worden ze ook bij ons aangetroffen. Het juttersmuseum op Texel heeft bijvoorbeeld enkele van deze blokken. Wat is de herkomst van deze blokken? Waarom spoelen ze aan? Hoe oud zijn ze en waar werden ze voor gebruikt? Het duurde enige

tijd voor het mysterie gedeeltelijk werd ontrafeld. Tjipetir bleek een dorp op Java, waar rubberachtig materiaal werd gewonne: er bestaan ook natuurlijke plastics. Plastic is namelijk een verzamelnaam voor substanties met dezelfde eigenschappen, onder anderen ‘plasticiteit’. De eigenschap plasticiteit hebben rubberachtige substanties ook. Eén van deze natuurlijke plasticachtige substanties is bijvoorbeeld guttapercha, gewonnen in Indonesië.

Het werd voornamelijk gebruikt aan het begin van de twintigste eeuw voor de productie van golfballen en elektrische isolatie. Waarschijnlijk zijn de blokken die bij ons aanspoelen afkomstig uit een wrak van een schip dat is gezonken ten tijde van de Eerste Wereldoorlog en dat nu in het kanaal ligt. In 2012 werd het wrak eindelijk gelokaliseerd. Sinds het vergaan van het schip spoelen de Tjipetir blokken met enige regelmaat aan en veel mensen in Europa houden zich bezig met het zoeken naar deze voorwerpen.

GHOST FISHING Maar niet alleen de Tjipetir blokken of badeendjes zijn een focus op de stranden, ook speelgoed soldaatjes van verschillende ouderdom en verschillende types smartiedoppen en visboeien wisselen onderzoekers onderling uit. En als je visgerei of touw vindt (in het vak Abandoned, Lost or otherwise Discarded Fishing Gear

43

[ALDFG] genoemd), kun je een website bezoeken om de netten te identificeren. Mocht je geïnteresseerd zijn, kun je de gids downloaden via www.ghostnets.com. au/resources/net-id-guide/. Dat spul moet weg, want weggegooid visgerei blijft in de zeeën doorvissen, zonder dat de vis wordt opgehaald; 'ghost fishing' heet dat.

PUBLICATIE EN ADVIES In voorgaande jaren hebben we ons voornamelijk met schoonmaakacties en het verzamelen van afval beziggehouden. Ook verwerken we het afval in kunst.

Maar naast de wens een bijdrage te leveren aan een schonere Noordzee, kunnen we met deze nieuwe uitbreiding van onze kennis ook nieuwe klanten bedienen van advies over het bestrijden van zeeafval. Daarnaast kunnen we een netwerk bieden voor onderzoek naar plasticvervuiling dat aansluit bij vakgebieden als archeologie en conservatie. En, niet onbelangrijk, uiteraard hopen we ook onze bestaande klanten te kunnen bijstaan in duurzaamheidsopgaven zoals bijvoorbeeld de keuze in materialen bij een ontwikkeling of product. Dit met de wens ook in de toekomst duurzame en mooie producten te kunnen opleveren. In 2017 verschijnt bij onze uitgeverij ons eerste boek over zeeafval en garbology. Als je geïnteresseerd bent, houd onze websites dan vooral in de gaten. ç

[5gyres en hun samenstelling]

BLKVLD&Bos inzicht winter 2016

45 Eigenlijk is Pecorino het lekkerste Italiaanse schapenkaasje. Smaakvol, zout, zacht en scherp tegelijkertijd. Ik eet hem het liefst op de pasta. De kaas is niet zo hard als Parmazaan, dat is ook een voordeel. Een speciale variant van de Pecorino is casu marzu, wat Sardijns is voor 'rotte kaas'.

Deze kaas wordt van binnenuit opgegeten door larven en dat geeft de kaas zijn sterke smaak. De Europese Unie heeft casu marzu verboden want dat is allemaal te gevaarlijk (pffff).

Maar op Sardinië is het nog redelijk makkelijk te krijgen.

