Sel og selstöður við Dýrafjörð
bls. 19, bendir til mismunar í þróun beitarhátta á milli hreppanna: Að hinir eldri hættir hafi haldist lengur norðan fjarðarins, í Mýrahreppi. Líklega eru því flestar kvíanna norðan fjarðarins mannvirki frá nítjándu öld, þótt kunni a.m.k. sum að vera reist á rústum eldri mannvirkja. Úr skugga um það verður aðeins gengið með uppgreftri minjanna.
Eins og getið var í upphafi er athugun mannvirkja á selstöðunum eingöngu byggð á greiningu yfirborðs, t. d. allar mælingar á tóftum og öðrum mannvirkjaleifum. Margt getur leynst undir yfirborði sem varpa kann skýrara ljósi á gerð mannvirkjanna og hugsanlega einnig notkun þeirra. Framhald þessarar rannsóknar gæti falist í því að fara með jarðsjá á valda minjastaði og jafnvel gera hefðbundna fornleifarannsókn á þeim einnig. Sérstaklega gæti verið fróðlegt að bera niður á þeim selstöðum sem taldar eru fornar og/ eða eiga sér sögu sem að einhverju marki er þekkt. Af þeim má nefna selin frá Arnarnúpi (Fornasel), Haukadal, Kirkjubóli, Hólum, Söndum, Brekku, Botni, Lambadal, Hjarðardal (Fornasel), Gemlu falli, Mýrum og síðan Núpi og Alviðru.
Séu hagtölur hreppanna tveggja fyrir árin 1710, 1791, 1830 og 1880 skoðaðar139 sést að um 30% fleirbýlla var norðan fjarðar (þá er Ingjaldssandur talinn með) og liðlega 50% fleiri kýr og ær. Reiknuð ærgildi á býli voru þar einnig fleiri (um 18%). Helsta breyting á tímabilinu virðist hafa verið sú að ám fjölgaði sérstaklega norðan fjarðarins á tímabilinu 1830-1880. Einnig má því vera að hún skýri hinar glöggu og allstóru seljaminjar í Mýrahreppi og styður tilgátuna um aldur kvíanna.
Engin leið er að gera sér grein fyrir verklagi eða framleiðslu á dýrfirsku seljunum, Með því að rekja sig aftur á bak í sögunni má þó reyna að giska: Á síðustu dögum fráfærna á þessum slóðum á fyrsta þriðjungi síðustu aldar var mest um það að próteinhluti mjólkurinnar væri notaður til þess að búa til skyr (síað) eða súr sem líka var kallað ólekja.141 Reynt var „að safna í súr til þess að hafa eitthvað út í vatnsgrautinn með mjólkursopanum sem oft var lítill að vetrinum.“142Súrinn var ýmist nýttur beint eða súrsunar og varðveislu annarra matvæla svo sem sláturmatar. Heimildarmaður af Ingjaldssandi lýsti málum m. a. svo:
Selhagar og húshagar – skipting gróðurlendis jarðanna Kemur nú að þætti selstaðnanna í nýtingu landkosta við Dýrafjörð. Gróðurlendi hverrar jarðar þar, er að minnsta kosti hvað flatarmál snertir, minna heldur en í mörgum öðrum sveitum landsins. Eins og í öðrum vestfirskum byggðum var þó jarðaskipanin þétt og mannfjöldi á hverju býli ekki mjög frábrugðinn því sem almennt gerðist. Hér eiga nálæg fiskimið sinn væna hlut skýringarinnar.
Eftir að búið var að hita undanrennuna og lát í hana
Eins og þegar hefur verið sýnt draga örnefni, ekki síst dæmin úr Keldudal, fram afar rökvísa og merkilega mynd af nýtingu lands, ekki aðeins vegna selfaranna heldur einnig með öðrum beitarháttum, sem studd er frásögnum síðustu kynslóðanna er kynntust notkun landsins með búskaparaðferðum gamla tímans. Þó þetta sé svo sem alkunna væri áhugavert að skoða nýtingu landsins nánar á grundvelli örnefna sem skráð hafa verið allnákvæmlega á svæðinu.140
hleypirinn og síað á grind, þá var það orðið kalt, og þá var hægt að láta það saman við, safnað í heil olíuföt – 200 lítra tunnur . . . Það var eiginlega skyrið sem hélt manni við á útmánuðum. Það var sumum sem þótti það best þegar sterkjan í sýrunni var komin.143 . . . Skyrið og sýran var silfurmatur forfeðranna og kétið, sem sýrt var í skyrinu, var afbragðsmatur og hollur.144 141
Hallgerður Gísladóttir: Íslensk matarhefð (1999), 82.
142
Guðmundur Bjarnason: Frjálsa, glaða líf (1993), 33-34.
Frásögn Guðmundar Bernharðssonar frá Ástúni í viðtali við BG 28. febrúar 1981. 143
139
Kjartan Ólafsson: Firðir og fólk 900-1900 (1999), 83 og 176.
140 Örnefnaskrár í Örnefnasafni Stofnunar Árna Magnússonar í íslenskum fræðum.
144 Guðmundur Bernharðsson frá Ástúni í bréfi til BG 27. október 1980.
37