Voorzitterschap Stichting Berenike Berenike, een Grieks-Romeinse havenstad in Zuid-Egypte, werd in de tweede eeuw voor onze jaartelling gesticht als haven om vanuit daar Afrikaanse Olifanten – de tanks van de Klassieke Oudheid – te importeren in het Griekse Rijk.

De Grieken bouwden speciale schepen om deze dieren te vervoeren, zogenaamde Elephantagoi (wij zouden dat met een knipoog ‘Mammoettankers’ noemen). Komend jaar worden wij voorzitter van de Stichting Berenike en gaan we ons daarmee inzetten om archeologisch onderzoek te financieren op de meest zuidelijke grens van het Romeinse Rijk of de Limes.

Sinds de jaren negentig van de vorige eeuw wordt hier al gegraven door een team van archeologen en vorig jaar leverde dit een onvoorstelbaar resultaat op. De indrukwekkendste vondst betrof een tekst met hiërogliefen uit het Oudegyptische Midden Rijk, waarmee de geschiedenis van deze plek als havenplaats in één keer bijna tweeduizend jaar ouder werd!

Dus, wil je doneren aan dit onderzoek naar overzeese handel in de oudheid, dan kan dat vanaf nu.

WA S D O E K E N Een katoenen doek geïmpregneerd met bijenwas, heel goed zelf te maken, is een geweldige manier om je kaas te bewaren. Sinds ik die doeken heb en gebruik, heb ik nooit meer schimmel op de kaas.

Bijkomstigheid is dat je geen plastic meer hoeft te gebruiken als je kaas koopt bij de kaasboer.

Ze zijn te koop ook: levenzonderafval.nl

www.blikvelduitgevers.nl

BLKVLD&Bos inzicht winter 2016

HDR-fotografie en erfgoed HDR-fotografie: het is zeker niet nieuw, maar nog steeds de moeite waard, want de potentie van deze manier van fotograferen wordt voor erfgoed nog niet genoeg benut. Als je er nog niet van gehoord hebt, is het misschien een idee om een avond te googelen. De wereld van de ‘urban explorers’ ligt ermee aan je voeten. Deze ‘explorers’ zijn nieuwe ontdekkingsreizigers van de stedelijke omgeving.

Urban exploring en urban tourism is al heel lang een trend, maar in combinatie met HDR-fotografie heeft het een heel andere afslag genomen. Als tijdverdrijf en hobby begeven de ‘explorers’ zich namelijk op plekken waar het voor onbevoegden verboden is: op braakliggende terreinen en in leegstaande gebouwen. Met een camera in de hand wel te verstaan, waarmee ze foto’s maken van verstilde situaties, gebruikmakend van een belichtingstechniek die dat bijzondere surrealistische HDR-effect veroorzaakt.

alsof het bewustzijn van de camera vergroot is.

Verschillende objecten staan met al hun details opeens heel nadrukkelijk in hun omgeving, waarmee de toeschouwer zich kan verwonderen over een plek op een ander niveau. Hiernaast is bijvoorbeeld de overwoekering van de ruimte zo in beeld gebracht. Oude gebruiksvoorwerpen, of meubels die verlaten in ruimtes staan, laten met deze techtniek een nadrukkelijke spanning zien.

Muren met afgebladderde verf waarbij de randen van de barsten opeens duidelijk herkenbaar zijn, geven het verstrijken van de tijd helder weer. Soms is de spanning van de desolate gebouwen bijna te veel. En het is om die reden dat het medium ideaal is om een ruimte of een situatie anders te beleven, het geeft een nieuwe betekenis aan de plek, alsof je je kunt verwonderen over waar je bent, in welke tijd je er bent, en wat er ooit op die plek gebeurd zou kunnen zijn.

Wat is HDR-fotografie?

De toepasbaarheid voor erfgoed zit 'm wat ons betreft in die extra betekenis; de verwondering die deze beelden kunnen geven aan de (stedelijke) omgeving. Met dit beeldmateriaal verstevig je – hoogdynamisch, zal ik maar zeggen – de betekenis van een plek, legt deze vast als 'narative' en zet aan tot denken over een tijdsdimensie die later niet meer zichtbaar is. Je wekt er de suggestie dat de echo van het verleden nog op een plek te beluisteren is. Een fotograaf en collega, Gerhard Bultema, gebruikte enige jaren geleden deze techniek om de waarde van de strokartonfabriek “de Toekomst” in Scheemda weer te geven.

Inmiddels is de fabriek gerestaureerd en heeft een nieuwe functie gekregen als erfgoedpark. ç

Met menige smartphone of app is dit effect enigszins na te bootsen, maar lang niet zo mooi als wanneer je HDR-foto’s op de ‘echte’ manier maakt. HDR-effect is een bewerkingstechniek voor foto’s. Om kort te gaan: tenminste drie foto’s worden gemaakt vanuit dezelfde positie en van hetzelfde object of dezelfde ruimte, terwijl steeds een andere belichtingsinstelling (onderbelichting, normale belichting en overbelichting) wordt gebruikt. Nadat de foto’s zijn gemaakt, moeten deze vervolgens worden samengevoegd in een fotobewerkingsprogramma om het gewenste effect te bepalen, maar in theorie is het 't idee dat met de verschillende belichtingen alle details van licht en donker in een ruimte even helder op de foto te zien zijn. Dit geeft het beoogde zogenaamde High Dynamic Range effect, of in het Nederlands: een hoog dynamisch bereik. Het resulteert in bijna filmische, surrealistische opnamen.

De beelden schetsen een soort hyperrealiteit,

TIP | Michael Eastman is fotograaf en brengt architectuur en "textures of decay, which create mysterious narratives about time and place" in beeld. Niet altijd HDR, zeker de moeite waard: www.eastmanimages.com

47

De Toekomst - Gerhard Bultema

BLKVLD&Bos inzicht winter 2016

Ons eigen mudlarken langs de fiume Nera [1] in Italië deze zomer, leverde de vondst op van een oud visnet. Het was volledig door de modder van de oever bedekt, alleen een klein deel van één van de floats stak boven het zand uit. Het duurde een klein half uur voordat we het kapotte net vrijgelegd hadden. Het net ligt er waarschijnlijk al een jaar of dertig of veertig, gezien de aanwas van de modder van de oever en de verstrikking van het net in de wortels van de bomen op de oever. Ons archeologisch onderzoek leverde informatie over de maakwijze [4] van het net, over het gebruik [5] ervan (waarschijnlijk voor het vissen naar forellen) en het materiaal. Lonneke maakte schetsen om de vondst van het net later te kunnen verwerken in haar vrije werk.[3]

[2]

1

2

3

49

4

5

Vindplaats Rivier Materiaal Maaktechniek draad Afmeting netfragment Maaswijdtes Knopenaantal Type net

Narni (geografisch centrum van ItaliĂŤ) Fiume Nera Zijde en polyamide draad, 3 polystyreen (?) floats, 5 loden gewichten sZ3 gesponnen (alle draden in dezelfde techniek), behalve de lijn van het net, deze lijn is gevlochten 2,20 m Kleine maas 3x3 cm, grote maas (voor en achter kleine net) 20x20 cm Ongeveer 7000+ Staand (want)net

BLKVLD&Bos inzicht winter 2016

Amidst all this a silver river flows Under crags by the waving reeds, The far-flowing Vistula pours over marble pebbles, Her head in a wreath of willows; She divides into three at the coast, Where boats toss gently, and like dolphins On the water glimmering with gold The shores shine with amber‌ (Jan Kochanowski [1530-1584], The Pennant or Homage to Prussia)

Longboard Surfing 1970, USA

51

BLKVLD&Bos inzicht winter 2016

53

BB LL KK VV LL DD && BB oo ss ii nn zz ii cc hh tt wz oi nmt ee rr 22 00 11 56

Je hebt dat wel eens, en ieder in zijn of haar eigen vakgebied waarschijnlijk: dat je de kans krijgt om iets te doen, waarvan je niet het vermoeden had dat je ooit de kans zou krijgen.

Voor mij gebeurde dat in maart vorig jaar. Na het indienen van een onderzoeksvoorstel en het aanspreken van de juiste connecties natuurlijk, ging ik naar Berlijn. Daar, in het Neues Museum, op de Egyptische afdeling, vlak bij de buste van Nefertiti, staat een van de beroemdste beeldjes uit faraonisch Egypte: het ebbenhouten beeldje van koningin Teje.

En speciaal voor mij ging voor het bestuderen ervan de vitrine open. Dat is natuurlijk een hoogtepunt waar ik hier graag verslag van wil doen.

Ze is al sinds het begin van de vorige eeuw in Berlijn, dat beeldje van koningin Teje. Ooit werd ze opgegraven bij de archeologische onderzoeken naar de paleizen waar deze faraonische koningin woonde, op een plek die nu Abu Gurob heet in het Arabisch. Het is een heel klein beeldje van tien centimeter hoog en waarschijnlijk zou het op basis van de omvang alleen niet erg opvallend zijn geweest, ware het niet dat het op een heel speciale manier de uitdrukking van het gezicht van een beroemde koningin weergeeft. Haar hautaine houding heeft de beeldhouwer destijds met bijzonder veel kundigheid vast weten te leggen in het materiaal. Dat niet alleen, in deze periode (veertiende eeuw voor Christus) sloop er ook een vorm van realisme in de Egyptische kunst die bijzonder is. Een zekere mate van portretkunst die er in andere perioden nauwelijks is, is hierin wel te herkennen, waarbij de beeldhouwer de lijnen rond de ogen en mond heel plastisch heeft weergegeven.

Het levert een schitterende uitdrukking op het gezicht van deze koningin op, zo een waarvan je direct vermoedt dat je in werkelijkheid niet te veel met haar moest sollen.

Los van de techniek en de kunstuiting zijn er ook andere aspecten aan het beeldje die de moeite van het bewonderen waard zijn. Het is bijvoorbeeld meerdere malen aangepast. De koningin heeft in dit beeldje meerdere malen een ander hoofddeksel gekregen. Er is, met andere woorden, aan gerommeld in de oudheid. Aanvankelijk werd er

een verenkroon op geplaatst, die is er later weer is afgehaald. Waar ze eerst een wit hoofddeksel droeg, is later een blauwe kleur aangebracht. Het is goed mogelijk dat deze veranderingen parallel lopen met religieuze veranderingen, die in de tijd waarin deze koningin leefde aan de orde waren. De fysieke veranderingen aan het beeldje duiden er mogelijk ook op dat het beeldje een gewaardeerd object was destijds. Er is veel moeite gedaan om het beeldje steeds aan te passen aan de tijdsgeest. Het beeldje is in het museum in Berlijn dan ook een publiekstrekker. En om een dergelijk voorwerp te kunnen bestuderen, moet je, letterlijk en figuurlijk, vroeg opstaan. Want voordat het publiek de zalen vult, moet het onderzoek weer klaar zijn.

Het beeldje heeft natuurlijk iets bijzonders waar ik tijdens mijn bezoek heel specifiek naar wilde kijken. De meeste aspecten van het beeldje zijn al in vele boeken en op verschillende manieren beschreven door de jaren heen. Alleen dat ene onderwerp, dat nog niet beschreven was, daar ging het mij om. Aan de zijkant en op de achterkant van het hoofdje zijn namelijk nog enkele kralen te zien die daar op het beeldje vastgedrukt zijn. Minuscule blauwe kraaltjes waar het blauwe hoofddeksel oorspronkelijk uit was opgebouwd, zijn er nog te vinden. En wat ook bijzonder is, is dat in de kralen nog draad te zien is. En juist dat gegeven was voor mij interessant. Ik houd mij namelijk bezig met onderzoek naar rijgtechnieken van kralen in faraonisch Egypte.

55 Berlijn maart 2015

BLKVLD&Bos inzicht winter 2016

57

BLKVLD&Bos inzicht winter 2016

Wij zijn er rond een uur of acht en hebben ongeveer anderhalf uur voor het onderzoek. We komen door de dienstingang van het museum binnen en om te voorkomen dat alle beveiliging uit moet om de sleutel te halen van de vitrinekast, lopen we eerst naar de bovenste verdieping en gaan dan via de zolder terug naar waar we moeten zijn, in aanwezigheid van de conservator van de Egyptisch afdeling. Het museum is nog uitgestorven en bijna onverlicht. Alleen in onze vleugel, in de kamer waar ‘koningin Teje’ staat, is het licht wel aan. De vitrine die we nodig hebben, staat in het midden van de ruimte, als pronkstuk, en de sleutel past…. Zonder glas is het bekijken en fotograferen van het beeld een stuk gemakkelijker.

Bovendien is het ook nodig dat de vitrine open gaat voor het gebruiken van de handmicroscoop die ik bij me heb om ook in de perforatie van de kraaltjes te kunnen zien hoe de draad loopt.

Daar gaat het bij het bestuderen van kralenwerk namelijk om: de wijze waarop de draad de verschillende kralen aan elkaar bindt.

Volg het werk van Jolanda op haar website www.ancientbeadwork.com

Het is nog even afwachten of er voldoende draad bewaard is gebleven om iets zinnigs te kunnen zeggen over de rijgtechnieken. Maar dat blijkt gelukkig wel het geval te zijn, al is er wel zo weinig van bewaard gebleven dat het uitpluizen van de techniek geen sinecure is. Wat met name een bijzonder ‘vondst’ is die dag, is dat de afdruk die de kralen hebben achtergelaten op het materiaal waar het hoofddeksel mee is gemodelleerd (mogelijk een vorm van was of hars), nagenoeg nog volledig aanwezig is. We maken om die reden rondom foto’s van het beeldje om later ook het patroon van het kralenwerk te kunnen reconstrueren. In ieder geval is het na die ochtend een geslaagd onderzoek gebleken om die reden: er bleek meer bewaard te zijn gebleven van het kralenwerk in de vorm van afdrukken op het hoofddeksel. Als na anderhalf uur de vitrine weer wordt gesloten, ga ik weg met een zeer tevreden gevoel, mijn aantekeningen en een paar honderd foto’s om thuis meer mee te doen. De audiëntie bij de koningin was geslaagd.

En wij zijn net op tijd vertrokken, want de eerste bezoekers komen de zaal al in als wij weglopen.

Naast het kralenwerk van koningin Teje, heb ik en mijn collegae en medeonderzoekers in het depot van het museum ook ander kralenwerk bestudeerd. Het depot is ondergebracht in een van de nabijgelegen gebouwen van het museum.

In de speciale depotkasten liggen de duizenden voorwerpen opgeslagen die niet in de huidige opstelling voor het publiek zijn gekomen.

Ze worden bewaard onder geconditioneerde omstandigheden. Deze voorwerpen zijn er trouwens niet minder bijzonder om. Er liggen enorm veel interessante stukken, waaronder kralenwerk waarvan tenminste een deel op de originele draad bewaard is gebleven. Ik ben er een paar dagen mee zoet. Ik beschrijf de stukken, documenteer de kleur, de vorm en afmetingen.

Waar mogelijk beschrijf ik ook de rijgtechnieken en vergelijk deze met de technieken die ik elders al heb gedocumenteerd. Dit alles om onderdeel uit te maken van een toekomstige publicatie over rijgtechnieken in faraonisch Egypte waar inmiddels aan gewerkt wordt. Al met al een zeer geslaagde studiereis. ç

Het Munsell systeem is een wereldwijd geaccepteerde methode voor een nauwkeurige kleurenspecificatie. Munsell Color verbetert het vermogen om kleuren te communiceren, specificeren en toe te passen door middel van hun kleurenkaarten.

59

BLKVLD&Bos inzicht winter 2016

Onderwaterarcheologie, en dan dit keer niet de archeologie van plastic, maar scheepswrakken van verschillende ouderdom en met heuse schatten aan boord; het klinkt enorm romantisch allemaal. En voor David Bouman is het aan de orde van de dag. David duikt in verschillende wereldzeeën, rivieren en meren naar wrakken en gaat mee op onderzoeksexpedities. Hij duikt onder alle - ook barre - omstandigheden en regelmatig in situaties met slecht zicht, sterke stroming en een watertemperatuur onder de 10 graden. In de zomermaanden gaat David, als de wateren rustig zijn en het zicht onderwater maximaal, met expedities mee de tropische wateren in. Dit jaar was hij in Florida en aansluitend in Kroatië. Terwijl ik dit schrijf, is hij net terug, nog bruin van de lange dagen op en in het water. Ik zag hem op het strand van Zandvoort afgelopen week, dat we allebei met enige regelmaat als ons ‘kantoor’ gebruiken. Want als je van de zee en van water houdt, is het bij ons goed vertoeven.

61

In 2012 en 2013 was David op een heel andere plek in de wereld, namelijk in Oman. Hij was daar op zoek naar het VOCwrak de ‘Amstelveen' dat is vergaan in 1763, toen het van Batavia op weg was naar Kharg in de Perzische Golf.

“Het was slecht weer met storm en mist die dag voor de kust van Oman en het schip verging vlak bij een plek die nu Ras Madrakah heet. Van de honderdvijftig opvarenden aan boord, hebben het er maar dertig overleefd. Dat weten we omdat een van de officieren aan boord, genaamd Cornelis Eyks, die dit hachelijke avontuur overleefde, zijn ervaring optekende in een logboek.” Terwijl David vertelt, luisteren naast ons aan het tafeltje in de strandtent andere gasten ook mee naar zijn verhalen. Ik vang hun geïnteresseerde blikken op vanuit mijn ooghoek. “De overlevenden hebben vervolgens nog vijfhonderd kilometer te voet afgelegd om de dichtstbijzijnde haven van Muscat te bereiken, wat een onvoorstelbaar helse tocht is in het klimaat van Oman, zeker in de achttiende eeuw!” Het zijn ook bepaald geen

BLKVLD&Bos inzicht winter 2016

doorsnee verhalen in Davids tak van sport. “Het logboek waar ook de positie van het wrak in is opgetekend, is vrij recent gevonden in een antiekwinkel in Frankrijk.” David lacht. “Het is ronduit sensationeel om iets dergelijks te vinden en als aanknopingspunt te gebruiken voor je zoektocht naar een wrak!” Het onderzoek door het team van David werd uitgevoerd, met behulp van Side-scan sonar en magnetometrisch onderzoek en natuurlijk een team van onderwaterarcheologen en andere specialisten.

Omdat de kuststreek naast het wrak woestijn is, werd er in een tentenkamp op het strand gebivakkeerd gedurende het onderzoek. De dag werd vooral op zee besteed, op de Arabische zee wel te verstaan. Dit was overigens een van de onderzoeken dat Davids bedrijf zelf organiseerde.

Daarnaast werkt David ook met enige regelmaat mee aan duikexpedities en maritieme onderzoeken die door andere onderzoeksinstanties, zoals buitenlandse universiteiten, worden uitgevoerd.

Wij adviseren dan vaak al in een vroeg stadium van zo'n project, of worden meegenomen in het Environmental and Social Impact Assessment (ESIA) en managen dan het hele maritiem cultureel erfgoed proces.”

David heeft zijn eigen bedrijf voor het opzetten en organiseren en uitvoeren van onderwaterarcheologie: Maritime Research and Consultancy (MR&C). Hij voert vooral opdrachten uit in het buitenland, variërend van consultancy tot geofysisch onderzoek en duikoperaties.

Binnen Nederland is het vooral advieswerk, fundraising en PR en media op het gebied van Maritiem Erfgoed. MR&C voert geofysische surveys uit waarbij de situatie onder water of op de bodem wordt gescand met verschillende technieken zonder dat hier direct onderwateropgravingen aan te pas hoeven te komen (voor de kenners: multibeam sonar, sidescan sonar en magnetometrisch onderzoek).

David legt uit dat het niet alleen duiken en vinden van historische scheepswrakken, verdronken nederzettingen of oude havens betreft: “We voeren ook onderzoeken uit voor grote advies- en ingenieurs bureaus zoals Witteveen+Bos; bijvoorbeeld bij de aanleg van havens, baggerprojecten en offshore projecten. Je moet je voorstellen dat onze klanten bij havenontwikkeling of baggerprojecten, vaak internationaal, te maken krijgen met maritiem cultureel erfgoed dat mogelijk bedreigd wordt bij de aanleg van zo’n haven.

Zijn werk in Kroatië betrof het onderzoek naar het wrak van een Venetiaans koopvaardijschip dat daar voor de kust in 1583 is vergaan op weg van Venetië naar Constantinopel.

“Het schip zat werkelijk bomvol met lading en rijkdommen die waren bestemd voor niemand minder dan de sultan. Het wrak ligt diep, op dertig meter en dus is het duiken gemaximaliseerd tot een half uur. De organisatie van de expeditie is strak, er zijn veel professionele duikers en ook studenten uit verschillende landen.” Overigens werd het wrak in de jaren zestig van de vorige eeuw al gevonden, maar pas recentelijk werd het wetenschappelijk onderzoek er gestart door de Universiteit van Zadar en Texas A&M University. “Er wordt met name veel glas gevonden, en dan niet zomaar veel glas, maar de grootste glasvondst ooit gedaan na de Romeinse Tijd is afkomstig van dit wrak. In een klein deel van het schip dat al eerder werd opgegraven, werden 5.500 stuks glaswerk geborgen. Onvoorstelbaar: drinkglazen, schalen, maar ook ruitglas en spiegelglas waarvan velen nog intact. En los van de rijkdommen en de halffabricaten die dit schip naar Constantinopel vervoerde, werden in dit wrak ook heel veel andere voorwerpen aangetroffen zoals bijvoorbeeld kanonnen, houten vaten met lading en talloze gebruiksvoorwerpen uit de zestiende eeuw.”

In Florida dook David deze zomer op een achttiende eeuws wrak, met de Engelse of mogelijk Spaanse nationaliteit, dat hebben de archeologen nog niet kunnen vaststellen. In dit geval werd het onderzoek uitgevoerd en georganiseerd door het Lighthouse Archaeological Maritime Program (LAMP) in St. Augustine. David was supervisor van een van de studententeams. “Het team was geweldig, ontzettend veel leuke mensen ontmoet, hard gewerkt, veel op en vooral in het water en fantastische ontdekkingen gedaan.”

Ik vraag nog even door over het Kroatische onderzoek waar hij aansluitend een paar weken doorbracht, want de vondsten uit dat wrak zijn ronduit spectaculair te noemen zag ik in een van de publicaties.

David heeft ook voor het komende jaar al weer verschillende projecten in zijn agenda staan. “Als ik maar in en om het water ben, is het goed. We hebben trouwens het afgelopen

Je kunt contact opnemen met David via david@maritime-research.nl www.maritime-research.nl

63 voorjaar gewerkt aan een Expression of Interest met een groot Nederlands ingenieursbureau om onze expertise in te zetten voor Environmental en Social Impact Assessment van een groot baggerproject in Oost Africa. Ontzettend spannend als dat doorgaat!� De komende maanden wordt in dit project de shortlist van bedrijven bekend gemaakt door de port authorities. De kans is dus groot dat David volgend jaar weer naar heel andere wateren gaat voor onderzoek.

En wij volgen zijn reizen en vondsten ook dan natuurlijk weer met interesse!ç

BLKVLD&Bos inzicht winter 2016

uit den ouden doosch